1

6. ISI DETRC CHAZLAR

(Ref. e_makaleleri)
Endstriyel cihazlarda s enerjisi eitli yntemlerle transfer edilir; elektrikli
stclarda kondksiyonla; s deitiriciler, kaynatma kazanlar ve kondenserlerde
kondksiyon-konveksiyonla; frnlar ve radyant-sl kurutucularda radyasyonla;
dier baz zel yntemlerle.

a. Is Deitiriciler
Bu ksmda kullanm ok yaygn olan s deitirici tipleri anlatlacaktr; ou sv-sv
baznda dizayn edilmitir, ancak gazlar ve younlaamayan buharlar iin de
kullanlabilirler.

Tpler ve Tp Aynalar
Tpler eitli metallerden yaplr, standart BWG numaralar ile tanmlanr; tpn et
(duvar) kalnl ve ap belirtilir. Standart tp boyutlar, ilgili tablolardan bulunur. Is
deitiricilerde kullanlan standart tp boylar 8 ft (243.8 cm), 12 ft (365.8 cm), 16 ft
(487.7 cm), 20 ft (609.6 cm) tir. Tpler gen (artmal) veya kare eklinde dizilir.
Kovan taraf uygun olduunda, gen dizim tercih edilir, nk belirli bir kovan
apna bu durumda, kare dizilie gre daha fazla s transfer alan sar. gen
dizimde tpler sralar arasnda bir fra gezdirerek temizlenemez, oysa kare
dizimde tp dlarn temizlemek mmkndr. Kare dizimde kovan taraf basn
dmesi, gen dizimdekinden daha dktr.

Tp aynas, tpleri demet halinde dalmadan birarada tutan ve ayn zamanda s

deitiricinin kovan-gvde ile tp tarafn ayran elik bir plakadr. Bu plakalarn (et
kalnlklar) alma koullarndaki basn ve scaklk deerlerine gre belirlenir.

Tpler ayna zerine aplarna gre alm deliklere geirilirler. Gvde ile tpler
arasnda bir gei-kaak olmamas iin, bu balantlardan hi bir kaak olmamas
gerekir. Bu nedenle tpler aynaya sokulduktan sonra zel cihazlar (makineto) ile bu
blgeleri iirilir veya kaynak edilir. Bazan her iki ilem birden uygulanr (ekil-27).
Baz eanjrlerde ayna gvdeye kaynakla balanmtr. Bu durumlarda scaklk
deiimi ile tplerin boylarnda meydana gelecek uzama ve ksalmalarn etkileri,
dorudan tplerin ayna ile birleme noktalarna iletilir. Hesaplamalarn zerinde mey-
 2

dana gelen zorlamalarda tp ile ayna birbirinden kopabilir ve bir sznt veya kaak
meydana gelebilir; bu durumda iki akkan birbirine karr.

ekil-28de tek ve ift aynal eanjrlerin ematik diyagramlar verilmitir. ift aynal bir
eanjr rnei ekil-28b de grlmektedir. ki ayna arasnda bir miktar aralk vardr; bu
arala szan sv boaltma deliklerinden eanjr dna alnabilir.

(a) (b)

ekil-27: Tp aynasnn gvdeye balanmas;

(a) kaynakl, (b) makinetolu balantlar

ayna

tpler

sznt
aralk

ift ayna
(a) (b)

ekil-28: Tp aynalarnn ematik grnmleri; (a) tek aynal, (b) ift aynal
eenjrler
 3

Ayna Deliklerinin Sralama ekilleri

Eanjr tpleri aynaya eitli sralama ekilleri ile balanabilir.

Tpler dey ve yatay konumda paralel sralar halinde dizilmi ise buna dz sra
denir. Dz sral dizilmi deliklerin aka kar gsterdii diren daha az olduundan
bu tip eanjrlerde basn azalmas daha az olur. Buna karlk artmacal ola-
rak dizilmi tpler belli bir alana daha ok sayda dizilebilir.
Mesela 42 in apnda dz bir aynada 2 geili eanjr iin kullanlabilecek tp
says 1176 iken, artmacal dizilmi aynada yine 2 geili eanjr iin tp says
1350 dir. Deliklerin gen dizilmi olmas basn kaybn arttrmakta, buna karlk s
transfer miktar ayn ayna apnda daha fazla olmaktadr. Tasarm yaplrken bu iki
husus gz nne alnr (ekil-29).

