OSMANLI DONANMASINDA YAANAN DEMLER(1826-1860)

Kamil Akar1

zet
19. Yzyl Dnya denizcilii asndan ok byk yeniliklere sahne olmu, kritik bir
dnemdir. Bu srete buhar makineleri iyice gelimi ve birok alanda kullanlmaya
balanmtr. Buhar makinesinin en nemli kullanm alanlarndan bir tanesi de deniz
tamacldr. nce yelkenli gemilerden buharl gemilere, daha sonra da zrhl gemilere gei
bu yzyllk srete yaanmtr. Tabii ki Osmanl Devleti de bu yenilikler karsnda tepkisiz
kalmam ve teknolojiye ayak uydurmaya almtr. 19. Yzyl Osmanl iin tm
alkanlklarn deitii yzyl olmutur. Bu byk deiikliklerin en keskin yaand alan ise
donanma olmutur. Bir Akdeniz lkesi olarak donanmann nemini ok iyi bilen Osmanl
yneticileri, gemi teknolojisine nem vermi ve Avrupadaki yeniliklere ayak uydurmaya
almtr. Bu aba III. Selimin slah ve retim almalar ile balam ise de en byk
deiiklik II. Mahmud dneminde yaamtr. Bu makalede bahsi geen srelerdeki
deiimlere, Osmanl devletindeki ilk buharl gemiler ve onlarn faaliyetlerine deineceiz.

1
Mula Stk Koman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal rencisi.
 Giri
Avrupada 18. Yzylda balayan ve tamamlanmas yaklak iki yzyl sren Sanayi
Devrimi o zamana kadar bilinen tm dnyevi dzeni deitirmitir. Geleneksel retime dayal
i gc yerine makinelere dayal bir i gc olumu; bu durum toplumsal statleri, geleneksel
retim tarzn tamamen deitirmi ve sonunda Dnya Savalar ile bitecek smrgecilik ve
Kapitalizmi an ortaya karmtr.2 Bu geliim ve deiim yle byktr ki, insanlk
tarihinde imdiye kadar bu denli byk bir deiim yaanmamtr. Bunu rnekle gstermek
gerekirse; binlerce yldr kullanlan basit tekerlekli ara yerine 19. Yzylda tren yolu ortaya
km, binlerce yldr kullanlan yelkenli gemi yerine buharl gemi ortaya kmtr. Ksacas
binlerce yldr yaanmayan gelime 19. Yzylda ok hzl bir ekilde yaanmtr. Bunlarn
hepsinin temelinde ise Fransz htilali ve Sanayi Devriminin yaratt uyan vardr. Bu iki olay
birbirinden ne kadar bamsz gibi gzkse de, aslnda ayrlmaz bir btndr ve inanlmaz
byklkte bir uyan sembolize eder.3
Sanayinin Devrinin balangc pek ok tartmay beraberinde getirir. Genel geer kabul
edilen sav, dokuma tezgahlar ile sanayilemenin baladdr. Ancak buhar makinesinin
bulunuunun en nemli dnm noktas olduunu kimse reddedemez. Buhar makinesini
bulmasa da, gelitiren ve genel kullanma uygun hale getiren James Watt bu anlamda en nemli
isimdir. James Wattn gelitirdii makine nce madenlerde kullanlmaya balanm, daha
sonra tamaclk alanna da yaylmtr.4 Buhar makinesinin denizcilik alannda kullanlmaya
balanmas ise 19. Yzyln bana denk gelir. Buharl gemiler balangta ulam ve ticaret
amalaryla gelitirilmitir. yle byk bir etki yapmtr ki, yelkenli gemilere oranla ulam
srelerini yar yarya ksaltmtr. Ayrca yeni gemiler Hristiyanln dier uluslara yaylmas
iin bir ara olarak dnlmtr. Bu sebeplerden dolay gemi retimi alannda ciddi
gelimeler yaanmtr.5 Bu dorultuda Avrupada 18. Yzyl sonu ve 19. Yzyl ba ile
Yelkenli gemiye gei yapma hzl bir ekilde tamamlanmtr.

2
A. Mesud Kkkalay, Endstri Devrimi ve Sonularnn Analizi, Sleyman Demirel niversitesi
ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Say 2, (Gz 1997), s. 51-68.
3
Hans Freyer, Sanayi a, ev. Bedia Akarsu Hseyin Batuhan, haz. M. Rami Ayas, Dou Bat
Yaynlar, stanbul 2014, s. 26-28.
4
Levent Dzc, Yelkenliden Buharlya Geite Osmanl Denizcilii(1827-1853), Dou Ktphanesi,
stanbul 2017, s. 28.
5
Avrupadaki gemi yapm teknolojileri hakknda detayl bilgi iin bkz: Andrew Murray, Ship-
Building in Iron and Wood, Neill Company, Edinburg 1863.

