A..

TrkiyatAratrmalarEnstitsDergisiSay29Erzurum2006117
Prof.Dr.ZekiBaarzelSays

MUHAFAZAKRLIK-MODERNLK GERLMNDE OKTAY AKBAL

YKCL1
Cumhur ASLAN*
ZET
Trk edebiyatnn temel sorunsal genel olarak toplumsal yapy
anlama/anlamlandrma sreleriyle pekimi ve gelimitir. Trk
roman kurulu dneminden itibaren modernlik/gelenek erevesi
iinde var olmu ve bu zelliini 1980li yllara kadar muhafaza etmeyi
baarmtr. Toplumu anlamak ve onu dntrmek eklindeki
mhendislik alglamas, edebiyat geleneimizi ynlendirmi ve
yazarlarmz bu gelenek iinde eserler ortaya koymulardr. Oktay
Akbal da Trk dnce geleneinde siyaset-edebiyat gerilimi
balamnda, pozitivist/sekinci ve ilerlemeci bir izgide yer almtr.
Akbaln dnsel boyutunun bir yann modernist gelenek
olutururken, dier gelenek bununla eliik olan muhafazakr kimlik
iinde tecessm eder. Akbal bir yandan deiim ve ilerlemeyi
savunurken, dier yandan da bu deiim ve ilerlemenin sonularndan
nemli ekilde rahatszdr. Bu yaz birbiriyle eliik duran bu iki
gelenein Trkiyedeki grnmn Oktay Akbal rneiyle ortaya
koymay amalamaktadr. Anahtar Kelimeler: Oktay Akbal,
Kemalizm, modernlik, muhafazakrlk, stanbul.
ABSTRACT
The basic problem of Turkish literature has often developed and
gained strength with the processes of understanding/explaining the
social structure. Turkish novel has always existed within the framework
of modernity/tradition, also managing to preserve this characteristic
until the 1980s. The perception of engineering, which is understanding
the society and transforming it, has shaped our literary heritage and our
authors have produced within this tradition. Oktay Akbal has also taken
place in politics-literature tension within the Turkish thinking heritage,
following a positivist/elitist and progressive line. This tradition forms
one side of Akbals philosophical dimension while the other tradition
appears in the conservative identity in disagreement with this tradition.
While Akbal supported the change and progress on one hand, he also
felt rather uncomfortable about the results of this change and progress.
This paper is intended to reveal the appearance of these two traditions,
which seem to contradict with each other, under the example of Oktay
Akbal. Key Words: Oktay Akbal, Kemalism, Modernism,
Conservatism, stanbul.

1
Oktay Akbal Trk edebiyatnda genel olarak ykc ynyle bilinir; bu nedenle
almamzda ykcl vurgusunu yapmamza ramen, onun romanlarndan ve dier
almalarndan da yeri geldii zaman yararlandk.
*
Atatrk niversitesi Fen Edebiyat Fak. Sosyoloji Bl.

TAED 29, 2006, 117-133

118C.ASLAN:MuhafazakrlkModernlikGerilimindeOktayAkbalykcl

O ktay Akbal, Trkiye'de Kemalizm'e olan yaknl, laik-modern ve

ilerici bir dnya grn savunmaya dnk grleriyle tannan,
bilinen bir yazarmzdr. O, ncelikle 1940'larm ykc kua iinde yer alan ve
"kk insan" anlatmay amalayan ykleriyle Sait Faik yk geleneine
yaslanmaktadr. Ayn zamanda Cumhuriyet Gazetesinde yazd yazlarla belirli
siyasal duruu olan bir aydnmzdr. 2 O, "d ile gerek arasnda" 3 bir yerde
duran bir ykcdr; bir yandan orta snf insanlarn d dnyalarn, umutlarn,
zlemlerini yanstm, dier yandan da srekli olarak belirli bir siyasal dnce
dorultusunda gnlk yazlar, denemeler, incelemeler yazmtr. Oktay Akbal'
bu adan "birey"i, bireyin i kavgalarn yanstan ykleri ile, "geree"
ynelmek isteyen, bunu amalayan yazlar arasnda bir yerde deerlendirmek
gerekir. ykc Oktay Akbal deiim karsnda znt, ac duymakta ve bu da
onu srekli gemie yneltmektedir. Burada Oktay Akbaln ykclnn
temel ynsemelerini ortaya koymadan muhafazakrlk/modernlik gerilimi
zerinde kuramsal bir ereve izmeye alcaz.
Modernlik-Muhafazakrlk likisi
Muhafazakrlk dncesi modern dnce ile karlkl bir etkileim ve
gerilim iinde olan bir dn, duyu tarzdr. Muhafazakrl modernlemenin
tarihsel gelimesinin bir vehesi olarak deerlendirmek, 4 zellikle kltrel
adan moderniteyle dorudan bir iliki iinde ele almak gerekmektedir.
idemin belirttii gibi modernite, politik olarak muhafazakrl dlamaz.
Kltrel muhafazakrlksa, modernitenin kendini tahkiminin nemli bir
parasdr. 5 Muhafazakrlk modernizm sreciyle birlikte ve onun getirileri
erevesinde anlalabilecek bir kavram olmas, onun ayn zamanda neden Trk
toplumsal yaps asndan da nemli bir ilikiyi oluturduunu ifade eder.
Muhafazakr dncenin modernizmle ilikisi bir baka dzlemde onun
zellikle kapitalizmin yaratt toplumsal deiimlerden duyulan rahatszlkta
nemli etken olarak anlalabilir. Muhafazakr dnce kapitalistleme srecinin
toplumsal/kltrel dzeydeki sonular karsnda tedirgin bir duru sergiler.
Gerek Batda gerekse lkemizde modern kapitalist gelimenin toplumdaki

2
Oktay Akbal Cumhuriyet Gazetesinin dayand ideolojiyle anmsanmas gereken bir
ykcmzdr. nk Trk siyasal geleneinde Cumhuriyet Gazetesi daima belirli bir
ideolojik alma denk der. Bu yer tuhaf bir elikiyle muhafazakrlkla ilericilik arasnda
deien bir izgiyi barndrr. Tpk Oktay Akbal gibi
3
Osman Gndz, D le Gerek Arasnda Oktay Akbal'n ykcl, Aka Yay., Ank., 2003.
4
Tanl Bora, Muhafazakrln Deiimi ve Trk Muhafazakrlnda Baz Yol zleri,
Toplum ve Bilim, say 74, 1997, s. 7
5
Ahmet idem, Muhafazakrlk zerine, Toplum ve Bilim, say 74, 1997, s. 36.