ekil-29: Eanjr tplerinin aynaya dizili ekilleri

Kovan ve Bafllar
Kovan aplar standarttr. 23 in (58.4 cm) ve daha kk kovanlarn aplar ATSM
boru standartlarna uygundur. 25 in (63.5 cm) ve daha byk aptakiler, en yakn
deerdeki kovanlar iin verilen zelliklere gre tanmlanr.
 4

Batllar arasndaki mesafeye (merkezden-merkeze) "batl dizimi" veya "bafl boluu"

denir; bu deer kovan apnn 1/5 inden daha az veya kovan i apndan daha
fazla olamaz.
Bafllar (perdeler), gvde ierisine yerletirilirler. Bunlar, ncelikle tplerin erilerek
birbirlerinin zerine oturmasn (bel vermelerini) nler; bylece tpler arasndaki ak-
lklar tp demeti boyunca korunmu olur. Aklklarn deimemesi ise uygun ve bek-
lenilen s transferlerinin gereklemesine yardmc olur. Ayrca, gvde tarafndan ge-
en akkann gvde ierisinde daha uzun kalmasn salar.

ekil-30da grld gibi gvde tarafna giren akm, perdeler etrafndan dolaarak
gemek zorundadr. Bylece gvde akm s deitirici boyunca hareket ederken,
ayn zamanda tplere dik olarak hareket eder. Temas sresinin uzamas s trans-
fer hznn artmasna neden olan etkenlerden bir tanesidir.

buhar girii
sv girii perdeler

sv k
kondensat
k

(a) (b)

ekil-30: Bir eanjrde perdelerin yerletirilme ekilleri; (a) dikey kesilmi, (b)
yatay kesilmi perdeler

Ayrca yzeylerde dk akm hzndan dolay oluan laminer akmlarda, s iletim

faktr der. Gvde iine konulmu. bulunan perdeler gvde iindeki akmn
laminer karakterden, uygun seviyede trblent karaktere dnmesine de yardm e-
derler.

Akm iin yeterli ve istenilen trblensi yaratacak aklk braklarak perdeler yatay
veya dikey kesilebilir. Perdeler st ve yandan kesildii gibi genellikle alt ksmdan birer
para karlarak, eanjrn dip blmnde de devaml ak salanabilir.
arpma Plakalar: Gvde tarafna giren akkan hzla tplere arptnda nemli
erozyona yol aar. zellikle ilerinde kat tanecikler bulunan gaz ve svlar veya ilerin-
 5

de sv tanecikler bulunan gaz akmlarnn tpler zerindeki erozyon etkisi olduka

fazladr. Bu nedenle gvde giri nozullarnn karsna, tplerin zerine gelmek zere
arpma plakalar konur. Akkan gvdeye girerken tplere deil, bu plakalara arpar ve
gvdenin her tarafna dalr (ekil-31a).
Boyuna Perdeler: Daha nce konu edildii gibi s deitirici gvdesine boyuna
olarak yerletirilmi perdeler iki veya daha ok gei salar. Boyuna perdenin uzun-
luu eanjr gvdesinin uzunluundan daha azdr. Bylece akn eanjr boydan
boya iki veya daha ok sayda kat etmesi temin edilmi olur. Eanjr iine konulmu
3 adet boyuna perde svnn gvde iinde 4 defa gidip-gelmesini, yani 4 gei yap-
masn salar (ekil-31b).

(a) (b)

ekil-31: Is deitirici gvdesinde, (a) boyuna,

(b) enine perdelerin grnmleri

Gvde ve Tp Balant Tipleri

Sabit Aynal Is Deitiriciler: Bu tiplerde tplerin bal olduu ayna gvdeye kaynak
edilmitir. Bu nedenle tp demetinin gvdeden sklerek kartlmas mmkn deildir
(ekil-32); scaklk deimesinden dolay meydana gelen uzama ve ksalmalar tp
demetlerinde zorlamalara ve gerilmelere sebep olur; bu bakmdan scaklk
deiimlerinin fazla olmad durumlarda uygundur. Kaynakl eanjrlerin tek tercih
nedeni, dier trlere gre ok daha ucuz olmasndan kaynaklanmaktadr. Scaklk
deiimlerinin fazla olduu yerlerde kullanabilmek iin gvdeye, krk eklinde
alan genleme paralan konulur.
 6

Bu tip eanjrlerde tp demeti sklemediinden, gvdenin iinin ve tplerin d yzey-

lerinin temizlenmesi, tplerin kontrol edilip durumlarnn izlenmesi mmkn olmaz;
bu nedenle kirlilik olmayan akmlar iin daha uygundurlar.