2
 Osmanl devletinde ise bu sre biraz daha farkl yaanmtr. Kuruluundan bu yana
krekli gemiler ile byk baarlar elde eden devlet, kalyona6 gei srecini 17. Yzyl sonunda
tamamlamay baarmtr. Osmanlda ilk kalyonun yapl tarihi II. Bayezide kadar gtrlse
de kalyonun nemi Girit kuatmasnn gerekletii yllarda(1645-1669) anlalmtr.
Sadrazam Kprlzade Ahmet Paa dneminde(1661-1676) kalyona tekrar yz evrilmi ve
krekli gemilere nem verilmitir. Kendisinin halefi Merzifonlu Kara Mustafa Paa
dneminde(1676-1683) ise kalyon yapmna tekrar balanmtr.7 Bu tarihten sonra Osmanl
Donanmasnda krekli ve yelkenli gemiler bir arada kullanlmaya balanmtr. Ancak 1770
eme Baskn bir dnm noktas olmu ve sonrasnda yelkenli kalyonlar donanmaya tek
bana hakim olmay baarmtr. Bu srete Cezayirli Gazi Hasan Paann etkisi belirgin bir
ekilde hissedilir. Onun Kaptan- Deryal ve Sadrazaml dnemlerinde(1770-1790)
Osmanl donanmas yeniden yaplanmaya gidecekti.8
1768-1774 Osmanl-Rus sava esnasnda, Ruslarn 1770 ylnda emede Osmanl
Donanmasn yakarak yok etmesi, devletin dier alanlarndaki yeniye ayak uyduramamasnn
ve bozulmann donanmaya da bulatnn apak bir gstergesidir. 1770e kadar Osmanl
Donanmas byk bir yenilgi grmedii iin, bu alanda kapsaml slahat hareketlerine gerek
duyulmamtr. Bu facia sonras Cezayirli Gazi Hasan Paann slah almalar olsa da, yeterli
deildi. Ciddi anlamda ilk slah almas III. Selim dneminde yaand.9 Nizam- Cedid ismi
verilen yenileme hareketleri ile, III. Selim dneminde yaplan slahatlar donanma alannda
kendisini gsterdi. Gemi yapm iin yabanc uzmanlar getirildi, gemi inas iin ilk defa kuru
havuz yapld, yelkenli sava gemileri baarl bir ekilde ina edildi ve dnemin deniz
savalarnda nemli roller oynadlar.10 III. Selim dnemindeki bu slahatlar Mahmud Rif
Efendinin slahatlar tantmak iin kaleme ald eserinde daha net bir ekilde grmek
mmkndr:
Deniz kuvvetleri, Bab- li, idresinin en nemli mevzularndan biri olarak
telakki etmitir. zellikle seferde, bu kuvvete azami nem verilmitir. Bu
kuvvetin de ilk nizamlar bilgece zerinde ittifak edilen hkmler ihtiva

6
Kalyon: Genel olarak btn yelkenli gemilere verilen isimdir. Kalyonlar hakknda detayl bilgi iin
bkz: dris Bostan, Gemi (Osmanl Dnemi) Diyanet slam Ansiklopedisi, Cilt 14, (1996), s. 11-15.
7
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara 1998, s. 469.
8
Tuncay Zorlu, Osmanl ve Modernleme III. Selim Dnemi Osmanl Denizcilii, Tima Yaynlar,
stanbul 2014, s.22.
9
Ali hsan Gencer, Bahriye Nezaretinde Yaplan Islht Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluu
(1789-1867), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2001, s. 31-32.
10
Dzc, a.g.e., s. 44.

3
 ediyordu. Buna ramen baarya varlmadan dejenere oldular. Bu
dnemde ehil olmayan kiilere donanma emanet edildi Asil hkmdarmz,
bir reform yapmann lzumuna kani oldu ve clusundan itibaren, kamu
yararna olarak, bu konuya dzen getirmeyi arzu etti. Ksa zamanda da bu
reform gerekleti. Hibir zaman Osmanl Bahriyesi bu kadar salam bir
zemine oturmu deildir. Hseyin Paa Hazretleri Kaptan Paa tayin
edildiinden bu yana, asil hkmdarnn seimini hakl kartmak ve kendine
gsterilen emniyet erefine layk olmak iin yorulmaz bir gayret
gstermektedir. Btn gemiler, kk olsun, byk olsun, snflara ayrld.
Btn komutanlarn denetimi yaplarak, liyakatlerini isbat edenler muhafaza
edildi. Komutansz gemilere ise rtbelere gre tayin yapld Bahriyemizi
alma dzenine ve etkinliine bir rnek olarak, geen yl, bir gn iinde,
imdiye kadar grlmemi bir ey olarak, 67 piklik bir kprl gemi, 55
piklik bir firkateyn, 37 piklik bir korvet ve Zt- hnenin kullanmasna
mahsus bir filika denize indirilmitir. Bunlarn hepsine de bakrla
kaplanmtr Bahriye iinde Bahr Mhendishane kurulmu ve renciler
iki snfa ayrlmtr. Birinci snf Denizcilik ve haritaclk renmekte, ikinci
snf ise, gemi inaat renmektedir Bahriyede btn alarda grlen
suiistimaller, reform yapma imkansz gibi gsterirken, birka yl iinde bu
reformlar gereklemitir.11
III. Selim dnemin en nemli zellii olan slahatlar, srdrlebilir bir hal alamamtr. Yaplan
idari dzenlemeler sonucunda oluan yeni Tersane-i Amire, baarl bir kurum haline gelse de,
1798de Msrn Fransay igali ve daha sonrasnda takip edilen d politikadaki denge kurma
abas slahatlarn yavalamasna sebep olmutur. Bu tarihten sonra payitaht bata olmak zere
Sultana kar muhalefet ba gstermeye balad. Daha sonra 1803de Kaptan- Derya Kk
Hseyin Paann lmnden sonra Tersane-i Amire ileri de yavalamaya yz tuttu. Bunun
zerine 1806 yl i ve d siyasi meseleler de eklenince III. Selim iin sonun balangc
gelmiti. 1807 ylnda patlak veren Kabak Mustafa isyan Sultann ve onun en byk eseri
Nizam- Cedid slahatlarnn sonunu getirecekti.12

