ΠΟΙΗΣΗ 1948- ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ

Ο ποιητής και το έργο του

 Γεννήθηκε το 1910 και πέθανε το 1985.

 Ήταν υπερρεαλιστής ποιητής και ζωγράφος και ως τέτοιος στρατευόταν στο όραμα της συγκρότησης
ενός νέου κόσμου.
 Οι δύο πρώτες συλλογές του προκάλεσαν αντιδράσεις λόγω της ποιητικής τους τόλμης και της
παραβίασης της κοινής λογικής. Άλλωστε προκαλούσαν, σαρκαζόμενες το νοικοκυρίστικο αστισμό και
προσλαμβάνοντας τη χροιά της κοινωνικής αμφισβήτησης.
 Μετά το ποίημα «Μπολιβάρ» (1942/43) περνά στην ώριμη περίοδό του, που τη χαρακτηρίζουν οι
απροσδόκητοι συνδυασμοί πραγμάτων, η κυρίαρχη θέση της εικόνας, η συνύπαρξη δημοτικής και
λόγιας γλώσσας και η αξιοποίηση όλου του φάσματος της ελληνικής παράδοσης.
 Την ποίηση του χαρακτηρίζουν
α) η αντίθεση επισημότητα καθαρεύουσας ανεπίσημο, ταπεινό θέμα
β) ο εσωτερικός λυρισμός
γ) η ζωγραφική ενάργεια
δ) η αυτόματη γραφή
ε) η απουσία στίξης
στ) οι αυτόνομες λέξεις
ζ) οι άνισοι, συχνά μονολεκτικού στίχοι
η) η μεικτή, ιδιότυπη γλώσσα.

Γενικά για το ποίημα

 Ανήκει στη συλλογή "Ελευσίς" του 1948, έτος εμφυλίου πολέμου.

 Θέμα της συλλογής είναι ο θάνατος και ο σπαραγμός, όπως προκύπτουν από το κλίμα της εποχής.
 Χαρακτηριστικά της είναι η αίσθηση του τραγικού, ο ανθρώπινος τόνος, ο λυρισμός, η μουσικότητα,
η πικρία.

Είδος του ποιήματος

Είναι πολιτικό ποίημα, αφού ο Ε. εκφράζει καθαρά την πολιτική του θέση: δε σκοπεύει να υποδαυλίσει με
το έργο του ακόμη περισσότερο τα ήδη οξυμμένα πολιτικά πάθη.

Ο τίτλος

 Ο τίτλος προκαλεί έκπληξη, γιατί είναι αταίριαστος.

 Τη λέξη «ποίηση» προσδιορίζει το έτος 1948, έτος εμφυλίου πολέμου. Δίνεται λοιπόν άμεσα ο χρόνος
και έμμεσα το θέμα (ο πόλεμος).

Ενότητα 1 (στ.1-5)

 Ο ποιητής παρουσιάζει τη θέση ότι η εποχή (1948) είναι αντιποιητική, αφού τα τραγικά πολιτικά
γεγονότα αναστέλλουν την ποιητική λειτουργία.
 Ο Ε. ακολουθεί κι εδώ και στον τίτλο την υπερρεαλιστική τακτική του να αποφεύγει τις εντυπωσιακές
εικόνες και να αισθητοποιεί τη φρίκη του πολέμου χωρίς περιστροφές (εδώ με μία μόλις λέξη
σπαραγμός).
 κι άλλα παρόμοια: Ο στίχος είναι εμπνευσμένος από τον Καβάφη. Εκφράζει πως κάθε καλλιτεχνική
και πνευματική δραστηριότητα, όχι μόνο η ποίηση, μέσα στις τραγικές αυτές καταστάσεις έρχεται σε
δεύτερη μοίρα, ενώ η ενασχόληση μ’ αυτές φαντάζει πολυτέλεια.
 Ο Ε. αποστασιοποιείται από τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία με τη σιωπή, για να αποκαλυφθεί η
τραγικότητα της εποχής στις πραγματικές της διαστάσεις. Καλεί μάλιστα και τους άλλους καλλιτέχνες
να κάνουν το ίδιο. Ωστόσο με το ποίημα αυτό εκφράζει τη συναισθηματική του αντίδραση.
Ενότητα 2 (στ. 6-13)