kaynak

ayna
kanal kafa bombe

gvde
gvde
ayna

tp demetinin her iki ucunda kanal kafa

birer tp aynas vardr perdesi

ekil-32: Sabit aynal bir

ekil-33: U demetli bir s deitiricinin ksmlar
s deitirici

U Tp Demetli Is Deitiriciler:
U tp demetli s deitiricilerde ayna bir tanedir (ekil-33); s uzun eanjr borular
birbirinin iine yerletirilecek gibi U eklinde bklerek tp demetini oluturur; bu ne-
denle bir ayna vardr.
Ayna ile kapak arasnda cvatalarla bal ve perdeli bir kafa bulunur. Bu kafaya kanal
(channel) ad verilir. Kanal kafann gvdeden sklp karlmas ile ayna ve tp de-
meti serbest kalmakta ve bunlar da gvdeden dar almak mmkn olmaktadr.
U tp demetlerinde tplerin i temizliinin yaplmas ve teknik kontrol g olduu
gibi herhangi bir nedenle arzalanan tpn deitirilmesi de, i sralarda ise, mmkn
deildir.
Tek bir aynaya bal olduklarndan scaklk deiikliinin etkisi ile demetin uzama-
s bir saknca meydana getirmez. Bu nedenle tp taraf ile gvde taraf arasnda
byk scaklk farklarna msaade edilir.
Yzer Kafal Is Deitiriciler: Bu eanjrlerde bir taraftaki ayna, kanal ile gvde
arasna sabit bir ekilde civatalanmtr. Bunun karsndaki ayna ise, kapa ile
birlikte gvde iinde serbest hareket edebilmektedir. Kanal kafa ve sabit ayna
 7

civatalarnn sklmesi ile tp demeti yzer kafa ile birlikte gvdeden kartlabilir; by-
lece tplerin d teknik kontrolleri ve temizlikleri yaplr (ekil-34).

(a)

ayna
yzer kafa
kapak

kovan kovan flan

kapa flan
saplama
conta

kovan kapa kovan

yzer kafa ara blme

balant paralar
conta
tp

ara blme

ara para
balant saplamas
mesafe paras (b)

ekil-34: (a) yzer kafal bir s deitirici, (b) yzer kafann ksmlar

Tek-Geili 1-1 Is Deitirici

Basit ift borulu s deitiricilerde tp says az olduundan istenilen ak hzlarna ula-
lamaz. Kovan-tp konstrksiyon iin bir ka tane ift-borulu deitirici kullanldnda
ise, d tpler iin gerekli metalin arl ok fazla olur. ekil-35 de, bir kovann ok
sayda tpe servis verdii bir s deitirici grlmektedir; burada 1 kovan-taraf geii
ve 1 tp-taraf geii bulunduundan, bunlara 1-1 deitiriciler denir.
 8

Bir s deitiricide kovan-taraf ve tp-taraf s transfer katsaylar ayn olmaldr;

keza kovan-taraf svsnn hz ve trblensi, tp-taraf svnnki kadar nem tar. Tp
aynalarnn salam olmas iin, tpler arasndaki mesafenin en az olmas gerekir.
Tpleri, dnda kalan alan toplam tp alanna yakn olacak ekilde yerletirmek de
pratik bir zm deildir. ki akmn byklkleri birbirine yaknsa, kovan taraftaki
akmn hz, tp taraftakinden daha dktr. Hz arttrmak iin kovana, buradaki
svnn kesit alann drmek amacyla batllar monte edilir; bu durumda sv, tplere
paralel deil de, tp banklarna dik geer. Bylece yaratlan trblent karakterdeki
akm, kovan tarafn s transfer katsaysn ykseltir.
ekil-35de grlen A batllar, bir taraf kesik dairesel metal disklerdir. Kesik ksm,
kovan apnn drtte biri kadarlk bir ldedir; bunlara %25 lik batllar denir. Batllar,
ilerinden tpler geecek ekilde delinmitir ( sznt olmamas iin delikler ok hassas
yaplr), ayrca, bir veya daha fazla klavuz ubukla (C) desteklenir; bunlar vidalarla D
ve D' aynalar arasna tutturulmutur. Byle bir s deitiriciyi monte ederken, nce tp
aynalar, klavuz ubuklar, ayrc tpler ve baffllar yerletirilir, sonra tpler taklr.