11
Mahmud Raif Efendi, Osmanl mparatorluunda Yeni Nizamlarn Cedveli, eviren ve Hazrlayan:
Arslan Terziolu, Hsrev Hatemi, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul 1988, s. 24-30.
12
Gencer, a.g.e., s. 89-96.

4
 1. II. Mahmud Dneminde Osmanl Bahriyesi(1808-1839)
III. Selimin at slahat yolunu, halefi II. Mahmud kat etmek durumundayd. Zira
ehzade Mahmud, amcasnn giritii Nizam- Cedid hareketlerini yakndan takip ederek
bym ve Kabak isyan ile Alemdar syan arasndaki srede amcas ile uzun sre vakit
geirmiti. Artk amcasnn balatt slah giriimlerini kendisi devam ettirmek istiyordu.
1808 Alemdar syan ile tahta geen II. Mahmut, saltanatnn 1826ya kadar olan
srecinde Alemdar istibdadndan kurtulma, Balkan isyanlarn savuturma ve Yenierileri
ortandan kaldrmak ile uraarak geirdi ve yenilik hareketlerine gereken nemi veremedi.
Ancak bu srte Bahriyenin nemi ok iyi bildii iin, var olan messeseleri korumak ve
gelitirmek iin elinden geleni yapt. Buna rnek olarak III. Selim dneminde ina edilen byk
kargir havuz bu srete yenilenmi ve yeni bir havuz yapmna dahi balanmtr.13 1826da ise
Yenieri Ocann ortadan kaldrlmasndan sonra14 yeniden planl bir yenileme hareketi
balad. Bu olay buharl gemilerin Osmanl Devletinde kullanm asndan bir dnk
noktasdr. Bir dier dnk noktas ise Navarin Deniz Savadr. 1821 ylnda balayan Yunan
isyannn bastrlmak zereyken, 1827 yllarnda ngiltere, Rusya ve Fransann olaya mdahil
olup Navarinde Osmanl-Msr birleik donanmasn yakmas birok eyi deitiren kritik
olayd.15 Osmanl Devleti kendisine kar yaplan bu saldr sonras Avrupal devletlere olan
gvenini tamamen kaybetmiti. Bu gven kayb, Osmanlnn gemi retiminde Amerika ile
ibirlii yapmas ile kendisini ok net bir ekilde gsterir. Bir btn olarak dnldnde
Yunan isyann bir baka detay ise, Osmanl denizcilerin bu srete ilk defa buharl gemilerle
kar karya gelmesidir. Yunanllarn Osmanl-Msr kuvvetlerine kar mcadele iin
ngilterede yaptrd buharl gemiler ilk defa Osmanlya kar kullanlm, kstl baarlar
elde etmitir.16
a. Osmanlnn lk Buharl Gemisi
Osmanl Devletinin buharl gemi ile ilk defa Yunan isyannda tant yukarda
bahsedilmiti. Ancak i ilk bir buharl gemiye sahip olmaya gelince karklk gsteriyor. Genel
olarak kabul edilen ilk buharl gemi, 1828de ngiliz kaptan Kellyden satn alnan Swift isimli
gemidir. Ancak konunun uzmanlarndan Levent Dzc, 2013 ylnda History Studies

13
Gencer, a.g.e., s. 104-105
14
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi Nizam- Cedid ve Tanzimat Devirleri(1789-1856), Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara 2007, s. 144-150.
15
Ali Fuat ren, Yunanistann Bamszl Srecinde Yok Edilen Mora Trkleri, Uluslararas
Sular ve Tarih Dergisi, Say 11/12, (Kasm 2011), s. 7.
16
Nurcan Bal, XIX. Yzylda Osmanl Bahriyesinde Gemi na Teknolojisinde Deiim: Buharl
Gemiler Dnemi, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Neredilmemi
Yksek Lisans Tezi, stanbul 2010, s. 11.

