Atmosfera je gasoviti (vazduni) omota koji se zadrava oko Zemlje zahvaljujui dejstvu

gravitacione sile. Ukupna masa atmosfere iznosi 5.14801018 kg, to predstavlja 10-8 ukupne
mase Zemlje. Ona predstavlja smjeu gasova u kojoj preovlauju azot (N2) sa zapreminskim
udjelom od 78% i kiseonik (O2) sa 21%, dok preostalih 1% otpada na ostale gasove: argon
(Ar), ugljen dioksid (CO2), neon (Ne), helijum (He), kripton (Kr), vodonik (H2), ozon (O3).
Plemeniti gasovi (argon, neon, helij, kripton i ksenon) su inertni i oni ne uestvuju u
atmosferskim procesima. Na slici 1. dat je prosjean sastav vazduha na nivou mora. Osim
gasova, u niim slojevima atmosfere, prisutne su vrste estice, aerosoli i pare.

Slika 1. Sastav vazduha na nivou mora

Ostali gasovi prisutni u atmosferi su:

Metan (CH4): 1745 ppm 0,0001745% 1.745x10-4 %,
Vodena para (H2O): 0,4% iznad itave atmosfere i obino 1-4% blizu povrine Zemlje,
Azotni oksidi (NOx): 0.3 ppm 0.00003% 3x10-5 %,
Ozon (O3): do 0,07 ppm 7x10-6 %
Sumpor dioksid (SO2): 0.02 ppm 2x10-6 %
Jod (I2): 0.01 ppm 1x10-6 %
Ugljen monoksid (CO): u tragovima i
Amonijak (NH3): u tragovima.

Veoma vaan gas prisutan u atmosferi je vodena para, koja se od ostalih gasova razlikuje po
tome to podlijee faznim transformacijama, odnosno promjeni agregatnog stanja, a to su
kondenzacija, isparavanje, i sublimacija. Usljed tih procesa koncentracija vodene pare u
atmosferi jako je promjenljiva, a moe postii koncentracije i do 4 %.

Atmosfera je sloen dinamiki sistem u kome se neprestano odigravaju fizike i hemijske

promjene. Mnogi procesi u atmosferi nalaze se u stanju dinamike ravnotee. Klimatski
sistem takoe je rezultat dinamike ravnotee izmeu Suneve energije koja ulazi u
atmosferu i energije radijacije koja je naputa.

Da nema atmosfere, dnevno kolebanje temperature na Zemlji iznoslilo bi i do 200 C. Sem

toga, na naoj planeti ne bi bilo vode, pa prema tome ni ivota. Atmosfera titi ivi svijet
dejstva ultraljubiastih Sunevih zraka, koji pri prolasku kroz atmosferu apsorbuju ozon.
Atmosfera nas titi i od velikog broja meteorita koji se iz meuplanetarnog prostora
neprekidno kreu ka Zemlji. Da nije atmosfere, u kojoj najvei broj meteora sagori, svi
meteori bi padali na Zemlju gdje bi u zavisnosti od veliine i brzine imali dejstvo
revolverskih, puanih i topovskih zrna, pa ak i atomskih bombi.
Prema nekim tumaenjima u zadnjih 100 godina prosjena globalna temperatura porasla je
u prosjeku za 0,4-0,8C, a u 20. vijeku iznosila je 15C (u kasno ledeno doba iznosila je 9C).
Dodatni indikator globalnog zagrijavanja je temperaturna devijacija (temperaturna
anomalija), iji je najvei porast zabiljeen od 1880. do 1940. te od 1976. do danas. Oiti
pokazatelji globalnog zagrijavanja su otapanje gleera, otapanje Grenlandske ploe, uestale
promjene vremena, tropske nepogode, nestajanje koralnih grebena i dr. Predvia se da e
prosjena temperatura porasti za 2,5C u sljedeih 100 godina. Nivo mora e rasti 3 do 10
cm po deceniji, a prema najboljim procjenama 6 cm po deceniji.

Uloga atmosfere je viestruka:

snabdijevanje ivog svijeta kiseonikom i ugljen dioksidom,

zatita ivota na Zemlji od negativnog dejstva ultraljubiastog zraenja,
zagrijavanje povrine Zemlje pomou efekta staklene bate,
smanjenje oscilacija izmeu dnevne i none temperature,
zatita i izolacija Zemlje od hladnog svemira i kosmikog zraenja i
obezbjeivanje procesa kruenja vode i ostalih elemenata u prirodi (azota, sosfora,
ugljenika, itd).

Ne postoji jasna granica izmeu atmosfere i spoljanjeg prostora (svemira), jer prema
granici sa kosmosom atmosfera postaje sve tanja, razreenija i sve slabije se osjeaju njeni
efekti.