A B A

D
C

A B D

ekil-35: Tek geili 1-1 kar akml s deitirici; A: bafllar (perdeler), B: tpler,
C: klavuz ubuklar, D: tp tutucular (aynalar), E: ayrc tpler

1-2 Paralel-Kar Akml Is Deitirici

1-1 Is deitiricilerde baz snrlamalar vardr. Yksek hzlar, ksa tpler ve gen-
leme sorunlaryla ilgili konularda yeterli zmlere, ok geili konstrksiyonlarda
ulalr. ok geili yap, akkan yolunun kesitini drr ve hzn ykseltir; bylece
s-transfer katsays artar. Dezavantajlar, (1) s deitirici biraz karmak yapdadr, (2)
hzlarn yksek olmas, k ve giri kayplarnn tekrarlanmas nedeniyle cihaz bo-
yunca srtnme katsays ykselir. rnein, drt-geili bir s deitirici tplerindeki
 9

ortalama hz, ayn sayda ve byklkte tp ieren ve ayn sv ak hznda alan bir
tek-geili deitiricinin drt katdr. Drt-geili deitiricinin tp-taraf katsays, tek-
geilideki hz laminar akm verecek kadar dk olduunda, yaklak 40.8=3.03
(veya daha fazla) kat, srtnme kayb 42.8 = 48.5 kat daha yksek olur. En ekonomik
dizayn, akkan yksek hzlara pompalama gcnn getirecei maliyet ile, cihaz
parasn dengeleyecek bir hz seimiyle yaplr. ok dk bir hz, az bir pompala-
ma gc ister, fakat gerekli cihaz ok byktr. ok yksek bir hz ise, cihaz mal-
zeme parasn azaltrken, gerekli gc salayacak pompa fiyatn artrr.

ok geili s deitiricilerde tp-taraf geileri ift sayldr. Kovan taraf tek-geili

veya ok-geili olabilir. En ok kullanlan tipi 1-2-paralel akml deitiricilerdir; bun-
larda kovan-taraf sv ak bir-geili, tp-taraf iki veya daha ok geilidir (ekil-36).
ok-geili deitiricilerde, ou zaman yzer kafalar kullanlr. Tp-taraf svs ayn
taraftan girer ve kar; birbirlerinden sadece bir baflla ayrlrlar.

ekil-36: Paralel-kar akml s deitirici

2 4 Is Deitiriciler
1-2 Is deitiricide, paralel ak olduundan, bir akkann k scakl, dier akka-
nn giri scaklna fazla yaknlaamaz; yani, 1-2 tipindeki deitiricilerde, geri-
kazanlan s dktr
Daha iyi bir s geri-kazanma, 2-4 tipindeki s deitiricilerle salanr. Bunlarda iki ko-
van-taraf, drt tp-taraf gei vardr. Bu tip bir deitirici de, iki tp-taraf geii olan
ve ayn ak hzlarnda alan 1-2 tip s deitiriciye gre, daha yksek hzlar ve
daha byk toplam s transfer katsays verir. ekil-37de, bu tip bir s deitirici g-
rlmektedir.
 10

ekil-37: 2-4 tip bir stc

b. Trbin Kondenserleri (Younlatrclar)

Buharlar, i slarn uzaklatrarak younlatrmada kullanlan s transfer cihazlarna
kondenser denilmektedir. Elektrik retim trbinlerinde veya proses trbinlerinde
buhar enerjisinden azami seviyede yararlanmak iin buhar trbin knda youn-
latrlr. Younlaan suyun scakl deceinden kondenser iinde vakum olu-
ur. Bir kondenser, ilem srasnda soutucusunun scakl ykseldiinden, ayn
zamanda bir stc gibi de davranr. Fakat younlatrc etkisi nemli olduundan,
kondenser ad uygun bulunmutur. Kondenserler iki gruba ayrlr:

1. kovan-ve-tp kondenserler; younlaan buhar ve soutucu, dz bir s transfer y-

zeyi ile ayrlr,
2. kontakl (ilikili)-kondenserler; soutucu ve buhar (ikisi de sudur), fiziksel olarak kar-
k haldedir, fakat kondenseri tek bir akm olarak terk ederler.