TAED 29, 2006, 117-133

A..TrkiyatAratrmalarEnstitsDergisiSay29Erzurum2006119
Prof.Dr.ZekiBaarzelSays

sonular iin duyulan kayg muhazakr fikriyatn itici gcn oluturmutur. 6

Muhafazakrln birinci sylemi eer gelenek szcyle ifade edilecekse, bu
balamda onu deimeye kar diren unsuru olarak grebiliriz. Bu erevede
kapitalist modernlemenin genel sonular sanayi, sermaye, ehirleme, ii
snf, kozmopolitleme vb. unsurlar zellikle zc bir gelenein terk
edilmesi olarak grld iin kar klan eler olmutur. Gerek Batda
gerekse lkemizde kapitalistleme, sanayileme ve ehirleme pratiklerine kar
bir ekince, bir eletirellik ve kar kma daima var olmutur. Gerek
Almanyada gerekse erken Cumhuriyet dneminde lkemizde bu trden
reaksiyoner dnce biimlerini kolayca grebilmek mmkn olmaktadr.
Batda genelde sanayilemenin de iinde yer ald bir dizi deiim pratiklerine
duyulan tepki lkemizde ehirlemeyle hudutlandrlm, bu ynde bir eletiri
gelenei yaratlmtr. Trkiyede erken Cumhuriyet dneminde kyclk
faaliyetleriyle balayan ehirleme eletirisi 7 Kemalist muhafazakrlardan sa
muhafazakrlara kadar geni bir dnsel mecrada taraftar bulmutur.
Kemalizmin muhafazakrl ise statko kavramndan hareketle
anlalabilecei gibi, Mannheimin bilinli hale gelmi gelenekilik vurgusuyla
da anlalabilir. Kemalizm, dnemi itibariyle devrimci/dnmc zelliini
zaman iinde kaybederek var olan, mevcudu, statkoyu korumaya alan
muhafazakr bir ideolojiye dnmtr. Kemalist muhafazakrlk olgusu,
mevcut toplumsal deerleri/kltr korumay ve bu anlamda yabanclamadan
uzak tutmay bir ideoloji haline getirmitir. Toplumsal deerleri muhafaza
etme olgusu, zellikle toplumsal deiim pratiklerinin artp yaygnlat
srelerde ivme kazanmtr. Borann Muhafazakr modernleme szc,
yahut N. remin Cumhuriyeti muhafazakrlk kavramlaryla tarttklar ey,
eer Cumhuriyetin oluum srecinde ortay kan bir modern tepki hareketini
ifade ediyorsa, Kemalist muhafazakrlk da, Kemalizmin deiim olayna
duyduu rahatszlk karsnda kendisini korumaya almasn yanstmaktadr.
Bu dsal olarak alglanabilecek bir muhafazakr durua denk gelmektedir;
Kemalizme ikin olan muhafazakrlk ise, Kemalizmi mevcut haliyle
korumay, onu bir tr muhafaza edilen deerler dizgesi olarak alglamay ne
karan yaklamdr. Bu ikin muhafazakrlk, Kemalizmin doasnda zaten
mevcuttur; toplumu mhendislik projesi erevesinde dntrmeyi
hedefleyen ideolojik zemine dayanmas onun geliim srecini etkilemitir.
Kemalist muhafazakrln deiik parametrelerini saptamak, bu deiik
parametreler erevesinde onu farkl analizlere tabi klmak da mmkndr.

6
Tanl Bora, a.g.m., s. 10.
7
M. Ask Karamerliolu, Trkiyede Kyclk, Kemalizm, (Editr.) A. nsel, Modern
Trkiyede Siyasi Dnce, cilt 2, letiim Yaynlar, stabul, 2001, s.287-290.

TAED 29, 2006, 117-133

120C.ASLAN:MuhafazakrlkModernlikGerilimindeOktayAkbalykcl

Doal olarak bylesi bir alma konumuzun snrlar dnda kalr. Ancak Oktay
Akbal, romantik diyebileceimiz bir dn tarzndan hareketle Kemalizmi
korumay ne karr. Buradaki vurgu mnhasran kltrel olana ve dolaysyla
Kemalizmin modernlemeci projesine dnk olarak yaplmtr. Kemalist
Batllama projesini srekli olarak ne karan yorumlama tarz ise,
farkllama/kozmopolitleme/ehirleme dinamiklerinin yaratt deiim
pratiklerinden olduka rahatszdr. Bu aslnda M. Oakeshottun miza olarak
muhafazakr yaradll olmak dedii gereklikle, ruh haliyle de yakndan
ilikilidir. 8
M. Oakeshott, muhafazakr olmak denilen eyin insann doal
yaradlyla ilikili bir etkinlik olduunu, baz insanlarn muhafazakr mizaca
sahip olduklarn belirtir. Muhafazakrl bir miza olarak gren Oakeshott,
muhafazakr olmak belli biimlerde dnme ve davranma eiliminde
olmaktr; belli tr davranlar ve beeri durumlarn artlarn dierlerine tercih
etmektir;belli tr seimleri yapmaya eilim gstermektir. 9 Bu adan
muhafazakrlk, mevcut olandan honut olma, zevk almaya dayanan, aina
olunan bilinmeyene, denenmii denenmemie, gerei gizeme, fiili olan olas
olana, , yakn uzaa, kfiyi ok bol olana ve u anki gl hayal neeye
tercih etmektir. 10 Gnlk yaamdan verdii rneklerle (r. insann balk tutma
abasn muhafazakr bir etkinlik, bir zevk olarak deerlendirir)
muhafazakrln insann genel olarak ritel ve alkanlk dolaymnda daha
huzurlu bir hayat yaadn belirtir Oakeshott. Bu noktada unu belirtmekte
yarar var: genel olarak ben diliyle konumann, melankolik ruh halinin ve
gemie duyulan zlemin muhafazakr bir insan prototipi tanmlad
mmkn grnmektedir. nk ben anlatc genelde kendine dnk bir ruh
halini sergiler; yaadklarn sorgular, bu sorgulama onu gemie, hayallere,
dlere gtrr. Btn bunlar gemie duyulan nostaljik duygular yanstan
nemli insani bileenlerdir. Bu dnya deiimin deil fakat eskinin, gemiin,
hayallerin dnyasdr. Oktay Akbal zerine dnrken Oakeshettin miza
olarak muhafazakrlk kavramnn nemli bir ereve oluturabilecei
dncesindeyiz.
Giri
Oktay Akbal'n ruhsal dnyasnn ve doal olarak yaz dnyasnn
biimlenmesinde babasnn lm ve ardndan yaanan olaylar ok etkili

8
Michael Oakeshott, Muhazakar Olmak zere, (ev.) . Seyrek, Muhafazakr Dnce,
say 1, 2004, s. 55-78.
9
M. Oakeshott, a.g.m., s. 55.
10
A.g.m., s. 56.

