Nguyn i Quc

BN N CH THC DN PHP

WWW.VNTHUQUAN.NET, 2009.
Nguyn i Quc

Vnthuquan.net, 2009.

Bn n ch thc dn Php

CHNG I

THU MU

I- Chin tranh v "ngi bn x"

Trc nm 1914, h ch l nhng tn da en bn thu, nhng tn
"Annamt" bn thu, gii lm th cng ch bit ko xe tay v n n
ca cc quan cai tr nh ta. y th m cuc chin tranh vui ti va
bng n, th lp tc h bin thnh nhng a "con yu", nhng
ngi "bn hin" ca cc quan cai tr ph mu nhn hu, thm ch
ca c cc quan ton quyn ln, ton quyn b(2) na. ng mt
ci, h (nhng ngi bn x) c phong cho ci danh hiu ti cao
l "chin s bo v cng l v t do". Nhng h phi tr bng mt
gi kh t ci vinh d t ngt y, v bo v cho ci cng l v t
do m chnh h khng c hng mt t no, h phi t ngt
xa la v con, ri b mnh rung hoc n cu ca h, vt i
dng, i phi thy trn cc bi chin trng chu u. Trong lc
vt bin, nhiu ngi bn x, sau khi c mi chng kin cnh
k diu ca tr biu din khoa hc v phng ng li, c xung
tn y bin bo v t quc ca cc loi thu qui. Mt s khc
b xc ti nhng min hoang vu th mng vng Bancng, lc
cht cn t hi phi chng nc m mun chim ngi nguyn phi

1
trong cung cm vua Th, - ch th sao li em nng h nhng
min xa xi y? Mt s khc na th anh dng a thn cho
ngi ta tn st trn b sng Mcn, hoc trong bi ly min
Smpanh, ly mu mnh ti nhng vng nguyt qu ca cc
cp ch huy v ly xng mnh chm nn nhng chic gy ca cc
ngi thng ch.
Cui cng, hu phng, nhng ngi lm kit sc trong cc
xng thuc sng gh tm, tuy khng phi ht hi ngt ca bn
"bs"(3), nhng li nhim phi nhng lung kh c i ca ngi
Php; ng no cng th thi, v nhng k khn kh y cng khc
ra tng ming phi, chng khc g ht phi hi ngt vy.
Tng cng c 700.000 ngi bn x t chn ln t Php; v
trong s y, 80.000 ngi khng bao gi cn trng thy mt tri trn
qu hng t nc mnh na!
II- Ch lnh tnh nguyn
Mt bn ng nghip ni vi chng ti: dn lao kh bn x ng
Dng t bao i nay b bp nn bng mi th thu kho, su
sai, tp dch, bng cng bc phi mua ru v thuc phin theo
lnh quan trn, t 1915-1916 ti nay, li cn phi chu thm ci v
m lnh na.
Nhng bin c trong my nm gn y l ci c ngi ta tin
hnh nhng cuc lng rp ln v nhn lc trn ton ci ng
Dng. Nhng ngi b bt u b nht vo tri lnh vi th tn:
lnh kh , lnh th chuyn nghip, lnh th khng chuyn nghip,
v.v..
Theo kin ca tt c cc c quan c thm quyn khng thin v
c giao cho s dng chu u "vt liu bit ni" chu , th vt

2
liu ny khng a li kt qu tng xng vi chi ph rt ln v
chuyn ch v bo qun.
Sau na, vic sn bt th "vt liu bit ni" , m lc by gi ngi
ta gi l "ch lnh tnh nguyn" (danh t ma mai mt cch gh
tm) gy ra nhng v nhng lm ht sc trng trn.
y! Ch lnh tnh nguyn y c tin hnh nh th ny: v
"cha tnh"- mi vin cng s ng Dng qu l mt v "cha
tnh"- ra lnh cho bn quan li di quyn, trong mt thi hn nht
nh phi np cho mt s ngi nht nh. Bng cch no, iu
khng quan trng. Cc quan c liu m xoay x. M ci ngn
xoay x kiu D(4) th cc ng tng y tho ht ch ni, nht l xoay
x lm tin.
Thot tin, chng tm nhng ngi kho mnh, ngho kh, nhng
ngi ny ch chu cht thi khng cn ku cu vo u c. Sau
, chng mi i n con ci nh giu. Nhng ai cng c th chng
tm ngay ra dp sinh chuyn vi h hoc vi gia nh h, v nu
cn, th giam c h li cho n khi h phi dt khot chn ly mt
trong hai con ng: "i lnh tnh nguyn, hoc x tin ra".
Nhng ngi b tm i nh th cn ho hng g na vi ci ngh ct
vo c h. Cho nn, bc chn vo tri lnh l h lin tm mi c hi
trn thot.
Cn nhng ngi no thy khng th thot khi s phn hm hiu, th
tm cch t lm cho mnh nhim phi nhng bnh nng nht, m
thng thng hn c l bnh au mt tot chy m, gy ra bng
cch xt vo mt nhiu th cht c, t vi sng n m bnh lu.
*
**

3
y th m trong mt bn b co vi nhng ngi b bt lnh, ph
ton quyn ng Dng, sau khi ha hn ban phm hm cho nhng
lnh s cn sng st v truy tng nhng ngi s hy sinh "cho T
quc", trnh trng tuyn b rng:
"Cc bn tp np u qun, cc bn khng ngn ngi ri b
qu hng xit bao tru mn ngi th hin dng xng mu ca
mnh nh lnh kh (5), k th hin dng cnh tay lao ng ca
mnh nh lnh th".
Nu qu tht ngi An Nam phn khi i lnh n th, ti sao li c
cnh, tp th b xch tay iu v tnh l, tp th trc khi xung tu, b
nht trong mt trng trung hc Si Gn, c lnh Php canh gc,
li l tut trn, n ln nng sn? Nhng cuc biu tnh mu
Cao Min, nhng v bo ng Si Gn, Bin Ho v nhiu ni
khc na, phi chng l nhng biu hin ca lng st sng u qun
"tp np" v "khng ngn ngi"?
Nhng v trn i lnh v o ng (tnh ra c n 50 phn trm trong
hng ng qun d b) u b n p khng gm tay v nhng cuc
n p li gy ra nhng cuc binh bin b dm trong bin mu(6).
Bn b co ca ph ton quyn cn cn thn nhc thm rng, tt
nhin mun xng ng vi "lng tt r rt" v " lng ln lao" ca
chnh ph th "cc anh (binh lnh ng Dng) cn phi c x ng
n v khng c lm mt iu g cho ngi ta phi phn nn c".
Vin ch huy ti cao qun i ng Dng cn c mt li phng
khc: ng ta bt thch vo lng hoc c tay ca tng ngi lnh mi
m mt con s khng th no ty xo c bng mt dung dch
nitrt bc.
y cng ging nh chu u, s khn kh ca nhng ngi ny

4
l ngun li nhun ca nhng k khc: no l bn eo lon chuyn
nghip may mn v c cng vic tuyn m v qun l lnh mi
bn x m lnh xa c cng lu cng tt nhng cuc giao chin
nguy him chu u; no l bn ch thu lng thc lm giu vn
vt bng cch b i nhng lnh m khn kh; no l bn c quyn
tip liu thng ng vi bn quan chc gian ln, u c.
V chuyn ny, cn ni thm l cn mt loi ch tnh nguyn khc
na: tnh nguyn mua cng tri. Bin php tin hnh th cng nh
th. Ai c mu mt l phi b tin ra. K no kh bo th ngi ta
dng cch d d v cng bch n phi mua mi thi.
Phn ng nhng ngi mua cng tri ng Dng khng hiu g
v th thc ti chnh c; h coi vic mua cng tri cng nh ng
mt th thu mi v coi cc phiu cng tri khng khc g nhng
bin lai np thu.
*
**
By gi th xem ch m lnh tnh nguyn c t chc cc
thuc a khc nh th no.
Ly Ty Phi lm th d:
y, bn ch huy qun i ko qun n tng lng bt bn ho
mc phi np ngay lp tc y s ngi chng mun tuyn m.
buc nhng thanh nin Xngan b trn phi ra nhn i m lnh,
chng phi mt vin ch huy tra tn, hnh h cc thn nhn ca
h, v cho rng lm nh th l ti gii sao? Chnh hn bt cc
ng b gi, n b c thai, con gi, em lt trn trung, ri t ht
qun o trc mt h. Nhng nn nhn khn kh mnh trn nh
nhng, tay tri cnh khuu buc phi chy khp cc thn x di ln

5
roi vt, "nu gng"! Mt ngi n b cng con phi van xin mi
mi c ci tri mt tay a b. Trong khi chy, hai c gi
ng cht ngt i; nhiu em gi khip s trc nhng hnh vi bo
ngc , hnh kinh trc tui; mt ngi n b tru thai, mt
ch khc mt a con m.
*
* *
C rt nhiu th on bt lnh.
Th on sau y t ra nhanh v tin nht:
Ly dy chng ngang hai u con ng chnh trong lng li. Th l
tt c nhng ngi da en vo gia u coi nh chnh thc phi
tng qun.
Mt nhn chng vit cho chng ti nh sau: "Gia tra ngy 3
thng 3 nm 1923, bn hin binh vy rp cc bn cng Ruyphixc v
aca(7) ri tm tt c nhng ngi bn x lm vic . Nhng
anh chng ny v khng t v st sng i bo v vn minh ngay, nn
ngi ta rc h ln t cam nhng mi v nh lao. y, sau khi
h c th gi thay i kin ri, ngi ta mi a h sang tri
lnh.
" tri lnh, sau nhng nghi l biu dng tinh thn yu nc, 29
lnh tnh nguyn c tuyn dng c th tr nn anh hng ca
cuc chin tranh cui cng nay mai... By gi th tt c u nng
lng mun ly li min Ruya(8) cho nc m.
Nhng theo tng Mnggianh(9), ngi hiu r h nht, th ch l
nhng i qun em nng trc ma ng".
Chng ti hin c trong tay bc th ca mt ngi ahmy, vn l
cu binh, tng lm "ngha v" trong cuc chin tranh "v cng l".

6
Mt vi on trch trong bc th s vch r cho cc bn thy ngi
"Batuala"(10) c bo v nh th no v cc quan cai tr thuc
a nh ta nn ra lng trung thnh ca ngi bn x nh th no
t im cho tt c nhng bi din vn ca cc nh cm quyn v
lm ti cho tt c nhng bi bo ca bn Rgixmngx v
Hde(11) thuc c.
Bc th vit: "Nm 1915, khi ng M.Nuphla, thng c ahmy, ra
lnh bt lnh, th lng ti b bn cnh st cng lnh c cp ph v
t sch. Tt c ti sn ca ti u b mt ht trong cc cuc t ph
. Tuy th, ti vn b cng bch nhp ng, v mc du l nn
nhn ca vic xc phm b i , ti lm ngha v ca ti mt
trn bn Php. Ti b thng trn Exn.
"Ngy nay, chin tranh chm dt, ti sp tr v nc, nhng
khng cn nh ca, ca ci g c.
"Ngi ta cp ca ti:
1000 phrng tin mt;
12 con ln;
15 - cu;
10 - d;
60 - g;
8 tm vi qun mnh;
5 o mc ngoi;
10 qun;
7 m;
1 dy chuyn bng bc;
2 hm vt.
"y l tn nhng bn cng mt xm b cng bch nhp ng

7
cng ngy vi ti, v nh ca cng b cp ph v t sch. (Ghi
tip theo tn by ngi).
"Cn nhiu nn nhn na ca nhng chin cng kiu y ca ngi
thng c Nuphla, nhng ti khng bit r tn nhng ngi
gi cho cc anh hm nay...".
Chc bn "bs" ca vua Ghim cng khng lm c hn th.
III- Kt qu ca s hy sinh
Khi i bc ngy tht en, tht vng ri, th nhng li tuyn b tnh
t ca cc ngi cm quyn nh ta bng dng im bt nh c php l,
v c ngi Ngr (12)ln ngi "Annamt" mc nhin tr li "ging
ngi bn thu".
ghi nh cng lao ngi lnh An Nam, chng phi ngi ta lt
ht tt c ca ci ca h, t chic ng h, b qun o mi toanh m
h b tin ti ra mua, n cc vt k nim th, v.v. trc khi a
h n Mcxy xung tu v nc, sao? Chng phi ngi ta
giao h cho bn sc sinh kim sot v nh p h v c sao?
Chng phi ngi ta cho h n nh cho ln n v xp h nh xp
ln di hm tu m t, khng ging nm, khng nh sng, thiu
khng kh sao? V n x s, chng phi h c mt quan
cai tr bit n n cho nng nhit bng mt bi din vn yu nc.
"Cc anh bo v T quc, th l tt. By gi, chng ti khng cn
n cc anh na, ct i!", sao?
Th l nhng "cu binh" - ng hn l ci xc cn li - sau khi
dng cm bo v chnh ngha v cng l nay tay khng tr v vi
ch bn x ca h, mt ch khng bit g n chnh ngha v
cng l c.
*

8
 **
Theo bo ch ng Dng th thng binh ngi Php b mt mt
phn thn th v v ca t s ngi Php u c cp mn bi
bn l thuc phin.
Nh th l trong mt vic m chnh quyn thuc a phm ti hai
ti c i vi nhn loi. Mt mt, h vn cha tho khi t tay lm ci
vic b i ca ngi u c, m cn mun li ko vo y c nhng
nn nhn ng thng hi ca cuc huynh tng tn na. Mt
khc, h coi r tnh mng v xng mu ca nhng k b h la
bp, n ni tng rng ch cn qung cho nhng ngi ny khc
xng thi y l n b c mt phn ca cnh tay b mt hoc
mng ca mt ngi chng.
Chng ti chc rng thng binh v qu ph chin tranh s vng
mn qu nh nhp y v nh vo mt k tng qu. Chng ti cng
tin chc rng th gii vn minh v ngi Php lng thin s ng
v pha chng ti ln n bn c mp thc dn ang khng ngn
ngi u c c mt dn tc v vt cho y ti.
*
**
Theo tc l An Nam, khi trong lng c ngi cht th nhng ngi
xay la, gi go phi t lng knh trng vong linh ngi cht v thng
cm ni au bun ca tang gia bng cch im lng khng ht h trong
khi xay gi nh h vn thng lm. Nhng nn vn minh hin i
c a vo nc chng ti bng bo lc c cn g phi t nh n
nh th. Xin c cu chuyn sau y ng trn mt t bo Nam
K:
Nhng ngy hi Bin Ho

9
" ly tin b vo qu xy dng i k nim ngi An Nam trn
vong ca tnh Bin Ho, ban t chc ngy hi ang tch cc chun b
mt chng trnh tuyt diu.
"Ngi ta bn tn s c no l yn tic gia vn(13), no l ch
phin, no l khiu v ngoi tri, v.v., tm li, s c nhiu v th
tr chi ai ai cng c th gp phn lm vic ngha mt cch th v
nht i.
"Qu ng phi cng sn bay Bin Ho c nh s gp phn vo
cuc vui, v ngay t by gi ban t chc c th khng nh rng
s c mt ca cc quan chc cao cp nht Si Gn s lm cho
ngy hi thm phn rc r.
"Xin tin thm cho cc bn nam n Si Gn ln d hi bit rng,
cc bn s khng cn phi b d cuc vui v nh dng cm, v
ngay ti ch, s c phng n t chc cc k chu o v c bit y
, cc bn snh n ung nht cng s c hi lng.
"Ngy 21 thng 1 ti, tt c chng ta hy i Bin Ho, chng ta s
va c d nhng hi h linh nh vui ti, va c dp t cho
nhng gia nh t s An Nam Bin Ho thy rng chng ta bit
tng nh n s hy sinh ca con em h".
Tht l thi i khc, phong tc khc.
Nhng phong tc k qui lm sao!
Ngi ta cn cho chng ti xem bc th sau y na:
Si Gn, ngy...
"Nu trn i ny m c mt vic qui g va thng tm li va l
bch, th hn l vic bt mt dn tc vn ang chu ng mi
th bt cng v khng c bt c th quyn no phi lm l mng
cuc chin thng ca "cng l" v "chnh ngha". y th m bn

10
ny chng ti lm nh th y. Ti tng khng cn thut li cho
anh nghe v nhng hi h v "tr vui cng cng" trong thnh ph ny
ngy 11 thng 11 lm g. u v bao gi cng th thi, rc n,
t pho bng, duyt binh, khiu v dinh thng c, ua xe hoa,
m lc quyn v nc, qung co, din vn, tic tng, v.v.. Trong tt
c nhng tr h , ti ch cn nh li mt vic ng ch v
phng din tm l nh sau: cng nh cng chng tt c cc
nc, cng chng Si Gn rt thch xi n. V th, mt m ngi dy
c t tp trc khch sn Palax xem phim, no h Scl,
no bn cao bi, no nhng ngi "lnh quang vinh" ln lt din
trn mn nh. Cng chng trn ngp c i l, ng cht c mt
ng v h ph. Lc by gi ng ch khch sn Si Gn - Palax
khng mun cho ngi ta ng ng trn va h trc ca tim ca
ng ta, ng ta lin vung roi my qut ti bi. B ch cng ra gip mt
tay v nh ba vo m ng. My ch tr ranh mnh khng bit
lm th no m li "cp" c ngn roi ca b, lm cho mi ngi
v tay ci m ln. ng ch in tit chy li tip vin cho b ch.
Ln ny, ng cm mt ci ba toong v hng dng phang ti tp
xung u ngi ta, c mi tay ny th i tay khc. Nhng ngi
"nh qu" phi chy dn xung ng; nhng v say sa vi "chin
thng" ca mnh, ng ngi Php qu ho y lin hng h vt qua
ng v c tip tc vt ti bi ci gy to tng xung u, xung
vai, xung lng nhng ngi dn bn x ng thng y. Mt em
b b ng tm ly v "" cho mt trn nn thn"...
IV- Hnh vi qun phit tip din
Bc chn n Cadablanca(1), thng ch Lity gi cho binh s ca
o qun chim ng Marc mt bn nht lnh nh sau:

11
"Bn chc c vinh d c Chnh ph nc Php cng ho phong
qun hm cao nht l nh, trong chn nm nay, cc ngi hin
dng lng trung thnh v mu xng ca cc ngi m khng h
tnh ton.
"Chng ta sp m mt chin dch hon thnh cng cuc bnh nh
x Marc, v li ch chung ca dn chng trung thc trn t nc
ny, cng nh v li ch ca quc gia(2) bo h, v.v.".
Nhng, cng trong ngy y (ngy 14 thng 4), li c bn thng co
sau y:
"Trong mt cuc giao chin vi bn Bni Bude(3) Bp en Hcbe,
bn ta c 29 binh s hy sinh v 11 b thng".
Khi ngi ta nh rng phi tn xng mu ca mt triu ri
ngi lao ng mi to nn c su chic gy thng ch, th ci
cht ca 29 k khn kh cha hoan h bi din vn hng hn
ca ngi thng ch - khm s! Nhng nh vy th ci quyn dn tc
t quyt, m v n trong sut bn nm tri, ngi ta chm git ln
nhau, ci quyn y, cc ngi u mt ri? Tht l mt cch khai
ho k khi: dy mi ngi sng cho ra sng, ngi ta bt u
bng vic git h i !
*
**
y (Hi Phng), cng c nhng cuc bi cng ca thu th.
Chng hn nh hm th nm (ngy 15 thng 8) l ngy m hai chic
tu phi nh neo ch mt s ln lnh kh An Nam i Xyri.
Nhng thu th khng chu i, v ngi ta khng chu pht lng cho
h bng tin ng Dng. Theo gi th trng, th mt ng ng
Dng n khong mi phrng ch khng phi 2 phrng 50, th m

12
cc cng ty hng hi li lm mt vic h lm trng trn l nh tr
lng cho thu th bng phrng ch khng tr bng tin ng
Dng nh tr cho cng chc.
Th l ngi ta lin xua tt c mi ngi di tu ln, ri lp tc
bt ht cc thu th.
R rng l thu th Hong Hi chng c g phi so b vi thu th
Hc Hi.
Chng ti cc lc phn i vic a lnh An Nam sang Xyri. Phi
chng cc nh cm quyn cp cao cho rng bao nhiu anh em da
vng xu s ca chng ti b git hi trn cc chin trng t nm
1914 n nm 1918, trong cuc "chin tranh v vn minh v cng l",
vn cn cha hay sao?
*
**
Cc ngi chin thng quang vinh ca chng ta thng quen thi
"gio dc" ngi bn x bng t hoc roi vt.
Anh Nahng ng thng hi b m st n hai ln. Ln th nht
bi tay tn i u Vida, ln th hai bi tay tn lang bm ng lon
qun nhn coi vic phu nghim xc cht. Tn ny nh cp v
giu bit b c ngi cht phi tang, ng cu hung th l bn ca
hn. Nhng than i! Anh Nahng khng phi l nn nhn duy nht
ca bn qun phit thuc a! Mt bn ng nghip ca chng ti
thuc a thut chuyn mt nn nhn khc nh sau:
"Ln ny, s vic xy ra trong trung on lnh kh th 5
Medng - Car (4). Nn nhn l mt ngi lnh tr tui tn l Terie
qu Tnt(5) thuc lp qun dch nm 1921.
"Anh cht trong trng hp rt thng tm. Ngy 5 thng 8, anh lnh

13
tr Terie n bnh x ca trung on xin thuc ty. Ngi ta a
thuc ty cho anh, ni ng hn l a cho anh mt th thuc m
anh tng l thuc ty. Anh ung v vi gi sau anh au bng qun
qui, ri ln ng ra cht.
"C thn sinh ra Terie nhn c mt bc in bo tin rng ngi
con c nht ca c cht v sng hm sau, ch nht, s a
m. Bc in khng c n na li an i hay gii thch.
"au xt n cc , c Terie n ngay Angi, tm trung on lnh
kh th 5 Medng- Car. y c c bit xc con ang
bnh vin Mai. (M lm sao xc Terie li ch n y c nh?
Phi chng trnh vic khm nghim m lut l quy nh l bt
buc i vi mi trng hp cht trm y t, ngi ta ch xc
anh ta n bnh vin lm ra v nh bnh nhn cht dc
ng?)
"n bnh vin, ngi cha au kh xin thm xc con; ngi ta bo
hy ch .
"Mi sau, mt quan t thy thuc mi n bo cho c bit l vic
phu nghim khng pht hin du vt g kh nghi c. Ni xong hn
b mc c ng , khng cho php c vo thm xc con.
"Theo tin cui cng th hnh nh c thn sinh ra Terie n hi vin
i t ch huy trung on lnh kh th 5 v nguyn do ci cht ca
Terie v c tr li l con ng cht v ng c!".