Kovan - ve - Tp Kondenserler
ekil-38de grlen kondenser, tm soutucu sv akm tplerden paralel olarak geti-
inden, tek-geili bir kondenser birimidir. Bu tip bir ak, byk kondenserlere
nemli snrlamalar getirir. Tek-geili akta yeterli s transfer katsays, tpler boyunca
hzn dk olmasyla salanr; bu durum ok sayda tpe, dolaysyla ekonomik ol-
mayan byklkte bir cihaza yol aar. Transfer hznn dkl, soutucu akka-
nn geni bir scaklk aralna soutulmasn gerektirir, yani uzun tplere gereksinim
vardr, oysa uzun tpler pratik deildir.
 11

Yksek hzlar, yksek s transfer katsaylar ve ksa tpler ieren bir kondenser
elde etmek iin, s deitiricilerde kullanlan ok-geili ilkeler uygulanr. ekil-38
da iki-geili bir kondenser grlmektedir.
Kondenserlerde scaklk farkllklaryla ortaya kan genleme gerilimlerinin dikkate
alnmas gerekir. Genlemeden dolay olabilecek tahribattan kanmann en iyi yolu,
yzer kafa kullanlmasdr; bunda, tp aynalarndan biri (tabii tplerin birer ucu), kova-
na bal deildir. Buhar girii zerine delikli bir levha konularak, buharla tanan sv-
nn damlayp tpleri delmesi nlenir.

soutma suyu girii

younlaamayan
yzer gazlarn k
kafa buhar girii

soutma svs
kondensat k k

ekil-38: ki geili yzer kafal kondenser

Kontakl (Temasl) Kondenserler

Bir kontakl kondenser rnei ekil-39da verilmitir; yzey kondenserlerden daha
kk ve daha ucuzdur. ekildeki dizaynda soutucu suyun bir ksm, buhar girii
yanndan buhar akmna pskrtlr; kalan kondensasyonu tamamlamak ve yo-
unlaamayan gaz atmak iin, bir venturi tp yoluyla, dearj borusuna gnderilir.
Bir kovan-ve-tp kondenser vakum altnda altrldnda, kondensat ou kez.
pompayla dar atlr Bunu nlemek iin barometrik bir bacak kullanlr; bu, 1036.3 cm
(34 ft) uzunluunda, alt ksm kondensat toplatc tanka balanm dikey bir tptr.
alma srasnda, bacak iindeki sv seviyesi otomatik olarak kendini ayarlar, bacak
ve tank seviyeleri arasndaki fark, atmosfer ve kondenserdeki buhar blgesi arasn-
 12

daki basn farkna eit olur; bylece, sv younlar younlamaz, vakumu kesmeye
gerek olmadan, bacan iine akar.

Dorudan-kontakl bir kondenserde, venturinin alt konisinde akmn kazand basn,

bir barometrik bacak gereksinimini ortadan kaldrr.

buhar girii

su girii
(sprey)

su girii
(jet)

ekil-39: Kontakl
kondenser

dearj

c. Bytlm Yzeyli Cihazlar

ki akkandan birinin s transfer katsays dierininkinden daha dk olduunda,
nemli s-deime sorunlar doar. Buharn younlamasyla, hava gibi sabit bir
gazn stlmas tipik bir rnektir. Hava akmnn s transfer katsays byklk derecesi
10 iken, younlaan buharnki 1000-2000 arasndadr. Toplam-katsay, hemen
hemen havann katsaysna eittir; birim stma yzey alannn kapasitesi dk
olacandan, istenilen kapasiteye erimek iin ok sayda tp gerekir. Viskoz svlarn
stlmas veya soutulmasnda veya ak hz dk bir akkanla allmas halinde
de (laminar akta s transfer hz dktr), ayn sorunlarla karlalr. Bu gibi
durumlarda cihaz maliyetini drmek iin, "geniletilmi yzeyler" ad verilen s
deitiriciler gelitirilmitir. Bunlarda tpn d alan kanatlar, mandallar ve disklerle
geniletilerek, akkanla temas yzeyi i alanna gre daha byk yaplr. Is transfer
 13

katsays dk olan akkan, geniletilmi yzeyle temas etmesi iin tplerin d-

ndan, dier akkan ilerinden geirilir. D yzeyin geniletilmesi ile elde edilen
kantitatif etki, aadaki toplam katsay eitliinde grlmektedir (burada tp duva-
rnn direnci ihmal edilmitir).
1
Ui = (24)
1 / hi + Ai / A0 h0
Denklem(24)e gre ho kk, hj bykse Ui kk olur; fakat A0, Ai den ok byk
yapldnda Ai/A0h0 direnci klr ve Ui ykselir. Ayn etki, tpn uzunluunun herbir
santimetresi veya i alann herbir santimetre karesindeki uygun bir art ile h0 n
ykselmesinde de grlr.