 Τους στίχους αυτούς χαρακτηρίζει ο τεμαχισμός του λόγου και η ολιγογραφία. Ο ποιητικός λόγος είναι
ακρωτηριασμένος όπως και οι ψυχές και τα σώματα των Ελλήνων.
 Εδώ ο Ε. επισημαίνει τη χειρότερη συνέπεια του πολέμου, το θάνατο. Εστιάζει στην τραγικότητα και
το πλήθος των νεκρών.
 Η υπόθεση/ παρομοίωση δηλώνει τη θλίψη του και το μακάβριο της ποίησης σε μια τέτοια εποχή. Αν
έγραφε ποιήματα θα ήταν σαν να τα γράφει από την πίσω μεριά των αγγελτηρίων θανάτου όσων
πέθαιναν γύρω του.
 Ο Ε. εδώ, που ήταν ουδέτερος στον εμφύλιο και τον αντιμετώπιζε ως έγκλημα κατά του ανθρώπου,
σιωπά ευλαβικά μπροστά στο θάνατο, που ο παράλογος πόλεμος προκαλεί και θεωρεί ιεροσυλία τη
συγγραφή ποιημάτων την ώρα του μακελειού. Η σιωπή είναι ένδειξη σεβασμού, αλλά και αποτέλεσμα
της έλλειψης έμπνευσης και δημιουργικότητας λόγω των κοινωνικών συνθηκών.
 Δομικά η παρομοίωση αυτή συμβάλλει στη συνοχή του ποιήματος αιτιολογώντας τόσο τη άποψη ότι η
εποχή είναι αντιποιητική, όσο και την προσωπική ποιητική αδυναμία του Ε., που εκτίθεται στη
συνέχεια.

Ενότητα 3 (στ.14-22)

 Εδώ γίνεται μετάβαση στο α΄ πρόσωπο, στο «εγώ» του ποιητή.

 Επεξηγείται (γι’ αυτό) η προσωπική του ποιητική παραγωγή.
 Η ποιητική του πράξη δεν αίρεται τελείως αλλά λειτουργεί με τα στοιχεία της πικρίας και της
ολιγογραφίας.
 (και πότε-άλλωστε- δεν ήσαν;): Με την παρένθεση αυτή υπογραμμίζεται το γενικό και μόνιμο στοιχείο
της ποίησής του: το πένθος και η θλίψη ενυπάρχουν σε όλη την ποιητική του διαδρομή. Αυτό
οφείλεται στο γεγονός ότι σε όλη του τη ζωή έζησε πολλές παρόμοιες εμπόλεμες καταστάσεις, τις
οποίες εδώ υπαινίσσεται: εθνικός διχασμός (1916), μικρασιατική καταστροφή (1922), έκρυθμη
πολιτική κατάσταση 1922-1936, δικτατορία του Μεταξά, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή. Στο στίχο
αυτό αιτιολογεί και το πικρό του ύφος. Εξομολογείται προσπαθώντας να απενοχοποιηθεί απέναντι
στην ποίηση ως λειτουργός της, αλλά και απέναντι στον εαυτό του και το κοινό του. Η πικρία του
λοιπόν, που είναι μόνιμο στοιχείο της ποίησής του, οφείλεται στις δύσκολες στιγμές που έχει ζήσει.
Με αυτό το στίχο ξεφεύγει απ’ τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία (εμφύλιος) και εξετάζει το ζήτημα
της ολιγογραφίας διαχρονικά, γι’ αυτό και τον βάζει σε παρένθεση.
 Η ολιγογραφία τονίζεται στους 3 τελευταίους στίχους, με τον κατακερματισμό μιας μικρής φράσης σε
τρεις στίχους.

Μορφικά χαρακτηριστικά

1. Χρήση μικρογράμματης γραφής.

2. Λόγος ακρωτηριασμένος, που αποδίδει την ταραχή του εμφύλιου σπαραγμού.
3. Λέξεις θραύσματα.
4. Μικρό ανάπτυγμα του στίχου.
5. Ελλειπτική και συμβολική διατύπωση νοημάτων/ αφαιρετικότητα του λόγου.
6. Εκφραστική λιτότητα (απουσία σχημάτων λόγου, καθημερινό λεξιλόγιο, ομοιογενής γλώσσα).
7. Χαμηλόφωνο, εξομολογητικό ύφος/ κουβεντιαστός τόνος.
8. Αποφυγή αναλυτικής περιγραφής και εικονοποιίας.
9. Πρωτοπρόσωπη αφήγηση στη 2η στροφή.
 Ο Ε. αρνείται να γράψει ποίηση, γι’ αυτό δε χρησιμοποιεί περίτεχνο, ποιητικό λόγο.

Η θλίψη

Η θλίψη του Ε. διακρίνεται σε 3 σημεία:

1. στ.2: χαρακτηρισμός του εμφυλίου ως κατάστασης «σπαραγμού».
2. στ. 6-13: παρομοίωση στην οποία διαφαίνεται η συναισθηματική κατάσταση του ποιητή
3. στ. 14-22: ο Ε. παραδέχεται την πίκρα που χαρακτηρίζει ολόκληρο το έργο του.
Ύφος

Λιτό, χαμηλόφωνο, εξομολογητικό, εκφράζει θλίψη και αγανάκτηση. Το ύφος αυτό, οφείλεται
α)στη λιτότητα εκφραστικών μέσων,
β) στην απλή γλώσσα,
γ)στον ακρωτηριασμένο λόγο,
δ) στην έλλειψη εξάρσεων και μελοδραματισμού
ε) και στην προσπάθεια αιτιολόγησης της μειωμένης ποιητικής παραγωγής του ποιητή.

