ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΙΑΣΩΝΟΣ ΚΛΕΑΝΔΡΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ ΕΝ

ΚΟΜΜΑΓΗΝΗ 595 Μ.Χ.- ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ

Ο ποιητής και το έργο του

 Γεννήθηκε το 1863 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου και πέθανε το 1933.
 Ο πατέρας του ήταν έμπορος.
 Για ένα μέρος της ζωής του έζησε στην Αγγλία.
 Πανεπιστημιακές σπουδές δεν έκανε. Μελετούσε όμως μόνος του και ήξερε καλά την αγγλική και
γαλλική λογοτεχνία.
 Εργαζόταν ως υπάλληλος στο γραφείο αρδεύσεων της Αιγύπτου.
 Το έργο του εκδόθηκε μετά το θάνατό του με τον τίτλο "Ποιήματα".
 Ο Καβάφης σήμερα είναι αναγνωρισμένος σε παγκόσμιο επίπεδο και από την ποίησή του έχουν
επηρεαστεί πολλοί σύγχρονοι Έλληνες ποιητές. Εκείνη την εποχή όμως βρήκε αργά ανταπόκριση στην
Ελλάδα γιατί το έργο του αντιτιθόταν στο έργο του Ψυχάρη και του Παλαμά και στο δημοτικισμό.
Έγινε γνωστός το 1903 από τον Ξενόπουλο.

 Ο Κ. στα πρώτα του ποιήματα ήταν επηρεασμένος από το φαναριώτικο ρομαντισμό, τον παρνασσισμό
και το συμβολισμό.
 Αργότερα δημιούργησε ένα προσωπικό ύφος, πιο ρεαλιστικό, και έφτασε σε τολμηρά όρια και
νεωτερισμούς, όπως οι χαλαροί ιαμβικοί στίχοι, η απελευθέρωση του στίχου από τα δεσμά του μέτρου
και της ισοσυλλαβίας (πεζολογία) και ο εσωτερικός λυρισμός.
 Χαρακτηριστικά της ποίησης του:
 διαύγεια σκέψης
 σαφήνεια, ακριβολογία
 λιτότητα
 ειρωνεία
 ρεαλισμός
 έλλειψη στόμφου
 υπαινικτικότατα
 διδακτικός τόνος
 δραματικότητα (=θεατρικότητα με τη χρήση διαλόγου & β' προσώπου)
 εσωτερικός λυρισμός
 απόρριψη ποιητικών στολιδιών
 προσφυγή στο μύθο, την ιστορία και τη μνήμη
 αυτοαναφορικότητα
 υποβλητικότητα
 χρήση συμβόλων
 επιγραμματικοί, αποφθεγματικοί στίχοι
 μελαγχολία
 υψηλή αντίληψη για την τέχνη
 προβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας
 νοσταλγική μετατόπιση στο χώρο και στο χρόνο.
 Χαρακτηριστικά της γλώσσας του: Είναι ιδιότυπη. Είναι η γλώσσα της ελληνικής παροικίας της
Αλεξάνδρειας, δημοτική με λόγιους και πολίτικους ιδιωματισμούς (η μητέρα του ήταν απ' την Πόλη).
Ο Κ. χρησιμοποιεί και καθημερινές, αντιποιητικές λέξεις. Έτσι η γλώσσα του γίνεται ουδέτερη και
αντιλυρική.