Geniletilmi Yzey Tipleri

ekil-40da grld gibi, tip geniletilmi yzey yaplabilir. Akkann ak
yn tp eksenine paralel olduunda boyuna kanatlar kullanlr. Enine kanatlar, ak
yn tplere dik olduunda uygundur. Boynuz, ine, ivi veya klklar ve dier eklen-
tiler, yzeylerin geniletilmesinde kullanlr; bu tip yzeyler tp eksenine paralel ve
dik ynde akan akkanlar iin uygundur. Hepsinde de kanatlarn tpe skca ba-
lanm olmas ok nemlidir.

(a) (b) (c)

ekil-40: Geniletilmi yzey tipleri; /a) boyuna kanatlar, (b) enine kanatlar, (c)
yassltlm tpler, srekli kanatlar

d. Kazma - Yzeyli Is Deitiriciler

Viskoz svlar ve sv-kat sspansiyonlarn stlmas veya soutulmasnda kazma-
yzeyli s deitiriciler kullanlr. Bu tip deitiriciler, merkez tp 10.2 -30.5 cm (4-12
in) apnda olan, ceketli ift-borulu s deitiricilerdir; ceketten stma buhar veya
 14

soutma svs geer. Merkez tpn i yzeyi, dnen bir aft zerine yerletirilmi,
boydan boya uzanan bir veya daha ok bakla sprlr.

Viskoz sv merkez tpten dk hzla geer. Svnn, s transfer yzeyine temas

eden ksm durgundur, fakat kazyc baklarla syrldnda hareketli hale gelir. Viskoz
svlara s transferi kararsz-hal iletimi ile salanr. Durgun halin bozulma periyodu
ksa ise, snn bu fazla temas da ksa sreli olur; byle bir ilem, bir katya (karar-
sz-hal) s transferi ilemine benzer.

e. letme ve Bakm
Devreye Alma ve Devreden karma
Hava ile hidrokarbonlarn karmas yanc ve patlayc bileimlerin meydana gel-
mesine neden olabileceinden olduka tehlikelidir. Bir eanjre sv veya gaz hidro-
karbon vermeden nce ierideki havann veya svnn inert bir gaz veya buharla
boaltlmas gerekir. Eanjrn gvde ve tp demeti scakla kar reaksiyonlar
farkl malzemelerden imal edilmise, sndnda iki malzemenin genileme veya
uzama hzlar farkl olur. Bu bakmdan ani bir scaklk deiimi balantlarda b-
yk zorlamalara ve kopmalara yol aabilir. Scak bir eanjre souk bir akkan
asla aniden verilmez; keza souk bir eanjre scak akkan yava yava verilme-
lidir. Devreden karma ve devreye alnma srasnda scaklk deiikliklerinin ok
yava olmas gerekir.

Devreye alma srasnda nce soutma suyu alr. Daha sonra scak akkan
devresi yava yava alarak alma scaklna ulalr. Devreden karma sra-
snda ise nce scak akkan kesilir; eanjr zamanla sour. Daha sonra soutma
suyu devresi kapatlr. Eanjr sv ile dolu iken vanalar kesinlikle kapatlmamal-
dr Isnan svda meydana gelecek genileme, eanjrn patlayp hasarlanmasna
neden olabilir. Vanalar kapatlmadan nce eanjr boaltlmaldr. D scaklk ok
dkse, eanjrn tplerinde kalan su donar ve tpleri patlatabilir. Bu bakmdan
hava scakl sfrn altnda olduunda almayan eanjrdeki suyun boaltlma-
s gerekir. Tplerdeki su gvde tarafndaki hidrokarbonun hzl buharlamas so-
nucunda da donabilir. Gvde tarafndaki hafif hidrokarbonlarn basnc aniden
drlmez; byle durumlarda hzla buharlaan hidrokarbon dardan byk mik-
tarda s alarak nemli scaklk dmelerine ve don olayna sebep olabilir. Baz
eanjrlerde devreden karma ileminden sonra kalan hidrokarbonlarn, buhar
 15

veya bir inert gaz pskrtlerek temizlenmesi gerekir nk eanjr iindeki pat-
layc karm bir tehlike kaynadr

letme Basnc ve Scakl

Her eanjr etiket plakasnda yazl olan basn ve scaklkta almak zere di-
zayn edilmitir letme basnc bu deerin zerine karsa gvde ve tplerde ha-
sar meydana gelebilir rnein, basn etkisi ile bir tpn atlamas veya aynadan
ayrlmas halinde svnn biri dierine bular