TAED 29, 2006, 117-133

A..TrkiyatAratrmalarEnstitsDergisiSay29Erzurum2006121
Prof.Dr.ZekiBaarzelSays

olmutur: "babamn erken lm, ekonomik durumumuzun bozulmas, annemle

kapal bir yaam, geim sknts beni i dnyama kapatt. Olaydan ok i
dnceler, sezgiler, araylar, dler ar bast. Ama bunlardan da yalnz
kendimi deil, kendime benzeyenleri anlattm, her okuyann bu ykleri
'kendisi yaam' gibi duymasn istedim. Doallkla bu, kendiliinden oldu.
Yazmann, anlatmann doal ak iinde. 11 "
"Babamn hastal, lm, cenaze, sonra o koca evdne tanmamz. Bir
dzen bylesine abuk nasl deiirdi, anlayamyorum. Dostlar, evre, hepsi
hepsi deiti. Yalnzdk, yoksulduk! Bir ana, bir oul..."(Mzeyyen Abla", ,
Bayrakl Kap, s. 173)
Genelde yklerinde gndelik yaamdan kesitler sunan ve kiisel
yaamndan hareketle gzlemlerde bulunan Oktay Akbal bir kent ykcsdr;
ykleri byk oranda kenti, kentin insanlarn, meknlarn yaam biimlerini,
umutlarn aktarmak isteyen bir ykcdr. "Ben kk kentlerde hi
yaamadm" ("Yalnzlk Bana Yasak", Bayrakl Kap, s. 11) diyerek ykleri
hakknda kendisi bir deerlendirme yapmtr. Onun iin bir stanbul ykcsdr
diyebiliriz. yklerini konulan bakmndan snflandran Gndz'n emasna
baktmz da konusu Anadolu'da geen yk says yedidir. 12 Onun ykleri
stanbul'daki sinemalar, garlar, kahveler, dolmular, meydanlar, ksaca
kalabaln olduu her yerdir. Kalabaln iindeki insan, yalnz insan
yazmtr.
"Her yazar kendi kuayla, sorunlaryla, aclar, servenleriyle ister
istemez ba baadr. Ben stanbul'da, ehzadeba'nda dodum bydm,
ikinci Dnya Sava'nda genliim geti. Her an savaa alnmak, lmle
karlamak tehlikesiyle ba baa. Sava sonrasnda da bunalml yllar
yaand. Hl da toplum salam bir yere yerlemi deil. Ben de byk kentteki
bireyin yklerini yazdm. "13
Belki bu anlamda kalabalkta bir yalnz insan olan yazar kendisini de
anlatmtr, diyebiliriz:
" Tek bama kalamyorum. kinci bir kii beliriyor birden. Hem bildik
biri, hem yabanc. Hem dost, hem dman. evremi bo bulunca gelip
yerleiyor yanma. Oturuyorsam, kar koltukta. Koluma giriyor. Yzme

11
Feridun Anda, "Bir yk Evreni Yazarn Evreninden bir Paradr", Oktay Akbal le Sylei,
Adam yk, say 4, Mays-Haziran 1996.
12
Osman Gndz, a.g.e., s.69.
13
Feridun Anda, a.g.sylei.

TAED 29, 2006, 117-133

122C.ASLAN:MuhafazakrlkModernlikGerilimindeOktayAkbalykcl

glyor. Kalarn atyor. Hemen kalabala dalmalym. Hemen radyoyu

amalym. Hemen biriyle konumalym. ... Bir kahveye, bir sinemaya
dalmalym... Yasak bana insansz sokaklar, ... kimsesiz yollar." ("Yalnzlk
Bana Yasak", Bayrakl Kap, s. 7,)
Oktay Akbal'n bireyin i dnyasn anlatmay amalayan ykleri tamamen
"ben-merkezli" bir karakter gsterir. Akbal, karamsarl, hzn, yalnzl ve
bunalmlar iindeki bireyi anlatmtr. 14 Gndz, Akbal'n etkilendii akmlar
belirtirken zellikle "varoluuluk" zerinde durur. 1940'larda Avrupa'da altn
an yaayan varoluuluk, gerek mizacndan gerekse dnemin koullarnn
sonucu olarak Akbal'n ykcl zerinde belirleyici olmutur. Onun
yklerine sinen hayatn anlamszl ve geici oluu, hibir eyin nemli
olmad gibi dnceler byk oranda varoluuluun etkisi sonucudur.
Genelde, dnemini ykclerinin toplumcu gerekilie ynelmeleri ve daha iyi
bir toplum kurmaya dnk dnceleri benimsemelerine ramen Akbal,
pesimizmi, karamsarl ve kaygl bak asyla bu yazarlardan farkllar.
Ancak toplumcu gerekilikten uzak olduu biimdeki deerlendirmelere u
cevab verir:
"Yazarn, sanatnn nce kendisi iin yazmasnn kanlmazln
yazdm iin, gerek sanat yaptnn nce yaratcnn kendisinin, sonra da
Stendhal'in deyimiyle, "mutlu bir aznlk"a beenilmesini istediim iin
gemi yllarda epey eletiriye uradm. Bugn de grlerim deimedi.
Sanat yaptlar smarlama bile olsa, sanat o yapt yine de kendi
beenisiyle ortaya koyar. Ustala erimek iin bakalarnn isteklerini,
vglerini, yergilerini dnmeden kendisi iin, kendisini "tatmin etmek" iin
yazar. yklerimde, romanlarmda "ben"den pek ok izler elbette var, ama o
"ben"ler ykdeki kiilerdir, kiidir. Zaten isteseniz de gerek yaamnzn bir
parasn olduu gibi veremezsiniz. Yaz, gerei deitirir, baka bir biime
sokar, sanat yaptnda yaratcy aramak kolay bir yoldur, ou kiiyi
yanltan bir tutumdur. "
"Ben ve Tark Bura, Necati Cumal, Sabahattin Kudret, Tark Dursun
vd. kendimizi toplum gereklerinden koparmadk; bu gerekler iinde
rpnan insanolunun servenlerini, gndelik yaantsn i ve d
derinlikleriyle verdik.15
Alangu, Oktay Akbal ykclndeki "gzlem" unsuruna dikkati

14
Akbal'n toplam iki yz yetmi iki yksnden iki yz elli drt yks yazar ben, yk ba
kiisi ben ve gzlemci ben tarafndan nakledilmektedir. O. Gndz, a.g.e., s. 312.
15
Feridun Anda, "Bir yk Evreni Yazarn Evreninden bir Paradr", Oktay Akbal le Sylei,
Adam yk, say 4, Mays-Haziran 1996.

TAED 29, 2006, 117-133

A..TrkiyatAratrmalarEnstitsDergisiSay29Erzurum2006123
Prof.Dr.ZekiBaarzelSays

ekerek, bu ynn ayn zamanda yklerindeki "evre" unsurunu ikinci plna

ittiini belirtir. Ona gre Akbal kamerayla toplumsal kesitler iinde dolat iin
mekn-birey etkileimine nfuz etmede yetersiz kalmtr. 16 Akbal, gerekten de
elinde bir kamera ile toplumsal kesiti anlatmaya alan bir ykcdr. Her an
her olaydan, her durumdan, sreten bir yk karabilmektedir. 17 "Gzlem"in
ar bast yklerinde siyasal ton genelde kendisini hissettir; toplumsal
sorunlar, olaylar, dnceleri yk-deneme karm yazlarnda aka ortaya
koyar. Genelde pek ok yks bir kvlcmdan kar ve ierisinde mutlaka bir
siyasal/toplumsal ileti bulunur.
Oktay Akbal edebiyat siyasetten ayrt etmeyen ve siyasal tavrn
edebiyatn isel yapsnda bulunduunu belirten bir yazarmzdr. Onun ykleri
ya da "ykckleri" -zellikle 1970'lerdeki ykleri- ayn zamanda bir siyasal
irdeleme olarak da okunabilir. Zaten bu yklerin ne kadar yk, ne kadar
deneme olduklarn tam anlamyla ayrt edebilmek olduka gtr:
"Yazn kurtarr ounlukla gncelden kaanlar. Oysa yazn hem
gnceldir, hem siyasaldr; hem bugndr, hem yarndr. Her eydir yazn...
"(lkyaz Tutsakl", , Bayrakl Kap, s. 193)
"...Yurt ve ulus sorunlar dalar gibidir karnda... Aclar ve
okyanusun dalgalar gibi gelir vurur da vurur... Yazacaksn, soua meydan
okurcasna, varsn, ne soba yansn, ne mangal, ne kalorifer! inde yakacaksn
kendi ateini..." (Yanard ini Soba", Bayrakl Kap, s. 156)
Oktay Akbal'n yk evrenini iki blmde incelemek ve iki blm
arsndaki farklar gzlemlemek onun ykclnn deiim noktalarn
yakalamak asndan yararl olacaktr. ki Oktay Akbal dnemi birbiriyle ortak
zellikler iermekle birlikte, ilk dnemde daha ok bireyin yaad sorunlara
yer verilirken, ikinci dnemde daha ok toplumsal olaylara yer verilmitir. Bu
adan Oktay Akbal'n edebiyat anlayn iki farkl dnemde ele alacaz. 18
Oktay Akbal'n ilk dnem yklerinde temel konu, birey ve bireyin yaad
anlamszlk, yabanclama ve bunalmdr. Yazar otobiyografik unsurlardan
oka yararlanarak kuann orta snf, kk kentli insan profilini yanstmaya