Ch thch
(1)Bn in nm 1925 c li gii thiu ca Nguyn Th Truyn
(2) Nguyn vn: nous gouverneurs plus ou moins gnraux
(3)Boches: T c ngha xu ch qun c

14
(4) Nguyn vn: Systme D, D ch u ca t Dbrouillard, c ngha
l xoay x, tho vt.
(5) Bn ting Php: "Les tirailleurs".
(6) Bn ting Php: qui ont t touffes dans le sang, c ngha "b
dm trong mu."
(7) Rufisque et Dakar: Cc hi cng ca nc Xngan.
(8) Ruhr: Vng cng nghip ca c, sau th chin th nht c
ct giao cho Php t nm 1921 n nm 1925.
(9) Mangin: Tng Php (1866-1925): tham gia chin thng
Vecdoong, tng ch huy i qun xm lc Xung, Bc K, Marc.
(10) Batouala: Tn mt b lc xch o chu Phi.
(11) Rgismanset et Hauser: tn nhng ngi vit bo tay sai, c
ngha nh nhng tn bi bt.
(12) Negro: t ch ngi da en.
(13) Nguyn vn: Garden - Party.
(14) Casablanca. Hi cng ln ca nc Marc.
15() Bn ting Php: "nation protectrice".
(16) Beni - Bouzert. Qun khi ngha do ptlen Crim, lnh t phong
tro chng Php ca Marc, lnh o.
(17) Maison- Care. Mt th x thuc tnh Angi Angiri.
(18) Tns. Hi cng ca Angiri.

Bn n ch thc dn Php

CHNG II
VIC U C NGI BN X

C theo li ngi Xar qu mn, ng vin ng cp tin, nguyn B

15
trng B Thuc a, th ngi l ngi cha hin ca dn bn x, ngi
rt qu mn ngi An Nam v c ngi An Nam qu mn li.
nhi nht vn minh "i Php" cho ngi An Nam, ngi Xar,
ngi trm ca s nghip khng t mt th on no, k c
nhng th on b i nht v nhng ti c. y, mt chng c: l
bc th m ngi gi cho nhng ngi thuc quyn ngi, vi t
cch l ton quyn ng Dng v nhm v vt cho y ti tham
ca bn k cp thc dn v c ca ngi na:
"Knh gi ng cng s,
"Ti trn trng yu cu ng vui lng gip nhng c gng ca nha
thng chnh trong vic t thm i l bn l thuc phin v ru,
theo ch th ca ng tng gim c nha thng chnh ng Dng.
" tin hnh vic , ti xin gi ng mt bn danh sch nhng i l
cn t trong cc x k tn; phn ln cc x ny, ti nay, vn
hon ton cha c ru v thuc phin.
"Qua cc tnh trng v cc x trng Cao Min, ng c th dng
nh hng to tt ca ng lm cho mt s tiu thng ngi bn
x thy rng bun thm ru v thuc phin l rt c li.
"V phn chng ti, th nhng vin chc lu ng trong khi i kinh l
s tm cch t i l, tr phi ng mun h i ng tranh th c s
gip ca cc quan chc a phng trc . Trong trng hp
ny, ti ngh ng vui lng bo co cho ti bit.
"Chng ta ch c th t kt qu m mn, nu chng ta hp ng vi
nhau cht ch v lin tc, v li ch ti cao ca ngn kh".
"K tn: Anbe Xar"
Lc y, c mt nghn lng th c n mt nghn nm trm i l bn
l ru v thuc phin. Nhng cng trong s mt nghn lng li
ch c vn vn mi trng hc.
Trc khi c bc th qu ho trn, hng nm ngi ta cng tng
t 23 n 24 triu lt ru cho 12 triu ngi bn x, k c n b
v tr con.
*
**
"Ni n cc mn c quyn, ngi ta c th hnh dung ng
Dng nh mt con nai bo mp b tri cht v ng hp hi di
nhng ci m qup ca mt by diu hu ra ri mi khng thy no".
Trong s ngi c c phn trong cng ty c quyn ru, c cc
nhn vt cao qu nht ng Dng v tt c cc ngnh cai tr u
c i din tai to mt ln trong y. Phn ng cc quan ln ny u
rt c ch cho cng ty, khng ai chi ci c:

16
Ngnh t php, c ch gii quyt nhng v li thi vi nhng k
m ngi ta mun cng bc, c:
2 chng l;
1 bin l;
1 lc s - chng kh.
Ngnh qun i, c ch n p mt cuc ni lon m ngi ta tnh
l c th xy ra do ch ring ci vic thi hnh ch c quyn bo
b, c:
1 thiu tng;
1 trung t;
2 qun y s cao cp;
1 thiu t;
2 i u.
Ngnh hnh chnh m s n cn v t l iu m bo nht cho vic
kinh doanh thnh cng, th c:
1 cng s;
1 gim c ti chnh;
1 tng gim c ngn kh;
1 thanh tra bu chnh;
1 gim c trc b;
1 quan cai tr;
2 gio s, v.v..
V cui cng l: ngi Clmngten ng knh, ngh vin ht Puy -
m.
*
**
Trong hi ch trin lm thuc a Mcxy, ng Xar ln ting ba
hoa: "Nc Php hy nhn vo y v ly lm t ho!". M qu
th tht. Nhng anh lc Tuynidi thn nhin ng ngp bn cnh
my ch c su oai v ca Ty Phi v nhng anh chng c su[1]
ng yu ca Maagtxca chuyn tr thn mt vi cc b ci m
miu ca ng Dng. Cha bao gi li c mt s ho hp tuyt
diu n th, v trc s xm nhp ho bnh ca cc loi th thuc
a, ch c trch trong huyn thoi ca Hi cng c n n ci duyn
dng ca mt b ch nh mn khch.
Ngi i xem nhn mt cch rt thch th chic trng k lch s ca
mt v ton quyn n, thanh gm ca vin cng s cl tng
dng m vo i t nhn Bc K v cy uc m vin quan cai
tr Bruye dng thui sng hn 200 th dn Hutxa[2]
Gian hng Camrun c c bit ch . y c tm bng my

17
dng ch yu nc sau y:
"Trc kia ngi c nhp vo x Camrun rt nhiu ru.
"Ngy nay ngi Php li cm ru".
Nhng, mt bn tay ranh mnh no dn ngay vo di tm
bng bc th ca ngi Xar ch th cho ngi thuc quyn ngi tng
s i l bn l ru v thuc phin cc lng An Nam, km theo li
ph:
"Th m ngi An Nam li c: nhng 10 trng hc, nhng
1.500 i l ru v thuc phin cho 1.000 lng kia y!".
y l mt s kin y ngha ca mt vin chc ng u tnh Sn
Ty, mt tnh Bc K.
S dn tnh ny c tnh ch 200.000 ngi. Nhng nng s
lng ru phi tiu th ln, s dn y bng nhin tng vt nhanh
nh chp ti 230.000 ngi. Nhng v 230.000 dn ny ung qu t,
vin cng s Sn Ty ra cng mt nm y s lng ru tiu
th ln 560.000 lt.
Ngay lp tc, vin cng s c thng cp v c khen.
ng C... khng nh rng mt vin cng s khc a ng xem
mt bc th ca cp trn, trong c on vit: "S ru tiu th
trong ph X, tt xung di con s Z, cho mi dn inh. Vy ng
c ngh rng cn phi c bin php lm gng khng?". Vin cng
s b cnh co gin tip nh th bn i tng l trong ph y n
hiu th rng s d h tiu th t ru n nh th l v h nu ru
lu. c yn chuyn, cc lng lin mua ngay s ru quy nh
chiu theo dn s m s tnh ton ca cc phng giy bt h phi
chu.
R rng l ngi ta n nh trn thc t - nu khng phi bng
cch hp php - mc ru m mi ngi bn x buc phi ung
hng nm. V khi ni mi ngi bn x th cng ng tng ch
l ngi ng tui m l ton b dn s, k c ngi gi, ph n, tr
em, c n a cn b m. Nh th l buc thn nhn ca h phi
ung thay, khng phi ch mt lt m hai, ba lt.
Dn mt lng Bc K, buc phi ung ru, thy trc nguy c e
do y, ku vi vin quan ngi Php "ca h" rng:
"Ngay n ci n, chng ti cng khng c g c". Quan p: "Chng
my quen ngy ba ba, by gi bt i mt ba, hay nu cn th bt
i mt ba ri c th mua ru ca nh nc".
Trc y, ngi bn x quen mua ru tng t mt; h mang chai
l th no cho va th thi. Nay th ngi ta ng ru vo chai sn.
Ru ch bn trong chai na lt hay mt lt. Ngi An Nam quen

18
dng ru t 20 n 22 ; ngy nay ngi ta bt h dng ru t
40 n 45 . H quen dng loi ru c mi v thm du do cht
lng ca nhng nguyn liu m h vn dng; trong s nguyn liu
ny c th go thuc vo loi ngon nht. Cn th ru m nay
ngi ta buc h phi ung li ct bng th go r tin, pha thm
cht ho hc, c mi v nng nc kh chu.
Bn ch c quyn cn ra thng t bt nhn vin ca chng pha
thm nc l vo ru em bn; c mi hctlt ru pha thm 8 lt
nc l.
Nh th, tnh trn ton ci ng Dng mi ngy c bn 500
hctlt ru th c 4.000 lt nc l pha thm vo; 4.000 lt, mi lt
gi ba ho, thnh 1.200 ng mt ngy, 36.000 ng mt thng. Nh
th ch cn m vi nc l khng thi, mi nm cng ty cng thu
c mt mn li nho nh 432.000 ng, hay 4 triu phrng.
Xem th, bit th ru m bn c quyn ct v em bn ng
Dng l khng hp vi khu v ca ngi bn x v cng nh
v mi v, cho nn ngi ta phi cng bc h mua.
V bt buc phi tr nhng khon chi tiu thng xuyn, phi trang
tri nhng mn kinh ph ngy cng tng ca ph ton quyn, ca
nhng tri khon ln, ca nhng cng trnh kin thit qun s v
phi t ra - nu khng phi l nhng chc v thc s- th t ra cng
l nhng khon lng cho mt m ng cng chc t Pari gn
sang, cho nn Chnh ph tm mi cch thc y cc vin chc, t
cng s n nhn vin hng bt, phi lm tng mc tiu th ru
ln.

Ch thch
1) Tc gi dng ch crocodile, caiman, chng ti tm dch l c su
c.
2) Houassas. Tn mt b tc chu Phi.

Bn n ch thc dn Php

CHNG III
CC QUAN THNG C

I- NG PHUC
ng Phuc, thng c x ahmy, cai tr gii n ni ngi bn x

19
no thuc a y cng ku ca v ng ta. xoa du lng cng
phn, ngi ta v phi sang mt vin thanh tra. Vin thanh tra
ny kim tra gii n ni cha thm xt g n n khiu ni ca
nhn dn cun gi chun thng(1).
V vic ny, chng ti c nhn c mt bc th ca u ban hnh
ng Php - Hi Poct - Nv(2) trong c nhng on chnh
nh sau:
"Trc lc ngi Php n ahmy rt lu, Poct - Nv c
mt th lnh Hi gio gi l Imng c nhim v i din cho tp th
ngi Hi bt c ch no cn thit, qun l ti sn ca tp th Hi
gio y v trng nom vic l bi.
"Theo tc l, Imng phi do mt on c tri bu ln, chn trong
nhng ngi Hi gio ngoan o, c ting l c v tng lm
ph Imng mt thi gian lu. Hn na, trc khi cht, Imng ng
quyn c kin v v ph no c t cch thay th mnh.
" kin ca Imng lc l kin khng c sa i.
"Trc khi qua i, Imng Ctxumu ch nh vin ph Xarucu lm
ngi k v mnh. on c tri v a s ngi Hi gio cng tn
thnh.
"Khi Ctxumu mt, ng l Xarucu phi c bu ln, nhng tn
Inhaxi Pared da vo th ca thng c c on cn tr, bt
p ngi Hi gio phi nhn tn Lavani Ctxc l bn thn ca y,
lm Imng. Tn Ctxc, cng nh y, ch theo o Hi trn danh
ngha.
"Thy on c tri v a s ngi Hi gio chng li vic c tn
Ctxc mt cch bt hp php, Pared lin nh vin th lnh cao
cp l Htgi can thip. Htgi l tn o bi vt, c chnh ph
che ch, nn hn c c tn Lavani Ctxc lm Imng, bt chp
nguyn vng ngi Hi gio.
"K ra, nu Lavani Ctxc l mt ngi Hi gio tt v lng thin
th chng ti cng lm ng vic hn c c lm Imng, nhng hn
li l mt tn bt lng cha tng thy trn i ny. Chng ti ni
nh th l c bng c:
"Lavani Ctxc sinh Lagt (x Nigiria thuc Anh). Hn l dn
thuc a Anh. V can nhiu ti git ngi v nhiu ti c khc
Nigiria thuc Anh, nn b nh chc trch Anh truy n.
"ng thng c ca chng ti hi thu dng tn dn thuc a
Anh bt lng ny v nh thng cng cho hn, c hn lm
t trng cc x ven h nh pphtnu Aghgh, plngcngtng,
v.v.. Ton dn vng y ngy nay u gh tm nhng hnh vi nhng

20
lm, nhng ti c ca hn, v ku ca v hn.
"Nguyn chng ti c mt in th khu ph Atpatxa ti Poct-
Nv. Nh ng cc Php ph hu in th y vi l do v li
ch cng cng ri bi thng cho chng ti nm nghn phrng.
"Tin bi thng khng xy dng mt in th mi. Chng ti
m mt cuc lc quyn ring, thu c 22.000 phrng.
"Pared l ngi c chn trong tiu ban mua sm vt liu v pht
lng cho th.
"Khi vin ph Imng Btxiriu - ngi nm gi cha kha kt - cht, th
Pared tr thnh ngi gi cha kho kt. Hn li dng a v y
bin th s tin 2.775 phrng. Tiu ban bt buc phi khai tr hn ra
khi tiu ban.
"Inhaxi Pared cm tc, bn bn mu tnh k vi ng thng c.
Th l ng ny cho thi hnh nhng bin php c on i vi chng
ti, v lm tr ngi vic xy dng in th ca chng ti.
"Gi y, do mu m ca Inhaxi Pared c ng thng c tip
tay cho trong vic c mt cch tri o tn Ctxc lm Imng, dn
Hi gio Poct - Nv chia thnh hai phe. Tnh trng y lm
tn thng tnh on kt, ho hp ca ngi Hi gio, lm hi cho
vic t do hnh o ca chng ti v gy ra nhng v ln xn ln".
II- NG LNG
Di y l my on trch mt l th ca i t Bcna gi cho
bo La Rpublique Franaise, ngy 6 thng 12 nm 1922. Tha ngi
B trng, xin ngi vng tm, i t Bcna khng phi l cng sn
u.
"Con s hng xut khu ng Dng, bc th vit, hin ang
gim chn ti ch, thm ch cn ang st xung. Nm 1914, ng
Dng xut khu 45.000 kil t la, 99.000 tn ng, 480 tn ch;
nm ngoi ch xut khu c 15.000 kil t la, 32.000 tn ng, 156
tn ch.
Ngi ta cng tng rng hin nay chnh ph ng Dng ang
tch cc tin hnh nhng cng trnh ln cn thit cho vic khai thc
thuc a. y th m, t nm 1914 n nay, ngi ta khng h t
thm c mt kilmt ng st no, cng khng khai thc c
ly mt hcta rung no. Cch y 10 nm, ng Xar c a thng
qua mt chng trnh kin thit, bao gm vic xy dng con ng
st t Vinh n ng H v bn h thng i thu nng; tt c
nhng cng trnh u ngng li t hn 5 nm nay, ly c l
khng c kinh ph. Nhng, cng trong thi gian y, x ng Dng
li b ra 65 triu ng tc l 450 triu phrng lm ng v dinh

21
th. Mi ng Phagh hy suy ngh v nhng con s xem! Tiu
gn na t lm nhng ng t m trn khng h lu thng
mt tn hng ho no; xy dng nhng dinh th v phng giy
cho m cng chc ang mc y ry ln ng Dng nh c
cy vng nhit i; trong khi y th nhng cng trnh c tha
nhn l cn thit v c Ngh vin thng qua, li b b ri!
Nhng ng tng l ngi ta c mun thay i phng php
ng Dng. hon thnh chng trnh nm 1912, ng Lng
xin Ngh vin cho php pht hnh mt t cng tri. Nay, ng ta li
xin pht hnh mt t th hai na. Nhng k hin ang iu khin
vic khai thc ng Dng hnh nh nh tm khng lm ci g
tht s c ch li c nu trc ht ngi ta khng cho php h vay
n. Cn i vi ti nguyn ngn sch, i vi nhng d tr tch lu
c trong v sau thi k chin tranh, th h quyt vung tay nm qua
ca s nu Ngh vin khng a vo nn np".
III - NG GCBI
ng Gcbi, ton quyn o Maagtxca, va v Php. Cng nh tt
c cc vin thng c, bn ng nghip ca ng, ng Gcbi rt ly
lm hi lng v ci thuc a "ca mnh": tin b, giu c, trung
thnh, an c lc nghip, c t chc, c d n ny, chng trnh n,
v.v.. l ci bc hnh l mun thu, bt di bt dch ca cc ngi
thng c v ngh, m nay n lt ng Gcbi li n cn m ra cho
tt c nhng ai mun xem... V vt ln trn tt c nhng ngn bp
bm c rch y, ng Gcbi cn kho lo gi ra ngn bp khc (hay
ng hn ngn bp ca ngi khc) rt mc tinh vi: vic khai thc
thuc a. Chng ti xin cho mng quan ton quyn mi v, v xin
hi ngi:
"Phi chng phi on thanh tra ca b khng c x phng
xt(3) ln u quan ton quyn, ng thi thoa trn ci dc, trn
c ln phi trt thng v chnh quc li mi mi n mn
i trn kip?
"Phi chng cu vt th din cho ngi, mt vi tn tay sai c lc
t chc mt tic ru tin hnh, v lm vic , chng phi
chy b hi tai, v ngoi ban t chc ra, khng ma no bun n d
tic c?
"Phi chng bn tay chn ca quan ton quyn nh lm mt l
n i m xin ngi tr li thuc a, nhng li khng dm a ra v
s c n chng li?
"Sau cng, phi chng nhn dn bn x tng ngi li chc thn i
ny: "Thi nh, ch Gcbi! Xin chc khng bao gi gp li ch na!"

22
IV- NG MCLANH
Vn mnh hai mi triu ngi An Nam tt s ang nm trong tay
ng Mcxian Mclanh.
Cc bn s hi ti: "Ci ng Mclanh y l ai vy?". l mt ng
tng lm quan cai tr qun o Gmbi, sau gi chc ph thng
c Ty Phi, ri ln lm thng c x y. l mt ng b ra ba
mi su nm ca i mnh nhi nht ci vn minh y n hu
ca nc Php vo u c ngi bn x.
C l cc bn cho rng a mt ngi khng hiu g v ng
Dng n nm vn mnh ng Dng th tht l mt tr h ln
kiu ng Dng ch g.
ng y! Nhng l ci "mt". Mt bn ng nghip cho bit rng:
ti B Thuc a, mt vin quan cai tr c ng Dng ngi chm
ch ti v Ty Phi thuc Php; mt vin quan cai tr c Ty Phi ph
trch v chu Phi xch o thuc Php; mt vin chc c Xung
ph trch nhng vn v Maagtxca; cn i din cho x
Camrun hi ch trin lm thuc a li l mt vin chc cha h
bao gi t chn ln t Camrun.
Th nn, trc khi sang ng Dng khai ho cho ngi ng
Dng, quan ton quyn Mclanh nh bt u khai ho nhng
ngi ng Dng cht Php, tc l nhng ngi hy sinh v t
quc, v cng l, v v vn vn y m!
Ci trong ngha a l mt ci th i vi nhng v nhn, nhng
ci mt mnh th c l l khng khoi lm. Bi vy, C ln
Mclanh ra lnh cho nhng thanh nin An Nam c tr cp phi
theo C ln n ngha trang Nging trn b sng Mcn c
mt bi din vn trc s chng kin long trng ca ngi. Nhng bi
din vn y phi trnh cho C ln kim duyt trc. H lm
ng nh th. Nhng C ln thy bi din vn qu qu khch, nn
C b pht i v thay bng mt bi khc do C t tay vch ra dn
bi.
D nhin, bi din vn c xo xo theo kiu nh quan nh vy th
phi sc mi trung thnh v quyn luyn.
Nu ngi cht m ni c, nh bn ph thu thng bo, th hn
ma ca nhng ngi An Nam chn Nging, hn ni rng:
"Ngi ton quyn i! Xin c... cm n ngi! Nhng xin Ngi lm n...
xo i cho!"(4).
V- NG GIRMI LME
Chng ti c t Annales coloniales thy mu tin ngn nh sau:
"Chng ti c tin Girmi Lme, cu thng c thuc a, cu

23
ngh vin ca n thuc Php, ng b truy t trc to. ng ta
nguyn l ch tch mt nh bng do ng Phrdun lm qun tr- u
nhim. Nh bng y tuyn b v n cch y hai nm.
" l s kt liu ch ng con ng cng danh ca tn v li y".
! ! Th ra cng c nhng tn v li trong ci gii thng c v
ngh vin thuc a cao qu y ? Ai ng nh!
VI- NG UTRY
ng Utry l mt ngh vin Nam K (ng ta l ngi Nam K cng
ging nh ng P. Lti l ngi nc Th vy). ng ta c din vn
ngh vin, v kinh doanh Si Gn. L ngh vin ng ta nhn cp ph
u n; l thc dn, ng ta khng np thu. ng ngh lim chnh
ny c mt n in 2.000 hcta, v mi lm nm nay, ng ch n
in ng knh khng np mt xu nh thu no. Khi s thu yu
cu ng lm ng lut l th ng tr li: c...m n. V ng ta l ngh
vin nn ngi ta khng ng n ng.
c mt thi, ci ng Utry y gi chc quyn thng c Nam
K.
X Nam K do mt thng c cai tr, vin thng c ny do sc lnh
tng thng Php b nhim. lm trn nhim v cao c ca mnh, v
quan cao cp ny da vo mt hi ng hn hp gm c ngi
Php ln ngi An Nam, gi l hi ng qun ht. Mt trong nhng
quyn hn chc l quan trng nht ca hi ng ny l hng nm
biu quyt d ton ngn sch ca thuc a. Chng ti xin ni ngay
rng ngun thu ca ngn sch y l cc khon thu trc thu v gin
thu do ngi An Nam np, cn cc khon d chi, th trn nguyn tc
(nhng khng bao gi trn thc t!) l phi c chi tiu cho nhng
cng cuc c li cho ngi An Nam; tm li l quyn li ca ngi
An Nam c giao ph cho ci hi ng qun ht y. Th nhng ci
hi ng qun ht qu ho ny li gm nhiu ngi Php hn l
ngi An Nam: c 18 ngi Php, th 12 l i biu do tuyn c bu
ra, 6 l i biu ca cc cng ty, phng thng mi, phng canh
nng v.v., v 6 ngi An Nam. C cho rng lun lun mt i na
th 6 phiu ca ngi An Nam kia ti no m chng li c 18
phiu ca ngi Php? V th chnh ph c vic tu m d ton v
chc chn l tt c cc khon d ton u c biu quyt trc
ri.
Hu nh s vic lun lun xy ra nh th. Cho nn nm 1905, cng
bng cch y, quan quyn thng c Utry nay l ngh vin ca
ngi Php Nam K tng thu in th vn qu nng, ln
mt trm phn trm. Vic tng thu ny lm cho tn tui Utry

24
tr thnh bt t trong tr nh ca ngi An Nam, n lm cho cc
i biu ngi An Nam trong hi ng nht lot t chc! Cn qui g!
Utry lin thay h bng nhng ngi khc do ng ta ch thn bt
c tri An Nam phi bu. Trc ngy bu phiu, mt tay chn ca ng
ta l vin quan cai tr Maxper (tnh Bin Ho) chng bt giam tt
c c tri tnh y li, khng cho h tip xc vi nhng ngi ng c
hay sao? Ngi ta do trng pht buc h phi b phiu cho
Bi Th Khm, ngi do Utry a ra nhm ngn cn vic bu li
ng Hoi, mt i biu va t chc c li l khng lm theo
mun ca Utry.
Ch thch
1) B)n ting Php: "Celuici inspecte si bin qu il f ... le camp", vit tt
ca t foutre le camp, c ngha l "chun thng". T ny bt u ch
f nh tn ng thng c Fourn.
2) Porto Novo. Th ph ahmy.
3) Savonner. Ngha en l xt x phng, ngha bng l khin trch
kch lit.
3) M... erci toi,... F... nous la paix! Trong Php vn ch M vit tt,
ngi ta thng hiu l Merde, l mt ting chi ra rt tc, cng c
ngha l phn; ch F. l Foutre, c ngha l ct, xo i, yn...
(Foutre le camp, Foutre la paix... ). y l li chi ch ca tc gi.