Slojevi atmosfere

Vazduh je najgui pri Zemljinoj povrini gdje 1 m3 vazduha ima masu od oko 1.290 kg.
Usljed sve vee razrijeenosti vazduha, masa vazduha se smanjuje sa visinom. Na visini od
20 km masa 1m3 vazduha iznosi 90 grama, a na visini od 40 km samo 4 grama.

Prema hemijskom sastavu atmosfera se dijeli na homosferu i heterosferu. U donjim

dijelovima atmosfere - homosferi (do visine 80-100 km), sastav pojedinih gasova (O2, N2, Ar,
Ne, He, Kr, i dr.), izuzev vodene pare, je stalan. Iznad ove visine (a prelaz se naziva
turbopauza), sastav atmosfere varira u zavisnosti od nadmorske visine. Ovo je od velikog
znaaja, jer ukoliko ne dolazi do mijeanja, gustina gasova eksponencijalno opada sa
povienjem nadmorske visine, ali sa stopom koja zavisi od molarne mase. Oblast iznad
turbopauze naziva se heterosfera, gdje dominira difuzija molekula i hemijski sastav varira u
odnosu na vrstu hemijskog elementa (prisutni su laki gasovi). Ovde dolazi do promjene
zapreminskih odnosa gasova usljed apsorpcije UV zraenja to dovodi do njihove jonizacije.

Temperatura atmosfere, takoe, varira sa nadmorskom visinom. Promjena prosjenog

temperaturnog profila s visinom osnova je za razlikovanje nekoliko slojeva atmosfere.
Atmosfera se prostire na vie od 560 kilometara iznad povrine planete i obuhvata nekoliko
slojeva od kojih svaki ima odgovarajue toplotne, hemijske i fizike karakteristike. Zavisno o
udaljenosti od povrine Zemlje i promjeni temperature u pojedinom sloju razlikuju se
sljedei slojevi: troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera i egzosfera. Izmeu svakog
sloja nalazi se prelazni sloj: tropopauza, stratopauza, mezopauza i termopauza.
Slika 2.

1. Troposfera je najnii sloj atmosfere i sadri gotovo 75% mase itave atmosfere. Prosjena
debljina troposfere iznosi oko 11 km, ali je iznad tropskih regiona znatno deblja (oko 20
km), dok iznad polova iznosi samo 7 km. U ovom sloju temperatura opada sa poveanjem
nadmorske visine. Poveanjem nadmorske visine za 1 km, temperatura vazduha se smanjuje
za 6.5C to stvara velike turbulencije i vazduna kretanja i sve klimatske i vremenske
promjene u atmosferi deavaju se u ovom sloju. Takoe, u troposferi se odvija i kruenje
vode uprirodi, kao i ostali prirodni ciklusi elemenata.

U gornjoj granici troposfere temperature kreu od -50 do -60C.

Tropopauza je deo atmosfere izmeu troposfere i stratosfere, debljine 1-2 km. U

ovom sloju prestaje sniavanje temperature do -56.5C i vazduh postaje gotovo potpuno suv.
Tropopauza u stvari predstavlja oblast u atmosferi gdje nivo opadanja temperature prelazi iz
pozitivnog (u troposferi) u negativan (u stratosferi), tj. oblast gdje temperatura vie ne
opada sa porastom nadmorske visine.

2. Stratosfera je sloj atmosfere na visini od 7-50 km (u zavisnosti od literature negdje se

navodi i do 80 km). Za razliku od troposfere, u ovom stratosferi temperatura raste sa
poveanjem nadmorske visine. U ovom sloju se nalazi ozonski omota (ozonosfera) na visini
od 30-60 km, koji je od sutinske vanosti za opstanak ivota na Zemlji jer sadri poveanu
koncentraciju ozona, koja iznosi nekoliko delova u milion(nekoliko ppm-a), to ipak
predstavlja znatno viu koncentraciju O3 u odnosu na nie slojeve atmosfere, ali ipak malu
koncentraciju u odnosu na ostale komponente ovog sloja. U ovom sloju temperature dostiu
i preko 80 C.

U stratosferi se izdvajaju tri sloja: prvi do 30 km u kome se temperature ne mijenjaju, drugi

od 30-60 km s visokim temperaturama ozonosfera i trei na visini od 60-80 km sa niskim
temperaturama. U troposferi i stratosferi, tj. u sloju atmosfere do 80 km visine nalazi se vie
od 99,5% ukupne mase vazduha.