16
Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, cilt 3, stanbul, 1965, s. 628.
17
Akbal iin her ey ykdr: yk yle ok ki yaamda. Uzat elini yky al.Nereleri? te
bileti, ite ofr, ite sabah yolcusu, ite kk gazete satcs. Hepsi yk sana. " ( Anlam
Yok, s. 205, Akam Kular).
18
Oktay Akbal ykcl zerine Osman Gndzn derinlikli ve ayrntl analize dayanan
almasnn nemini belirtmek ve bu yazda da onun grlerinden nemli oranda
faydalanldn belirtmek gerekir. Gndz, Akbal ykcln iki farkl dnem
erevesinde ele alr. Bunun iin bak. O. Gndz, a.g.e., s. 65-90.

TAED 29, 2006, 117-133

124C.ASLAN:MuhafazakrlkModernlikGerilimindeOktayAkbalykcl

almtr. Bu ilk dnem yklerinde toplumsal dekor genelde arka fonda durur
ve bireyin ruhsal dnyas zerinde etkide bulunur. Bata sava olmak zere
toplumsal gelime, yaam biimlerinin deimesi, ortadan kalkan mahalleler
yazarn bunalm yaamasndaki temel elerdir. Fakat savan bitimiyle yazarn
mutluluu yakalayamamas ondaki kiisel bir bunalm halini de aka
yanstmaktadr. nce Ekmekler Bozuldu ve Suumuz nsan Olmak bu adan
dnemin kk, kentli, orta snf insannn yaam biimlerine, duygularna,
umutlarna, hznlerine, yalnzlna evrilmi bir projektr olarak
deerlendirilebilir.
nce Ekmekler Bozuldu (1946) adl ykleri birer "belge" olarak, 40'l
yllarn atmosferini yanstmaktadr. Bu ykleri Alangu, "olumlu gerekilik
yoluna girmeye niyetlenmek olarak nitelemektedir. Akbal, bu yks iin "bir
kuan, bir an yaamdr, duygulanmasdr, yitirdii deerli zamana
acmasdr" grne yer verir. nce Ekmekler Bozuldu "dleri, umutlar,
hayalleri, arzulan" olan Cumhuriyet kuandan orta snf, kk burjuva
aydnlarn 1940'larda iine dtkleri bunalmlar, yalnzlklar, hayal
krklklarn yanstmaktadr. Byk bir deiim rzgryla [Akbal iin Lise
yllardr] gelecekten umut duyan insanlarn 1940'larda yaadklar kntnn
hikyeleridir. Ve bu dnem, zellikle Akbal'n ikinci dnem ykleriyle
karlatrldnda toplumsal kesit asndan daha steril, daha belirgin ve daha
snrl bir yapy barndrmaktadr. 19 Bu dnemde Akbal, umutlarn yitirmi bir
Cumhuriyet aydndr. Onun yaad gelecekten ok umutlu olan ve deiimi
byk cokuyla benimseyen aydnn yaad gerilimdir: "Hayalsizim,
umutsuzum ve dncesizim" der. ("Glgeli Durak", nce Ekmekler Bozuldu, s.
46,) Oysa gemite hayata dair olduka gzel dleri olan bir kuan
insanydlar onlar: "O gnlerde ne gzel eyler dnrdk! Belki de hi
dnmezdik. Kt eyler aklma gelmezdi bile. Yeryznde kt eylerin var
oluundan bile habersizdik denebilir (nce Ekmekler Bozuldu, nce
Ekmekler Bozuldu, s. 20). Aslnda bu, yeni devletin korunaksz aydnlarnn

19
Akbaln bu dnemdeki yklerinde toplumsal dekor doalln, otantikliini
korumaktadr. Buradaki vapurlar, tramvaylar, "caz plann sesi", balk motorlar,
mavnalar aslnda yazarn daha sonra zlemini ekecei meknlardr. nk zellikle Hey
Vapurlar, Trenler adl yksndeki toplumsal evre tamamen deimi ve Akbal iyice nostaljik
konumuna dmtr. 1940'larda "caz plann sesine aldr etmeyen" ("Yamur Rzgar", s. 55,
A), 1970'lerde "minibs mziinin" yaratt tahakkmden alabildiine rahatszdr. Gerekten
sekin, orta snf, Batc Cumhuriyet aydnlarnn deiim pratikleri karsnda yaadklar hznler
ister istemez nostaljiye kaydrmtr onlar. Ve yine, Cumhuriyetin devrimci dnm pratii
karsnda Yahya Kemal gibi aydnlar da reel tarihten koparak tarihe ynelmiler, mutluluu tarihte
aramlardr. Her iki farkl kesimde yaanan bu ilgin benzerlik modernlik ile muhafazakrln
nasl birbirine eklemlenmi olduunu gsterir. Bu eklemlenmede nostalji nemli bir duygulanm
unsuru olarak arlk kazanyor.