Bn n ch thc dn Php

CHNG IV
CC QUAN CAI TR

I- NG XANH(1)
Nh cc bn u bit, cc thuc a vn c gi l nhng nc
Php hi ngoi, v ngi Php ca nhng nc Php y l ngi
An Nam, ngi Maagtxca hoc ngi...v.v.. Bi th, ci g bn
ny l phi th bn kia l tri, v ci g bn kia c php th
bn ny b cm. Th d: bn y, tt c ngi Php u c php
lm cho dn bn x ngu mui i bng thuc phin, h cng bn
c nhiu thuc phin, th cng c qu trng; nhng bn ny,
nu anh em bn th thuc c y th, anh s b tm c ngay lp
tc. Nu bn Php, mt vin chc cao cp c php vn qun
o lt i ra ng, th ngc li mt ng hong bn x khng c

25
quyn mc o bn x, ngay c khi nh v ang m.
V ang m, nn c quc vng Tuynidi c mc nguyn o ng
m tip quan khm s. Nh th l by ri; nhng cn by hn
na l chu ni v chu h nh vua li qun cho quan khm s ni
trn. Th l sau hai ngy, ng va thi gian suy ngh, quan
ln khm s bn mc nhung phc, ko binh m n bt nh vua phi
xin li. Th mi ng ch. Mt khi anh l quc vng v chu s bo
h ca mt ng thnh (ng Xanh) th d l thnh cha, thnh con hoc
thnh thn, anh cng khng c quyn c au m. Cn cc ch
"nhc con" bn x, cc ch phi bit rng, mt khi sinh ra di
i cnh m hin ca nn dn ch th cc ch khng c n a,
reo ci, h ht, m phi hc cho ly.
ng Dng cng nh cc thuc a khc, i vi nhng ngi
bn x khng kp ly cho cc "quan bo h" th nhiu quan cng ch
khim tn "gi cho mt trn" thi, ch cha bao gi li huy ng
qun i bt tr con phi ly cho. D nhin trong bn h khng
phi ai cng u l khm s c!
Mc du: "s vic nghim trng" y b vch ra trn din n ngh
vin v theo li ng Pongcar, n c th lm tn thng n nh
hng ca nc Php, chng ta s l nhng ngi vong n i vi
quan khm s Xanh, nu chng ta buc cho ng ci ti "tht bi ch
ngha"; bi v, nh c cuc biu din lc lng thn thin, tr con v
ho bnh y m t ngi bn x bit cch nn ly cho mt
"ngi anh em da trng" nh th no. Ai cng cn nh khi ng
Milrng sang thm chu Phi, ngi bn x n cho ng, v
t lng trung thnh v hn v lng tn knh su sc vi v quc
trng nc bo h, h ko o smi ra ngoi qun y.
II- NG CL
Tp Cahier des droits de l Homme va mi ng mt bc th ca
ng Phcinng Buytxng, ch tch Hi nhn quyn, gi ng Xar,
B trng B Thuc a, ni v cuc khi ngha Thi Nguyn
(ng Dng) nm 1917 v vic n p cuc khi ngha .
Bc th vch r trch nhim ca vin cng s tnh Thi Nguyn l
ng cl: chnh v s lm quyn ca ng cl m cuc khi ngha
bng n. To n Si Gn cng xc nh ti ca ng ta ngay t
nm 1917.
Th nhng, c ai ng rng ng cl khng h b mt s trng pht
no v mt hnh chnh c. Tri li, ng ta li c c lm u vin hi
ng thnh ph Si Gn. Cn s trng pht v mt t php th tht
l ng bun ci: np vn vn c 200 phrng tin pht!

26
Ci ng cl y qu l mt nh cai tr c ti. Khoa cai tr ca ng ta,
ng ta hc c khu ph latinh khi ng cn l mt anh hng
cho.
Lc y, ng cl khng c mt xu dnh ti v mc n nh cha
chm. Nhng nh mt chnh khch c th lc, ng ta c b nhim
lm quan cai tr ng Dng.
Chm ch ng u mt tnh c hng vn dn, v c giao cho
quyn hnh tuyt i, ng ta va l tnh trng, va l th trng,
va l quan to, va l m to, va l ngi c thu; tm li, ng ta
nm trong tay tt c mi quyn hnh: To n, thu kho, in th,
tnh mng v ti sn ca ngi bn x, quyn li ca vin chc, vic
bu c l trng v chnh tng, tc l vn mng ca c mt tnh
c t vo tay ci anh hng cho ngy xa y.
Paris, khng lm giu ni bng cch bc lt khch hng, sang Bc
K ng ta g gc li bng cch bt b, giam cm, x ti ngi An
Nam mt cch c on, bn rt h.
y l mt vi vic lm rng r thi thng tr c ti ca v quan cai
tr d thng y m nc m cng ho c nh gi sang khai
ho cho chng ti.
Mt s lnh tnh nguyn (!) bn x, b iu v sung vo lnh kh
v v th h phi i khm sc kho. l nhng ngi m ch, nht
nht, khi hi th tr li chm chp, nn quan cng s chi bi,
m v ly gy phang h ti bi.
Ba ngi lnh kh xanh xng mt ngi t, b ng cl nh
p mt cch rt tn nhn, nm tc h ko l di t v p u h
vo tng to s.
Khi hi cung t nhn, quan cng s thng ly thanh gm m vo
i h. C ngi khi v n nh lao th ln ra bt tnh.
Mt on t khn kh, gy i, qun o t ti, b li dy t t m
sng, c mang gng, chn buc xing, ngi n b xch vo ngi
kia, cng ko mt chic xe lu to tng trn nhng lp si dy. Hon
ton kit sc, h ch ko chic xe lu nng n di nh nng nh
thiu nh t. Bng quan cng s n. Nh l thng, quan cm
theo mt ci gy to tng, ri bng dng v c, quan xng vo m
ngi khn kh y, nh con th d, nh ti bi, tn nhn khng
tng tng c, va nh va chi h l li.
Mt hm nh khai ho ca chng ta va qu trch mt nhn vin
ngi u xong, khng bit trt cn gin ln u ai c, v ci
thc st trn bn giy p nt hai ngn tay ca mt vin th k
ngi An Nam chng lin can g n vic kia c.

27
Mt hm khc, ng ta vt roi gn b vo mt mt vin i ngi bn
x trc nhng ngi lnh di quyn anh ta.
Li mt ln khc, c my ngi lnh kh xanh lm tri ng ta, ng
ta bn cho em chn h n tn c, mi n khi h ngc ngoi mi
cho moi ln.
C mi khi ng ta i xem xt cc con ng c dn phu lm vic th
s chn ngi b nh qu bng li xng, cn cuc, phi tnh bng
n v na t. Nhng ngi dn phu lm ng y u l nhng
ngi b ng ta bt p i lm vi tin cng mi ngy mt, hai xu, sau
khi h phi np tin chuc phn tp dch ca h vi gi mi lm
xu mi ngy.
Mt ln, mt cng trng, ng ta git sng ca mt ngi lnh
coi t nh mt ngi t. Ngi t trnh c, quan cng s
quay li nh ngi lnh, cng bng cy sng y. B cng s, ngi
v xng ng ca quan ln, cng tham gia, b nh t mt cch t
nhin v pht lnh lc no cng c.
Ngi ta trng thy quan cng s dng gy nh mt vin i li
mt. Quan cn lm nhiu vic cao c khc na m y chng ti
khng th no k xit c.
Tt c nhng vic k trn, mi ngi u tai nghe, mt thy, k c
cp trn ca ng ta l cc quan ton quyn, quan khm s. khen
thng tinh thn "cng quyt" v "c rt cng ho" ca ng ta,
nhng v ny thng tay thng quan tin chc cho ng ta.
III- QU NGI BUIN, BOANH V NHNG NGI KHC
Mc cc cuc trin lm n o, nhng bi din vn rm beng, nhng
cuc kinh l vng v nhng bi bo hoa m, tnh hnh ng
Dng vn chng n cht no.
Chic gh b co m quan cai tr lim chnh Lan va ri khi cha
kp ngui th ngi ta li bo cho chng ti bit v nhng v xu xa
khc na.
Trc ht l v Buin. ng Buin l mt nh khai ho in hnh,
mt v quan cai tr chuyn n hi l. Trong s v ng ta b t co,
chng ti xin k v sau y:
"Lng Tn An, ni l s ca tng, ly qu lng v vay tin xy
dng mt nh my in. Vic kinh doanh rt c li, v thu vt chi rt
nhiu. Ngoi ra, cc cng s v ng s ca lng cn c thp
n in khng mt tin.
"Nhng bng mt quan cai tr kh xo quyt (ng Buin), kho
xoay s th no m lng Tn An phi chu nhng khng nh my
in cho mt anh chng thu khon, c hng ci th phi tr

28
tin n ng v n cng s. Ngy nay lng nhn thy chuc li
nh my nhng khng y l c li, v chuc li th phi xut ra
hng chc nghn ng. Cu chuyn ny l c mt thin tiu thuyt
trong ti nng h cu ca mt tn cu tnh trng c t do
pht huy vi mt s u cng khng th tng tng ni".
V xu xa th hai trc mt l v Ta. Mt bn ng nghip ng
Dng vit v v nh sau:
"Chng ta ang sng trong mt bu khng kh tht l... khng bnh
thng cht no: cha xong v Buin, v Lan, li n v Ta.
"ng Ta l mt k s xut sc, gim c mt hng ln ca ngi
Php Hi Phng. ng n tm ng Xcala, gim c thng
chnh, v tng trc ng ny s tin ch l mt vn la k kt
mt chuyn bun thuc phin vi c quan nh nc. Chc l ng
Ta c nhng l do rt c bit ngh rng vic vn ng nh th
khng c g l bt thng c. Nh vy c ngha l vic hi l l vic
thng thng trong chnh gii ng Dng. Tt c nhng k no
c quyn th nh vy u li dng v vt cho y ti tham ca
mnh v lm hi ln cho x hi".
Nu nh ng cl, cng s kht mu Thi Nguyn m c c
lm u vin hi ng thnh ph Si Gn, v ng Boanh, ngi
ang c quan to Oaren nng lng ch i, m c c gi chc
ton quyn ng Dng, th cc ng Ta v Buin t ra cng nn
c gn bi tinh mi phi.
Ch thch
1) Saint. Va l tn vin khm s, va c ngha l thnh. y l li
dng ch ca tc gi ch giu vin khm s Saint, da theo in
tch Cha ba ngi - thnh cha, thnh con, thnh thn (Sainte Trinit:
Saint pre, Saint fils, Saint esprit).

Bn n ch thc dn Php

CHNG V
NHNG NH KHAI HO

Xin hi: c phi l s mt thm ca ph ton quyn ng Dng

c mt nhn vin ngi Php l C...khng? C phi chnh tn C... y
trong khi c phi i "cng cn" Ph Xuyn, bt ngi An
Nam y gi hn bng "Quan ln", v nh p tn nhn

29
nhng ai khng nhanh ming cho hn nh th khng? C phi
cng chnh tn C... ny hip dm mt ngi lnh l khng? t ra
ci g ngi ta cng c php v c th lm c ci thin
ng ng Dng y.
*
**
Gia thng 12 nm 1922, mt vin i ph cnh binh Php(1) ca s
cnh st th Si Gn, "say mm", vo nh mt ngi bn x v
lm b thng nng hai ngi trong nh, trong c mt ngi n
b.
Khi ng d thm hi cung th tn cnh binh y khai l hn khng cn
nh g c, v chi phng l hn khng say.
Tri li, cc nhn chng, trong c mt ngi u, u xc nhn
rng lc xy ra v thng tm y, ngi bo v trt t kia qu l
khng trong trng thi bnh thng.
Ngi khai ho y say hay l in, iu khng quan trng, chng
ti ch thit tha mong rng anh ta s c tng thng hun chng
v hnh ng dng cm ca anh ta.
*
**
thuc a, h c mu da trng l qu phi, l thuc chng tc
thng ng.
gi th thng, anh ty oan hng bt cng c t nht mt ngi
, mt ngi "bi", v ngi ny thng thng li b dng lm
"ngi hu gi vn nng".
y t ngi bn x d bo li r tin, nn nhiu vin chc thuc
a v ngh hoc v hu mang theo c ngi v nc.
Chng hn nh ng Ging L M...rinhy ph Ccn, thnh ph
Scbua. ng y ng Dng v, mang theo mt ngi bi lng
thng 35 quan. Chng cn phi ni bn cng bit rng, ngi bi y
phi lm qun qut t m sng n m khuya. Trong nh y, khng
c ch nht cng chng c ngy l. Hn na, ngi ta cho anh n
ung ht sc kham kh, v ch rt ti t.
Mt hm ng Ging L M...rinhy mun sai ngi "c bo h" ca
mnh v lm lng thn qu. V tng c nm cuc sng sung
sng thn qu m ng ch qu ho dnh cho, nn ngi con ca
x An Nam khng chu i.
Th l nh cu khai ho kia ni cn thnh n nn cho anh ta mt trn
nn thn, ri ui ra khi nh(2), nhng li gi tt c ti sn ca anh
ta: tin bc, hm xing, qun o, v.v., m nht nh khng chu tr li,

30
mc d anh ta nhiu ln van ni. B ui t ngt, tr hai bn tay
trng, khng bit ting Php, khng bn b thn thch, b v lc
lng, con ngi bt hnh ang lm vo cnh cng khn gh gm.
*
**
Vin chc thuc a l nguyn nhn chnh gy ra nn i sng t
thuc a. Mun bit nhn t n bm y nng ln ngn sch
n mc no, ngha l nng ln lng nhn dn lao ng nh th
no, hy so snh nhng con s sau y:
n thuc Anh, dn s 325 triu ngi, c 4.898 vin chc
ngi u.
ng Dng thuc Php, dn s 15 triu ngi, c 4.300 vin
chc ngi u.
Nh th ngha l thuc a Anh, c 66.150 ngi dn th c mt
vin chc ngi u, cn thuc a Php, th c 3.490 ngi dn
c mt vin chc ngi u.
n , ngnh thng chnh c 240 vin chc ngi u. ng
Dng, ngnh thng chnh c 1.100 vin chc ngi u.
n , c 26.000 nh dy thp vi 268 vin chc ngi u.
ng Dng c 330 nh dy thp vi 340 vin chc ngi u.
Ti sao ng Dng, ci loi n hi ngn sch y li nhiu n
th? Bi v thuc a l mt thin ng trn gian; , tr mt
vi trng hp rt him hoi, cn th tt c nhng cn b trong cc
ngnh chnh tr, ti chnh, bo ch, v.v., m chnh quc thi ra, u
tm c mi trng rt thch hp pht trin... Hy bt u t
nhn vt quan trng nht l vin ton quyn. V vn ny, mt
ngi thc dn khng thin v vit: "Sang Bc K, cc ng ton
quyn ch nhm mt mc ch l: tm ch b dng bn b con chu
thn thuc v bn vn ng bu c ca nhng bc quyn th c th
lm ch da cho mnh; thng thng bn ny l nhng ngi mc
n nh cha chm, b ch n sn lng, phi c tin cho chng mi
c ...".
i vi nh vn thanh cao no mun vit lch s huy hong ca cng
cuc khai ho thuc a, th cuc chin tranh gi l v cng l v
chnh ngha s l ngun ti liu v tn. Vi mt c ch say sa v
hng bin, ng Anbe Xar ni: "Chnh cng cuc chinh phc thuc
a o to nn phn ln nhng v tng lnh v i a chng
ta n chin thng v tng c d lun nc Php ca tng
chin cng v thanh danh khi h a ngn c ca chng ta i khp
t , tri Phi".

31
Cng vi ngh thng thn nh th, nhng bng li l km bay
bm hn, t Le Journal de Genve (, li c qu s Ginev
chng?) ni toc ra rng: "Chnh ph cng ho i tm thuc a
g gc li trn tht bi nm 1870. Dn tc Php coi vic chinh
phc thuc a nh l mt s n b li nhng tht vng cay ng
ca mnh chu u, v bn qun nhn th v c dp tr ti
trong nhng trn thng d dng".
Nghe nhng li chng c thm quyn nh th, m cc bn vn c
khng khng khng tin rng vic khai thc thuc a l mt s mnh
khai ho v nhn o khng hn khng km, th tht l ht ch ni!
*
**
1. ng Ghin b mt trm s tin 5.000 phrng. Mun bt nhng
ngi bn x lm vic nh ng phi th nhn, ng ch tt bng v
nh khai ho v i em h ra tra in. Nhng sau, ngi ta
tm ra k cp th li khng phi l mt ngi bn x, m chnh l mt
nh khai ho khc: y l cu m con ngi Ghin! Th m ng
Ghin vn c v ti, cn tm ngi bn x gip vic ng th
hin vn cn nm nh thng.
2. ng Vnla, nh khai ho kim nh bun, khng tr lng u n
cho nhng nhn vin bn x lm cho ng. Mt trong nhng nhn
vin nh vin c cng hi h cho anh s lng ch cn thiu.
ng Vnla bn a cho vin c cng mt mnh giy ghi my ch
sau y: "Bo ci con ln y ly C... m n, ch c mn y l hp vi
n thi".
Vic ny xy ra Tuynidi, nm 1923, ngay gia lc ng tng thng
Milrng i kinh l .
*
**
Khi ngi ta c mu da trng th nghim nhin ngi ta l mt nh
khai ho. M khi ngi ta l mt nh khai ho th ngi ta c th
lm nhng vic d man m vn c l ngi vn minh nht.
Cho nn, mt vin c cng lc l Nam K bt nhng ngi An
Nam gp hn trn ng phi ly cho hn theo ng nghi thc ca
chng tc chin bi i vi chng tc chin thng.
Mt hm, mt vin th k ngi bn x s ra, va i va c mt
quyn tiu thuyt. n mt on hi hc, anh bt ln ci. Va lc
y vin c cng lc l i ti. ng ta ni cn gin ln, th nht l v
ngi bn x y mi c truyn n ni khng nhn thy ng m
cho; th hai l v mt ngi bn x m li dm ci khi i qua

32
trc mt mt ngi da trng. Th l nh khai ho nm vin th k
li, buc anh phi khai tn v hi anh c mun n mt ci tt khng.
Tt nhin l ngi th k t chi mn qu qu ho hip , v t v
ngc nhin ti sao li c chuyn tho m nh th c. Th l chng
ni chng rng, ngi vin chc Php tm o ngi bn x y li
n trc quan ch tnh.
Cng vn ci lo c cng lc l y, ly c l phi sp xp nh ca,
vn tc li cho ngay ngn, ra lnh cho nhn dn hai bn
ng hng tnh phi dn nh i, cht cy v ph vn trong mt
thi hn do hn quy nh, nu khng th s b pht tin.
Nh th y m ngi ta vn c ngc nhin v sao ngi bn x
cc thuc a li c bt bnh!
Chng nhng bn thng c, cng s mun lm g th lm, m c
cc nhn vin nh oan, cnh binh v tt c nhng ai c t cht
quyn hnh trong tay cng u s dng v lm dng quyn hnh
th ca lm by v h bit chc rng s khng b ti v g ht.
Mt vin cm Tuyn Quang (Bc K) nh mt ngi bn x
gy c hai cnh tay. Mt vin cm khc Lt (Trung K)(3) va
mi sng to ra mt li mua bn cc k l th, chng ti xin thut ra
y hin qu ngi i v Xar. Mt hm ng cm cn g vn, ng
sai lnh ra ph mua. Mua l mt cch ni thi, ch ng ta c a tin
cho lnh ca ng ta u. Tuy vy, lnh ca ng ta cng c ra ph, vo
hng chn g v nh mang i, c nhin l khng tr tin. Ngi bn
g khng cho. Lnh tr v bo co vi quan Ty yu sch qui g
ca nh bun y.
in tit ln, ng cm phi ba ngi lnh mang sng n bt ngi
bn g to gan . Ngi ny ang b cm khng chu i. Lnh v bo
li vi ng cm. Tc gin n cc , ng lin phi thm ba ngi
lnh na nhp vi tp trc, v h lnh cho h phi bt bng c
tn cng u cng c kia em v d sng hay cht.
Ton lnh v trang n bao vy ca hiu bn g v sp sa thi hnh
mnh lnh.
Lc y, mt nh bun ngi u can thip bnh ngi bn g bn x
v vit th cho ng cm. Nhng ngi cng s y ngh lc ca ng
Mrix Lng, vn khng chu thu hi "trt i" ngi bn g v cho
bit rng nu anh ta khng chu n th s gp nhiu chuyn rc ri.
Nh bun ngi bn x y nh phi b cng vic lm n, b c qu
hng ln trnh cn tc gin "khai ho" ca v quan da trng.
*
**