Tipik bir soutma suyu evriminde suya korozyon inhibitr ve ta tutmay nle-
yecek asit ilave edilir Yksek scaklk ta tutmay arttrr Tp eperlerinde meyda-
na gelen kirlenmeler (fouling) aka kar bir diren oluturur. Baz akkanlarda
scakln dk olmas da kirlenme ve tortu miktarn arttrr. Bu bakmdan scak-
lkta nceden tespit edilmi alt ve st limitlere uymaya dikkat edilmelidir Isnn
suyu hidrokarbonlardan ayrmak iin kullanld proseslerde dk scaklk verimi
azaltr
Eanjrdeki scakl kontrol etmenin bir yolu, soutma suyu debisini kontrol etmek-
tir. Soutma suyu ak hzn ok drerek eanjr iindeki scakln ar yk-
seltilmesi sakncaldr. nk yksek scaklkta tortularn artmas ve kirlenmelerin,
eanjrde tkanmalar meydana getirme olasl yksektir
Baz eanjrlerde rnlerin bir ksm eanjre girmeden baypas edilir. Bu ekilde
eanjr k ile baypas devresinin birletii yerde daha yksek scaklk meydana
gelir. Eanjr, bir sistemin bir parasdr. Bu nedenle sistem iindeki dier donatmlar-
da meydana gelen fiziksel deiiklikler eanjr de etkiler. Ayn ekilde, eanjrde
yaplacak bir deiikliin sistemin dier donatmlarna yapaca etkinin dikkate alnmas
gerekir. Bir deiiklik yapmadan nce ve sonra basn ve scaklklar tespit etmek
iyi bir uygulamadr. Bu ekilde hangi artlarn gerekten deitii daha doru ola-
rak bilinecek ve iletmedeki glklerin yeri kesin olarak tespit edilecektir. Nerde ve
hangi deiikliklerin yapldnn bir kaydnn tutulmasnda nemli yararlar vardr.
Deiiklik iyi netice vermezse eski alma artlarna dnmek gerekir.

Eanjrlerde Kirlenme
Eanjr aksam zerinde eitli cinslerde tortu tabakalarnn meydana gelmesi olay-
na, genel olarak kirlenme (fouling) ad verilir.
 16

Kir tabakalar eanjr yzeylerine yaptndan buralarda kalnln artmasna sebep

olur; s transferinin yavalamas ve aka kar bir diren domas debiyi drr.
Bylece kirlenme olay genel bir verim dklne sebep olur Eanjrde kirlenme
basn ve scakln deimesinden anlalabilir. Kirlenme varsa eanjrdeki basn
dm artar, debi azalr. Scaklk kyaslamas, s transferinin verimli olup olmad-
n belirten bir gstergedir.
Kirlenmenin bir cinsi tortudur. sminden de anlald gibi kir, amur ve tozun kel-
mesinden meydana gelir. Korozyon rnleri dier bir tortu kirlenmesi kaynadr.
Eanjr malzemesi svdan etkilendii zaman korozyon meydana kar. Soutma
suyunda, yosun dahil organik maddeler bulunabilir. Yosun tp iinde bir izolasyon
tabakas gibi etki yapar. Dier kirlenmeler olarak koklama, tuz tortusu ve kimyasal
reaksiyonlar saylabilir.
Eanjrde kullanlan malzeme kirlenmelerin cinsini ve bykln etkiler rnein,
yzey przll tortularn olumasna yol aabilir. Baz malzemeler dierlerinden
daha hzl paslanr ve s transferini azaltan bir tabaka meydana getirirler; bu ekilde
kirlenme hzlanr. Akkann hz da kirlenme miktarn etkiler. Hz azsa, tortu kmesi
daha fazladr. Bu bakmdan yksek ak hz kirlenme miktarn azaltc bir etki yapar.
Eanjrlerde kirlenmeyi nlemek iin tortu olumasn nleyici (antifoulant) ve tor-
tuya sebep olan kimyasal reaksiyonlar nleyici inhibitrler kullanlr.

Bakm
Akkan iinde asl konumda bulunan erimeyen maddelerin phtlamasn nlemek
iin dispersanlar kullanlr. Tortular gidermek iin uygulanan metotlar, tortu cinslerine
baldr. Tortunun iddeti de temizleme ve giderme metotlarn belirler. Bir sre iin
kirlenme problemi ihmal edilmi ise mekanik olarak kesme ve kazma gerekli olabilir
ve temizlik iin eanjrn baz paralar sklr. Bununla birlikte tortularn ou
eanjr devreden karmadan temizlenebilir. Eanjr iletmede iken yaplan temizli-
e, devrede iken bakm denir. Bunun iin tp taraf veya gvde tarafndan akan svya
baz kimyasal maddeler katlr.