5
dergisinde yaymlanan makalesinde henz Navarin Sava ncesi Msr valisi Mehmet Ali
Paann donanmasnda iki adet Avrupadan satn alnan buharl geminin olduunu aktarr.
Bunlarn Yunan isyanna kar aktif ekilde rol aldn aktaran Dzc, Osmanl donanmasnn
da ilk defa buharl gemi ile burada karlatn iddia eder.17 Her ne kadar ilk buharl gemi teori
Mehmet Ali Paann donanmasndaki bu iki gemi olsa da, dorudan Osmanl merkezi
ynetimine bal gemi yine Swift isimli gemidir. Swift 1827 ylnn Austos aynda zmire
gelmi, 1828 yl Mays aynda da oradan stanbula gemitir. stanbulda boaz boyunca
izleyenlere ters rzgara ve akntya kar giderek buharl geminin gc gsterildi ve swift
gemisi 4 Haziran 1828de Tersane-i Amire tarafndan satn alnd.18 Osmanl aslnda ok da ge
olmayan bir tarihte buharl gemi ile tanmt. Zira Avrupada 19. Yzyln banda kendisini
gsteren buharl gemi(vapur) ortalama 20 yl sonra Osmanlya gelmiti.19 Swift vapuruna buu
veya sagir ad verildi ve bundan hemen bir yl sonra ngiltereden Hylton Jollife isimli bir
buharl gemi daha getirtildi. Satn alm bata pahal bulunan gemi, daha sonra pazarlk
yaplarak satn alnm ve ona da kebir ismi verilmitir.20 Bylece Osmanl Devleti 1829 ylna
gelindiinde iki tane buharl gemiye sahip olmutu. Navarin yenilgisi sonras Tersane-i
Amirede ve dier tersanelerde hummal bir ekilde sren gemi yapmlarna ilave olarak bu iki
geminin katlmas aslnda o dnemde pek de nemli bir durum deildi. Zira bu iki geminin
tama amacyla kullanlaca planlanmt ve ok etkin bir ekilde kullanm da sz konusu
olmad. Her ne kadar Navarin Sava yelkenli gemilerin son sava olsa da, buharlya gei
henz sz konusu deildir.
b. Osmanl-Amerika Birleik Devletleri Ticari Antlamas ve
Amerikal Uzman stihdam
Osmanl Devleti Navarin Savandan sonra dt mkl durumdan kurtulmak ve
biran nce donanmay yeniden ayaa kaldrmak iin her trl giriime hazrd. Artk Avrupal
devletlere gven kalmamt ve bu dnemde deniz ticaretinde n plana kan bir devlet vard:
Amerika Birleik Devletleri.
Amerika Birleik Devletleri bamszlnn hemen ardndan ticarete byk bir nem
vererek bu alandan adndan sz ettiren bir devlet olmay baarmtr. Buharl geminin de ilk

17
Levent Dzc, Osmanllarn Sanayi ana Adm Atna Denizcilikten Bir rnek: Buharl Gemiye
Geite Balca Parametreler (1828-1856), History Studies Dergisi, Cilt 5, Say 1, (Ocak 2013), s.
118.
18
Nurcan Bal, a.g.e., s. 11-12.
19
Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev: Aye Berktay, letiim Yaynlar,
stanbul 2002, s. 178-183.
20
Dzc, a.g.e., s. 160.

6
defa denendii yer olan Amerika, Osmanl iin de doru adres gibi gzkyordu. lk Osmanl-
Amerika mnasebetleri garp ocaklar aracl ile oldu.21 Amerika Akdenizdeki ticaretini
gvence altna almak adna blgede gl olan Osmanl beylerbeylii ile iletiime geti ve
onlarn isteklerini kabul ederek ilk anlamay yapt.22 Amerikann Kuzey Afrika beyleri
zerinden dolayl olarak Osmanl ile yapt bu antlamalarda sonra Anadoluya olan ilgisi artt
ve 1802de zmirde ilk Amerikan Konsolosluu ald. Osmanl resmi olarak bunu tanmam
olsa da, bu kurum ilerleyen yllarda ilikilerin gelimesi asndan kritik bir rol stlenecektir.23
Amerika artk Osmanl ile dorudan bir ticari antlama yapmak istiyordu. Osmanl da Navarin
sonras donanmas iin kullanaca bir g aramaktayd. Bu dorultuda ortak karlar iyi tespit
eden devlet yetkilileri, bu talebi geri evirmedi ve mzakereler balad.24 Mzakerelerin
balamasn neren ve iki devlet arasndaki bu ilikilerin balamasna sebep olan devlet adam
Kaptan- Derya Mehmed Hsrev Paadr.25
Uzun sren mzakerelerin ardndan iki devlet bir antlama imza etmeyi baard. 7 Mays 1830
Trk-Amerikan Dostluk, Ticaret ve Seyr-i Sefain Antlamas ad ile anlan bu metne gre,
Amerika Akdeniz ticareti konusunda Osmanldan birok ayrcalk elde etti.26 Metnin gizli
maddesine gre ise, Amerikan gemi reticilerinin Osmanl Devletinin verecei gemi
siparilerine istinaden yaplacak gemiler iin alaca cretin, Amerikan donanmas iin retilen
gemilerden alnan cret ile ayn olmas ynnde bir maddeydi. 27 II. Mahmudun ok
nemsedii bu gizli madde Amerikan senatosu tarafndan kabul edilmedi. Bu maduriyeti
gidermek iin giriimlerde bulunan Amerikan maslahatgzar David Porter, 27 Eyll 1831de
bir senet hazrlatp Osmanlya sundu. Bu senede gre bahsi geen gizli maddeye karlk
Amerika ynetiminin gemi ina malzemesi sat ve gemi yapm hakknda Osmanlya yardm
edecekti.28