33
By ngi An Nam ng thng ang bi mt chic xung di mng
mnh; xui dng nc, li c n by tay cho nn chic xung i
vn vt nh mt chic xung my. Bng thuyn ca mt nhn vin
nh oan khut sau m cy c trong lch hin ra, vi quc k
Php cm sau li. Mt thu th trn thuyn nh oan gi, bo xung
kia dng li; ngi trn xung vn cho. Thuyn ca vin ty oan i
chm khng ui kp. Vin oan lin cm sng oanhsit bn theo.
ong! ong! Mt ngi ang cho tht ln ri ng gc. ong! Li
mt ngi na ng gc. Lc y, mt ngi u khc, lm ngh gch
ngi, va i xung ti, cng tham gia t kch "bn cp" kia mt
khc ngoo. ong! ong! ong! Qu l tay sng c! Ba vin n,
ba nn nhn. Chic xung cng hai ngi sng st mt ht trong
lch ...
Mt hm khc, cng vin oan y i vi su thu th v trang, pht
hin c mt ngi khn kh ang trn di ao, ngm mnh di
bn, th bng mt ci ng, mt u ngm ming, mt u l ra
khi mt nc; trn mt nc l sen che ph mt cch rt kho.
Vin ty oan lin bt v cht u "tn cp" y em v to s. Tht
ra, ch l mt nng dn bnh thng khip s v thy c nhiu
ngi l n lng, mt my hung tn, mang y sng lc, ti n,
lm lm sng oanhsit trn tay. S l bn nh oan vo cc tp lu
trong lng tm thy ba chic v n, my ci bnh tu v mt ci
ba i rng. Vy ch th l mt lng lm gic v tip t cho gic ri
cn nghi ng g na!
Mt s quan tr tui va Php sang, n mt lng n, thy nh ca
vng v, cn dn chng th t tp li mt ch. Tng u lt vo
phc kch, hn bn x vo m ng v ti. Tht ra th dn chng
ng hp cng t. B bn, h kinh hong b chy tn lon. Tn
s quan ui theo v tn st h.
Mt ngi Php tng Bc K lu nm k: Khi t chic tu ca
mt nh kinh doanh ln, ti t chn ln Bc K, anh c bit mng
ca mt ngi An Nam ng gi bao nhiu khng ? Khng ng mt
trinh! Tht y.
- Ny nh, ti cn nh, khi chng ti ngc sng Hng, ngi ta
em ru ra nh cuc xem ai ngi di tu, bn mi pht m "h
st" c nhiu ngi An Nam nht trn b.
Mt i k sng cm tay i lng bt dn lng, thuyn b i tin
chuc.
Mt i i thu qun lc chin hnh qun n Vnh Thng. Theo
php lch s, vin quan a phng dn lnh (bn lnh l) nghnh

34
tip. Tn ch huy ton lnh i d ng ca i i thy th ra lnh
bn vo h, lm nhiu ngi cht.
Khi ngi ta khng tr ni mt ngha qun th ngi ta t c lng
ngi y. Ngi ta trit h c mt vng chung quanh Hng Ho
nh vy.
Mt ngi An Nam ang i lo o trn mt con ng nh ho
lnh, vai gnh hai thng to y lc. Chng ti ti gn, hn ta khng
kp trnh. Tc thi ngi ta bt hn v bn cht.
Sut ngy, ngi ta vc gy hoc sng gm nn vo ngi An
Nam bt h lm vic.
Ngi An Nam rt hin lnh, rt ngoan ngon, nhng ngi ta li ni
chuyn vi h ch bng nhng ci t thi.
Chng ta coi nhng ngi An Nam yu nc l nhng tn cp.
Chng hn nh i Vn, mt ngi yu nc tng chin u
my nm tri chng li s thng tr ca ngi nc ngoi, b chm
ti H Ni, bu u Bc Ninh, nm xc xung sng Hng.
Tng Duy Tn, sau mi nm rng r chin u tuyt vng, b bt
v b chm.
Phan nh Phng, mt v quan to, khng chin trong mi nm tri
ri cht trong rng su. ng ta cht ri m chng ta vn khng tha;
ngi ta vo rng qut m ng ln, nm thi hi ng mi ni mt
mnh. Ngi ta bo th ng ngay sau khi ng nm su di m.
tnh Qung Tr, mt vin cai lc l ngi Php say ru "h"
mt ngi bn x ngi trn lng voi, ch v ti khng nghe r hay l
khng hiu lnh ca hn.
Mt vin ty oan B Ra (Nam K) cng say ru, phang mt gy
trng l lch mt thu th An Nam thuc quyn hn, lm cho anh ta
cht ti.
Mt vin thu khon ngi Php git mt lnh kh xanh Lt.
Cng y, mt nh khai ho khc nh mt ngi th mc bn
x n cht.
Mt vin thu khon bt th lm vic ngy m di nc o
mt ng hm. Mt s ng th cht, nhng ngi cn sng st
bi cng. Vin thu khon t tay t nh nhng ngi bi cng
buc h phi i lm tr li. C mt lng chy rc gia m ti.
Mt vin chnh qun pho binh na m vo nh mt b vng
chng. B ta khng chu tip hn. Th l hn ni la t nh b. D
nhin, ngi n b au kh kia ht sc s hi.
Mt vin quan hai nhiu v, qut ng mt thiu ph, dng gy
song nh ch n cht ch v ch khng chu n vi hn.

35
Mt vin chc xng ng tu ca hi qun git mt nhn vin
ho xa ngi An Nam bng cch x anh vo mt ng than hng
sau khi nh p anh ht sc tn nhn.
*
**
ng Vinh ctng vit: "Trn th gii khng c dn tc chin bi
no b n p v hnh h nh ngi dn thuc a".
Mt nh du lch khc vit: "i sng thuc a ch lm cho tt xu
ca c nhn pht trin: nhng k nm mi chin tranh th cng
mt ht thc o c, cng tru lc, bt lng v c c; nhng
bn con bun v bn phiu lu khc th cng quen mi trm cp,
cp git. bn Php t c dp lm nhng vic , v ngi ta
s cnh st hn! y, bn ni trn, i khi ch c mt mnh vi vi
ngi bn x, trn mt con thuyn hoc trong mt thn xm; v vy
chng cp bc trng trn hn l ngi u trn th trng, v i x
tn nhn hn vi nhng nng dn no phn i chng".
Mt nh du lch th ba vit: khi t chn n y, tt c nhng ngi
Php u ngh rng ngi An Nam l hng ngi thp km v phi
lm n l cho h. H coi ngi An Nam nh nhng sc vt phi iu
khin bng roi vt. Tt c u quen t coi mnh thuc mt ng cp
qu tc mi, c c quyn c li. Binh s hay l thc dn, h u
cho rng gia h v ngi bn x khng c cch i x no khc
hn l s i x gia ch v t. Hnh nh i vi h, ngi bi l
tiu biu ca c chng tc da vng. Phi nghe mt ngi Php
ng Dng ni v ngi da vng mi thy ht ci ngu xun trong
li ni ngo mn ca hn. Phi nhn mt ngi u i x vi ngi
bn x mi thy ht ci cc cn th l ca hn.
K i chinh phc rt quan tm n thi phc tng v cung knh
ca ngi b chinh phc. Ngi An Nam thnh th cng nh
nng thn u bt buc phi ng nn trc mt ngi u.
Mt tn mt thm Php nh p tn nhn nhng ngi An Nam
no qun khng gi hn ta bng quan ln. Mt tn tham t nh oan
buc nhng ngi bn x khi i qua nh hn phi ng m hoc
xung xe, xung nga. Mt hm, nh khai ho ny nh p tn
nhn mt ch ngi An Nam ang c mang, ch v tuy ch c cho
hn, nhng li qun gi hn l quan ln. Hn mt ci rt mnh
vo bng ch lm ch tru thai, t lu sau th ngi n b khn kh
y cht.
Cc quan bo h ca chng ta buc ngi An Nam phi khm nm,
ngoan ngon, d bo v l php, nhng ngc li, v pha cc quan,

36
th nh mt nh vn sang thm ng Dng vit: "Hnh nh h
ch lm nhng iu khin cho s c mt ca chng ta tr thnh mt
iu xu xa b i khng ai chu c". Nh vn y cn vit tip: "
chu u ngi ta coi ging ngi da vng cha ng tt c nhng
thi iu ngoa, xo tr. y th m, chnh chng ta th li rt t ch t
ra l mnh ngay thng, thnh tht".
C nhng s quan git ru thy cng ngay trong lc h lm l. Mt
cu m ngi Php nh nh n mt vin chc ngi An Nam,
v ng ny ngi trc trn mt chic xe hng m khng chu
nhng ch cho cu.
Mt vin ton quyn va v ti Mcxy, ngi ta tht tic ng ta v
ngh cho my vin quan Nam triu ang c mt cng n cng
d. Vin ton quyn ng Dng p: "Nu cc ng mi cc tn
quan li y, th ti cng s a tn bi ca ti n".
*
**
Chng ti xin trch trong nht k i ng ca mt anh lnh thuc a,
s vic sau y:
- Trong khi "nhng ngi tng Bc K" ang vui chi nhn nh
trn tu, th di mn tu pha bn phi, c my chic xung bn
hoa qu, c hn. a hng n tn tay chng ti, nhng ngi
An Nam buc gi ng hng vo u ngn so, ri gi ln. Chng ti
ch c mt cng chn. Nhng ng l tr tin, th ngi ta li c nh
b vo gi th nh sau: ng iu, khuy qun, mu tn thuc (c
l h lm nh th gio dc tnh ngay tht trong vic mua bn cho
ngi bn x chng!). i khi a vui, mt anh sp ph ht mt
thng nc si xung lng nhng ngi bn hng khn kh. Th l,
nhng ting ku r ln, mi cho vung ln lon x bi trnh, lm
cho xung va chm vo nhau lc cc.
"Ngay bn di ti, mt ngi An Nam b gii nc si, bng t u
n chn, pht in ln mun nhy xung bin. Ngi anh ca anh
ta, qun c nguy him, b cho, m ly anh, bt anh nm xung lng
thuyn. Cuc vt ln chp nhong va chm dt th mt thng nc
si khc do mt bn tay thnh tho li gii xung; th l n lt
chnh ngi i cu, b luc chn. Ti trng thy anh ta giy gia trong
thuyn, da b lt ra tri tht ri go rng ln nh mt con vt. Th
nhng cnh li lm cho chng ti ci, chng ti cho l rt ng
nghnh. Qu tht chng ti c tm hn thc dn!".
mt trang khc, anh lnh vit:
- Trong thi k ti y ( Bc K), khng c tun no l ti khng

37
thy vi ci u rng.
Trong nhng cnh y, ti ch cn ghi nh c mt iu l chng ta
cn c c, cn d man hn c bn k cp nh ngh. Ti sao li c
nhng hnh vi qui c n th i vi mt con ngi t sp phi
cht ? Ti sao li dng nhc hnh, ti sao phi gii tng on t i
bu khp xm lng ?
***
ng ume, cu ton quyn ng Dng, trnh trng pht biu ti
H ngh vin nh sau: "Ti hiu r nhng cnh binh thuc a. Ti
tng cho tng s i cnh binh ln, v ti nhn thy rng lc
lng cnh binh bo m cho ngi bn x trnh c nhng s
h lm c th do mt s tn thc dn gy ra. Cnh binh rt c
lng ngi bn x".
Chng ta hy xem cc ng cnh binh lm th no "c lng
dn". Phi ni ngay rng, nhn chung, cc ng rt hin t i vi bn
cn , l iu chc chn ri. Nhng i vi dn hin lnh th li
l chuyn khc. Chng ta cha cn ni n chuyn thng tm xy
ra ti khm ln Si Gn nm 1916, nm m cc ngi cnh binh, do
"nhit tnh yu nc", bt ngi ba bi, v nhng ngi v ti b
bt y b kt n v hnh hnh. D mu ngi An Nam nhum
"ng M ngu" c phai i vi thi gian chng na, th vt thng
lng ca nhng b m gi, nhng ngi v go, nhng a con ci
khng bao gi hn gn c. Bn th phm gy ra v , m cnh
binh l cng c hn mt ca chng, khng h b trng tr, chng cng
cha h b truy t. By gi, ch xin nu mt vi trng hp c bit:
Mt vin cm Bc K sut ngy i dc cc cng rnh, bo l gi
gn v sinh. H bt gp c d ch mt cung c trn dng nc, l
tc khc hn trng tr v pht tin nhng ngi dn ngho kh
quanh y.
min Ty Nam K, nhm trnh tai nn trong cc knh c thuyn b
i li, mi con knh u c mt trm cnh binh lm nhim v kim
sot khng cho thuyn b i qu nhanh hoc lm tr ngi giao thng.
Nhng vi s c mt ca bn cnh binh, th l mt ci "ca cng"
tun ra khng bit bao nhiu v pht tin, pht vi cnh. Hu ht
thuyn b qua li trn cc knh lch c trm cnh binh y u b pht
t mt n hai ng. Nh th l ngoi cc khon thu ca nh nc
chng cht ln ngp u, cn thm thu sng nc do cc ngi cnh
binh "c lng dn" t ra na; nn ngi dn An Nam tht l sung
sng, sung sng lm!
Ngoi vic thng thng dnh cho nhng ngi c lc nht, nghe

38
u cc ngi cnh binh cn c hng mn hoa hng bng 20%
s tin pht na th phi! Ch tt p thay!
Mt t bo bn x vit: "Dn bn x khng mun c cnh binh Php
na v thng l mi tai ho cho ngi lng thin".
*
**
Mt g Pucxinhng no thy mt ngi An Nam dm t m v
c gan nhn vo nh hn trong vi giy, hn nhy x ra nh v
git anh ta bng mt pht sng lc vo u.
*
**
Mt nhn vin ho xa ngi Php Bc K, ly roi my qut mt
ngi l trng, ri bt nht vo ci ch.
ng Bc m v s ngi li xe cho ng ta.
ng Brt thu khon, tri mt ngi An Nam cho ch cn, ri anh
ta cho n cht.
ng pphi, ch s thu quan, vo hng ngi y t mt ci rt
mnh lm anh ny cht ti.
ng Hngri, th my, nghe c ting n o ngoi ph; ca nh ng
va m; mt ch ngi An Nam chy xc vo, c mt ngi n ng
bn x ui theo. Hngri tng ngi n ng kia gho "con gi"(4)
ca mnh, lin v ngay khu sng sn, bn mt pht, ngi kia ng
gc.
Mt ngi Php em nga ca hn buc vo mt tu nga trong
c con nga ci ca mt ngi dn bn x. Con nga c lng
ln lm cho ngi Php tc in u. Hn lin nh ngi bn x
y hc mu mm mu mi, ri tri anh ta li, treo ln cu thang.
Mt nh truyn gio (vng, mt tng hin lnh ca Cha!) nghi
cho mt hc sinh chng vin bn x ly cp mt nghn ng; hn tri
anh ta li rt ln x nh m nh. Ngi hc sinh ti nghip kia ngt
i. Hn h anh ta xung. Anh hi tnh, hn li rt anh ln, tra kho.
Ngi bn x d sng d cht. C l hm nay th cht tht.
Vn vn v vn vn.
To n c trng pht nhng k y, nhng nh khai ho y khng?
Mt s c tha bng, cn mt s th chng h b ng ti lng
chn.
*
**
Mt tn thc dn Php thy ba ngi bn x th cu vo vn liu
ca hn. Hn bo v em sng n ra; np vo bi rm, hn bn ba

39
pht, lm b thng nng c ba ngi.
Mt tn thc dn Php khc c hai cng nhn ngi bn x gip
vic l Amuni v Ben Benkhia. Hai ngi ny hnh nh c hi trm
vi chm nho. Tn thc dn lin cho gi h n, ly roi gn b qut
xi x vo h cho n cht ngt. Khi h tnh li th quan ln bo h
sai tri git cnh khuu li v treo ln. Mc d hai ngi khn kh kia
m man bt tnh, cuc hnh h gh tm vn c ko di sut
bn ting ng h cho n khi c ngi lng ging phn i mi thi.
Khing vo bnh vin, mi ngi b ca mt mt bn tay. Cn bn
tay kia cng khng chc g cu khi.
*
**
Mt ngi An Nam, 50 tui, tng lm vic 25 nm s xe la Nam
K, b mt vin chc da trng git cht. u ui nh sau:
ng L Vn Ti c bn ngi An Nam khc gip vic di quyn
mnh. Phn s ca h l ng cu mi khi c xe la i qua v m
cu cho thuyn b qua li. Theo l th phi ng cu mi pht trc
khi xe la i qua.
Ngy 2 thng 4, hi 16 gi 30 pht, mt ngi trong bn h va mi
ng cu v treo tn hiu xong th mt xung my cng i n; trn
xung c mt vin chc ngi Php ca xng ng tu hi qun i
sn v. Chic xung ko ci. Nhn vin bn x lin ra gia cu pht
c bo cho nhng ngi trn xung bit xe la sp chy qua.
Th l chic xung cp vo mt tr cu. Ngi vin chc Php nhy
ln b, hm hm i v pha ngi An Nam. Anh ny khn chy v
pha nh ng Ti l "xp" ca mnh. Ngi Php ui bt, ly nm
theo. Nghe ting n o, ng Ti chy ra, n vin i din ca vn
minh, th vin ny sng s mng vo mt ng: " sc sinh! Ti sao
my khng m cu ra?". Vn khng bit ni ting Php, ng Ti ch
cn bit tr li hn bng cch tr tay vo ci tn hiu mu . C ch
n gin y lm cho v cng s ca ngi ton quyn Lng pht
khng ln. Khng phn phi tri, hn ta nhy x vo ng Ti v sau
khi nh ng nh t, hn x ng vo mt ng than hng gn .
Ngi An Nam gc cu y b bng mt cch rng rn, phi ch n
nh thng, v sau su ngy giy gia, ng cht.
Ngi vin chc kia vn c v s, khng b i hi g c. Trong
lc Mcxy ngi ta trng by s phn vinh gi to ca x ng
Dng, th Trung K dn ang cht i. y, ngi ta ca ngi
lng trung thnh, th bn kia, ngi ta ang git ngi!
Trong khi tnh mng mt con ngi An Nam b r rng khng ng

40
gi mt trinh, th ngi tng thanh tra Rna ch b st mt cht da
cnh tay li c lnh n 120.000 phrng tin bi thng.
*
**
Cng cuc khai ho ngi Marc bng i bc vn tip din.
Mt vin ch huy b binh Duav(5) ng Xttt, ni vi binh s
nh th ny: "Chng ta phi dit cho xong l man r ny. t Marc
giu khong sn v nng sn. Chng ta, nhng ngi Php, nhng
ngi vn minh, chng ta n y vi hai mc ch: khai ho v lm
giu cho chng ta".
Vin ch huy y ni ng y. Nht l ng ta thnh tht th nhn
rng ngi ta sang thuc a l cp bc ngi bn x. Bi v
ch sau 10 nm t di ch bo h, x Marc b ngi chu
u cp mt 379.000 hcta t trng trt, trong 368.000 hcta
lt vo tay nhng ngi Php khai ho. Din tch Marc c 815.000
kilmt vung; nu cng cuc khai ho c tip tc vi y th
chng my nm na, ngi dn Marc khn kh s khng cn ly
mt tc t t do no trng trt v sinh sng trn T quc mnh
m khng phi chu ci ch bc lt v n dch ca ch ngha thc
dn.
Ch thch
1) Bn ting Php: sous brigadier europen (ph cnh binh ngi
u).
2) Bn ting Php: f... l Annamite la porte... (ui ngi An Nam ra
khi nh).
3) Bn ting Php: Cochinchine (Nam K).
4) Hi Php thng tr nc ta, ngi Php thng nui nhng ngi
thiu n Vit Nam va lm ngi hu h, may v, va lm tr chi;
chng gi nhng ngi y l "con gi". Khi mt ngi Php ni "ma
con gi" (a con gi ca ti) cng nh ni "mon boy" (ngi bi ca
ti) vy.
5) Zouaves. Danh t dng ch nhng binh lnh thuc nhng n v
qun i thc dn Php lc mi thnh lp ch gm nhng ngi bn
x Angiri vng Zouagha, mt a phng thuc min ni nc
Angiri, gip Tuynidi.

Bn n ch thc dn Php

41
CHNG VI
T THAM NHNG TRONG B MY CAI TR

Ngn sch Nam K chng hn, nm 1911 l 5.561.680 ng

(12.791.000 phrng); nm 1912 l 7.321.817 ng (16.840.000
phrng). Nm 1922, ngn sch ln ti 12.821.325 ng
(96.169.000 phrng). Mt con tnh n gin cho chng ta thy gia
hai nm 1911 v 1922, trong ngn sch ca thuc a ny c mt s
chnh lch l 83.369.000 phrng. S tin chy vo u? Tt nhin
l vo cc khon chi v nhn s, v cc khon ny ngn gn ht
100% tng s thu.
Ht hnh vi in r ny n hnh vi in r khc phung ph ng
tin m ngi dn An Nam khn kh phi m hi nc mt
mi kim c. Chng ti cha bit ch xc s tin chi tiu cho vua
An Nam sang ngao du bn Php, ch bit rng, i ngy lnh cho
con Rng tre xung tu, ngi ta phi bi thng cho tu
Pocttx trong bn ngy ch i, mi ngy 100.000 phrng (tc l
400.000 phrng tt c). Tin tu ht 400.000 phrng. Tin chiu i
ht 240.000 phrng (cha k tin lng tr cho bn mt v theo
di ngi An Nam Php), 77.600 phrng tr tin n ti Mcxy
cho lnh kh xanh dng "bng sng cho" C ln v Hong
thng.
V ni n Mcxy, nn nhn tin cng th xem cuc trin lm thuc
a y tn ph bao nhiu. Trc ht, ngoi bn c th lc
chnh quc ra, ngi ta cn cho mi ba chc vin chc cao cp
cc thuc a v; bn ny ph phn ng ph Cannbie(1) m
vn c lnh ph cp c trin lm ln thuc a. Ring ng
Dng phi b ra 12 triu cho cuc trin lm ny. V cc bn c bit
ngi ta chi tiu s tin nh th no khng? Mt v d: vic
dng li ci m hnh ni ting ca cc cung in ngco tn 3.000
mt khi g, gi 400 hoc 500 phrng mt mt khi. Tc l: t 1 triu
200 nghn n 1 triu 500 nghn phrng!
Cn nhiu v d khc v s phung ph na. Trong vic i li ca
quan ton quyn, xe hi v xe luch vn cha , cn phi c mt
toa xe la c bit na kia; vic sa sang toa xe tn cho ngn
kh 125.250 phrng.
Trong vng mi mt thng hot ng, nha kinh t (?) lm hao
ph cng qu ng Dng mt s tin 464.000 phrng.