 Χαρακτηριστικά του ύφους του: Αντιρητορικό, πυκνό και ελλειπτικό.
 Χαρακτηριστικά των στίχων του: Ελεύθεροι, ιαμβικοί, ανισοσύλλαβοι, χωρίς ομοιοκαταληξία ή
αποφυγή της χασμωδίας, προσεγμένοι στη στίξη, στις περιόδους, στις παύσεις.
 Η ποίηση του Κ. χαρακτηρίζεται πεζολογική.
 Η τεχνική του είναι η εξής: Στο 1ο μέρος του ποιήματος δίνει το σκηνικό, στο 2ο η συγκίνηση
ανεβαίνει με τον εσωτερικό λυρισμό και στο τελευταίο δίνεται το μήνυμα του έργου.
 Ο Κ. αντλεί τα θέματά του από την ιστορία (συχνά της Αλεξάνδρειας), τη μυθολογία και την εμπειρία
και είναι πλασματικά ή πλαστά.
 Συγκεκριμένα αναφέρεται συνήθως στην ύστερη αλεξανδρινή περίοδο (2ος-1ος αι. π.Χ.) της ηθικής,
πολιτικής και πνευματικής παρακμής, του ατομικισμού, του αμοραλισμού, της πολιτικής απάθειας και
του κοσμοπολιτισμού, για να προβάλει την έκπτωση των αξιών της δικής του εποχής, του Α΄
Παγκοσμίου πολέμου.
 Αναδεικνύει ακόμα ασήμαντες, περιθωριακές προσωπικότητες, που ζουν κρυμμένες στο ημίφως της
ιστορίας, γιατί όντας και ο ίδιος περιθωριακός λόγω της ανορθόδοξης ερωτικής συμπεριφοράς του,
ήθελε να αναδείξει τον άνθρωπο του περιθωρίου, που παραμένει σε κάθε περίπτωση ένας
συνάνθρωπός μας που επιζητά την κατανόησή μας. Μέσω της ποίησης ο Κ. επιζητά τη λύτρωση.
 Τα ποιήματά του χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, που συχνά επικαλύπτονται:
α) Ιστορικά, με τεχνοτροπία δραματική. Αυτά πάλι διακρίνονται σε καθαρώς ιστορικά, που αναφέρονται
σε πραγματικά γεγονότα της ελληνιστικής περιόδου, και σε ψευδοιστορικά, που αναφέρονται σε
επινοημένα γεγονότα με στόχο να αναλυθούν σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα. Ο Κ. αξιοποιεί τα πρόσωπα
και τις καταστάσεις του παρελθόντος ως σύμβολα.
β) Φιλοσοφικά, με τεχνοτροπία διδακτική. Αναφέρονται στην αδυσώπητη μοίρα, στη ματαιότητα των
ανθρώπινων μεγαλείων και στην ύβρη, ενώ συχνά περιέχουν και παραινέσεις του Κ. προς τους ομότεχνούς
του για την ποίηση και την αισθητική.
γ) Ερωτικά-αισθησιακά-ηδονιστικά, με τεχνοτροπία λυρική. Σχετίζονται με τον ιδιότυπο ερωτισμό του
Κ. και αναφέρονται στον έρωτα, που ανακαλείται με την ανάμνηση και την αναπόληση.
 Ο Κ. περισσότερο από κάθε ποιητή μιλά για την ποίηση (100 στα 256 ποιήματά του είναι ποιήματα
ποιητικής).