21
Garp Ocaklar ile Amerika Birleik Devletleri arasnda yaplan ticari antlamalar hakknda detayl
bilgi iin bkz: Akdes Nimet Kurat, Berberi Ocaklar ile Amerika Birleik Devletleri Mnasebetleri,
Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt 2, Say 2, (1964), s. 175-213.
22
lk antlama 5 Eyll 1795 tarihli Cezayir Antlamasdr. Daha sonra iki yl ierisinde Trablusgarp ve
Tunus ile de benzer antlamalar yaplmtr. Yavuz Gler, Osmanl Devleti Dnemi Trk-Amerikan
likileri, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 1, (Haziran 2005), s. 230.
23
ar Erhan, 1830 Osmanl-Amerikan Antlamasnn Gizli Maddesi ve Sonular, Belleten
Dergisi, Cilt LXII, Say 234, (Austos 1998), s. 458.
24
Bal, a.g.e., s. 15.
25
Akdes Nimet Kurat, Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri Arasndaki Mnasebetlere Ait Ariv
Vesikalar, Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt 5 Say 8, (1967), s. 283.
26
Erhan, a.g.e., s. 458.
27
Mine Erol, Osmanl mparatorluunun Amerika Birleik Devletleriyle Yapt Ticaret
Antlamalar, Damla Matbaaclk Konya 1982, s. 13.
28
Bal, a.g.e., s. 16.

7
 Gizli maddenin reddinin ardndan ortaya kan maduriyeti gidermek iin verilen
senedin yannda, Amerika Osmanlya iki adet geminin satlabileceini bildirdi ve ayn iyi
niyeti gsterme amacyla Amerikan mhendis Henry Eckfordu stanbula yollad. Eckford
kendi tasarm olan United States isimli gemisi ile 10 Austos 1831de stanbula geldi.
Yannda mahiyetini de getiren Eckford, Osmanl hizmetine girdi.29 Ekford yaklak bir yl
donanmada izlenimlerde bulunmu ve kapsaml bir rapor hazrlamtr. Raporda yeni mimar
yetitirmenin zaruretinden bahsetmi ve bu yetitirilecek mimarlarn yeni teknolojileri takip
etmesi gerektiini sylemitir. Ayrca var olan yerli mimarlardan belirli sayda Amerikaya
gtrp eitim verme isteinden bahsetmitir. Ekford buharl gemiye gei nerisinde
bulunmasa da bu konuda imalar vardr. Ekfordun bu grlerine Sultan II. Mahmudun cevab
ise olumlu olmutur. Sultana gre nerilenler hepsi uygulanabilir ve akla yatkndr.30 1832
ylnda Ekford Osmanl hizmetinde gemi ina almalarna balam, beraberinde geldii ve
kendi yapt United State isimli gemi de Osmanl Devleti tarafndan 150.000 dolar
karlnda satn alnmtr.
Henry Ekford o yl ierisinde hemen tersanede almaya balam ve Amerikan tarz
gemi yapm srecini balatmtr. James Ellswort De Kayn aktardna gre, bu srada
Osmanlnn deniz gc toplamda 60ya yakn gemiden olumaktayd ve bunlarn sadece iki
tanesi buharl gemiydi.31 Ekford henz ileri yoluna koymaya alrken; nce stanbula uyum
sorunu yaamaya balad, daha sonra ise saln ve hayatn kaybetti. sko seyyah Charles
Macfarlane bu durumu yazd eserinde ok gzel izah eder. Ona gre; Mr. Ekford ve ekibi
srekli olarak Ermenilerce hakarete urad. Zor yaam ve az maa bir araya gelince de
salndan ve canndan oldu32 Ekfordun lmnden sonra stanbula Forster Rhodes
gnderildi. Bu kii Ekfordun aksine stanbula uyum salad ve devlet kademesinde nemli bir
yer edindi. Hatta Sultan II. Mahmud ile aras bir hayli iyi oldu. Rhodes 1840 ylna kadar
tersanede gemi ina iini tek bana ynetti ve daha ok Amerikan modeli yelkenli gemi retimi
yapt. Onun zamannda Nev Eser, Nusretiye, Eser-i Hayr, Mesir-i Ferah, Tair-i Bahri ve Adliye
gibi gemiler yaplmtr.33 Rhodesin daha nemli faaliyeti ise Osmanlda ilk buharl gemi

29
Besim zcan, XIX. Asrn Ortalarna Kadar Osmanl Bahriyesinde Yabanc Uzmanlarn
Grevlendirilmesi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 0 Say 24, (1997), s. 46.
30
Ekfordun stanbula gelii ve bahsi geen arzuhal hakknda detayl bilgi iin bkz; Charles
Macfarlane, Kismet: Or, The Doom of Turkey, London 1853, s. 81-83. ; Dzc, a.g.e., s. 134. Ayrca
belgenin orijinali iin bkz: BOA, HAT, nr. 47497.
31
James Ellswort De Kay, 1831-1832 Trkiyesinden Grnmler, ODT yaynlar, Ankara 2009, s.
231-235.
32
Charles Macfarlane, a.g.e., s. 83.
33
Erhan, a.g.e., s. 464.