TAED 29, 2006, 117-133

A..TrkiyatAratrmalarEnstitsDergisiSay29Erzurum2006125
Prof.Dr.ZekiBaarzelSays

iine dtkleri erken bir bunalm yanstr. Yeni bir ideal, yeni bir ruha sahip
aydnlarn hazrlksz yakalandklar bir tr ruhsal bunalm, yalnzlama,
yabanclama halleridir. Bu aydnlar daha sonra Suumuz nsan Olmak (1957)
romannda artk iyice bireysellemi, iyice kstrlm bir "bunalm" srecini
yaayacaklardr.
Akbal'n ilk dnem yklerindeki bireysellemi bunalmlar anlatmakta
yetersiz kald, onun "abasnn bu noktada tkendii grlmektedir. 20 Aksz
nsanlar (1949) yine, ayn ekilde yaanan deiimler karsnda yazarn
duyduu hzn, bunalmlar, yalnzl yanstmaktadr. Yazarn deiim
karsndaki duygusal tavr, zellikle Ahap Ev adl ykde belirgin biimde
patolojik hal almaktadr. yknn sonunda arkadann "Brak u tozlu soka,
caddeden geelim" ("Ahap Ev", , Aksz nsanlar, s. 50) szleri karsnda
yazarn yaad derin hzn, aslnda toplumun yava yava ekonomik, sosyal ve
siyasal alardan yaad deiimlerin birer sonucu olarak belirmektedir. Bu
dnemde yaanlan sorun, temelde var olu sorunsal etrafnda
dmlenmektedir: "Derdim neydi, ne dnyordum, niye yalnzdm." (
"Hali skemlesi", Aksz nsanlar, s.52) Bu ontolojik dzeydeki sorunlar
yukarda da belirtildii gibi, toplumsal deiimin parametreleri irdelenerek
ortaya konulmak yerine, bireyin isel dzeyde yaad sorunlar aktarlarak
gsterilmeye allmaktadr Ancak, birey, ne tam anlamyla toplumun
elikilerinin bir rndr ne de tmyle "ruhsal" rntlerin bir sonucudur.
Akbal ne tam bireyin isel dnyasn derinlemesine analiz etmeye dnk bir
yaklam benimsemi, ne de gzlemledii toplumsal kesiti genie ve
derinlemesine yanstabilmitir. Adeta Cumhuriyetin kendisi gibidir; acelecidir,
abuka bir eyleri gstermek, gerekletirmek, ortaya koymak amacn
gtmektedir.
Akbal'n rahatsz olduu toplumsal deiim emareleri 1948 tarihli
"Kalabalktan Biri" adl ykde aka verilir. Burada yazar deiim karsnda
duyduu tedirginlii yanstr: "Bu binalar eskiden yoktu. Ne abuk yerden
bitivermiler.Yalnz u apartman ocukluk senelerinden hatrlyorum....Evet bu
yol hi de byle deildi. Bo arsa da kalmam. Hep yeni binalar ge
ykselivermiler. Eski gnlerin, yllar, yllar tesinin insanlar da yoktur
artk..." ("Kalabalktan Biri", Aksz nsanlar, s. 99) Deiimin yaratt hayal
krkl zellikle Garipler Soka (1950) adl kk romannda dorudan ele
alnmtr. Alangu'nun yerinde vurgulad gibi, "Garipler Soka'nn yazar da,
iinde bulunduu insanlarla eski bir yaay dzeninin havas iindedir.
Aslnda yklan bir mahalle deil, onun hayatna yapan insanlardr. Bunlar
byk ehrin iinde gebe yaayna balaynca artk deieceklerdir.

20
Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, cilt 3, stanbul, 1965, s. 629.

TAED 29, 2006, 117-133

126C.ASLAN:MuhafazakrlkModernlikGerilimindeOktayAkbalykcl

Bundan dolaydr ki Oktay Akbal, Istanbulu karlarnda dikilen bir tehdit

gibi anlatmaktadr. Yklan eski mahallesi ile birlikte, mutlu yaaynn
zlemini ta iinde duyduu 'ocukluk Dnyas'da ortadan kalkyordu. Pasif
bir direnile anlara bal ocukluk mutluluunun hayal olmu dnyasna
snmaktan baka bir yol bulamad."21
Bizans Definesi (1953) adl yksnde ocukluk ve genlik dneminin
heyecanlarn yanstan Akbal, Bulutun Rengi'nde (1954) yer alan
"Yitirdiimiz", "Boluk", "Karanlk Benim lkemdir", "Lokomotifler",
"Tedirgin" isimli yklerinde kaybolup giden deerlerin peinde koan bireyin
yaad yalnzlama ve yabanclama sendromuna yer vermektedir. Bu yklerde
yazarn deien dnya karsnda duyduu tedirginlii ak biimde grebiliriz:
"Anladm ki, her ey deimi. Hele pencere yok artk. Onu duvarla rmler,
silmiler yeryznden..." ("Bulutun Rengi", s. 76, Bulutun Rengi) Oysa bu
meknlar eskiden "daha cana yaknd, daha bizdendi ", (s. 74) lk dnem
yklerinin son kitab olan Berberin Aynas'nda Oktay Akbal, bireyin var olu
karsnda yaad umutlar, hayal krklklarn, beklentilerini, kaybolmuluunu
aktarmaya devam eder.
Oktay Akbal'n ilk yklerinde yer alan isimler, meknlar, mzikler, aralar
genelde modernlemeye balayan Trkiye'nin ilk dnemine zg unsurlar
barndrr. Bunu zellikle sinema, mzik, ulam aralar /mekn isimlerinde
aka grrz. Mzik eleri byk oranda Batldr; piyanolar sz konusudur,
Batl arkclarn adlar byk bir zlemle anlr; zellikle Bat klasik mziine
duyulan hayranlk vurgulanr. Bu yklerde stanbul'un toplumsal morfolojisini ve
oradan hareketle karakterini ortaya koyabilmek mmkndr.
Akbal, Suumuz nsan Olmak (1957) adl romannda da bireyin
yabanclamas ve toplumsal yapdan uzaklamas (anomi) olgusuna eilmi, bu
olguyu bireyin i meknizmalarn zmlemek yoluyla ortaya koymaya
almtr. Yazar kahramann kiiliinde "... anaristti bir bakma." (s. 13)
sylemiyle en bandan toplumsal sistemle uyumayan bir bireyin varln
hissettirir. Suumuz nsan Olmak, yeni deer yarglarna ynelmenin yaratt
sorunlar, kayglar, toplumsal normlarn dna kan bireylerin yaad amazlar
sorgulayan bir romandr.
Oktay Akbaln 1970'lerdeki yklerinde toplumsal endie, kayg, umut
ve umutsuzluk artan biimde yer alr. Salt bireye odaklanmaz, bireyi toplumsal
bir balama yerletirmeye alr. Bireyi ele alan yklerinde toplumsal bir
endienin yatt sezinlenmektedir. Doan Hzlan, bunu "bireyden balayp
topluma doru yelpazeleen bir devrim kavram" ile aklar. kinci dnem

21
Tahir Alangu, a.g.e., s.629

TAED 29, 2006, 117-133

A..TrkiyatAratrmalarEnstitsDergisiSay29Erzurum2006127
Prof.Dr.ZekiBaarzelSays

yklerinde karakterlerin seiminde Oktay Akbal, d dnyaya, somut hayata ve

onun koullarna daha fazla arlk verir. Setii karakterler, boyaclar,
iportaclar, kyl iki ocuk, "kk kadn", vb. gibi daha ok toplumsal
sorunlar iindeki karakterlerdir.
Akbaln ikinci dnem yklerindeki toplumsal dekorun nemli oranda
farkllamasna paralel olarak Kemalist perspektif daha fazla aa kmakta, daha
ok hayatiyet kazanmaktadr. Onun Kemalizmi 22 toplumsal temelleri ele alan bir
yaklam olmaktan ziyade, siyasal konulara odaklanm bir Kemalizmdir. Laiklik
ekseninde izilen ve gerici dzenin eletirisini ieren laisizminde eliti-sekinci
izler sz konusudur. Topluma inen ve toplumsallaan bir Kemalizm deildir
onunki; toplumsal olan Kemalizme ulatrmay amalayan bir sekinciliktir.
Ondaki tm nostaljiyi birazda Kemalizmin sekinci ideolojisinin zaman iinde
yaad dnm ve farkllklarda aramak daha doru olabilir. zellikle
Yanard ini Soba (Bayrakl Kap) adl yksnde Kemalizmin geerli olduu
dneme duyulan ilgi kendini aka, gsterir. Bu yk gemie ayr bir zlemi,
dzene eletirisiyle birlikte ele ald iin, nem tar.
stanbul'un Anadolu'dan gelenlerce deitirilmesi ve arabesk olarak
adlandrlan bir sre Oktay Akbal gibi znde stanbul'lu olan bir aydn
derinden rahatsz etmektedir. Oktay Akbal, "arabeskleen" toplumun gerek
stanbul'u ortadan kaldrd grndedir. Onun Hey Vapurlar, Trenler yks
bunun somut yansmasdr. stanbul bozulmutur:
"Benim tandm, bildiim yerler deil buralar! Her ey deiik.
Bata insanlar... Bizler, stanbul doumlu yurttalar bu kentin gerek garipleri
olduk. Bizler, stanbul kylleriyiz. Kent bizim elimizden kp gitti. Yepyeni
insanlar var bu kente egemen olan. Ticaretine, sanayine, sanatna, kltrne,
elencesine... Bir, yozlama diyoruz buna. Anadolu, hem de en beenisiz
yanlaryla kp geldi stanbul'a yerleti. Btn o minibs arklar, bunun tan.."
("Hey Vapurlar, Trenler", Bayrakl Kap, s. 206)
stanbul Kyls hikyesi (Akam Kular) stanbulun taralamas
olgusunu direkt olarak ele alr. stanbulun kyller tarafndan istila edilmesinden
dolay rahatsz olmakta, stanbul'un yeni ehresinden hznlenmektedir,
korkmaktadr: "Korku geliyor insana. Kalabalklarn verdii bir duygu bu.
Dolayorsun sokakta, yzler geiyor birbiri ardna. Tek, bir tandk yok, bildik
yok, yle sana 'bir eyler' hatrlatan bir bak, gl yok. Hep yabanc, herkes
birbirine yabanc. Nerdeyse herkes birbirine kaytsz, acmasz, nerdeyse