42
Ti trng thuc a, ni "ch to" ra nhng nh khai ho tng lai,
44 gio s cc loi c i th dy t 30 n 35 hc vin. Li
phi tn hng nghn phrng na.
Cng vic thanh tra thng xuyn cc cng trnh phng th thuc a
hng nm tn cho ngn sch 785.168 phrng. Th nhng cc ngi
thanh tra th khng bao gi ri khi Pari v i vi cc thuc a th
cc ngi cng khng hiu bit g hn l hiu bit ng trng gi!
Nu chng ta n cc thuc a khc, th u chng ta cng thy
mt tnh trng t lu nh vy. n tip mt phi on "kinh t"
khng chnh thc, ngn kh Mctinch "nh bng i" mt 400.000
phrng. Trong vng 10 nm, ngn sch Marc t 17 triu ln 290
triu phrng, mc du ngi ta gim 30% cc khon chi tiu cho
li ch a phng, tc l nhng khon chi tiu c th c li cho
nhn dn bn x!
*
**
Mt cu ngh s i thm thuc a v, phi ku ln: "So vi bn
vin chc thuc a th nhng tn cp ng cn l nhng ngi
lng thin!". Mc d ng lng rt hu (mt nhn vin Php mi
b dng, d c dt c i na, lng t nht cng 200 ng = 2.000
phrng mi thng), nhng cc ngi vin chc y vn khng bao gi
tho mn, h mun kim chc nhiu hn, bng cch.
Hc bng th cp cho cc cu m con cc quan cng s, hoc cc
quan cai tr ti chc m lng c coi nh qu thp (t 4 vn n
10 vn phrng).
C th ni mt s phin hp ca hi ng qun ht ch l bn vic
cp git cng qu mt cch c phng php. Ring mt ng ch
tch no ca hi ng c lnh thu nhng cng vic tr gi
hai triu phrng ri. ng ng l s v n, i din ca chnh ph
trong hi ng, xin tng lng mnh ln gp i v c chp
thun. Vic lm mt con ng ko di nm ny qua nm khc
chng ai kim tra em li cho mt v th ba nhng mn li thng
xuyn u n. Chc v thy thuc ca cc vin chc ng Dng
em li cho v th t mt khon lng kh hu. V th nm c b
lm thy thuc cc cng s thnh ph. V th su nhn cung ng
giy v in ti liu cho chnh ph. C th, vn vn v vn vn.
Kho bc c vi i cht t th c nhng qu quan lm cho n y li
mt cch nhanh chng. Vi quyn hnh sn c, h sc cho dn bn
x bit nh nc cn mt khon tin bao nhiu , ri h phn b
cho cc lng phi ng gp. V cc lng lo vi vng tun lnh

43
khi b trng pht ngay lp tc.
Khi mt vin khm s cn thanh ton mt khon tin g th ngi
pht hnh cc bng sc bn. Ngi ta k li mt tnh n, mt v
kinh doanh kiu y thu c ti 10.620 phrng. M nhng v nh
th khng phi him.
Mt trong nhng quan khm s ca chng ta, v tiu ht trc hn
my thng tt c kinh ph cho chic xlp bt cng qu hon li
cho ngi cc khon chi ph v mt cuc l tit no khng ai bit
r, nhng ni rng nh vua c mi ng trn xlp.
Cc tay cho hng cho vn minh v dn ch qu tht thng tho v
ci ngn xoay x kiu D.
*
**
Mt cu ton quyn ng Dng, mt hm th nhn rng thuc
a ny y ry nhng vin chc n hi ngn sch m thng chng
c tch s g c.
Mt ngi thc dn vit: qu na s vin chc y, t cc quan u
tnh n cc quan chc khc, u khng t cch cn thit ca
nhng con ngi c giao ph nhng quyn hn rng ri v gh
gm nh th.
Tt c bn chng ch c mi ci ti l phung ph cng qu, cn ngi
An Nam khn kh th c nai lng ng gp, ng gp mi. H ng
gp khng nhng tr lng cho nhng vin chc gi nhng chc
v v dng, m cn tr lng cho c nhng vin chc khng c
chc v g c! Nm 19..., 250.000 phrng tan bin i nh th.
Mt chin hm c dnh ring cho s i li ca mt c ln. Vic
sa sang chic chin hm tn 250.000 phrng, y l cha k
nhng khon "chi ph linh tinh" m ng Dng phi i th cho mi
chuyn i l trn 80.000 phrng.
Quan ton quyn cha va vi nhng lu i trng l m ngi ti
Si Gn v H Ni, cn phi cn thm cho ngi mt bit th bi
bin na. Ngn sch ng Dng li phi " lng ra gnh".
Nm 19... mt tay nc ngoai2() tai to mt ln no gh qua Si
Gn, c vin thng c n tip mt cch vng. Bn ngy
lin n chi ph phn th ca, yn tic, ru ch lu b, rt cuc x
Nam K ti nghip phi tnh s tr 75.000 phrng.
Cc quan cai tr u l nhng ng vua con. H mun xung quanh
mnh ci g cng xa hoa trng l, v ni rng, c th mi nng cao
c uy tn ca h i vi ngi bn x.
Mt vin cng s n lp c mt i k m cn v v khng bao

44
gi hn i u m khng c i y theo hu. tt c cc to s u
c t 6 n 11 con nga v 5, 6 c xe sang trng kiu: c m,
song m, t m, v.v.. Ngoi nhng phng tin i li qu tha y,
cn thm nhng xe hi m l, tn cho cng qu hng vn ng. Mt
vin quan cai tr n cn c c mt tu nga ua.
Tin nh ca, bn gh, in nc ca cc v u do cng qu i
th c. Ngoi ra, nhng ngi nh xe, li xe, gi nga, lm vn,
tm li, tt c nhng k hu ngi h ca h cng u do nh nc
tr tin cng.
Thm ch nhng cuc gii tr v vn chng ca nhng ngi tt s
y cng li do nh nc trang tri. Mt vin quan cai tr ghi vo
ngn sch 900 ng tin si m, v 1.700 ng mua bo ch! Mt v
khc dng mnh li k ton bin tin mua sm o khoc
ngoi, n dng cm, trang sc thnh nhng khon vt liu tu
b to s, hoc nhng khon tng t nh th bt ngn sch
nh nc phi chu.
*
**
D trc kia h l nhng anh hng cho, hoc gim th trong cc
nh trng, nhng khi t chn n thuc a l cc nh khai ho
y ca chng ta sng mt i sng vng. Mt vin quan cai tr
dng nm su lnh kh xanh chn d cho mnh; mt vin khc bt
lnh c ngh iu khc chm tr cho mnh nhng tng Pht xinh
xn hoc ng cho mnh nhng rng hm rt p bng g d
hng.
Theo l, mt vin gim binh ch c ly mt lnh hu, th m ngi
ta k, c mt ngi dng:
1 vin i lm qun gia, 1 u bp, 3 bi, 2 ph bp, 3 ngi lm
vn, 1 hu phng, 1 ngi nh xe, 1 ngi gi nga.
Cn b ln th dng: 1 th may, 2 th git, 1 th thu ren, 1 th an
lt.
V cu m th c mt ngi bi ring khng lc no ri cu na
bc.
Mt ngi mt thy k li: ch trong mt ba n thng, khng phi
yn tic g, nh mt vin quan cai tr, cng thy ng sau mi
ngi ngi n c mt lnh ng hu ch thay a v a mn n. V
tt c lnh hu trong phng n u do mt vin i nht ch huy!

Ch thch
1) La Cannebire. Tn mt ng ph ng c Mcxy.

45
2) Nguyn vn: Un Tartempion de marqu tranger. Tartempion l
mt danh t ring t ra dng ch mt anh chng cha cng ch
kit no .

Bn n ch thc dn Php

CHNG VII
BC LT NGI BN X

"Sau khi cp ht nhng rung t mu m, bn c mp Php nh

vo nhng rung t cn ci nhng th thu v l gp trm ln thu
t thi phong kin".
VINH CTNG

Trc khi Php chim c x ny, trong b thu in th cc lng,

ngi ta xp t rung, cng cng nh t, thnh nhiu hng da
theo cc loi cy trng. Thu sut rung t 5 ho n l ng mt
mu, cn t t mt ho hai n mt ng t mt mu. Mu l n
v din tch hnh vung mi cnh 150 thc. Thc th di, ngn
khng chng, tu tng tnh, c thc 42, 47, hoc 64 xngtimt. V
th, din tch mu rng hp khc nhau, c ni bng 3.970 mt
vung, ni 4.900, ni 6.200 mt vung.

tng thu nhp cho nh nc, ngi ta nh mt thc thng

nht l 40 xngtimt, non hn tt c cc th thc thng dng, do
mi mu ch bng 3.600 mt vung. Vi cch ny, thu in th
tng ln theo t l khc nhau tu tng tnh: c ni tng mt phn
mi hai, c ni mt phn ba, ni khng may nht tng n hai phn
ba.

T nm 1890 n nm 1896, thu trc thu tng gp i; t nm

1896 n nm 1898 li tng ln gp ri. Lng no b tng thu cng
cn rng m chu; hi cn bit ku vo u? c th cc ngi cng
s cng lm gi. Nhiu ngi Php coi vic cc lng ngoan ngon
ng thu nh vy l mt bng chng r rng rng mc thu khng
c g l qu ng!

46
*

**

Thu thn tng t mt ho t ln hai ng ri. Nhng thanh nin

cha vo s inh, ngha l cn di 18 tui, trc kia khng phi
np g c, nay phi np ba ho mi ngi, tc l hn gp i mt
sut inh trc kia.

Theo ngh nh ngy 11 thng 12 nm 1919 ca thng s Bc K, th

tt c ngi bn x, t 18 n 60 tui u phi ng mt sut thu
thn ng lot l hai ng ri.

Mi ngi An Nam lc no cng phi mang theo mnh th thu thn,

khi hi phi xut trnh; ai qun hoc nh mt s b b t.
b vo ch ng bc b st gi, ton quyn ume ch cn lm mt
vic n gin l tng s inh ln!

Mi nm ngi ta phn b cho mi lng mt s nht nh v inh v

in thuc cc hng. Nhng khi cn tng thm ngun thu th th
no? Th c vic cha li cc con s ca ti kho ri bt cc lng
phi ng thu cho s inh v in cao hn con s phn b u
nm. V th, tnh Nam nh (Bc K) tng din tch cha n 120.000
hcta nhng thng k ghi n 122.000 hcta rung, v ngi dn
An Nam buc phi np thu cho nhng rung khng c trn thc t!
C ku cng ch ai thm nghe!

Thu m khng nhng nng on lng, m cn lun lun thay i.

Mt s thu lu thng hng ho cng ging nh th. V li, nh

thu nh cch sau y th lm sao m cng bng c: ngi ta cp
giy php lu thng cho 150 kilgam thuc l, sau li b tr
nh thu c nhiu ln cng mn hng mi khi n chuyn sang
tay ch khc, mi khi s 150 kilgam y c phn phi cho ba, bn
khch mua? Chng cn lut l no khc ngoi s tu tin ca bn
nh oan. Bi vy, ngi An Nam rt s bn nh oan, c thong
thy chng l h vt ngay gia ng nhng thng mui, thng cau,
hoc thuc l ca h: th vt ca i cn hn l phi ng thu ht

47
khon ny n khon khc mi mi khng thi. mt s vng, nhn
dn buc lng phi nh thuc, cht cau, trnh nhng phin nhiu
v thu mi.

Lung Prabng, nhiu ph n ngho kh thm thng phi mang

xing i qut ng ch v mt ti khng np ni thu.

Tnh Bc Ninh (Bc K) b l lt tn ph, th m cng phi np

500.000 ng tin thu.

*
**

Cc bn nghe ng Mrix Lng, ton quyn ng Dng, ng

Anbe Xar, B trng B thuc a, v bo ch ca h - mt th bo
ch v t - khua ching g trng v thnh cng ca cng tri ng
Dng. Nhng h li gi kn khng ni l dng bin php g i
n thnh cng . H s l b quyt nh ngh. K cng phi. V b
quyt y l nh th ny: trc ht, h em khon li tc cng tri ra
cu nhng k ngy th. Nhng ngn y khng n thua my, h
bn bt cc x phi bn cng sn i mua cng tri. Cng vn
khng , h lin i nhng ngi c mu mt n, n cho mi
ngi mt bin lai trc, th l nhng ngi ny ch cn c vic
chy vy np cho khon tin ghi sn trong bin lai. V rut kt
ca chnh ph th rng thnh thang, m s nhng nh cng thng
bn x th khng nhiu, cho nn s cng tri n vo cho h khng
nht y ci rut kt khng y kia. Th l ci nh nc quen g
c g mi vo m ng b g nhiu nht: ngi ta bt hai, ba,
bn ngi dn ngho, hoc nhiu hn na, phi mua chung mt c
phiu!

Di y l mt th d v ci ngn m cc quan cai tr ca chng ta

thng dng mc tin trong ti ngi bn x.

mt tnh thuc min Ty Nam K, trc ngy m cng tri my

tun, vin tnh trng hp tt c cc chnh tng trong tnh li hiu
d v th thc mua cng tri. Sau khi nhng li hiu d ca ng ta
c ngi thng ngn dch xong, vin tnh trng kt lun:
- Th y. Nhim v ca ti l gii thch cho cc ng hiu. By gi th

48
mua i! Ri "quan ln" quay li hi vin chnh tng ng bn cnh:
- Th tng ng nhn mua bao nhiu no?

Vin chnh tng thm hi kia b hi t ngt, p ng tr li rng, v

cha gp c dn tm hiu kh nng ca h, nn cha th ni
ngay c con s s mua l bao nhiu.

Quan ln lin tht:

- Cm ci mm li, anh khng xng ng l chnh tng! Ti cch
chc anh!
...................
Cng tri m. Vin thng c Nam K i kinh l, gh li tnh l hi
xem t mt tun nay s cng tri bn c l bao nhiu.
Nghe bo co l 73.000 ng, quan ln t v khng hi lng, v tnh
ny c ting giu nht min Ty Nam K, v li trong nhng t cng
tri trc, tnh ny mua c nhiu hn th kia m.

Vin thng c i ri, vin ch tnh quyt nh i mt vng c ng

trong ton ht. ng ta n thm tt c cc nh giu bn x c sng
v n cho mi ngi mt s cng tri. cho h hiu rng y
khng phi l chuyn a, quan ln tch thu sng ca h v bo:
- Phi bit, nu c ra th ng c hng c tr li sng!

Th l ai ny u phi ci u chu mua c.

Nhn y cng nn ni, chnh ng quan ln ny chi 30.000 ng

p mt con ng di 9 kilmt hin nay n ang st l xung
dng knh bn cnh. Mong rng con ng st xuyn ng Dng
s tt s hn.

**

Ngi ta xy mt ngi cha. Nhn cng lm cha ton l ngi nh

pha, do mt thn ho hng dn. S chm cng th hng ngy ghi
r rng u n v thu khon cng tr tin sng phng. Th nhng
tin th li chnh quan ln cng s b ti.

49
Quan ln cng s va c thng m ay. mng ngi, ngi
ta m mt cuc lc quyn. Mc ng gp bt buc i vi cc quan
li, vin chc, ho l, ti thiu phi l 6 ng. Tt c thu c l0.000
ng. Chic m ay y qu y ch nh!

Vic cho bao thu vt liu bc my chic cu g v dng my

trng lng, mang li cho quan cng s thanh lim nh ta mt
mn qu nh gn 2.000 ng.

Vic ng k tru b khng mt tin, nhng quan ln cng s c cho

php nhng k tha hnh thu mi con t 5 ho n 5 ng.
p li, bn ny c ng cho ngi mi thng 200 ng.

Vic xp hng rung t mt cch gian di cn em thm 4.000 ng

cho ng quan va mi c gn m ay y.

Vic nhng trng bt hp php my hcta t li cho chui thm

vo ti ngi 2.000 ng na.

L nh khai ho, l nh i quc, v cng l mn ca ch ngha

cc oan, quan ln cng s bit li dng rt c kt qu nhng
t "cng tri Chin thng" - xin nh rng c mi ln chin thng l
mt ln m cng tri, v c mi nm li c mt ln chin thng.
Trong ln m cng tri nm 1920, c my lng mua 55.900
phrng, theo hi sut mt ng n 10 phrng 25, tc l h b ra
5.466 ng. Nm 1921, ng bc st gi ch cn 6 phrng, c s bn
ho hip thu v cho c cc c phiu v b ra 5.466 ng hon li
cho cc lng. V sau, do gi ng bc ng Dng ln, c v
gn 9.325 ng.

*
**

Tin sau y chng ti trch t Cng bo, ni v bui hp th nht,

ngy 22 thng 12 nm 1922: "Trong thi k chin tranh, nhiu lnh
Phi gi ngn phiu cho gia nh, vi nhng s tin nhiu khi rt ln.
Nhng cc ngn phiu y khng bao gi n tay ngi nhn c".

50
Mt bn ng nghip li va cho chng ti bit mt "hin tng"
tng t nh th. Ln ny, th s vic xy ra o Ruyning.
nhiu thng nay nhn dn trn o khng h nhn c mt bu
kin no gi n cho h c. T bo vit:

"Hin tng y lm cho c ngi gi hng ln ngi khng nhn

c hng u phi ly lm l.

Nhiu ngi khiu ni. Cuc iu tra mi m ri ngay c nh

sng vo iu b mt ni trn, v pht hin ra mt lot v nh cp
c tin hnh mt cch chu o v kin tr l thng.

"Ngi ta bt mt nhn vin, ri mt nhn vin na, ri n lt ng

"xp", v cui cng, khi tt c nhn vin b cng tay th n phin
ng gim c ngnh bu in cng theo h vo t nt.

"Mi ngy cuc iu tra li a ra nh sng vi s vic mi. S bu

kin b nh cp tr gi trn 125.500 phrng. Giy t k ton u lm
gian c. S sch gian ln ri beng n ni phi mt hn 6 thng mi
g ra c.

trong mt ngnh no i khi c th c mt vi vin chc gian

tham, song rt t khi li c c mt ngnh sut t trn xung di
nhim phi bnh n cp n nh vy; iu l k hn na l ti sao
tt c bn n cp y li c th honh hnh c trong my nm rng
m vn c bnh yn v s".

*
**

Trong dp ngh vin tho lun d lut v kinh ph hng khng qun
s, trong c khon kinh ph m cc thuc a, ngha l ngi bn
x, buc phi nh tin ra ng (ng Dng 375.000 phrng, Ty
Phi 100.000 phrng), ng Mrin, ngh vin Angiri, c ni v vic
ny:

"Tha cc bn thn mn, trong dp ny, cc bn hy cho php ti

tip theo nhng li ca tng nhng ngi Php dng cm lp

51
c mt chin cng p nh th, chin cng m t Times nh
gi l k diu, c ni ln tm lng cm phc ca tt c chng ta
i vi h; s cm phc ng Xitren, nh cng nghip "ch cng
v t" cng xng ng c d phn, v ng khng ngn ngi
gip phng tin ti chnh v k thut cho h. (V tay).

"Vic g xy ra sau s kin v i y? y l vic cc n ng

min Nam Angiri lp tc t mua th phng tin vn ti v song y
cho sa mc Xahara m ngi ta gi l t dy xch.

"n Tcguc v n Ucgla va t mua hai chic - tin ny gn y

quan ton quyn Angiri va cho ti bit.

"Tt c cc n bt khc ca ta tt nhin ri cng s mau chng

c trang b bng nhng th .

"Trong mt thi gian ngn, chng ta cn phi thit lp thm bn, nm

n mi na, cho c mt tuyn n bt ni tip nhau, c khong
200 kilmt c mt n.

"n mi s c thit lp, ri s t mua t dy xch. Th l tt c

cc n bt Xahara s lin lc c vi nhau khng kh khn g.
Vic chuyn vn qun nhu, lng thc t n ny sang n khc s
ht sc d dng. Th t s nhn u n (V tay)".
(Trch Cng bo ngy 22 thng 1 nm 1923)

**

Ngi dn i tp dch khng phi ch c dn dp, sa sang nhng li

i quanh to s cho vui bc chn nhn h ca mt vi ngi u
u, m h cn phi lun lun lm nhng vic nng nhc hn nhiu
tu theo thch ca cc quan cng s.

Mi c tin ng B trng B Thuc a sang thm ng Dng,

th l ngi ta bt ngay l0.000 dn i lm cho xong con ng V.L.
(1), kp cho ngi B trng lm l khnh thnh.

52
Ma h nm 18..., mt thi gian ngn trc khi nn i tn ph min
Trung Trung K, ngi ta bt mt vn dn, c l trng tng lng
p gii, i no vt bn mt con sng. n ni mt s ln trong on
nhn cng khng l y khng c vic lm. Th nhng ngi ta vn
gi h li hng thng trong lc ng rung ang cn n nhng cnh
tay nhn ri y. Phi ch mt iu l cha bao gi ngi ta huy
ng mt lc lng ng n nh th, khi cn ngn nga mt tai
ho chung cho nhn dn. Cui nm 18..., nu ngi ta t chc t
Nng tr i mt ng dy vn chuyn tip t cho cc a
phng b i th i a s nhng ngi cht i min Trung
khi b cht oan; l0.000 dn phc dch sng ni trn, rt c th
sc phn phi trong vng mt thng 2.000 tn go cho cc ni b i
trong cc tnh ca h.

Cng vic lm cc con ng i Nng, i Trn Ninh v i Lo cn

li cho mi ngi bit bao k nim au n. Dn phu phi i b
hng trm kilmt mi n cng trng. n ni, h phi chui rc
trong nhng tp lu tranh thm hi. Khng c my may v sinh;
khng c t chc y t. Trn ng khng trm ngh chn, khng nh
tm tr. H ch c mt sut cm n khng no vi mt cht c
kh v phi ung nc bn, th nc khe ni m h rt s. Bnh
hon, cc nhc, hnh h tn t gy nn cht chc khng khip.

Nu khng bt dn i tp dch th ngi ta trng tp h i phu, gia

hai cch ch c mt im khc nhau l i tp dch th c thi hn,
cn i phu th khng. C hai cch u dng gii quyt mi nhu
cu: nh oan mun ch mui chng? th trng dng thuyn; mun
lm kho chng? th trng tp th v trng dng lun c vt liu xy
dng.

Trng tp i phu th qu l mt s pht lu tr hnh vng v. Ngi

ta xua c tng lng n cng trng, bt chp cng vic ng ng,
bt chp c nhng ngy hi tn gio. S ngi c tr v rt t. V
li, ngi ta c lm g gip cho ngi dn phu tr v qu qun
u!

Trn ng i ln cao nguyn Lang Bin, i ln rng xanh ni ,

ni m thn cht ang i ch, tng on ngi dn i tp dch
hoc i phu trng tp, lng thc thiu thn, c ngy khng c ly

53
mt ht cm vo bng, h b trn tng on, hoc ni dy chng
li, v mi khi nh th l b bn lnh p gii n p gh rn, xc h
ri khp dc ng.

Nh cm quyn Qung Chu Loan(2) c lnh bt phu. Th l

ngi ta bt gi tt c nhng ngi bn x ang lm vic bn
cng, tri g li nm xung tu.

Nhn dn Lo, nhng th dn khn kh, sng trong cnh lun lun
nm np s i phu. Mi khi bn s quan ph trch bt phu n lng,
bn l ch thy nh hoang ca trng, v dn trn bit.

tnh Th Du Mt, mt vin quan cai tr cn mt chic xe lu. Lm

th no? Hn thng lng vi mt cng ty u thu ang cn nhn
cng r tin. Cng ty b tin ra mua xe lu vi gi 13.500 phrng. Cn
quan th bt dn i tp dch cho cng ty vi gi ngy cng 0,50
phrng. Ba nm lin, dn Th Du Mt phi t di quyn s dng
ca cng ty kia, lm xu tr tin chic xe lu m quan ln cai tr
thch mua dng trong vn ca ngi.

mt tnh khc, ngi dn i tp dch lm ht ngy, cn phi gnh

khng cng trn ng di mt kilmt xy tng quanh dinh
ca vin quan cai tr ch tnh.