Θέμα του ποιήματος

Θέμα του ποιήματος είναι ο διάλογος ενός φανταστικού ποιητή με την Ποίηση, που την παρακαλά να
γιατρέψει τα σημάδια του χρόνου.

Γενικά για το ποίημα

 Αρχικά είχε τον τίτλο «Μαχαίρι».

 Ανήκει στην ώριμη περίοδο του Κ., αφού το έγραψε στα 58 του χρόνια.
 Η ποιητική αφήγηση γίνεται σε α΄ πρόσωπο με την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου.

Είδος του ποιήματος

Φαινομενικά μοιάζει με ιστορικό ποίημα, αλλά στην ουσία είναι φιλοσοφικό μιας και αναφέρεται στη
τέχνη της ποίησης ως απόλαυση, ευτυχία, λύτρωση και δικαίωση της ζωής.

Ο τίτλος

 Πρόκειται για έναν απ’ τους εκτενέστερους τίτλους του Κ., που μας δίνει στοιχεία για το περιεχόμενο,
τα πρόσωπα, το χώρο και το χρόνο, το ψευδοιστορικό δηλαδή πλαίσιο στο οποίο θα κυλήσει ο
ποιητικό μύθος, και έχει σαν στόχο να ταυτίσει το Κ. με τον Ιάσων Κλεάνδου.
 Μελαγχολία: αντανακλά την ψυχική κατάσταση του ποιητή.
 Ιάσων Κλεάνδρου ποιητής: είναι ένα φανταστικό πρόσωπο, πίσω από το οποίο κρύβεται ο Κ.. Ο
διάλογος με την ποίηση και οι ανησυχίες είναι ουσιαστικά του Κ..
 Κομμαγηνή: πρόκειται για ένα μικρό κρατίδιο ΒΑ της Συρίας με πρωτεύουσα τη Σαμοσάτα, που
διαλύθηκε όταν το 72 μ.Χ. υποδουλώθηκε στους Ρωμαίους και έπειτα στους Άραβες και στους
Βυζαντινούς. Την αναφέρει μάλιστα και ο Σεφέρης στον «Τελευταίο Σταθμό». Στο ποίημα αποτελεί
σύμβολο φθοράς.
 595 μ.Χ.: Το έτος είναι βέβαια τυχαίο και δηλώνει τη θλίψη για τα γηρατειά αλλά και τη διαχρονική
δύναμη της ποίησης, αλλά απ’ την άλλη συνάδει με τη συρρίκνωση του ελληνιστικού και
πρωτοβυζαντινού πολιτισμού και άρα σχετίζεται με τη φθορά.
 Ο Κ. επιλέγει το συγκεκριμένο τίτλο για α) να αποστασιοποιηθεί από το δικό του πρόβλημα και να το
 παρουσιάσει αντικειμενικά, β) να το παρουσιάσει ως αληθινό, γ) να δώσει διαχρονικότητα στο
πρόβλημα της γήρανσης και στις θεραπευτικές ιδιότητες της ποίησης.
 Μέσω του τίτλου ο Κ. καταφέρνει να αποφύγει την ταύτιση με τον Ιάσονα. Πάντως μέσα στο ποίημα
υπάρχουν σημεία που ταυτίζονται: η κοινή ποιητική ιδιότητα, η κοινή ηλικία, η αποστροφή προς τα
γηρατειά, η υψηλή αντίληψη για την ποιητική τέχνη.

1η Στροφή (Η εξομολόγηση της μελαγχολίας του ποιητή, η διατύπωση του προβλήματός του και οι
ελπίδες λύτρωσής του)