8
inas olmutur. Bunun izahndan nce dnemin Osmanl yneticilerinin dncesine yapsna
bakmak gerekir. Osmanl yneticileri dnemin ticaret yntemlerini ve buharl gemilerin ticaret
sahasnda kullanmlarn gayet iyi grm ve donanma slahnn bu ynde olmas gerektiinin
farkna varmtr. 1830l yllar artk buharl geminin zellikle ticarette kullanmnn artt
yllardr. Bu nedenle Osmanl Devleti de kendi buharl gemisine sahip olma fikrine kaplm ve
giriimlere balamtr. lkedeki en nemli mimar olan Amerikal Rhodes de bu yeni tarz
gemiler hakknda olumlu dnmektedir ve ilk Osmanl buharl gemisinin inasna balanr.
Osmanlda gemiye konacak buhar makinesinin retiminin mmkn olmamasndan dolay
teknik ekipmanlar ngiltereden satn alnmtr. Geminin gvdesi ise Rhodes nderliinde
Tersane-i Amirede yaplmtr. 26 Kasm 1837 tarihine geldiinde ise Eser-i Hayr isimli gemi
yapm bitmi ve denize indirilmeye hazr hale gelmiti. Bahsi geen gn Sultan ve en st
yneticilerin hazr bulunduu bir trenle gemi denize indirilmitir.34 Bundan sonra Rhodes ayn
metotlarla Mesir-i Bahri ve Tairi-i Bahri vapurlarn da ina etmitir. Ancak II. Mahmudun
lmnden sonra Rhodes ve yerine gelen Amerikal mhendisler tutunamam ve istifaya
mecbur olmutur.35
II. Mahmud dnemi pek ok adan olduu gibi donanma slah asndan da ei benzeri
olmayan bir dnemdir. Bizzat sultann giriimleri yannda deerli devlet adam Kaptan- Derya
engelolu Tahir Paa, Amerikal mhendisler Ekford ve Rhodesin giriimleri ile Osmanl
donanmas an yakalamaya alan bir donanma olmutur. Ancak Osmanl Devletinin kronik
sorunu olan devlet adamna bal alma burada da kendisini gstermi ve II. Mahmudun
lmnden sonra hi kimse grevinde kalamam, her ey sil batan yeniden balamtr.

2. Sultan Abdlmecid Dneminde Osmanl Bahriyesi(1839-1961)

Sultan II. Mahmudun lmnden sonra tahta olu Abdlmecid gemitir. Onun
saltanat dneminde sanayileme anlamnda byk deiimler gze arpar. Sultan II. Mahmud
dneminde buhar gc retim salayan fabrikalar, gemi yapm iin kurulmutu. 1832de
tersaneye bal kurulan Haddehane, Dkmhane ve Errehane bunlara rnektir. Bu retim
tesisleri Osmanl sanayileme hareketinin de ncln yapar. Bu imalathaneler buhar
makinesi retimi veya buhar makinesi ile dev retimler yapmamakta, aksine tersanede
kullanlan kk paralar retmektedirler. Bunlar Tophane ve Baruthanede kurulan benzer
binalar takip etmitir. Ancak seyir ok yava ve kk admlarladr.36 1939a kadar sren bu

34
Dzc, a.g.e., 182
35
Gencer, a.g.e., s. 130-132.
36
Dzc, a.g.e., s. 164.

9
yava sanayileme Sultan Abdlmecidin tahta gemesiyle tamamen deimitir. Sultan
ekonomik duruma aldrmadan hzlca sanayilemeyi amalam ve onlarca buhar makinesi ile
ileyen fabrika kurdurmutur. Bu sre her ne kadar fabrikalama olarak grlse de, Avrupa
tarznda fabrikalamadan bahsetmek mmkn deildir. Daha ok devletin ihtiyac olan mallar
retmek iin kurduu ve zel giriime izin verilmeyen bir devlet tekelinde sanayinde bahsetmek
daha dorudur.37
Sultan Abdlmecid tahta getikten sonra buharl geminin nemi de daha ok artmtr.
Bu dorultuda hem imal etme hem de satn alma ynnde giriimler hzlanmtr. Tersanede
yapm sren Eser-i Cedid isimli buharl gemi 1942 ylnda denize indirilmitir.38 Bunu takip
eden srete Tersane-i Amireye ticaret vapurlar iin de sipariler verilmi ve Krm Savana
kadar yukarda bahsedilen yntemlerle buharl gemi yapm srmtr. Hatta 1848de Kk
Demir Fabrikas ile birlikte tekne ksm demir ile kapl ilk gemi olan Eser-i Hadid
tamamlanmtr.39 Krm Sava ncesinde Adolphus Sladein40 verdii rakama gre
Osmanlnn 12 adet buharl gemisi vard. Ancak bu say yeterli deildi ve daha fazlasnn satn
alnmas gerekmekteydi.41 Krm sava esnasnda grevlendirilen bir heyet Londraya gitti ve
gemi satn alm iin giriimlerde bulundu. Bunlara ek olarak Msr valilerinden gelen hediye
vapurlar da eklenince 1853 ylna gelindiinde devlete ait vapur says 16 olmutu.42 1853 yl
Sinop limannda yaanan ac bir gelime ile tannmaktadr. 30 Kasmda Visamiral Nahimoff
komutasndaki Rus filosu frtnadan kap Sinop Limanna snm Osmanl mhimmat
gemilerini yok etti. Bu ykmda iki buharl gemisini kaybetti.43 Krm sava sonucunda ise
Osmanl hem donanmasndan kayplar vermi hem de diplomatik ciddi yaralar almt.
Bahriyenin slahnn aciliyeti anlalm, buharl sava gemilerine geiin elzem olduu
grlmtr. Sava sonrasnda imzalanan Paris bar neticesinde Osmanl Karadenizde
buharl gemilerini bulundurma hakk elde etmi ve bunun iin hemen ngiltereye 10 adet