Nh th l bt c lc no, ngi dn An Nam cng c th b bt i,

b p lm nhng cng vic cc nhc, m cm n khng no, tin cng
r mt; b trng tp khng thi hn, ri b vt b xa qu hng hng
trm kilmt.

*
**

Ni chung, ngi An Nam u phi ra m chu cng n bo h ca

nc Php. Ring ngi nng dn An Nam li cng phi ra m
chu s bo h y mt cch nhc nh hn: l ngi An Nam, h b
p bc, l ngi nng dn, h b tc ot. Chnh h l nhng
ngi lao kh, lm nui l ngi n bm, bn i khai ho v
nhng bn khc. Chnh h phi sng cng kh, trong khi bn ao
ph ca h li sng ph phn; h mt ma l h cht i. H b cp

54
git t mi pha, bng mi cch, bi nh nc, bi bn phong kin
tn thi, bi gio hi Thin cha. Xa kia, di ch phong kin
An Nam, rung t xp thnh ng hng theo tt xu. Thu nh
theo s phn hng y. Di ch thuc a hin nay, nhng iu
thay i. Khi cn tin, nh nc bo h Php ch c vic thay
i hng rung. Ch mt nt bt thn k l h bin mt m rung
xu thnh rung tt.

Nh th cng vn cha ht. Ngi ta cn tng din tch rung t

ln mt cch gi to bng th on rt bt n v o c. Bng cch
, thu lp tc tng ln, ni th mt phn ba, ni th hai phn ba.
Th m vn cha tho lng tham khng y ca nh nc bo h
v hng nm thu c tng ln mi. Th d, t nm 1890 n nm
1896, thu tng gp i. T nm 1896 n nm 1898 li tng ln
gp ri v c nh th m tip tc. Ngi An Nam c chu cho
ngi ta rc tht mi, th cc quan ln bo h nh ta quen n bn mi
li cng tip tc bc lt thm.

Nm 1895, vin cng s mt tnh Bc K tc mt ca mt lng

n nhiu hcta rung t cp cho mt lng khc theo o Thin
cha. Nhng ngi mt rung khiu ni. Ngi ta bt h b t. Cc
bn ng tng ch cai tr v lim s y ch dng li thi.
Ngi ta cn bt nhng k xu s b mt rung phi tip tc np cho
n nm 1910, tin thu ca nhng rung t b tc ot t nm
1895!

Thm vo nn n cp ca chnh quyn, l nn n cp ca bn

ch n in. Ngi ta cp cho nhng ngi u ch c ci bng ph
v mu da trng nhng n in c khi rng trn 20.000 hcta.

Phn ln nhng n in ny u c lp ra bng li cp git

c hp php ho. Trong thi k chin tranh xm lc, dn cy An
Nam - cng nh ngi Andtx nm 1870, - b rung t ca
mnh lnh sang nhng vng cn t do. Khi tr v th rung vn ca
h "thnh n in" mt ri. Hng bao nhiu lng b tc ot
theo kiu , v ngi bn x lm vo cnh phi lao ng cho bn
cha t tn thi, bn ny chim ot c khi n 90% thu hoch.

Ly c khuyn khch khai thc thuc a, ngi ta min thu in th

cho s ln ch n in kch s.

55
Sau khi c cp khng rung t, bn ch n in cn c
cp khng hoc gn nh khng, c nhn cng na. Nh nc cung
cp cho chng mt s t kh sai lm khng cng, hoc dng uy
quyn m nhn cng cho chng vi mt ng lng cht i. Nu
dn phu n khng s hoc t ra bt mn, th ngi ta dng v
lc; bn ch n in tm c ho l, nh p, tra tn h cho n khi
h chu k giao ko hn np s nhn cng m chng i hi.

**

Bn cnh uy lc phn i y, cn c nhng ng cu th phn hn

na. Cc ng ny, trong khi thuyt gio "c ngho" cho ngi An
Nam, cng khng qun lm giu trn m hi v mu ca h. Ch
ring Nam K, hi thnh truyn o cng c chim n l/5
rung t trong vng. Kinh thnh tuy khng dy, song th on
chim t rt gin n: cho vay nng li v hi l. Nh chung li
dng lc mt ma cho nng dn vay v buc phi c rung t
lm bo m. V li sut tnh ct c, nn ngi An Nam khng th tr
n ng hn; th l rung t cm c vnh vin ri vo tay nh
chung (hi thnh).

Cc vin ton quyn ln, ton quyn b c nc m k thc vn

mnh x ng Dng, ni chung u l bn ngu xun, bn u
cng. Nh chung ch cn nm c mt vi giy t b mt, thuc i
t, c tnh cht nguy hi i vi thanh danh, a v ca chng, l c
th lm cho chng hong s v phi tho mn mi yu cu ca nh
chung. Chnh v th m mt vin ton quyn nhng cho nh
chung 7.000 hcta t bi bi ca ngi bn x, khin h phi i n
xin.

Phc qua nh th, cng thy di chiu bi dn ch, quc

Php cm vo t An Nam ch ng nguyn ra ca thi trung
c; ngi nng dn An Nam b hnh hnh va bng li l ca nn
vn minh t bn ch ngha, va bng cy thnh gi ca gio hi sa
o lm danh Cha.

56
*
**

Angiri au kh v nn i. Tuynidi cng b tn ph v nn i. gii

quyt tnh trng y, chnh ph bt giam mt s ng ngi i.
cho bn "ngi i" ng coi nh t l ni cu t, ngi ta khng
cho h n g ht. Cho nn nhiu ngi cht i trong lc b giam
cm. Trong nhng hang ng En Ghiria, nhiu ngi i l phi gm
xc mt con la cht thi lu ngy.

Bgia, ngi Camm(3) ginh git xc th vt vi qu. Xc en

Acba, Ghia, Ut Mlid, mi ngy hng chc ngi cht i.
i i vi nn i, nn dch t pht sinh nhiu ni v c nguy c
lan rng.

*
**

che y s xu xa ca ch bc lt y ti c, ch ngha t bn
thc dn lun lun trang im cho ci huy chng mc nt ca n
bng nhng chm ngn l tng: Bc i, Bnh ng, v.v..

Cng lm mt vic trong cng mt xng, ngi th da trng c

tr lng cao hn nhiu so vi bn ng nghip khc mu da.
Trong cc cng s, nhng ngi bn x d lm vic lu nm v
d rt thnh tho cng vic, cng ch c lnh mt khon tin lng
cht i; tri li mt ngi da trng mi c a vo, lm vic t
hn, th li lnh lng cao hn.

C nhng thanh nin bn x hc cc trng i hc ca chnh

quc, bc s y khoa hay tin s lut khoa th m vn khng c
lm ngh nghip ca mnh trong nc mnh, nu khng vo quc
tch Php. M ai cng bit, mt ngi bn x mun c nhp
quc tch Php nh vy th phi vt qua bao nhiu kh khn v tn
bao nhiu cng chy vy nhc nh.

Cn nhng ngi bn x bt buc phi la b rung nng, gia nh

57
i "lnh tnh nguyn" th u sm c nm hng v tuyt vi ca
mn "bnh ng".

Cng mt cp bc, nhng ngi da trng hu nh bao gi cng

c coi l cp trn ca ngi bn x. Ci ch ng cp c tnh
cht "nhn chng - qun s" y li cng r rt hn khi nhng qun
nhn da trng v qun nhn khc mu da cng i trn mt chuyn xe
la hoc tu thu.

*
**

Mt ngi bn x lm th no c th nhp quc tch Php? o

lut ngy 25 thng 3 nm 1915 v vic dn thuc a Php nhp
quc tch Php quy nh:

iu 1. - Nhng ngi dn thuc a Php hoc dn c Php bo

h, trn 21 tui, khng phi l qu hng Angiri, Tuynidi hoc
Marc, c tr Php, Angiri hoc trn t bo h ca Php v
c c mt trong nhng iu kin sau y th c th c tha
nhn cho hng quyn li cng dn Php:

1. c thng Bc u bi tinh hoc tt nghip mt trong

nhng trng i hc hay l chuyn nghip m danh sch s do sc
lnh n nh.
2. c cng ln trong vic khai thc thuc a hoc phc v quyn
li ca nc Php.
3. phc v trong qun i Php v c gi chc s quan hay h
s quan, hoc c thng hun chng qun cng.
4. ly v Php v c ch tng i n nh trn t Php c
mt nm.
5. c tr hn mi nm ti cc x k trn, v bit ting Php n
mt trnh kh.

Tuy o lut cn c thiu st, song c trung thc thi hnh th cng
cn kh; nhng khng, cc ngi vin chc c k g lut php v, nh
nhng tn ngu xun t m a xoi mi, chng buc nhng ngi xin
nhp quc tch Php phi tr li trn giy cc cu hi sau y:

58
A- V con c ni ting Php khng ?
B- H c mc u phc khng ?
C- Nh c c nh ging, nm, bn, t, v.v. khng ?
D- V gh da na ?
E- n trn bn hay trn chiu ?
P- n g ?
G- n cm hay bnh m ?
H- Anh c ti sn khng ?
I- V c ti sn khng ?
J- Thu hoch ng nin ca anh bao nhiu ?
K- Anh theo tn gio g ?
L- Anh vo nhng hi no ?
M- Trong cc hi y, anh gi chc v g ?
N- Ch bn x tt v nhn t, th v c g anh li xin nhp quc
tch Php ? C phi lm vin chc khng ? Hay c a v cao?
Hay i tm m vng, m ngc?
O- Bn b thn thit nht l nhng ai?

Ch cn thiu iu m cc ngi y cha hi: V anh c cm S... ln

u anh khng!

Ch thch
1) C l l con ng t Vinh sang Lo

2) Mt phn lnh th Trung Quc pha ng Nam thnh ph

Qung Chu, by gi l thuc a ca Php.

3) Khamms. Danh t ngi Bc Phi thng dng gi nhng

ngi lnh canh rung ch c hng mt phn nm hoa li trong
cc v thu hoch (ting Arp l Khams, c ngha l mt phn nm).

59
Bn n ch thc dn Php

CHNG VIII
CNG L

C phi v qu tha tnh nhn o, nh ng Xar nhiu ln tuyn

b, m ngi ta bt cc phm nhn nh lao Nha Trang (Trung K)
phi n khan, ngha l n cm m khng c ung nc, khng ?
C phi ngi ta qut tanhtuya it ln mi phm nhn d
nhn ra h khi h vt ngc khng?

*
**
Bo L Indpendant Maagtxca s ra ngy 13 thng 7 nm 1921
c ng mt bi tng thut v cch phng bnh "dch hch", chng
ti xin trch on sau y:
V s nh b t, trong , c ci nh kh p ca Ractmanga
ph Galini cng b t hm th hai va qua. Nhng nh ca ng
r th li thot khi s phn chung y, tnh ra ci nh y, vi tt c
c t tin qu (50.000 phrng), v th nh chc trch quyt nh
khng t m ch ty u v cm mt thi gian kh di, c l l su
thng".
Chng ti xin ni thm rng, ng r l cng dn Php, cn
Ractmanga ch l dn l thuc v l ngi bn x. Nhn y xin
nhc bn c nh li rng, o lut nm 1841 c biu quyt l
p dng cho tt c nng dn Php.
*
**
Cng Maagtxca, su ngi bn x b bt trong n in ca mt
thc dn ngi Php v ti trn thu. Trc to, cc b can khai
rng, ng ch n in la Rs cam kt vi h: 1. s ng
thu cho h; 2. s xin min sai dch cho h; 3. tr tin cng cho h c
ba mi ngy cng l l0 quan. Cn ch l nh thc dn kia ch
thu h mi tun lm c mt ngy thi. Mun sng h phi i lm
thu cho ngi Mangt gn n in. Mt khc, ng la Rs
chng nhng khng ng thu cho h nh ha, m hnh nh cn
l lun s tin h gi ng ng thu na.

60
Qu ho lm sao, ln ny chnh ph m mt cuc iu tra. Nhng
ri cc bn xem...
Khi c bit v ny, nghip on nng nghip Mahanr, m chc
hn ng la Rs l on vin, lin in cho quan ton quyn phn
khng vic cnh binh n xt hi khng ng lc ti n in ng
la Rs v yu cu trng tr vin trng n v ti c gan pht
hin s nhng lm ca mt ngi Php i vi ngi bn x.
V khng mun "mua vic" vo mnh, quan ton quyn cho xp
ngay v rc ri y li.
*
**
To n binh Linl va kt n 20 nm kh sai tn Phn Seven, s
quan c, v ti dng roi da nh p nhng ngi bn x
Rngc(1) trong thi gian qun c chim ng.
Th th ti sao ng Dng, ng ngi Php n bn v s mt
ngi Trung K bng sng lc; ng vin chc Php kia nht mt
ngi Bc K vo ci ch sau khi nh p tn nhn anh ta; ng
thu khon Php ny tri tay mt ngi Nam K cho ch cn, ri
em git i; ng th my Php kia "h st" mt ngi An Nam bng
sng sn; ng nhn vin hng hi Php khc x ngi gc cu bn
x vo ng than hng cho cht, v.v. v v.v. li khng b trng tr?
Ti sao my ng thanh nin Php Angi m mt em b ngi
bn x 13 tui, ri xc em ln u mt trong nhng ngn gio gia
hng gio cm quanh "cy chin thng", ch b pht c 8 ngy t n
treo?
V ti sao tn h s quan nh anh Nahng cng nh tn s quan
git cht anh, khng b trng pht g c ?
Phi ri, An Nam v Angiri u l nhng x b chim - cng nh
Rngc c lc b chim, - nhng v nhng ngi Php cc
thuc a y khng phi l l "bs", cho nn cng cng mt hnh
ng, nu l ca l "bs" th l ti c, nhng nu l ca ngi Php
th li l vn minh! M Annamt v Angiring u phi l ngi!
l bn "nh qu" bn thu, by "bict"(2) bn thu. Cn qui g phi c
cng l i vi nhng ging y.
Ci ng Vinh ctng chm bim kia qu l khng lm khi ng vit:
"Php lut, cng l i vi ngi bn x ? Thi i! Ch c ba toong,
sng ngn, sng di, y mi l th xng ng vi l ri b y!".

*
**

61
Trong ci kho y p nhng hnh pht ging vo u ngi bn
x, c nhng khon pht tin t 200 n 3.000 ng.
Khng phi ng ume khng bit rng ngi An Nam khng bao gi
ng ni nhng khon tin to n th. Nhng ng ta c mun xoay
tin bng bt c gi no; nn con ngi khn ngoan y d kin
rng c th bt lng x phi chu trch nhim. (iu 4).
Bn s bo, mun kt n c mt lng th phi xc nh lng y l
ng lo ch.
Khng, vi iu 4, vic y khng cn thit. Lng no khng bit ngn
nga mt ti phm, th phi chu trch nhim v ti phm y.
Ci iu 4 ny qu l mt mnh kho c nghit, bi v ch cn nhng
tay chn ca bn ch bao thu thu - nhng tay chn c thu
tin pht gic cng nhiu v vi phm cng hay - khai rng lng s
ti chng h lm g ngn chn v vi phm, l .
Tit 3 quy nh cch thc kim chng nhng v vi phm m bn tay
sai ca ch bao thu thu c quyn lm.
y c mt tr ngi. Thng thng bn tay chn y u dt nt,
lm bin bn khng hp thc. Ngi ta khc phc tr ngi y bng
cch u cho vin chc nh oan tnh l hoc ph l, huyn l lm
bin bn theo bo co ca bn tay chn ca ch bao thu.
*
**
ng Dng l c gi cng, rt xng ng vi nc m Php. M
c g, con c ny: ng Dng c chnh ph ca n, nhng bo m
ca n, cng l ca n v cng c m mu phin lon nho nh ca
n na. Di y chng ti ch nhc li hai vn sau thi.
Cng l c tng trng bng mt ngi n b du hin, mt tay
cm cn, mt tay cm kim. V ng t Php n ng Dng xa
qu, xa n ni sang c ti th cn cn mt thng bng, a
cn chy lng ra v bin thnh nhng tu thuc phin hoc
nhng chai ru ty, nn ngi n b ti nghip ch cn li c ci
kim chm git. B chm git n c ngi v ti, v nht l
ngi v ti.
Cn m mu phin lon th li l mt chuyn khc.
Chng ti s khng nhc li nhng v phin lon ni ting nm 1908
hoc nm 191616, nhng v m nh rt nhiu ngi dn c
nc Php bo h c th nm mi cng n khai ho trn my
chm, trong nh t hoc ni y i. Nhng v phin lon y c
ri, ch cn li du vt trong tr nh ca ngi bn x na thi.
Chng ti ch ni n v va xy ra gn y nht. V chnh quc c

62
v phin lon bnsvch chn ng d lun, nn cc ngi thc dn
ng Dng - y nh con nhi trong truyn ng ngn(3)- cng mun
c mt v phin lon, bn c phnh bng ln v cui cng cng ra
c mt v.
Chng lm nh th ny.
Mt quan ln Ty (quan cng s i Php kia y !), mt quan
huyn v mt ng l trng m nhim vic ch to ra v .
B ba quan li ny phao tin l c mt bn phin lon chn giu hai
trm ri qu bom m mu lm n tung c x Bc K.
Nhng ngy 16 thng 2, to i hnh H Ni cng nhn rng chng
nhng khng c bng chng no kt lun c mt t chc cch
mng c v kh ph hoi, m c ci v mu phn kia chng qua cng
ch l mt th on khiu khch do mt s nhn vin chnh ph mun
c thng thng to ra m thi.
Chc cc bn tng rng sau khi to phn quyt nh th ri th
nhng ngi An Nam b giam gi s c th ra. Khng u! Bng
bt c gi no, nht thit phi gi uy tn cho k i chinh phc! Mun
th, l ra ch gn hun chng cho bn kho pha ra v n l
ri; ng ny ngi ta li cn pht t 12 ngi An Nam t 2 n 5
nm, m phn ln l nh nho. V trn ca nh lao giam gi h, ni
ln my ch: T do, Bnh ng, Bc i - d nhin l bng ting Php
hn hoi.
Th ri nhng t bo gi l thn ngi bn x vi v ca tng tnh
cng bng, khng thin v ca ci tr h cng l y!
Nhng hy c t La Dpche Coloniale, t bo gi gii v ch v
ch ngha bi An Nam:
"To n Php va tuyn n xong. Mt na can phm c tha bng,
cn mt na c kt n nh. Nhng ngi b n l nhng nh nho
can ti lm th cm hng lng nhng ca tng n hu ca t do".
Cc bn thy khng, i vi ngi An Nam, ca tng t do l mt ti
nng, ch v th thi, ngi ta cng pht cho h 5 nm t!
T bo vit tip: "Chng ta phi nhit lit hoan nghnh bn phn
quyt ht sc cng bng y ca cc quan to v cc v bi thm ca
chng ta, v.v.".
V cng li t La Dpche Coloniale y vui mng ghi nhn bn
phn quyt rt mc v t ca to n Php v v mu lon ni ting
Vnh Yn. T bo y vit: "nhng ngi An Nam Pari, cng nh
ng bo ca h bn qu nh xa xi, u t lng tin tng cc
quan to ca chng ta v tuyn b rng to n x ng, v n kt
thc nh th lm cho h hon ton tho mn". Khng u! ng

63
Puvucvin , ng bp i va ch!

*
**
T Le Journal France-Indochine c ng vic sau y: Cch y
my hm, hng Xvagi bo vi s mt thm l xng h b mt
trm mt s st kh nhiu, mt tn. Nhn c n khiu ni, s
mt thm lp tc m cuc iu tra tm cho ra bn trm v chng
ti vui mng c tin rng mt vin thanh tra mt thm ngi u
cng vi my nhn vin ngi An Nam gip sc tm c bn
trm v c tn ng lo ca chng na.
"ng S..., qun l hng Xvagi, cng vi nhng tn Trn Vn Lc,
th my hc vic v Trn Vn Xa b bt v a ra to v ti n
trm v ng lo...".
Cc bn c thy bn ng nghip ca chng ti ht sc t nh
khng no ? Khi ni v ng n trm ngi Php, qun l hng
Xvagi, th ngi ta khng ni tn, m thay vo bng my du
chm. Ch l d sao th trc ht cng phi bo v uy tn ca chng
tc thng ng. Nhng khi ni n bn k trm thng thng
ngi An Nam th li k c tn ln h, v khng gi l ng m gi l
nhng "tn".