22
Akbaln Kemalizm savunmas bir noktada Marksizmi eletirmeyi zorunlu klar: "Son
yllarda Marks geinenlerimiz arasnda Atatrk'n devrimci grne kar kanlar oaldka
oald". Oktay Akbal, Atatrk Yaad m?, Varlk Yaynlar, stanbul, 1975, s. 100)

TAED 29, 2006, 117-133

128C.ASLAN:MuhafazakrlkModernlikGerilimindeOktayAkbalykcl

dman..."(s. 241)
Yazar, eski stanbullularn hislerini iyi yanstr: " Birden kendimi, doma
byme stanbullu olarak, bu kentte, bu sevdiim kente yabanc duyuverdim. ...
stanbul kyls olduk hepimiz, eski stanbullular! Bir avutuk bir zamanlar,
tramvaylarn stanbul'unda, taksilerin sayl olduu, insanlarn birbirine
yabanclk duymad bir kentte yaardk. ... Sonra kinci Dnya Sava yllar...
Anadolu'dan stanbul'a kopup gelenler. Hac aalar ile, yoksullar ile. ...
Anadolu stanbul'u ele geirmiti. ster beenelmi, ister beenmeyelim, buydu
gerek." (242)
Yazar iin stanbul Batl yanlarn da yitirmi, tamamen bozulmutur:
"Vaktiyle bu cadde [Beyolu] Batl bir kentin havasn tard. imdi bir kasaba
caddesine benziyor. Hele bir Pazar .. gn geerseniz, bir korku duyarsnz. Bir
yabanclk, bir gariplik..."(s. 243)
Mzik de bozulmutur. Anadolu'nun giderek glenmesi, Batl yaam
biimlerinin zaman iinde eski gcn kaybetmeye balamasyla toplumun mzik
zevki de kaybolmu, yerini arabesk almtr: ..."Minibsler ayr bir dnya.
Yasasz, kuralsz ya da kendi yasas, kendi kural olan... Kendi mzii nasl
varsa yle. Evet bu minibslerde alman arklar hibir yerde duyamazsnz.
Niye? Minibs dnyas buras da ondan !" ("Hey Vapurlar, Trenler, Bayrakl
Kap, s. 206)
"Bu mu mzik. Bu mu insan insan edecek, gzel duygulara yceltecek
o Tanrsal sesleni? Bunlara arabesk diyorlar!... Hep ac, strap, gzya
kader, inandrmyor hi biri. Yapay, gstermelik, uydurma geliyor. Ama niye
bu kadar ok alarlar, dinlerler. ... Btn bu minibs arklar, bayalklar,
irkinlii ile 'yoksulluun yapt, rn deil mi ("Yoksulluk irkindir",
Lunapark, . 293-294)
Tketim ekonomisi bunun yannda artk toplumsal farkllamada etkisini
gsteren zengin-yoksul ayrm zellikle ikinci dnem yklerinde daha ok ne
kan unsurlardr. Bu yklerinde sosyal gereki zeminde yaz yazan bir Oktay
Akbal'la kar karyayz. 23 Burada toplumsal eitsizlik snfsal kkenleriyle
birlikte verilir: zenginler ve yoksullar. Toplumsal yap zenginler lehine bir dzene
yaslanmaktadr. rnein enerji krizinin yaand souk k gecelerinde yoksul
insanlar ile zengin insanlar karlatrlr:
"Ne oluyor, donmuyoruz ya! Herkes ayn durumda, beterin beteri

23
Osman Gndz, a.g.e., s.177.

TAED 29, 2006, 117-133

A..TrkiyatAratrmalarEnstitsDergisiSay29Erzurum2006129
Prof.Dr.ZekiBaarzelSays

var.Yok, herkes ayn durumda deil,hi yakt olmayanlarda var. Paras

olmayanlarda. oluk ocuuyla aclarn iinde inim inim inleyenler de... te
yandan tonu otuz bin liraya yakt alanlar da var korsan yaktlardan...
Canlar tatl, para babalarnn! ok paralar. Neye snler? Verirler otuz
bini alrlar yakt, snr, TV'lerini seyrederler, bizlerin haline
glerek..."("Yanard ini Soba", Bayrakl Kap, s. 156)
"Yoksulluk her yanda elle tutulurcasna grlyordu. stanbul
yoksullua batmt. Kuyruklar uzadka uzuyordu. Gaz kuyruklar, et
kuyruklar, ihtiyarlar, ocuklar, kadnlar, ocuklar saatlerce bekleiyorlard.
Bkmadan, usanmadan, tam bir dingini!iinde..."("Atn pen Kz, Bayrakl
Kap", s. 188)
Toplumsal eitsizlik artk stanbul'u meknlaryla birlikte tamamen
kuatmtr. yle ki, "arka sokaktan bir yol vardr Unkapan'na iner. Oradan Dou
illerinden gp gelmi yoksul insanlar yaarlar. Arabaclk, boyaclk, seyyar
satclk, trl alanlarda iilik. ("Sizler Yaadnz m?, , Bayrakl Kap, s. 151)
Oktay Akbal'n yklerinin en temel kavramlarndan biridir "nostalji".
Oktay Akbaln ocukluundan balamak zere 1970lere kadar deiik
ehrelerle karlat ve yaamn paras kld bir duygudur nostalji. Yazarn
yklerinde toplumun deiimi karsnda aresiz kalan ya da bekledii
deiimi bulamayan bir aydnn tavr sz konusundur artk. Oktay Akbal'n
geriye dnk nostaljik dnyasn dolduran en nemli unsurlardan biri
"tramvaylardr": "Ne unutkan kiileriz, Tramvay hatrlamaz olduk. Bir de tramvay
vard stanbul halknn sevgilisi, en yakn, en ie yarayan ... Menderes
dneminin bir kurban da tramvaylar oldu. imdi ancak mzede grebilirsiniz
onlar..." ("Hey Vapurlar, Trenler", Bayrakl Kap, s. 198)
Vapurlar, Kavaklar, tangolar, eski kkler, eski Ramazanlar vb. pek ok
olgu Akbal' gemie, anlara gtrr: "annem bir trl kesinlikle
tanyamad o sahibi olamad kk... u da olabilir, bu da, dedi, birbirine
benziyor hepsi, oysa eskiden byk ayrm vard aralarnda." (Trenlere Bakmak,
Bayrakl Kap, s. 149);
Politik tavr olarak daima ilerici bir anlaya yaslanr. Bu anlay
aydnlanma dncesi, bilim pozitivizm ve Kemalizm ideolojisinden beslenir.
Ayn ekilde ok belirgin olmamakla birlikte sosyalizme kadar uzanmasa bile
"sol" dnceden de etkilenmitir. Menderes dneminin zararlar zerinde kimi
yklerinde durur. Daha ak olarak Menderes dneminin lke iin zararl
olacan belirtir. Oyunu aka CHP lehinde kullandn belirtir, (s. 198,
Bayrakl Kap); Onun iin "En byk karnca kalabal 'emekilerden'
oluuyor, insan toplumundaki gibi"( "zgr Karnca", Bayrakl Kap, s. 175,)