Vertikalna stratifikacija, sa toplijim gornjim slojevima i hladnijim niim slojevima ini ovaj
sloj atmosfere daleko stabilnijim od ostalih slojeva. U ovom sloju nema regularnih
konvekcija i turbulencija vazduha. Zagrijavanje gornjih slojeva stratosfere uzrokovano je
prisustvom ozona koji apsorbuje UV zraenje i na taj nain zagrijava gornje slojeve. Ovakav
termiki reim izuzetno je nepovoljan u smislu zagaujuih materija, jer ukoliko se takve
materije nau u ovom sloju, one se tu izuzetno dugo zadravaju bupravo zbog te stabilnosti.
Stratosfera je oblast u kojoj je znatno intenzivnije horizontalno mijeanje gasnih komponenti
od vertikalnog mijeanja, tako da se i zagaujue materije ire du horizontalnog a ne du
vertikalnog gradijenta.

Stratopauza je sloj atmosfere koji predstavlja granicu izmeu stratosfere i

mezosfere. To je sloj stratosfere sa najviom temperaturom. Stratopauza se nalazi na visini
od 50-55 km iznad povrine Zemlje. U ovom sloju atmosferski pritisak iznosi tek hiljaditi dio
od pritiska na nivou mora. Iznad ovog sloja temperatura poinje ponovo da opada sa
porastom nadmorske visine.

3. Mezosfera je sloj atmosfere na visini od 50-80 ili 90 km. U ovom sloju temperatura opada
sa porastom nadmorske visine usljed smanjenja solarnog zraenja i poveanja efekta
hlaenja od strane CO2. Glavna dinamika karakteristika ovog sloja je kretanje atmosferskih
masa, prisustvo gravitacionih talasa i planetarnih talasa. Veina ovih vazdunih masa i talasa
nastaju u stratosferi i troposferi, ali se ire i na podruje mezosfere. Ovaj sloj atmosfere je
najslabije prouen jer predstavlja gornju granicu letenja aviona, a donju granicu letenja
svemirskih letelica.

U mezosferi dolazi do svakodnevnog sagorijevanja na hiljade meteora kao rezultat njihovog

sudaranja sa esticama gasova. Ovi sudari stvaraju dovoljnu koliinu toplote koja dovodi do
sagorijevanja gotovo svih objekata daleko pre nego to oni stignu do povrine Zemlje.
Rezultat toga je prisustvo velikih koncentracija gvoa, kao i drugih atoma metala u ovom
sloju.

Mezopauza je podruje temperaturnog minimuma na granici izmeu mezosfere i

termosfere. Usljed nedostatka solarnog zraenja, kao i veoma intenzivnog hlaenja usljed
emisije CO2, sloj mezopauze predstavlja najhladnije podruje na Zemlji sa temperaturom
niom od -100C. Mezopauza se nalazi na visini od oko 85 km, a prema nekim autorima i na
visini od 100 km.

Tokom poslednjih godina sloj mezopauze je bio predmet prouavanja po pitanju globalnih
klimatskih promjena. Za razliku od troposfere, gde gasovi koji doprinose poveanju efekta
staklene bate i zagrijavanju atmosfere, poveanje koncentracije CO2 u mezopauzi dovodi do
hlaenja atmosfere usljed poveanja apsorpcije od strane CO2. Rezultat ovog efekta je
smanjenje temperature mezopauze, i najnovija mjerenja pokazuju upravo ovu tendenciju.

4. Termosfera je sloj atmosfere na visini od 80-85 km. U ovom sloju temperatura raste sa
poveanjem nadmorske visine. To se deava zbog prisustva male koliine rezidua (tragova)
kiseonika koji apsorbuju visoko energetsku sunevu radijaciju. Kao posledica toga
temperatura termosfere jako zavisi od Suneve aktivnosti i moe dostii vrijednost od 1
500C.

Neki gasovi u ovoj oblasti tokom dana mogu dostii temperaturu od 2 500C. Iako se smatra
da je temperatura atmosfere u ovom sloju toliko visoka, ona se ne osjea jer je ovaj sloj blizu
vakuuma tako da nema dovoljno kontakata meu atomima gasova koji bi mogli prenositi
toplotu. Prema tome, normalni termometar bi pokazivao temperaturu termosfere znatno
ispod 0C.
 Jonosfera je gornji sloj termosfere koji je jonizovan od strane sunevog zraenja
(solarne radijacije). Jonosfera igra vanu ulogu u stvaranju atmosferskog elektriciteta i
predstavlja unutranju granicu magnetnosfere. Usljed radijacije dolazi do elektrinog
pobuivanja atmosferskih estica to omoguava prenos radio talasa na vee razdaljine. U
jonosferi se pojavljuju aurora borealis i aurora australis (sjeverna i juna polarna svjetlost).