*
**
Ngy l0 thng l0 nm 1922, chnh ph va ra sc lnh quyt nh
mt cuc thuyn chuyn quan trng trong ngch quan to thuc a.
Trn danh sch, ng ch c tn hai ng Luyx v Oabrng.
Cn nhc li s lc lai lch ca hai v quan to ny.
ng Luycax lc lm ph chng l Ty Phi thuc Php, tng
dnh dng vo cc v lm xn xao d lun x Tg. Trong mt bn
thng bo cho bo ch, ng B trng B Thuc a bt buc phi
tha nhn rng, "cuc iu tra cng pht gic ra l s tham gia
ca ng Luycax vo cc v phm php c th lm cho ng ta phi
gnh phn TRCH NHIM NNG N NHT".
Chc l thng cho phn trch nhim nng n y m ngy nay
ngi ta ct nhc ng ln chc chnh n to thng thm x Phi
chu xch o thuc Php.
Cn v Oabrng th cu chuyn ca hn n gin hn v t ngi
bit n. Nm 1920, mt ngi Php tn l uychgri, nhn vin
hng bun Prtxc Cngcng (Ghin), i sn. Hn bn mt con

64
chim ri xung sng. Lc y c mt em b ngi bn x i ngang
qua. uychgri tm c em b nm xung sng, bt phi tm vt con
chim. Nc su, sng ln, li khng bit bi, em cht ui. Cha m
em i kin. uychgri c lnh vin quan t ch huy qun i n,
v nhn bi thng cho gia nh au xt kia mt trm phrng.
Cha m em b khng nhn cch dn xp b i nh vy. Vin quan t
ni gin, ng v pha ngi ng bo ca ng, tc l tn st nhn,
do b t cha m em b nu tip tc khng co, ri ng ta "xp" v
n li.
Nhng, mt bc th nc danh pht gic vic ny vi ng chng
l aca. ng chng l lin phi ng bin l Oabrng i iu tra.
ng Oabrng n Cngcng, ng li nh vin xp ga, ri ngy hm
sau n nh ng Cudanh Lavalie l ph ca vin quan t qun,
li c ngy. Ri sng hm sau, cha h bt tay vo cng vic iu
tra g c, ng ln ng tr v. Tuy th ng Oabrng vn c kt
lun rng l th nc danh kia l vu khng. Hi Lin hip thuc a
bo v ny vi Hi nhn quyn (ngy 22 thng 12 nm 1921). Nhng
c l Hi nhn quyn cho s vic khng ly g lm git gn lm nn
chng thm quan tm n.
T khi i chi Cngcng v, ng Oabrng vn ngi yn a v c
thnh thong nhn g v nhng ti khoai ty do ng bn Cudanh
Lavalie gi n biu, v ch c thng quan. Cc bn thy
cha, ng Oabrng qu tht xng ng vi... phn thng cng
minh m chnh ph va tng ng bng cch b nhim lm bin l
aca(?).
Nn vn minh thng ng m c giao ph vo tay nhng bn
cl, bn Bong, bn Oabrang v bn Luycax th tht l tuyt,
v s phn dn bn x cng tuyt!
*
**
To tiu hnh va x pht Phcnng Etxlanh v m go Gier, mi
ngi 13 thng t; Giocgi Coci l0 thng, v ti tng tr, chuyn
ch v bn mt kilgam thuc phin.
Tt lm! Tnh s qua cng thy mt kilgam thuc phin ng ba
mi su thng t!
Gi m mi ngi u bnh ng trc php lut, nh ngi ta
thng ni, th tui th ca ng Xar, ton quyn ng Dng, phi
di gh lm mi cho ng ngi ht hn t. V rng mi nm ng
s b pht t ra l mt triu ba mi lm vn (1.350.000) thng t v
ti mi nm bn cho ngi An Nam trn mi lm vn kilgam thuc

65
phin.
*
**
Bt lc trong vic tr kh ng Thm tr danh, v mi m mu
bn git ng, th tiu ng bng thuc c hoc bng mn, u tht
bi, ngi ta bn o m cha m ng ln, em hi ct xung
sng.
Sau nhng v biu tnh min Nam Trung K, nhiu vn thn b x
t hoc b y bit x. Trong s y c ng tin s Trn Qu Cp, mt
nh nho thanh cao ai cng knh phc. ng b bt trong lc ang gi
chc gio th v ch hai mi bn ting ng h sau, l b em
chm, khng c xt hi g c. Chnh ph cng khng chu giao tr
thi hi ng cho gia nh ng.
Hi Dng, mt v ni dy cha lm cht mt ai, th m ngi ta
lm rng ht su mi t ci u, khng cn xt x g c.
Khi hnh hnh nhng ngi lnh kh H Ni, chnh ph cho
p gii cha, m, v con h n php trng bt h phi mc kch
cnh tn st long trng nhng ngi thn yu ca mnh. gy mt
n tng khng khip lu di, v "dy cho dn chng mt bi
hc", ngi ta lm li ci vic lm nc Anh hi th k th
XVIII, tc l xc u lu nhng ngi Giacbt(4) bi trn ln mi
gio em bu cc ng ph khu Xiti v dc theo cu Lun n.
Hng tun l, dc cc ng ln H Ni, ngi ta nhn thy nhiu
u lu ca nhng nn nhn b ngi Php h st, ang cau my,
nhn mt trn nhng chic cc tre.
Nm 1908, nhn dn min Trung khng chu ni su cao thu nng
v bao nhiu s h lm p bc, phi biu tnh. Cc cuc biu tnh
y mc d din ra ht sc n ho, nhng u b n p thng tay.
Hng trm u ri, v s ngi b i y.
Ngi ta lm mi cch v trang cho ngi An Nam chng li
ng bo h v gy nn nhng v phn bi.
Ngi ta tuyn b cc lng phi chu trch nhim v nhng v hn
lon xy ra trn a phn mnh. Lng no cho mt ngi yu nc
tr ng th b kt n. khai thc tin tc, ngi ta dng mt phng
php n gin - bao gi cng vy - l tra kho l ho, ai khng ni th
b x t tc khc. C nh th, TRONG VNG HAI TUN L, MT
VIN GIM BINH X T BY MI LM L HO!
Khng bao gi ngi ta ngh n chuyn phn bit nhng ngi yu
nc ang chin u tuyt vng vi bn cn cc thnh th.
Mun dp tt s khng c, ngi ta khng thy c cch no khc

66
hn l ph thc vic "bnh nh" cho l phn bi bn nc. V ngi
ta duy tr vng ng bng Bc K, Bnh Thun, Ngh Tnh
nhng i qun cn qut hung hn m hnh nh gh tm s khng
bao gi phai m trong tr nh.

Ch thch
1) Roncp. Tn mt lng min Bc nc Php.
2) Bicot. Ngha en l con d con, ngha bng dng gi mt cch
khinh b nhng ngi Arp ni chung.
3) Truyn ng ngn ca La Fontaine, k rng: c mt con ch thy
mt con b to hn mnh, lin c phnh bng ra cho bng con b, cui
cng v bng cht.
4) Jacobites. Tn gi nhng ng ca Vua Anh Gicc II b dng
Ornggi nh bi sau cuc chin tranh nm 1688.

Bn n ch thc dn Php

CHNG IX
CHNH SCH NGU DN

c th nh la d lun bn Php v bc lt dn bn x mt
cch m thm, bn c mp ca nn vn minh khng nhng u c
nhn dn An Nam bng ru v thuc phin, m cn thi hnh mt
chnh sch ngu dn trit .

Cho nn, theo sc lnh nm 1898, bo ch bn x phi chu kim

duyt trc khi in.

Sc lnh vit: "Vic lu hnh bo ch bt c bng th ting g,

u c th b cm do ngh nh ca quan ton quyn.

"Bo ting Vit khng c xut bn, nu khng c php ca

quan ton quyn. Giy php ch cp vi iu kin l cc bi bo phi
c quan thng c duyt trc. Giy php y c th rt lc no
cng c.

"Mi cuc trng by hoc ph bin nhng bi ht, bim ho hoc

tranh nh lm thng tn n s tn knh i vi cc nh cm quyn

67
u b trng tr".

y, bn thy b kim duyt thuc a cm ko kho n mc

no!

Vi bin php , chnh quyn ng Dng c th m c tt c

mi v nh nhp v tha h m lm quyn.

Trong mt cuc bu c hi ng thnh ph Si Gn, vin thng c

cm ba ng ch nhim bo ting Vit khng c ng ln bo ca
h bn sc lnh quy nh th l bu c hi ng thnh ph Nam
K. H l ng c vin, th m bo ca h b cm tuyt khng c
ng mt ci g dnh dng, d xa hay gn, n chng trnh ca h!
V ngi An Nam khng c quyn hi hp qu s 20 ngi, nn ng
c vin phi gp 3.000 c tri ln lt tng ngi mt. Cng trong lc
y, ng thng c cn thng tri cho cc t bo ting Vit khc bit l
s kim duyt s thng tay ct nhng bi bo, ct bo, u hoc
bt c mt li bng gi no ni n cc cuc bu c thuc a hoc
thnh ph. Mt t bo ting Vit dch ng o lut ni v vic trng
tr nhng hnh ng hi l trong bu c, bi y b ct. Trong lc
th quan thng c trng trn cho i nhng ngi ng u cc
tp on c tri n vn phng v truyn cho h phi b phiu v c
ng b phiu cho danh sch c ngi c cm tnh nht.

Bn tay b i ca kim duyt khng dng li cc xut bn phm

ting Vit m cn r m c vo th t ring v cc t bo ting Php
khng chu ca tng c ca cc "C ln" thuc a: S bu in
v s mt thm Nam K (gim c s ny l con r ng Anbe Xar)
nhn c lnh khng lt - bt c vi l do g - nhng th t,
bi v, v.v. gi cho bo Le Paria xut bn Pari hoc ca t bo y
gi v.
Mt ngi Mangt nguyn l lnh tnh nguyn tham gia i chin
trong qun i Php v c v ngi Php, b trc xut khi t
quc anh, v b kt n 5 nm y bit x, ch v vit bi cho bo
Le Paria v vi t bo khc Php, t co nhng s nhng lm
ca bn quan cai tr Php x s anh.

*
**
Nhn dn ng Dng khn khon i m trng hc v trng hc

68
thiu mt cch nghim trng. Mi nm, vo k khai ging, nhiu ph
huynh phi i g ca, chy cht mi ni thn th, c khi chu tr gp
i tin ni tr, nhng vn khng tm c ch cho con hc. V hng
ngn tr em nh chu ngu dt v nn thiu trng.

Ti cn nh mt ngi anh em h ti mun c vo mt trong

nhng "thin ng trng hc" kia, phi chy cht kiu, gi
ht n ny n n khc cho quan khm s, cho quan cng s,
cho quan c trng quc hc v quan c trng tiu hc. Tt
nhin, chng ai thm tr li anh. Mt hm, anh nh bo mang n
n xin quan c, mt ngi Php, ph trch ci trng m ti
c c n vo hc trc t lu.

"Quan c" thy anh c gan nh th, ni khng qut tho: "Ai cho
php my n y?" ri x vn l n trc nhng cp mt ng
ngc ca c lp hc.

Ngi ta bo ngn sch khng cho php chnh ph m trng mi.

Khng hn th u. Trong s 12 triu ng ca ngn sch Nam K,
th l0 triu tm ng chui su vo ti cc ngi vin chc ri.

Ngoi ra, chnh ph thuc a li tm mi cch ngn cn khng

cho thanh nin An Nam sang du hc bn Php, v s nhim phi ch
ngha cng sn. iu 500 (bis) trong ngh nh ngy 20 thng 6 nm
1921 v hc chnh ng Dng quy nh:

"Ngi bn x no, v lun l dn thuc a Php hoc dn do Php

bo h mun sang chnh quc du hc u phi c quan ton
quyn cho php. Quan ton quyn s quyt nh, sau khi hi kin
quan th hin k v quan gim c nha hc chnh.

"Trc khi ln ng, ngi phi n nha hc chnh xin mt

quyn hc b c dn nh v ghi r cn cc l lch ca mnh, a ch
cha m, nhng trng hc, nhng hc bng hoc tr cp
hng, nhng bng cp c, v a ch ca ngi bo lnh ti
Php. Hc b y phi c quan ton quyn chng thc.

"H s ca ngi bn x theo hc bn Php phi lu tr ti nha hc

chnh".

69
"Lm cho dn ngu d tr", l chnh sch m cc nh cm quyn
cc thuc a ca chng ta a dng nht.

*
**
Bo L Humanit thut li vic kim duyt th tn vn cn tin hnh
nghim ngt nh th no Maagtxca khi cuc chin tranh v cng
l kt thc bn nm ri.

ng Dng cng vy, chng c g ng phn b vi Maagtxca

c.

Chng ti nu ln trng hp t bo Le Paria.

Nh l tnh c xui nn, vic lm quyn y xy ra ng lc ng thng
c gian ln Boanh n Si Gn, cng vi ngi ph t xut sc
ca ng l con r ng Anbe Xar ng thi l trm mt thm.

Mt khc, nh cm quyn vn tip tc chn li v lc sot th tn ca

t nhn.

Trong khi ngi ta tn st ngi bn x, cp ot ti sn ca h

mt cch ngang nhin, khng h b trng tr, th ngay n c ci
quyn s ng l vit th cho nhau h cng khng c hng! S
vi phm quyn t do c nhn y li ghi thm mt thnh tch cho ci
ch lm quyn, ci ch mt thm b i ng honh hnh
cc thuc a.

*
**
Chnh ph ng Dng t chc ph hoi t bo Le Paria; Chnh ph
Ty Phi thuc Php cm nhp cc bo ca ngi da en chu M;
Chnh ph Tuynidi trc xut ch nhim t L Avenir social, ng Lity
ui ch nhim t La Gupe Marocaine ra khi Marc. (Ngi ta ch
cho nh bo mt gi thu xp hnh l).

*
**
Gia lc khai mc hi ch H Ni, v trong khi ng Boanh, quyn
ton quyn ng Dng, ang i thm cc gian hng, th bn cnh
binh xng vo mt gian n tch thu cc tp tranh bim ho do bo

70
LArgus Indochinois trng by, v t bo ny c nhng li ph bnh
v chm bim khng hp khu v ca nhng nh ng quyn.
ng Clmngti, ch nhim t bo, b bt v tng giam

Bn n ch thc dn Php

CHNG X
CH NGHA GIO HI

Trong thi k bnh nh, cc s gi ca Cha cng hot ng chng

km. Ht nh bn gian phi rnh lc mi ngi ang hong ht
nhy vo hi ca sau khi nh chy, cc nh truyn gio chng ta
cng tha lc t nc ri lon sau cuc xm lng ... phc v
Cha. K th tit l nhng b mt m con chin ni ra khi xng ti
v np nhng ngi An Nam yu nc cho bn chin thng em ln
my chm hay gi treo c. K th to i khp ni v vt nhng tn
b bt buc phi theo o. C linh mc n "chn i t, qun xn
n mng, lng tht bao n, vai khoc sng di, hng eo sng
ngn, dn u mt on con chin vc gio mc v sng kp; l
li v trang pht trin tn ca mt linh mc vi s ym h ca
qun i chng ta do ng ta hng dn, xng vo cc lng bn
lng m ng bo trc vi cc nh cm quyn l lng phn
nghch".

Sau cuc hnh qun nh chim Bc Kinh, ch ring mt mnh gim

mc Phavie, s ca gio hong, ng hng bc u bi tinh, b
ti 600.000 phrng ca n cp c. Mt ngi thy tn mt k li:
"Di s ch huy ca gim mc Phavie, mt on di xe b v xe
nga c 300 n 400 gio dn cng lnh b v lnh thu Php h
tng ko n trc ph ca hong thn L. H ng vai nhng
k dn nh v li ch ca Cha!... Xong vic, lnh trng mi ngi
nhn c mt ngn phiu 200 phrng, do dng tu thnh Vanhxng
Pn tr". Trong mt bn bo co chnh thc, chng ti c thy
li buc ti anh thp ny: "Vic cp bc tp th do gim mc
Phavi iu khin l gng xu lm cho k lut ngm ngm b
v".

Tt nhin khng phi ch c mt mnh gim mc Phavie truyn gio

71
theo li y. c cha cn c nhiu i th na. Ngi ta k: "Khi lnh
gii nghim va bi b, th cc gio s lin dn lnh xng vo nh cc
ch ngn hng quen thuc m h bit c ct giu vng thoi. H mang
theo hc sinh chng vin hoc nhng ngi Hoa mi theo o,
nhng ngi ny lm vic thin bng cch gip h cp git ng
bo ca mnh v kim tin cho cc cha c t thin lm cng vic
Cha".

Nu k ht ra y tt c nhng hnh vi c qu ca bn tng xng

ng ca o t thin ny th s qu di. Nhn y ch k s mt vi
vic: Mt cha x n nht mt em b bn x, nh p em, tri em
vo ct; khi ngi ch ca em, mt ngi u, n xin em v, th cha
x y, nh m, rt sng lc do bn ng. Mt cha x khc bn
mt em gi An Nam i o cho mt ngi u ly 300 phrng. Mt
cha khc nh gn cht mt hc sinh chng vin ngi bn x. Dn
lng ngi b nn rt cm phn, trong khi ch cng l ca Cha,
lm n kin tn sc sinh - xin li, ti mun ni v cha ng knh -, th
cng l th tc do nhng ngi i kin ngy th y rng: "D
chng! cc con ! ch c kim chuyn, nu khng th..." c cha
M... chng tuyn b rng nn hc vn Php l nguy him cho
ngi An Nam sao? Cn c cha P... th ch ni rng Cha
cho cy my mc cnh m... ng ngi An Nam l Cha c dng
tm sng sut sao.

Nu thin ng c tht, th s qu cht khng ch cha chp

tt c bn tng thuc a can m . V nu Cha bt hnh
chu ng anh trn cy thnh gi tr v ci th ny, th chc Ngi s
v cng ngao ngn khi thy "cc mn trung thnh ca mnh thc
hin c kh hnh nh th no: gio hi Xim chim ot mt phn
ba din tch rung t canh tc trong x; gio hi Nam K chim mt
phn nm; gio hi Bc K, ch ring H Ni chim mt phn t
t ai, cng thm mt ci vn b xu 10 triu phrng. Khng cn ni
cng bit l phn rt ln ti sn y, gio hi ginh c bng nhng
th on m h khng th v cng khng bao gi th nhn.

i t B... vit: "iu m ngi thc dn phi da vo nh nc

lm - th ngi truyn gio c lm, bt chp nh nc. Bn cnh
lnh th ca ngi ch n in, mc ln lnh th ca nh chung.
Chng bao lu na, s khng cn ro t no cho ngi An Nam c
th sinh c lp nghip nu khng cam chu kip nng n!".

72
Amen! Ly Cha ti.

*
**
Cha y lng nhn i v ton nng. L ng sng th ti cao,
Ngi nn ra mt chng tc gi l thng ng t ln lng
mt chng tc gi l h ng cng do Ngi nn ra. Bi vy, mi
on i khai ho - d n ngti, Maagtxca, Tahiti hay l ng
Dng - cng u c mc theo mt on gi l on truyn gio.
Chng hn, chng ta bit rng Chnh ph Php quyt nh vic chinh
phc Bc K l do s xi gic ca cc ngi gio phm thc dn
c m v Naplng tam u. V cc v lm nhng
g ? H li dng lng hiu khch ca ngi An Nam nh cp
nhng b mt qun s, v nhng bn np cho qun i vin
chinh. Chng ti khng hiu ting latinh gi ci cng vic y l g,
ch ting Php thng dng th gi l lm gin ip.
Bn Gcni, bn Rivie v b l khng am hiu a phng v khng
bit ting bn x th c bn truyn gio lm thng ngn v ch
im cho chng. Trong vai tr ny, cc v mang chc thnh khng b
l dp no thc hin c nhn ca o Cha. C linh mc bo
lnh: t lng ny i, n khng np thu cho chng ta", hay l:
"tha cho lng ny, n quy thun chng ta" (GI.B). Chng ta y
tc l gio hi.

Hng gio s thuc a khng nhng phi chu trch nhim gy ra

chin tranh thuc a, m cn l bn ko di chin tranh, bn ch
trng nh n cng, khng chu iu nh "non". c R.
Ginuiy trong mt bn bo co vi B Hi qun vit rng: "Ti
mun tm cch giao thip vi nh cm quyn An Nam k kt mt
ho c, nhng gp nhng tr ngi rt ln do cc nh truyn
gio gy ra... Mt ho c vi ngi An Nam, d c li bao nhiu,
cng chng tho mn c lng ham mun ca cc ng y. H
mun nh chim ht c nc v lt triu i ang tr v. Gim
mc Penlranh nhiu ln ni nh th v cng l kin ca
gim mc Lphevr".

Phi chng l v yu nc ? Khng, bi v on sau ca bn

bo co, c ni r rng, "nhng gio s hot ng Nam K
hy sinh quyn li ca nc Php cho nhng mc ch ring t".

73
Mu chuyn sau y chng minh cho kin :
Vua Hm Nghi ri b kinh thnh ca mnh b qun Php chim. ng
em ngha qun vy mt lng do ngi theo o chng gi, trong
c su nh truyn gio. Mt tng Php c tin bo, lin iu nh
vi mt c o cho mn thuyn ch qun i gii vy. C o
khc t, bo rng thuyn i nh c ngoi khi ht, ba bn ngy
na mi v. Sau khi iu tra, vin tng bit l tn c o c
phn tn thuyn b qun tip vin khng th i c. Vin tng
bn i c o n bo: "Nu khng c thuyn cho ti trong su gi
na th ti s cho bn ng". Thuyn n, vin tng hi v cha ng
knh: Ti sao li ni di ?" - Tha tng qun, nu cc gio s b
cht ri tng qun mi n, th chng ti s c thm su ngi t
v o phong thnh".

y l nhng hnh ng phc m m cc "Cha nh ta" n lc lm

hng ngy v bao gi cng l nhn danh Cha c.

Bn n ch thc dn Php

CHNG XI
NI KH NHC CA NGI PH N BN X

c nhng trang trn y cng thy ngi ph n An Nam c

cc nh khai ho ca chng ta "bo h" nh th no. Khng mt ch
no ngi ph n thot khi nhng hnh ng bo ngc. Ngoi
ph, trong nh, gia ch hay thn qu, u u h cng vp phi
nhng hnh ng tn nhn ca bn quan cai tr, s quan, cnh binh,
nhn vin nh oan, nh ga. Mt ngi u mng mt ph n An
Nam l con , con b d l mt vic thng thng. Ngay gia ch
Bn Thnh Si Gn - m ngi ta bo l mt thnh ph Php-,
bn gc ch ngi u cng khng ngn ngi dng roi gn b, di cui
nh ph n bn x bt h trnh khi lm nghn li!
Nhng chuyn ng bun nh th,
c th k mi khng ht, song chng ti hy vng rng my vic k
trn cng lm cho ch em chnh quc bit r ph n An Nam
sng qun qui trong cnh lm than v b p bc nh th no. By
gi hy xem ngi ph n bn x cc thuc a khc - cng

74
di s bo h ca nc m- c c tn trng hn khng.
Pht Mdala (Angiri), mt ngi bn x b kt n mt nm t v
ti n trm. Anh ta trn khi nh lao. Ngi ta phi mt ton qun, do
mt quan hai ch huy, n bao vy lng anh ta. Ton qun sc so
rt k nhng khng tm thy. Chng bn tp trung 35 ph n h
hng thn thuc ca anh ta li. Trong s ngi ny c nhng em gi
12 tui, nhng c b 70 tui, nhng ph n c thai, nhng b m
ang cho con b. Di con mt bao dung ca vin quan hai v ca
vin quan cai tr va n, mi tn lnh v ly mt ph n. Cc ho
mc, cc ngi cm u cc t chc t thin trong lng cng bt
buc phi ng xem cnh y. Ngi ta bo lm th cho h s.
Xong ri, ngi ta ph nh ca, bt sc vt, nht nhng ngi n
b b hm hip vo mt cn nh cho chnh bn ao ph kia
canh gc v tip tc mi hnh ng nhc nh th n hn mt
thng.
Ngi ta thng ni: "Ch thc dn l n cp". Chng ti xin
thm: l hip dm v git ngi

*
**
Di u : "Bn thc dn k cp", Vchto Mrch k li mt
hnh vi bo ngc khng th tng tng c ca mt vin quan
cai tr thuc a n: hn nha cao su vo m h ca mt ph n
da en. Sau , hn bt ch ta i mt tng to tng ng phi
nng cho n cht.
Tn vin chc dm bo y hin ang tip tc lp cng mt a
phng khc.
Khn thay, nhng hnh vi b i nh th li khng him g ci ni
m lng bo bi bt thng gi l "nc Php hi ngoi".
Thng 3 nm 1922, mt nhn vin nh oan B Ra (Nam K)
nh gn cht mt ph n An Nam lm phu i mui, ly c ch
lm n o di hin nh hn lm hn mt gic ng tra.
Tuyt hn na l ngi ph n y cn b e do ui khi cng
trng mui nu ch ku kin.
Thng 4, mt nhn vin nh oan khc n thay, cng t ra xng
ng vi tn trc bi nhng hnh vi tn c ca hn.
Mt b c An Nam, cng l phu gnh mui, v b khu lng nn ci
nhau vi m cai. M cai tha vi vin oan. Vin ny khng cn xt
hi g c, tt lun b c hai ci tt nn thn, v khi b c ci xung
nht nn, th nh khai ho li lun mt ci rt c vo bng di

75
lm cho mu c ra lnh lng.
B c ng xung bt tnh. ng l phi b c dy th ngi cng
s ca ng Xar li i l trng s ti n v ra lnh em ngi b
thng i. L trng t chi khng lm. Vin oan lin cho i
chng b gi n, - ng ny m, - ra lnh em v v.
Cc bn c mun nh cuc rng cng nh bn ng s ca h l
vin quan cai tr n chu Phi, hai vin chc nh oan Nam K ny
c hon ton v s khng ? Thm ch c th chng c
thng thng na l khc!