Hidrokarbon iine su enjekte edilir. Tplerden akan karmdaki su, tuzu eritir. Toplay-
cda rn ve tuzlu su ayrlr. Genellikle kimyasal ve mekanik temizlik iin eanjrn
devreden karlmas gerekir.
 17

Kimyasal temizlik iin eanjrn demontaj gerekli deildir. Tp veya gvde tarafn-
dan temizleyici bir karm devridaim ettirilir. Mekanik temizlik iin eanjrn baz
paralarn skmek gerekir.
Yksek basnl su, tplerin iine ve dna pskrtlerek suyun kuvvetiyle tortular
ykanarak uzaklatrlr. Ar hidrokarbon tortularnn temizlenmesi iin buhar jeti de
geni apta kullanlmaktadr. Buharn scaklk etkisi ile yumuayan tortular, buhar jeti-
nin kuvveti ile ykanarak uzaklatrlr. Hidrolik ykamann her eidine eanjrn bir
miktar demontaj gereklidir. U plakalar ve kapaklar, tpleri aa karmak iin
yerlerinden sklr. Kimyasal hidrolik temizlie fazla diren gsteren tortular iin
mekanik yntemler kullanlr. Bunun iin eanjr tamamen sklr ve paralar ze-
rindeki ta ve kirlenmeler, matkap gibi mekanik tehizatlarla temizlenir.

Kaak Testi: Bir szntdan phelenildii zaman evvela bir n test yaplr. n test iin
eanjrn demonte edilmesine gerek yoktur. nce daha dk basnl olan akkan-
dan numune alnr. Dk basn gvde tarafnda veya tp tarafnda olabilir.
Eanjrden geen akkanlar ya ve soutma suyu ise, gzle kontrolle kaan olup
olmad anlalr. Akkanlar birbirinden ok farkl maddeler deilse kimyasal analiz
gerekli olabilir. Kaan olduu kanaatine varlrsa genellikte basnl su kullanlarak
hidrostatik test yaplr. Tp tarafnn testi iin gvde taraf* boaltlr. Tp tarafna su
doldurulup basn uygulanr Tplerde ve tp ularnda bir sznt varsa basnl su
gvdeye akar Gvde dibine toplanan su dipte alar bir vanadan veya nozuldan
boalr Sznt ok az ise bu tespit uzun zaman alabilir. Gvde tarafna da benzeri
test uygulanabilir. Bu durumda tp taraf boaltlr ve gvde tarafnda, su doldurularak
basn uygulanr. Sznt varsa akan su tp taraf alak noktalarnda bulunan
(drain)lerden grlebilir.
Bu n testler sonucunda bir kaak olduu kesinleirse, eanjrn baz paralar
sklerek kaan yeri tespit edilmeye allr. Sabit aynal eanjrlerde u plakalar ve
kapaklar sklerek karlr. Bu ekilde aynalarn ve tp ularnn gzle kontrol
mmkn olur. Gvdeye basnl su uygulanrsa delik veya atlaklar, tplere giren
su, tpn ucundan akarken grlebilir. Arzal tp, ya iki ucundan tpalanr ve krle-
nir, yada aynaya bal olan balants kesilerek karlr ve yenilenir.
Gvde kapa sklp tp demetinin basnl suyla doldurulmas halinde yzer kafann
contasnda ve tp ularndaki szntlar grlebilir. Tplerin gvde iinde kalan
blmlerinde sznt varsa veya sabit kafada herhangi bir kaak olduunda, gvde iin-
deki su gzlenerek bu durum anlalmaya allr. Fakat kaan yerini tespit etmek
 18

mmkn olmaz, nk tp demeti ve sabit kafa grlemez. Ancak bu blgelerden bir

kaak olduuna dair kesin kanaat uyanrsa baka testler gerekli olur.

Kanal kafa kapa sklr, tp tarafndaki sv boaltlr. Gvdeye basnl su uygula-

nr., atlak veya deliklerden tplere giren su tp ucundan dar akar veya damlar.
Ayna gzle muayene edilerek sznt noktalar tespit edilebilir.

Normal olarak btn testler srasnda test basnc olarak iletme basncnn 1,5 kat bir
basn uygulanr; bu basn snr asla geilmemelidir. Test yapanlar test suyunun
veya svsnn scaklkla genileyip basncnn ykselebileceini daima gz nne alma-
ldrlar; aksi halde eanjrde hasar meydana gelebilir.