37
Rfat nsoy, Tanzimat Dnemi Sanayileme Politikas 1839-1876, Hacettepe niversitesi
Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 2, Say 2, (1984), s. 10. ; Mustafa Kurt ve Dierleri, 19. Yzylda
Osmanl Sanayileme Srecinde Kurulan Devlet Fabrikalar: Bir Envanter almas, Ankara
niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say 40, (Gz 2016), s. 250.
38
Bal, a.g.e., s. 36-37.
39
Levent Dzc, Osmanllarn Sanayi ana s. 118.
40
Adolphus Slade 1850de Osmanl hizmetine girmi bir deniz subaydr. Muavir paa adyla anlr.
Konu hakknda detayl bilgi iin bkz: Canan Badem, Amiral Adolphus Sladein Osmanl
Donanmasndaki Hizmetleri ve Osmanl mparatorluu zerine Gzlemleri, Trkiyat Mecmuas, Cilt
21, Say 1, (Bahar 2011) s. 115-140.
41
Ahmet Deniz, Ticaret Tarihinde Yelkenli Gemilerden Buharl Gemilere Geite Ticari Faaliyetler
ve Modernleme almalar, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Neredilmemi Yksek
Lisans Tezi, stanbul 2010, s. 114-116. ; Bal, a.g.e., s. 29.
42
Bal, a.g.e., s. 32-33. ; Dzc, a.g.e., s. 177.
43
Karal, a.g.e., s. 235.

10
buharl gemi siparii vermitir. Bu gemilerin yapmna 1857de balanm, ancak 1859da
tamamlanmtr. Osmanlya ulamas ise 1860 bulmutur.44
Krm sava Osmanl kadar Avrupa iin de nemlidir. zellikle gemi teknolojisinde
yelkenli-buharl rekabeti bu sava ile tamamen sona ermi, buharl gemiler kesin olarak
stnl ele geirmitir. Ayrca tahta gvdeli gemiler yerine metal gvdeli gemilerin de
kullanlmasnn nemi anlalmtr.45
Bu dnemin bir baka nemli zellii ise Bahriye Meclisinin kuruluudur. II. Mahmud
dneminden itibaren balayan donanma slahatlarnn devamll ve dzeni iin kurulan bu
meclis, bundan sonraki gelimelerin ve slah almalarnn ncs olmas adna kurulmutur.46

3. Buharl Gemilerin Askeri Faaliyetleri

Buharl gemiler Osmanlda tpk Avrupada olduu gibi ilk dnemlerinde tamamen
sava d alanlarda kullanlmt. Yolcu tamaclk, mhimmat sevkiyat ve gvenlik ilk olarak
kullanm alanlarn oluturur.
Osmanlnn ilk buharl gemisi Swiftin 1828 ylnda satn alndndan yukarda
detaylca bahsetmitik. Bu geminin kullanmna dair kaytlara geen ilk bilgi, Sultan II.
Mahmudun bir seyahatdir. Sultan farkl karakterinin bir sonucu olarak srekli savaa katlma
arzusunu gtmekteydi. 1810dan itibaren savaa katlma isteini srekli ertelemiti. 1828-29
Osmanl Rus sava esnasnda bizzat savaa dahil olmasa da, halkn durumunu kontrol etmek
iin bir seyahate kmt. 8 ubat 1829da swift vapuru ile Bykekmece, Silivri ve
Tekirdaa gemi, buralarda gzlemler yaptktan sonra yine ayn vapur ile Rami Klasna geri
dnmtr. Geri dn yolunca frtnaya tutulma gibi birok zorluk yaanmasna ramen swift
vapuru bu grevi baaryla ifa etmi ve Sultan sa salim tamtr.47
Buharl gemiler ilk askeri seferine Osmanl ile Msr Valilii arasndaki soruna istinaden
kmtr. 1832 ylnda Akdenize sefere kan Halil Rfat Paa komutasndaki donanmada bir
adet buharl gemi yer almtr. O dnem Sagir ve Kebir gemileri olsa da, gemilerden bir tanesi
sefere kmaya hazr deildi. Bu sebeple 1832 seferine sadece bir adet buharl gemi katld ve
lojistik destek salamak amacyla kullanld.48

44
Bal, a.g.e., s. 75-78.
45
Deniz, a.g.e., s. 130-136.
46
Bahriye Meclisinin kurulu ile ilgili detayl bilgi iin bkz: Gencer, a.g.e., s. 135-142.
47
amil Mutlu, Yenieri Ocann Kaldrl ve II. Mahmudun Edirne Seyehati-Mehmet Dani Bey ve
Eserleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1994, s. 31-33.
48
Bal, a.g.e., s. 60.