TAED 29, 2006, 117-133

130C.ASLAN:MuhafazakrlkModernlikGerilimindeOktayAkbalykcl

Ona gre gelecek umuttur, aydnlktr: "Geriye doru deil bu ak, bu coku;
hep ileriye, daha ileriye, daha gzele, iyiye..." ("Haziran Glleri", s. 146,
Bayrakl Kap) Hatta ileride bilinli kuaklarla hayatn deieceini
dnmektedir:
"Ge kaldk baz gerekleri iyice kavramakta, duymakta. Ama
bakyorum, bugnn genlii ok daha uyank, ok daha bilinli, somut
sorunlar nnde... Baklava tepsisi bo gelmeyecek bir gn... Ne zaman m?
Bilinli, uyank, evrimci kuaklar toplum sorunlarn kknden zmleyince.
Mutluluk pay topluma eit olarak datlnca". ("Ramazan Baklavas", Akam
Kular, s. 129)
Akbal'n yklerinde zerinde durduu konulardan biri de din konusunda
toplumda yaanan iki yzllk, din smrsdr. "Bataklk Gemisi'nde (Akam
Kular) toplumda zellikle dinin bir smr mekanizmas olarak kullanlmasn
eletirmitir. "Kutsal bir konuyu insanlarn kendi karlar lehine kullanmalar,
dinsel dergilerin salt "para" amac tamalarn eletirmitir. ( Bataklk Gemisi,
Akam Kular, s. 297) Siyasetilerin dini bir ara olarak kullanmalarna kar
kan Akbal, genel olarak dini deer noktasnda laik, pozitivist bir tavr
taknmaktadr. "Aln yazsna karym" ("Ortak Yazg, Akam Kular, s. 65)
diyen yazar insan ve toplumun evriminde "yazgya" kar kar, bireyin iradesini
ne karr.
Dou ile Bat arasndaki karlatrmalar da klasik bir Kemalist aydnn tm
izleklerini yanstr. Bat'y beenen, Dou'yu eletiren bir bak asna sahiptir.
zellikle mzik alannda bu aka vurgulanr:
"Alafrangadan, Schumann'dan, Bizet'den anlar kimse yoktu komularda.
Var m onlara Hamiyet'in arklar ve Yesari Asm. Hele kedeki kabzmaln
gramofonu sabah akam btn mahalleye 'Hisarl Kz' arksn dinletmekten
zevk alyordu....Byle bir sokakta annemin gnde bilmem ka saat
Schumann almas nasl karlanrd."("Hayaller Hayaller",Bulutun Rengi, s.46)
Bat karsnda genelde olumlu tavr taknan Akbal, ulusal bamszlk
noktasnda Bat'yla ilikilerimizi salam kurmamz gerektiini belirtir. Akbal'da
Bat-Batllk Cumhuriyetin ilk yllaryla daha berrak olarak verilir. Toplumun
daha homojen olduu dnemdeki stanbul'un Bat gibi olduunu belirtmesi bu
adan nemlidir. Bu ynyle Bat Anadolulamamak, taralamamaktr. Akbal'n
bu vurgusunda Bat kirlenmemilii, temizlii yanstmaktadr. Ava Gardner, Rita
Hayvvort, Hyde Park, vb. gibi pek ok Batl sanat, aydn ve mekn isimleri
Akbal'da Bat'ya duyduu zlemi ve hayranl yanstmaktadr.
Sonuta Akbal, Cumhuriyetin ve kuann tm gerilimlerini tar. Yeniye
kardr; ama gelecein yenide olacan dnr. Kendi kuann bilin asndan

TAED 29, 2006, 117-133

A..TrkiyatAratrmalarEnstitsDergisiSay29Erzurum2006131
Prof.Dr.ZekiBaarzelSays

yetersiz olduunu dnr. Ancak, bugnk kuak tamamen farkldr. Devrimci,

ilerici kuan gelecekte toplumu iyiletirebileceine inanan bir aydnmzdr.
Ancak kendisi bir Kemalist olan Akbal'n kuana dnk eletirilerini iyice
irdelemek gerekir. nk kendi kuann yeteri kadar bilinli olmadna dair
eletirisi bizi ister istemez Kemalist ideolojinin snrllklarna yneltmektedir.
Hele 1970'lerdeki genlie duyulan inan ve gven dikkate alnd zaman, bu
dnce daha da pekimektedir. nk 1970'lerde, genlik iin Kemalizm tek
bana yeterli bir zihinsel ve ruhsal gc oluturmuyordu; bu kuak hislerini,
hayallerini ayn zamanda sosyalizm ideolojisiyle de btnletirmiti. ("Ramazan
Baklavas", s. 129, Akam Kular)
Oktay Akbal bir Cumhuriyet aydndr; onun btn umutlarn, imkanlarn,
elikilerini iinde barndrr. En umutlu annda birden karamsarlaan bir ruh hali ya
da tersi onda daima belirgindir. Sreklilik ieren bir ruh halini yanstmaz ykleri.
Onda ne pesimizmi ne de optimizmi yakalamak mmkndr. Belki her ikisi, belki
hibiri. Dnyaya gelecek gzyle bakan bir aydn kimliinin belirgin olduu ruh
hallerinde iyimserdir. Ancak iinde yaad dnyann olumsuzluklarndan bkt
anda da gemie sarlan ve gemite, anlarda mutluluk arayan bir pesimisttir.
Eletirdii Yahya Kemal kesinlikle "gemie" dnkt, imdiden uzaklaan ve
tarihte anlam bulan bir dnyaya sahipti. Keza Ahmet Hamdi Tanpnar bugnle
gemi arasnda, douyla bat arasnda kendine zg kurduu bileimle daha rahat
bir anlatma sahip olmutur. 24 Oysa Akbal birey kimliiyle sosyal kimlii arasnda
skp kalmtr: birey kimliinin yaad umutsuzluklar, karamsarlklar, kayglar
onu srekli "geriye" gtrm, nostaljiye yneltmitir.
Onda nostalji bir yaam biimi, ruhsal bir tavr olarak ne kmaktadr. 25 Bu
24
Garip deil mi, Trk edebiyatnda "mazi", "gemi", "nostalji", vb. gibi sylemlere sahip
yazarlarn hemen hepsi muhafazakr dnceye baldr. Yahya Kemal, Ahmet Hamdi
Tanpnar, Abdlhak inasi Hisar, Orhon Seyf Orhon, Samiha Ayverdi vb. yazarlarn hepsi
Kemalist modernlemeyle zlen toplumda yaanan mitsizlii yanstmlardr: ak ya da
rtk bir Kemalizm eletirisiyle birlikte. Genel olarak edebiyat ve muhafazakrlk iin derli-toplu
iyi bir yaz iin bak. A. mer Trke, Muhafazakr Romanlarda Muhafaza Edilen Neydi?",
Muhafazakrlk, cilt 5, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, letiim Yay., stanbul, 2003, s. 590-603.
25
Burada "nostaljinin, yaygn bir sosyal ruh hali olarak, modernleme srecinin ilk evresinde,
sanayileme ncesi toplumun istikrarna, ahengine duyulan zlem suretinde tezahr ettii"ni gz
nne alrsak Akbal'daki problematik daha da belirginleebilir. Modernizm 'mitsizlik
kltrne", "kltrel karamsarla" yol aan etkileri, muhafazakrln k nedenini oluturur.
Akbal'daki mitsizlik, karamsarlk bu adan nemli bir sorun olarak durur. ster istemez
Cumhuriyet modernlemesinin yaratt muhafazakr ideolojiyle, Akbal'daki muhafazakr
psikoloji gerekten iyice irdelenmeyi bekliyor... nk Oktay Akbal'da "muhafaza edilen neydi"
sorusu Cumhuriyetin radikalizminin boyutlarn da gsterebilir. Nostalji ile muhafazakrlk
arasndaki iliki iin bak. Tanl Bora-Burak Onaran, "Nostalji ve Muhafazakrlk: Mazi Cenneti",
Muhafazakrlk, cilt 5, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, letiim Yay., st., 2003, s. 234-235.