 Ο ποιητής βρίσκεται αντιμέτωπος με το χρόνο τόσο σε σχέση με το σώμα του, το κορμί του δηλαδή,
όσο και σε σχέση με τη μορφή του, δηλαδή το πρόσωπό του, όπου η φθορά του χρόνου είναι ακόμα
πιο φανερή. Άλλοι ερμηνευτές πάλι υποστηρίζουν ότι η λέξη «μορφή» αναφέρεται στην ψυχική
διάθεση του ποιητή, που βλέπει αλλά και αισθάνεται τα πρώτα σημάδια του γήρατος.
 Δεν είναι διόλου συμφιλιωμένος με το χρόνο και δεν μπορεί να αντέξει το γήρασμα.
 Με έντονες λέξεις (γήρασμα, πληγή, φριχτό μαχαίρι) εκφράζει τον αποτροπιασμό του για τα γηρατειά,
τη μελαγχολία του και το πόσο εξοργισμένος είναι. Μεταφέρει τον ψυχικό πόνο σε σωματικό επίπεδο
και αποκαλύπτει ότι ο πόνος του είναι τόσο βαθύς, όσο ο πόνος από μαχαιριά στην καρδιά. Η
επανάληψη του στ. 2 τονίζει την επίδραση των γηρατειών στον ποιητή ακόμη περισσότερο. Η πληγή
εδώ αισθητοποιεί τη διαβρωτική επίδραση του χρόνου που κρύβεται πίσω απ’ το φριχτό μαχαίρι.
 Αδυνατεί, λοιπόν, να υπομείνει καρτερικά και αδιαμαρτύρητα αυτή την κατάσταση, παρά το γεγονός
ότι ήταν ένας πνευματικός, ολοκληρωμένος άνθρωπος.
 Ούτε αναζητά παρηγοριά στα στοιχεία που κάνουν τους ηλικιωμένους να υπερτερούν των νέων.
 Αρνείται να συμφιλιωθεί με τη φυσιολογική φθορά του χρόνου, που τον συνθλίβει ψυχικά, τον
τρομοκρατεί και τον πανικοβάλλει.
Ο Κ. φοβόταν τα γηρατειά περισσότερο από το θάνατο γιατί θεωρούσε ότι η φθορά του σώματος και η
απώλεια της ομορφιάς περιορίζει τις δυνατότητες άντλησης ηδονής.
 Αντίθετα ψάχνει μια γιατρειά, μια ανακούφιση. Κι αυτή είναι η Τέχνη της Ποίησης. Αυτή υπήρξε το
καταφύγιό του σε όλες τις δυσκολίες της ζωής. Γι’ αυτό τώρα ζητά τη βοήθειά της για να γιατρέψει τη
φθορά του χρόνου. Αν και η Τέχνη της Ποίησης προσωποποιείται και ο ποιητής ανοίγει ένα διάλογο
μαζί της, στην ουσία πρόκειται για εσωτερικό μονόλογο.
 φέρε: προστακτική, που εκφράζει τη επιτακτική ανάγκη για θεραπεία.
 Για τον Κ. η ποίηση αποτελεί βάλσαμο. Του προσφέρει απόλαυση και ευτυχία. Συχνά ο Κ. μεταφέρει
στην ποίηση τα συναισθήματά του, σκηνές απ’ την προσωπική του ζωή και άλλα αυτοβιογραφικά
στοιχεία. Μέσω της ποίησης ξαναζεί το παρελθόν του, τις ευτυχισμένες στιγμές, υλοποιεί τα οράματά
του και φαντασιώνεται σκηνές που θα ήθελε να ζήσει. Μεταβαίνει στη νιότη και στις ευτυχισμένες
και ηδονικές στιγμές της. Γνωρίζει την ευτυχία, την εκτόνωση και τη χαρά της δημιουργίας. Εν τέλει ο
Κ. προστρέχει στην ποίηση γιατί μπορεί να τον ταξιδέψει στο μαγικό της κόσμο και να τον αποσπάσει
από τα προσωπικά του προβλήματα.
 Τα φάρμακα της ποίησης είναι οι δοκιμές νάρκης του άλγους, δηλαδή οι απόπειρες να κατευναστεί ο
πόνος με τη Φαντασία, με την οποίο συλλαμβάνουμε πράγματα υπέρ της νόησής μας , και με το Λόγο,
με τον οποίο αισθητοποιούνται οι ποιητικές συλλήψεις. Συνεπώς δε θεραπεύουν, γιατί δε γίνεται να
αντιστραφεί η ροή του χρόνου. Ο Κ. ως ρεαλιστής το γνωρίζει αυτό και δεν τρέφει ψευδαισθήσεις.
Στην ποίηση αναζητά ένα προσωρινό καταφύγιο, ανακούφιση και παρηγοριά.
 Κατά κάποιους ερμηνευτές η Φαντασία σχετίζεται με τη μνήμη και ο Λόγος με την επικούρεια
φιλοσοφική θεωρία. Πάντως η βασική ιδέα είναι ότι η Ιδέα γίνεται Λόγος, αφού πρώτα περάσει από τη
Φαντασία και πάρει τη λάμψη της Τέχνης.
2η Στροφή (Η τελική επίκληση προς την Ποίηση)