11
 Osmanl denizcilii asndan en kritik sre Krm Sava ile birlikte yaand. Avrupa
devletleriyle mttefik olarak girilen savata Osmanl buharllar da kullanld. 1853 ylnda
Osmanl bahriyesine bal 10 buharl gemi bulunuyordu. Bunlara ek olarak devlet ileri gelenleri
zel tama irketlerinin vapurlarnn da sava iin geici olarak alnmasna karar verildi. Bu
vapurlar genelde asker tama iin kullanlacann da sz verildi. Bylece Osmanl savaa
yaklak 20 adet buharl gemi ile katld.49 Henz savan banda Kasm 1853 tarihinde Rus
donanmas Avrupa devletlerinin savaa katlacan dnmeden Sinopta Osmanl
donanmasn yok etti. Sinop harbinde buharl gemiler asnda kayda deer bir olay yaanmtr.
Burada bulunan taif isimli buharl gemi Rus saldrs altndayken baarl bir hamle ile
dmanlar atlatm ve kovalamaca halindeyken kamay baarp stanbula ulamay
baarmtr. Ters akntya ve youn takibe ramen bu baarl hamle, buharl gemilerin ilk
nemli baarsdr.50 Krm sava boyunca Osmanl vapurlar lojistik, shhiye ve devriye
grevlerinde baarl bir ekilde kullanlmtr. Bundan sonra da buharl gemiden faydalanma
sreci bir nceki balkta belirtii gibi srmtr.
1826 ylnda II. Mahmudun tahta kmasyla balayan donanma slah ve buharl
gemiye gei sreci 1827 Navarin sava sonrasnda hz kazanm ve Krm savana kadar
Tersane imkanlaryla buharl gemi yaplmaya allmtr. 1828de ilk buharl geminin satn
alnmasyla bu gemiler sava harici grevlerde kullanlmaya balanmtr. Krm Sava
sonrasnda ise iddetli satn alm ve buharl gemiyi savata kullanma politikas gdlecektir.

SONU
19. yzyl btn insanlk alemi asndan ok sayda teknolojik deiimin yaand bir
yzyldr. Modern dnyann temelleri bu yzylda yaanan gelimeler ile atlmyr. Sermeye
birikimi ve kapital ekonomiler bu srete yaanan gelimeler erevesinde ekillenmi ve
gnmze kadar uzanan modern a olumutur. Bu byk deiimlerin yaand srete gemi
teknolojisi de kendisine has bir karakter ile deiikliklerini tamamlad. Yzyla yelkenli
tahtadan yaplan gemilerle girilmi, yzyln sonunda ise buharl ve zrhl sava gemileri
kullanlmaya balanmtr. Bu byk ve ok hzl deiim teknolojinin gelitii lkelerde bir
sorun yaratmam ve hzlca ayak uydurulmutur. Hatta bahsi geen lkeler, bu teknolojinin
ncln yaptklar iin, ticaretinden byk paralar da kazanmlardr. Osmanl Devleti gibi

49
Bal, a.g.e., s. 64.
50
Fuat And, Sphan And, Krm Sava Ali Paa ve Paris Antlamas, Eren Yaynlar, stanbul
2002, s. 29.

12
teknolojiyi retmeyip, retilen teknolojiyi satn alma yoluyla takip eden lkeler ise, lgnlk
seviyesindeki bu hza yetimekte zorlanmtr.
III. Selim ile balayan Bahriye slah abalar, Avrupa denizcilik teknolojisindeki
deiim gz nne alndnda aslnda ok da ge olmayan, hatta tam zamannda balanm
giriimlerdir. Avrupa da 19. Yzyl balarnda buharl gemi henz yeni yeni kullanlmaya
balanmt. Bu srete Osmanl buharl gemi ile tanamasa da onun halefi II. Mahmud ayn
yolda ilerleyip buharl gemi iin yukarda bahsettiimiz admlar atmtr. Bu admlar da aslnda
ok ge kalnm admlar deildir. Eer II. Mahmudun giriimleri lke ierisinde yerel retime
yanstlabilme, Avrupa ile edeer olmasa bile benzer seviyede retim yaplabilirdi. Bu yerli
retim de her adan Osmanl iin byk bir kazan olurdu. Fabrikalamann gemi retimi
zerinden baladn gz nnde bulundurursak, tamamen yerli retim ve da ballktan
kurtulmu bir Tersane de, yine bu balamda retime geen dier devlet kurulularna nclk
edebilirdi. Ancak II. Mahmuddan sonra balayan yerli retim yerine satn alma furyas, o
dnemde atlm tm admlar deersiz klmtr.
Krm Savandan sonra Avrupada inanlmaz byk deiimler yaanmaya
balamtr. Bu tarihe kadar Osmanl ile Avrupa arasndaki gemi retim teknolojisi Osmanlya
ok byk zararlar verecek dzeyde deildi. Ancak Krm Sava sonras Avrupada ok hzl
gelien retim ve teknolojik geliimler ile Osmanlnn bu alandan tamamen uzaklap satn
almlara balamas iki cephe arasndaki farkl iyice amtr. Bu dnemde ekonomik olarak da
byk zorluklar yaayan devlet, her alanda olduu gibi gemi retiminde de tamamen da bal
bir hale gelmitir. Satn alnan gemiler de yetimi eleman eksikliinden dolay kullanlamam
ve yaklak 50 yl nce yaanan gelimelerin hepsi anlamsz kalmtr.

13