5. Egzosfera je najvii sloj atmosfere i prostire se na visini od 500-1 000 km do 10 000 km, u
kojoj su prisutne razliite estice (atmosferski gasovi, atomi i molekuli) koje se slobodno
kreu i koje mogu migrirati iz egzosfere u kosmos. Glavni gasovi u egzosferi su vodonik,
helijum, ugljen dioksid i atomski kiseonik (laki gasovi).

Vazduh je dijaterman, to znai da proputa Suneve zrake, a da se pri tome uopte ne

zagrijava. Vazduh se ustvari zagrijava od podloge. Zato je vazduh pri Zemljinoj povrini
najtopliji, a sa porastom visine temperatura postepeno opada. Opadanje temperature
vazduha za svakih 100 m visine naziva se termiki gradijent. Njegova prosjena vrijednost
iznosi 0,6C. Vrijednost termikog gradijenta zavisi od geografske irine, godinjeg doba,
poloaja, vlanosti vazduha, itd. Termiki gradijent je manji zimi (0,1 0,2C) nego ljeti.
Zagrijavajui se pri Zemljinoj povrini vazduh postaje laki i kao takav die se uvis
obrazujui tzv. konvektivne struje, a na njegovo mjesto se sputa hladniji i gui vazduh koji,
kada se zagrije takoe odlazi uvis. Na veim visinama usljed manje gustine i atmosferskog
pritiska, zrak se iri i poveava svoju zapreminu. Pri tome se izvjestan dio njegove toplotne
energije troi na mehaniko irenje, tj.pretvara se u mehaniku energiju. Ovakvo irenje i
hlaenje vazduha zove se dijabatsko hlaenje. Pojava da temperatura vazduha sa visinom ne
opada ve raste, naziva se temperaturna inverzija. Ona nastaje u sluajevima kada se
Zemljina povrina i prizemni slojevi zvazduha brzo hlade. Horizontalni raspored
temperature na Zemljinoj povrini prikazuje se pomou izotermi linija koje na geografskoj
karti povezuju sva mjesta sa jednakim srednjim mjesenim ili srednjim godinjim
temperaturama. Najee se konstituiu godinje izotermne karte i izotermne katre
ekstremnih mjeseci januara i jula. Najvie temperature javljaju se u tropskim i sutropskim
pustinjama. Linija koja spaja mjesta sa najviim godinjim temperaturama naziva se termiki
ekvator.

ATMOSFERSKI PRITISAK i GUSTINA VAZDUHA (Izvor: www.meteoplaneta.rs)

Atmosferski pritisak je sila koja deluje na

jedinicu horizontalne povrine, a jednaka je
teini stuba vazduha koji se rasprostire od tla
do gornje granice atmosfere. On se najee
meri ivinim barometrom, u kome se visina
ivinog stuba uravnoteuje sa teinom
vazdunog stuba, i izraava se u milimetrima
(mm) ili milibarima (mbar).
Standardni (normalni) pritisak, koji se jo zove
i fizika atmosfera, uslovno se uravnoteuje sa
teinom ivinog stuba visine 760 mm, preseka
1 cm2 pri temperaturi 0C na 45 severne
geografske irine, gde je ubrzanje sile Zemljine
tee na nivou mora jednako 980,655 cm/s
(0,980655 m/s) i odgovara 1013,27 mb.
Usled zgunjavanja vazduha atmosferski
pritisak opada sa visinom, i to u prizemnom sloju bre, a na veim visinama sporije.
Vertikalno rastojanje, na kome se pritisak vazduha promeni za 1 mb, zove se barometarska
stepenica. Njena veliina zavisi od pritiska i temperature. Sa poveanjem pritiska i
opadanjem temperature ona se smanjuje, a poveava sa porastom temperature i opadanjem
pritiska. Do visine od 3000 m barometarska stepenica iznosi priblino 10 m.

Atmosferski pritisak se menja i u horizontalnom pravcu. Veliina koja karakterie

tu promenu zove se horizontalni barski gradijent i usmeren je normalno na izobaru u
pravcu opadanja pritiska. Njegova veliina se meri u milimetrima ili milibarima na rastojanju
od 100 km. Gustina vazduha je odnos mase vazduha prema zapremini koju zauzima, i moe
se izraunati ako su poznati pritisak i temperatura. Gustina raste ako opada temperatura, a
raste pritisak, i obrnuto.
Meunarodna standardna atmosfera (MSA)
predstavlja uslovnu raspodelu srednjih veliina
osnovnih fizikih parametara izmerenih na nivou
mora i geografskoj irini 45, pri temperaturi 1C,
pritisku 760 mm, specifinoj teini 1,125 kg/m. U
MSA temperatura opada na svakih 100 m za
0,65C do 11000 m visine. Od 11000-25000 m
temperatura je stalna i iznosi -56,5C.