 Η επανάληψη «είναι πληγή από φριχτό μαχαίρι» επιτυγχάνει τη σύνδεση με την πρώτη στροφή.
 Στη δυσανάλογα αυτή μικρή στροφή γίνεται η τελική επίκληση προς την Ποίηση.
 Η επίκληση εκφράζεται από το φανταστικό ποιητή Ιάσονα Κλεάνδρου το 595 μ.Χ.. Πίσω όμως από
αυτόν κρύβεται ο Κ.. Η επιλογή αυτή του Κ. στοχεύει στο να καταστεί το πρόβλημά του πιο αληθινό,
αντικειμενικό και διαχρονικό. Επικαλείται την Τέχνη της Ποιήσεως γιατί πιστεύει ότι θα του δώσει
ανακούφιση και παρηγοριά για να αντέξει το γήρας, την επερχόμενη ασχήμια του σώματος. Άλλωστε
το ποίημα αυτό γράφηκε όταν ο Κ. ήταν 55 ετών, δηλαδή σε μεγάλη σχετικά ηλικία. Ζητά λοιπόν από
την ποίηση να του προσφέρει τα φάρμακά της για να καταπραΰνει τον πόνο του και τους φόβους του
για το επερχόμενο γήρας.
 Ο ποιητής είναι συνειδητοποιημένος. Αν και αγωνιά και μελαγχολεί ξέρει πως η Ποίηση με τα
φάρμακά της δε θα γιατρέψει την πληγή του χρόνου, απλά θα τον ανακουφίσει προσωρινά.
 Αυτό φαίνεται στο «για λίγο» (ο κατευνασμός θα έχει ολιγόχρονη ισχύ) και στο «να μη νοιώθεται η
πληγή» (μόνο ο πόνος ανακουφίζεται, αποσπάται δηλαδή η προσοχή του ποιητή, αλλά η πληγή δε
θεραπεύεται), αλλά και στα «κάπως» (η ποίηση δεν είναι παντοδύναμη) και «νάρκης του άλγους
δοκιμές» ( τα φάρμακα της Ποίησης είναι μόνο απόπειρες για τον κατευνασμό του πόνου και όχι
θεραπεία για τα γηρατειά) της 1ης στροφής.
 Με άλλα λόγια ο Κ. δεν τρέφει αυταπάτες, αλλά ξέρει πως το κακό της φύσης είναι αθεράπευτο, γι’
αυτό αναζητά ένα παυσίπονο και όχι μια θεραπεία.
 Στο στ. 9 το «για λίγο» βρίσκεται ανάμεσα σε ενωτικά, κάτι που δίνει έμφαση στο στίχο.
 Τι ήταν η ποίηση για τον Καβάφη;: Ο Κ. προστρέχει στην ποίηση για να ανακουφιστεί από τη
μελαγχολία που του προκαλούν τα γηρατειά, να ξεχαστεί για λίγο, να νιώσει ευτυχία μέσα από τη χαρά της
δημιουργίας, να εκτονωθεί με την ανάπλαση και την αναβίωση των χαρών της νιότης. . Η Ποίηση γι’ αυτόν
υπήρξε πάντα το καταφύγιό του στις δύσκολες στιγμές και στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι το μόνο
μέσο αντίδρασης που του έχει απομείνει ενάντια στη φθορά.

Επέκταση

 Από το ποίημα μπορούμε να συμπεράνουμε το ρόλο της Τέχνης στην ανθρώπινη ζωή.
 Αποτελεί μια πρόσκαιρη ανακούφιση, μια παρηγοριά και ένα καταφύγιο στις δύσκολες στιγμές.
 Μπορούμε να αναζητήσουμε σ’ αυτή λύτρωση και κάθαρση, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, αλλά όχι
ρεαλιστικές λύσεις και απαντήσεις στα αιώνια προβλήματα της ζωής.
 Γενικεύοντας, λοιπόν, η ποίηση αποτελεί κατά τον Κ. τη λύτρωση- κάθαρση από κάθε βασανιστικό
συναίσθημα.

Εκφραστικά μέσα

α) στ. 2: υπαλλαγή, 2 μεταφορές

β) Προσωποποίηση της Ποίησης, της Φαντασίας και του Λόγου (γι’ αυτό γράφονται με κεφαλαία
γράμματα)
γ) νάρκης του άλγους δοκιμές: αναστροφή, υπερβατό
δ) είναι πληγή από φριχτό μαχαίρι & Τέχνη της Ποιήσεως: επανάληψη
ε) στ. 4: αποστροφή, προσφώνηση
 Το β’ πρόσωπο και ο διάλογος αποτελούν εσωτερικό μονόλογο.
 Το β΄ πρόσωπο και η ικεσία συνθέτουν ένα κλίμα οικειότητας, που εκφράζει την εμπιστοσύνη του
ποιητή στην ποίηση.

Γλώσσα

Δημοτική με στοιχεία καθαρεύουσας («Εις σε», «νάρκης του άλγους δοκιμές», «εν Φαντασία και Λόγω»)

Τόνος
Εξομολογητικός, μελαγχολικός.