TAED 29, 2006, 117-133

132C.ASLAN:MuhafazakrlkModernlikGerilimindeOktayAkbalykcl

adan Akbal'n muhafazakr diyebileceimiz bir tavr vardr. Adeta deiimden

rken, deiimin yaratt -ki genelde deiimleri olumsuz almtr, (r. "Mzeyyen
Abla" Hey Vapurlar, Trenler) - oluumlardan ekinen ve "eski"nin olduu gibi
durmasn isteyen bir ruh halinde grrz onu. Ama dier yandan Akbal, inanl bir
Kemalisttir, modernlemecidir, laiklie baldr. Bu dorultuda bir toplumsal
dzenin inas gerektiini btn denemelerinde srarla vurgular. Deiimi bu
alardan olumlu bulur, genlere gvenir, onlarn daha bilinli olduklar, istenen
ilerlemeyi yapacaklarn dnr. O. Gndz'n "d ile gerek arasnda Oktay
Akbal biimindeki deerlendirmesini "gnl ile akl arasnda Oktay Akbal diye de
dnebiliriz. Gnlle akl arasnda kalan (gidip gelen) Cumhuriyet zaten 70 yldr
srekli dnmler yaamyor mu? Nerede muhafazakr, nerede deiimci olduu
tam olarak ortaya konamayan bir Trkiye'nin yazardr Oktay Akbal; gnl hep
tramvaylarda, vapurlarda, kavaklarda, eski bayramlarda, Kanlca
yamurlarndadr, oralarda huzur bulan bir kiidir. Ama akl "ilerici" olarak
niteledii siyasal sistemdedir; toplumun geleneksellemesine kardr,
Anadolu'nun 26 stanbul'u igal ettiini, siyasal partilerin toplumsal deerleri tahrip
ettiini belirtir. Tm bu olumsuzluklarn diyalektik bir aklla alabileceine,
devrimin birikerek gelieceine inanr. Bu inancnda ak bir Kemalizm yorumuyla
rtk bir sol dnn izlerini kolayca bulabiliriz.
Oktay Akbal'n modernizm ve nostalji arasnda skp kalan ruh hali onu
Trkiye'de tipik bir muhafazakr olan ve 'imdi'den tamamen kopmu olan Yahya
Kemal'e gtrr: "Yahya Kemal'i sevmeye baladm yeniden. Bir zamanlar
kzyordum, sinirleniyordum okurken" ("stinye Sular", s. 5, stinye Sular) .

26
Bu sosyolog erif Mardin'in merkez evre olarak adlandrd kuram direkt olarak
artrmyor mu? Sekinci-Batc bir aydnn evreden, Anadolu'dan duyduu rahatszlk
tarihimizin nemli sosyal bilekelerinden biridir. Merkez daima evreyi darda tutmaya alt,
ancak gn geldi evre merkezin kendisi oldu. Bu adan 1970'lerde arabeskleen stanbul'dan
rahatsz olan Akbal gibi aydnlarmz, Cumhuriyetin umutland yllarla atallap farkllat
yllar karlatrarak grme imkanna sahip olmulardr. Bugn stanbul artk bir merkezdir;
dnn evre olarak nitelenen unsurlar tarafndan belirlenen bir merkez... Yani artk Trk
toplumsal yapsn amlamak iin bence daha yeni sosyal bilim kavramsallatrmalarna ihtiyacmz
var.

TAED 29, 2006, 117-133

A..TrkiyatAratrmalarEnstitsDergisiSay29Erzurum2006133
Prof.Dr.ZekiBaarzelSays

KAYNAKLAR
AKBAL, Oktay , Atatrk Yaad m?, Varlk Yaynlar, stanbul, 1975
_____________, Tarzan ld, Tekin Yaynevi, stanbul, 1979.
_____________, Bayrakl Kap, nklp Kitabevi, stanbul, 1987.
_____________, Akam Kular, nklp Kitabevi, stanbul, 1987.
_____________, Aksz nsanlar, Can Yaynlar, stanbul, 1990.
_____________, nce Ekmekler Bozuldu, Can Yaynlar, stanbul, 2000.
ALANGU, Tahir, Cumhuriyetten Sonra Hikaye ve Roman, cilt 3, stanbul,
1965.
ANDA, Feridun, "Bir yk Evreni Yazarn Evreninden bir Paradr", Oktay
Akbal le Sylei, Adam yk, say 4, Mays-Haziran 1996.
BORA, Tanl, ONARAN, Burak, "Nostalji ve Muhafazakrlk: Mazi Cenneti",
Muhafazakrlk, cilt 5, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, letiim
Yaynlar, stanbul, 2003.
DEM, Ahmet, Muhafazakrlk zerine, Toplum ve Bilim, say 74,
1997.
GNDZ, Osman , D le Gerek Arasnda Oktay Akbal'n ykcl, Aka
Yaynlar, Ankara, 2003
KARAMERLOLU, M. Asm, Trkiyede Kyclk, Kemalizm,
(Editr.) A. nsel, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, cilt 2, letiim
Yaynlar, stabul, 2001.
TRKE, A. mer, Muhafazakr Romanlarda Muhafaza Edilen Neydi?",
Muhafazakrlk, cilt 5, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, letiim
Yaynlar, stanbul, 2003.

TAED 29, 2006, 117-133

 134

TAED 29, 2006, 117-133