Λόγος

Κουβεντιαστός, μοιάζει με καθημερινή συζήτηση. Πέραν της παρομοίωσης των αγγελτηρίων θανάτου ο Ε.
δεν επιδιώκει καμιά πρωτοτυπία στη δομή, ούτε αισθητική αναβάθμιση του λόγου. Είναι αντιλυρικός.

Γλώσσα

Μεικτή: συνδυάζει στοιχεία της καθομιλουμένης και της καθαρεύουσας (π.χ. "να γράφει", "ως αν", "προ
πάντων")

Στίχος

Ελεύθεροι στίχοι, συχνά μονολεκτικοί.

Σχήματα λόγου

α) Επανάληψη: τούτη η εποχή

β) Μεταφορά: εμφύλιος σπαραγμός, πικραμένα ποιήματα
γ) Ειρωνεία: προ πάντων
δ) Παρομοίωση: "αγγελτηρίων θανάτου"

Συνολική θεώρηση

 Στο ποίημα υπάρχει μια αντίφαση: ενώ ο ποιητής θεωρεί ότι δεν μπορεί να αποτρέψει το δράμα με την
ποίηση και αποστασιοποιείται, δηλώνει αυτή την αποστασιοποίηση γράφοντας ποίηση. Η κατάργηση
λοιπόν της ποιητικής γραφής διακηρύσσεται αλλά δεν πραγματώνεται. Λειτουργεί έτσι μόνο ως
εύρημα για να καταγγελθεί ο εμφύλιος σπαραγμός. Ο Ε. δεν αρνείται εν τέλει την ποίηση, αλλά με
τους τεμαχισμένους του στίχους καταγγέλλει την εποχή του.
 Το ποίημα είναι μια μορφή προσωπικής αντίδρασης- διαμαρτυρίας, είναι μια κραυγή. Η ποίηση δεν
μπορεί να αποτελέσει αυτοσκοπό, ούτε και να στρατευθεί.
 Εν τέλει ο Ε. δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστος από ότι συμβαίνει γύρω του και περιστέλλει τις
δημιουργικές του παρορμήσεις. Καταφέρνει όμως με τις υφολογικές του επιλογές (κομματιασμένος,
αστόλιστος, καθημερινός λόγος), έμμεσα και υπαινικτικά, να θέσει καίρια ερωτήματα σχετικά με το
ρόλο της ποίησης και να οδηγήσει με απλό και ρεαλιστικό τρόπο τον αναγνώστη στη συνειδητοποίηση
της τραγικής του εποχής.
Υπερρεαλισμός και «Ποίηση 1948»

Τι είναι υπερρεαλισμός;
Είναι ένα καλλιτεχνικό ρεύμα του μεσοπολέμου με στόχο την απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε
είδους δέσμευση και την ανάδειξη του ενστίκτου, του υποσυνείδητου, της φαντασίας, χωρίς παρεμβάσεις
της λογικής. Υποστηρίζει την υπέρβαση της πραγματικότητας και τη σύνθεση μιας νέας με το όνειρο και
τη φαντασία. Οι τεχνικές του είναι οι εξής:
1. Αντισυμβατική χρήση της γλώσσας.
2. Αυθαιρεσία εικόνας: σύναψη αντιφατικών στοιχείων και απροσδόκητοι συνδυασμοί λέξεων.
3. Παντοδυναμία του ονείρου, συνειρμική καταγραφή των σκέψεων, χωρίς λογική αλληλουχία, με χρήση
της αυτόματης γραφής.
4. Απομάκρυνση από την παραδοσιακή ποίηση (δεν υπάρχουν μετρικά συστήματα, μέτρο,
ομοιοκαταληξία, στίξη κλπ).
Είναι το ποίημα υπερρεαλιστικό;
Όχι, γιατί απουσιάζουν οι επαναστατικές τεχνικές, η καταστρατήγηση κάθε λογικής, η αυτόματη γραφή, η
τολμηρή σύζευξη ετερώνυμων γλωσσικών στοιχείων. Αντίθετα υπάρχει νοηματική καθαρότητα και
σαφήνεια στην έκφραση της άποψης για τη σχέση ποίησης-εποχής. Παρόλα αυτά τα μορφικά του
χαρακτηριστικά έχουν στοιχεία υπερρεαλισμού, όπως και η εικόνα/παρομοίωση των αγγελτηρίων θανάτου.