*
**
Cc em b Angi i. Nhiu em mi ln su, ln by phi i nh
giy hay xch gi thu ch kim n.
Chnh ph thuc a v khai ho cho rng cc em cng kh kia kim
c qu nhiu tin nn bt mi em phi c mt s ng k v tr
mn bi hng thng t 1 phrng ri n 2 phrng.
Cc bn cng nhn chnh quc! Cc bn ang phn i mn thu v
l nh vo tin lng, cc bn ngh th no v mn thu b i nh
vo cc em b kia?

*
**
Trc chin tranh, Mctinch, gi ng l 280 phrng mt tn,
ru rom 35 phrng mt trm lt.
Nay gi ng 3.000 phrng, ru rom 400 phrng.
Nh th bn ch c li 1000%.
Trc chin tranh, lng cng nhn mi ngy 3 phrng, nay t 3
phrng 75 n 4 phrng.
Nh th tin lng cng nhn tng cha y 30%.
Gi sinh hot th li tng ln t nht 300%. Nu cng thm s gim
st sc mua ca ng phrng vo s chnh lnh gh gm ni trn
th cc bn s thy i sng ca ngi cng nhn bn x cng cc
n th no.
Thng 2 nm 1923, v ch khng chu tng lng, cng nhn bi
cng.
Cng nh bt c u, m thuc a li cn hn ni khc, bn
ch khng bao gi ngn ngi lm cho cng nhn mu. Cho nn
trong cuc bi cng y, hai cng nhn tr ngi Mctinch, mt anh
18, mt anh 19 tui, b git mt cch hn nht.

76
Bn ch hung c khng t tr con, khng t ph n. T Le Paria, s
ra thng 5 nm 1923, ng tin di y:
"Nh chc trch i x rt bt cng vi nhn dn lao ng. Nhng
ngi khng nhn lm vic theo mc tin cng do bn ch n nh
u b t gic, b cnh binh bt gi v khm xt. u, bn cnh
binh cng t ra y c i vi dn ngho kh.
"Chng hn hm kia, hai cnh binh n vin cu t Trinit bt
mt ph n tn l Luybanh, ch ny hai i b trng nhiu vt n
trong v n sng Rtxinhc ngy 9 thng 2. Ngi ta b t ch,
ly c rng "ch vi phm quyn t do lao ng bng bo hnh
hoc bng li do dm".
"Nhng mt iu chc chn l ngi ph n ng thng i
khng c, th m bn cnh binh vn c mun gii ch i b 32
kilmt n ch ng d thm.
"Lc ch b bt th nm, su ngy ch khng c thy thuc mi
Pho Phrngx(1), cch y 32 kilmt, n khm.
"Th th ai cp giy cho ch ra vin, khi m ngi m c ba con
nh v b bt giam kia vn bo rng mnh cha lnh, mnh cn
thng tch v khng i li c?
"Ti nu s vic ny trong s bao nhiu s vic ng cm phn
thng ti din hu nh khp ni trong thuc a.
"Trong cuc bi cng, mt s doanh nghip, nhng ngi "c
tuyn dng" b bt buc lm vic di s gim st ca cnh binh v
lnh thu, y nh di thi i n l".
Chng ti c trong mt t bo, thy nh sau:
" Cngxtngtin(2), tng on ph n l lt ko i n xin. Mt
ngi trong m ngi cng kh cht bn cu En Cngtara,
tay cn m a con nh.
"T Bgari n Gienpha(3) v s ng gi, tr em v ph n b con
bao vy on xe la xin b th.

"H ch cn l nhng b xng, qun o ti t. Ngi ta cm h lng

vng n cc ga".
*
**
Tht l mt s ma mai au n khi thy rng nn vn minh - di
nhiu hnh thc khc nhau nh t do, cng l, v.v., c tng
trng bng hnh nh du hin ca mt ngi ph n v c mt
hng ngi t cho l phong nh ra sc im t - li i x mt cch
ht sc b i vi ngi ph n bng xng, bng tht v xc phm

77
ti phong ho, trinh tit v i sng ca h mt cch cc k v lim
s.
Thi dm bo thc dn l hin tng ph bin v tn c khng th
tng tng c. y, chng ti ch nu ra mt vi vic m
nhng nhn chng khng thin v trng thy v k li, cc ch
em phng Ty hiu r gi tr ca ci gi l "s mng khai ho" v
ni au kh ca ch em mnh thuc a.
Mt ngi thuc a k li rng: Khi bn lnh ko n, tt c dn
chng u chy trn, ch cn li hai c gi, mt thiu n, mt thiu
ph ang cho a con mi b v tay dt mt em gi ln tm. Bn
lnh i tin, ru v thuc phin. V khng ai hiu ting Php nn
chng ni gin, ly bng sng nh cht mt c gi. Cn c gi kia
th b hai tn lnh, khi n say mm, em thiu sng trong mt
ng la hng my gi lin lm tr vui vi nhau. Trong khi th
nhng tn khc thay phin nhau hip c thiu n, ngi m v a
con gi nh ca b. Xong, chng vt nga c thiu n ra, tri li,
nht gi vo ming, ri mt tn cm li l m vo bng c, cht
ngn tay c ly chic nhn v ct u c lt ci vng c.
Trn m t bng phng trc kia l rung mui, ba ci xc cht
nm : mt em b b lt trn trung, mt thiu n rut gan li ra,
cnh tay tri cng gi nm tay ln cha vo ng tri v tnh, mt
xc c gi gh rn khng khip, thn th trn trung, mt mi chy
khng nhn ra c na, m chy lnh lng ng li da bng
phng ln, lng xy, vng ng nh da ln quay.
Bui ti hm nh chim Ch Mi (Bc K), mt s quan ca tiu
on chu Phi cn thy mt ngi t kho mnh, khng thng tch.
Sng hm sau, vin s quan y thy anh ta b thiu cht, m chy
nhy nha, da bng phng ln v vng nh. l v mt bn lnh
sut m thui con ngi tay khng y, trong khi bn khc hnh h
mt ph n.
Mt tn lnh buc mt ngi ph n An Nam phi hin thn cho con
ch ca hn. Ch khng chu. Hn lin m mt nht li l vo bng
ch, cht ti. Cng vn ngi y k li: "Mt ngy l n, mt tn lnh
trong cn vui, t nhin v c nhy b vo mt b gi ngi An Nam,
ly li l m b mt nht cht ngay.
Mt tn lnh lm vn nhn thy mt ton ngi, nam c, n c, i
vo vn hn lc mi gi sng. l nhng ngi trng rau hin
lnh, t m mun xem vn. Nhng tn lnh ly sng sn bn x
vo h, lm cht hai thiu n.
Mt nhn vin nh oan i vo nh mt ngi bn x, ch nh

78
khng chu, hn bn t nh, v nh gy chn ch v ch nh gia
lc ch ny b khi xng m mt, dt con chy ra khi cht chy".
Thi dm bo v ca bn xm lc tht khng c gii hn no
c. Ci tinh vi ca mt nn vn minh kht mu cho php chng
tng tng c n u th chng c thc hin tnh tn c lnh
lng ca chng n .

*
**
Thu m nng n khng phi ch nh vo rung t, vo sc vt v
vo nam gii m thi, m ci n ma mc (!) y cn ti rng ra cho
c n gii na:
Nhiu ph n bn x khn kh, phi mang nng gng xing i qut
ng ch v mt ti l khng np ni thu.
Trong tt c nhng c gng ca cc nh khai ho nhm lm cho ni
ging An Nam lnh mnh hn v a h ln con ng tin b (?),
phi k n vic cng bc mua ru ty. Khng sao k xit tt c
s nhng lm chung quanh vic bn ru, mt th thuc c dng
pha ch th no cho ngi ta nut tri c ci mn "dn ch".
Trn kia chng ti ni r rng, nui bo bn c mp chnh
quc, ci chnh ph y ti c ng Dng cho php bn ti t
ca n bt n b, tr con khng ung ru cng phi mua ru.
Mun lm va bn c quyn, ngi ta t ra nhng lut l
trng tr vic nu v bun ru lu; ngi ta t ln u ngi dn
bn x c mt l th hnh pht; ngi ta cp v kh cho nhn vin
nh oan. Bn ny c quyn xng xo vo nh ca, rung vn ca
t nhn.
Chng ta hi ly lm ngc nhin - m k cng ng ngc nhin tht -
khi thy cnh binh gii v H Ni hay Hi Phng tng on ng gi,
ph n c mang, tr con, c hai ngi tri chung mt dy, tr li
v ti vi phm lut l thng chnh.
"Nhng th cng cha thm g so vi nhng vic xy ra cc tnh,
nht l Trung K; y, vin cng s kt n v b t hng lot,
gi, tr, n ng, n b".
Tc gi on vn trn t dm thn quyn ca h cng nh lao nh
sau: "ng gi, n b, tr con, tt c m ngi y u bn thu, rch
ri, mt mi hc hc, mt ngu ln v st; tr con b li theo v
ngn chn bc khng kp. Tt c ci m ngi kit sc y
mang theo mi th: nn, qun o rch, cm nm, th thc n,
ln trao cho ngi b can l cha, l chng, l tr ct ca gia nh,

79
v hu nh lun lun l ch gia nh". Tt c nhng iu m ngi
ta c th ni ra vn cn di mc s tht. Cha c bao gi,
mt nc no m ngi ta li vi phm mi quyn lm ngi mt
cch d man, c c trng trn n th.
Khng phi ch c nhng cuc khm nh hng lot, lin tc, m cn
c nhng cuc khm xt thn th ngi bn x bt k ch no,
bt k l nam hay n. Nhn vin nh oan vo nh ngi bn x,
bt n b, con gi ci ht o qun trc mt chng, v khi h
trn trung nh nhng th chng gi tr dm ng k quc n mc
em c con du nh oan ng ln ngi h.
i! Hi nhng ngi m, nhng ngi v, nhng ngi ph n
Php, ch em ngh g v tnh trng ? V cc bn, nhng ngi con,
nhng ngi chng, nhng anh em ngi Php na? C phi l
php lch s ca ngi Php b "thc dn ho" i khng nh?
Nhit tnh ca ngi An Nam i vi nn gio dc hin i lm cho
chnh ph bo h lo s. Bi th, chnh ph ng ca cc trng
lng, bin trng hc thnh chung nga cho cc quan nh binh,
ui hc tr v b t thy gio. Mt c gio bn x b bt gii v
tnh l, c eo gng, u phi trn di nh nng nh thiu t.
Mt vin chnh qun pho binh, t nh mt ph n An Nam, v
ngi y khng chu tip hn vo lc na m.
Mt vin quan hai c nhiu v qut ng mt thiu ph An Nam v
dng gy song nh ch n cht ch v ch khng chu lm v l hn.
Mt s quan khc hip mt em b gi bng nhng cch dm bo v
cng gh tm. B truy t trc to i hnh, hn c trng n, ch v
nn nhn l ngi An Nam.
Trong tt c cc bi din vn, tt c cc bn bo co khp nhng
ni m cc nh cm quyn ca chng ta c dp m ming, v c bn
ngc ngi nghe, h lun lun khng nh rng, ch c nc c d
man mi l quc, l qun phit, cn nc Php, ci nc Php
yu ho bnh, nhn o, cng ho v dn ch, ci nc Php m h
i din th khng phi l quc, cng khng phi l qun phit. !
hon ton khng phi! Nu chnh cc nh cm quyn y a binh
lnh - l con em cng nhn hay chnh l cng nhn - i git hi nhng
cng nhn cc nc khc, th chng qua l dy cho nhng
ngi ny bit sng cho tt m thi!

Ch thch
1) Fort de France. Th ph Mctinch.

80
2) Constantine. Tn mt qun ca Angiri, ng thi cng l tn
qun l ca qun y.
3) Boghari, Djelfa. Tn nhng a phng Angiri.

Bn n ch thc dn Php

CHNG XII
N L THC TNH

I- NG DNG
Thng 11 nm 1922, 600 th nhum Ch Ln (Nam K) v b bt
lng nn quyt nh bi cng.
Cuc phn cng ca bn ch lin din ra khp ni, v khp ni
giai cp cng nhn cng bt u gic ng v lc lng v gi tr ca
mnh.
Nu nhng cng nhn bn x khn kh kia, thng l rt ngoan
ngon, d sai, d bo, khng c gio dc v t chc, i n
ch phi tp hp nhau li - do bn nng t v, nu c th ni nh
th- v u tranh chng nhng i hi tn bo ca ch, th l v
tnh cnh ca h qu khn kh, khn kh n mc m chu u
ngi ta khng tng tng c. y l ln u tin, mt phong
tro nh th nhm ln thuc a. Chng ta hy ghi ly du hiu
ca thi i v chng ta ng qun rng bn phn ca chng ta -
nhng ngi lao ng chnh quc - khng phi ch t tnh on kt
vi nhng anh em cng giai cp y bng li ni, m cn phi gic
ng h, gio dc h v thc t chc v v phng php t chc.
II- AHMY
Lo s v giai cp cng nhn chnh quc thc tnh, ch ngha t
bn Php tm cch di chuyn nn thng tr ca n qua cc thuc a.
Ti , n v vt nguyn liu cho cc nh my v s dng nhng lc
lng phn ng v lc hu(1) chng li cch mng. Bo ch t
sn Pari v cc tnh thng xuyn dnh hng trang cho mc thuc
a. Cc tng t v ngh s t chc nhng cuc din thuyt v thuc
a. Nhng cy bt quan liu v nhng ngi ni khoc y khng tm
u ra li l ca ngi cng n khai ho "ca h" v lng trung
thnh ca ngi bn x.
i khi cc ngi y tr tro n mc em lng... nhn t ca h i
lp vi s cp bc ca thc dn Anh; h cho chnh sch ca ngi

81
Anh l "phng php tn nhn" hoc "thi th bo" v qu quyt
rng cch lm ca ngi Php l y cng bng v t thin!
Ch cn nhn qua cc thuc a Php mt cht cng thy cng
cuc khai ho l "p v nhn t" bit chng no?
ahmy, ngi ta tng thm thu vn qu nng i vi ngi
bn x. Ngi ta bt thanh nin phi b nh ca, rung nng i
lm "nhng ngi bo v vn minh". Ngi ta cm ngi bn x
mua sm v s dng v kh chng th d thng ph hoi sch
trn hng lot lng xm. Gio dc, v sinh u thiu. Tri li, ngi
ta khng t mt th on no bt ngi ahmy "c bo h"
phi chi ci ch "dn bn x" ng ph nh, mt ch h
con ngi xung hng con vt v lm nhc cho ci th gii gi l
vn minh. Dn bn x khng cam chu nhc c mi, phi vng
ln. Th l n p m mu. Ngi ta dng nhng bin php cng
rn. Ngi ta iu qun i, sng lin thanh, sng ci v tu chin
n, ngi ta ra lnh gii nghim. Ngi ta bt b v b t hng
lot. y! Cng cuc khai ho nhn t l nh th y!
III- XYRI
Dn Xyri ly lm hi lng, rt hi lng v chnh sch cai tr ca tng
Gur, cc nh ng cc u ni nh th. Nhng cc s vic sau
y chng minh tri ngc li:
Thng 3 nm 1922, ng Muyxtapha Kman n Mtxin. n tip
ng, ngi Hi gio Xyri dng mt khi hon mn c cm c en
mang cc khu hiu: "Th v Arp l anh em!", "Xin ch qun nhng
ngi anh em Xyri", "Hy gii phng cho chng ti", v.v..
Vic ng Muyxtapha Kman n thm Aana gy nn nhng
cuc biu tnh si ni. Trong hai ngy lin, nhng ngi trong phong
tro phc quc ngchis v Alchxngrt ging c en ko
qua cc ph v h ln nhng khu hiu chng ch u tr Php.
p li ku gi ca phi on phc quc Xyri, nghe u ng
Muyxtapha Kman ni: Mt trung tm vn minh tn ti(2) t
bao th k nh Xyri khng th nm trong tay ngi ngoi quc
c".
Ch ngha thc dn Php khng h thay i ci chm ngn "chia
tr" ca n. Chnh v th m nc An Nam, mt nc c chung mt
dn tc, chung mt dng mu, chung mt phong tc, chung mt lch
s, chung mt truyn thng, chung mt ting ni, b chia nm s
by. Li dng mt cch xo tr s chia ct y, ngi ta hy vng lm
ngui c tnh on kt, ngha ng bo trong lng ngi An Nam
v to ra nhng mi xung khc gia anh em rut tht vi nhau. Sau

82
khi y h chng li nhau, ngi ta li ghp mt cch gi to cc
thnh phn y li, lp nn mt "Lin bang" gi l Lin bang ng
Dng.
Trong cc thuc a mi, ngi ta cng li thy ci sch lc y.
Sau khi chia ct t nc Xyri thnh "mt s quc gia", cao u Php
Byrt li lp mt "Lin bang" Xyri, gm cc "nc" Alp, amt,
v Alauit(3). Mt l quc k c by t ra nhm mc ch .
Cng nh i vi l c An Nam, ngi ta khng qun v vo l c
lin bang mt ming "c bo h", gc trn gn cn. Ngy 11
thng 12 nm 1922 l ngy l "long trng", ln u tin l c y c
ko ln nc ph lin bang Alp.
Trong dp y, nhiu nh cm quyn c din t. ng Xubi Baraca
By, ch tch lin bang, ni no l "nc bo h rng lng, no
l "ngi hng o chn thnh", no l nhng v tng lnh chin
thng", v hng trng nhng iu khc na. ng Bbe Ke, quyn
cao u, cng c tcua rt di. Ngoi nhng iu khc ra, v quan
cao cp y nhc li rng, "nc Xyri c lp khng phi l dn tc
u tin c nc Php sn sc t trong ni", v.v.. Nhng, tt c
nhng li l hunh hoang rng tuch y chng nh la c ai.
Phi on Xyri - Palextin lnh nhim v u tranh cho c lp v
thng nht - chn chnh - ca nc Xyri Hi ngh Ldann gi
mt bc th phn khng. Bc th ny c ng trn t La
Tribune dOrient, v chng ti rt sung sng c sao li di y:
Tha ngi,
"Gia lc ngi ta ng c hn gn nhng l hng m Hip c
Xevr khot ra trong vn Cn ng v gia lc dn tc Arp
ang phi chu ng, so vi mc hy sinh t nguyn ca mnh, nhng
iu tai hi trc tip nht do hip c gy ra, th hi ngh ca
cc ngi, hi ngh t chc ra vi mc ch thit lp mt nn ho bnh
vng chc v lu di, ting ni ca cc i biu dn tc Arp cc
khu vc khc nhau vn cha c lng nghe.
"Th m chnh lc ny li l lc cc nh cm quyn Php chn
khnh thnh mt cch long trng cng cuc thc dn ho m h
tin hnh t bn nm nay bng cch gn ci tng trng cho ch
n l vnh vin l nhng ming c tam ti ln l c m ngi ta va
mi gn cho ci gi l Lin bang Xyri". Th l mt ln na, ngi ta
li ph nhn nhng li tuyn b ca ng minh, nhng iu m nc
Anh nhn danh ng minh cam kt vi cc dn tc Arp, v ngay
c nhng li ca cc chnh khch Php ha bo m nn c lp
cho x Xyri bt hnh. Nc Xyri hin nhin c t cch c

83
c lp nhanh chng, hon ton, v xng ng vi nn c lp y
khng km bt c mt nc no khc phng ng hay phng
Ty. Th m Xyri li khng c php c mt quc k ring ca
mnh. Ngi ta buc Xyri phi nh vo quc k ca mnh ci
mnh tam ti lm du hiu cho ch u tr, l mt s thn tnh tr
hnh.
"Tha ng ch tch, t trc ti nay chng ti lun lun phn i ch
u tr, khng bao gi chng ti cng nhn ch y c, ngy nay
chng ti li cc lc phn i vic gn ci du hiu tng trng ca
ch y vo l c ca chng ti.
"Hu ht cc cng quc, k c nhng nc ln mnh khng km g
nc Php, u khng bao gi dng phng php lm nhc y i
vi nhng thuc a lc hu nht ca h.
"Hin chng Hi quc lin quy nh r tnh cht tm thi ca ch
u tr (iu 22, on 4). Vy th nh chc trch Php da trn c s
no gn ghp mu c ca h cho mt nc m h i du dt n
c lp, mt nn c lp c Hin chng Hi quc lin cng
nhn?
"Tha ngi, chng ti trn trng yu cu ngi xt li phn khng ca
chng ti v vn y, v mt ln na, chng ti nhc li nguyn
vng tha thit nht ca chng ti l nhng yu sch chnh ng ca
chng ti s c bnh vc ti hi ngh.
"Knh mong, v.v..
"Thay mt trng on i biu
Xyri - Palextin
Tng th k
EMIA SEKIP ACXLAN
Ngoi ra, nhng ngi Hama, phn nhiu l cng chc, lut s,
gio s, nh bo, nh bun, gi cho th tng Php mt bc th
m sau y l nhng on chnh:
"Tha ngi Th tng, chng ti c hn hnh trnh by vi ngi
cc yu sch ca chng ti, ng thi chng ti phn i s phn
ng ca ci hi ng , s phn ng m chng ti cho l i
ngc li li ch ca chng ti v li ch ca c nc Xyri ni chung.
"1. Ci hi ng lin bang y khng phi l do quc dn bu ra. V
th, cc u vin ca hi ng hon ton khng c t cch l i
biu ca quc dn, cng khng th phn nh ch ca quc dn.
"2. Hi ng y khng c quyn hnh g c; n b bt buc ch c
tho lun nhng vn no m ngi ta mun a ra trc n, nn
ngay c nhng vn sng cn ca t nc, n cng khng th

84
cp n c. Sau ht, cc ngh quyt ca hi ng li hon ton
ph thuc vo quyn hnh ca cao u, cao u c th tu tin thi hnh
hay bc b.
"3. Chnh ngay c s ca hi ng y cng khng vng, bi v mi
bang ch c mt i biu, mc du dn s cc bang khng bng
nhau. Li cn iu k quc phi l ny na l hi ng khng theo
nguyn tc a s, c mt kin bt ng l cuc biu quyt coi nh
khng c gi tr v vn phi a ln cao u quyt nh.
"4. Ngi ta gii thiu hi ng ny nh l mt bc tin trn con
ng i n thng nht, tht ra n l s ph nhn thng nht, ph
nhn ngay n c t cch ca t nc na, v l mt hi ng
ch nh ra th n hon ton khng phn nh c ch ca quc
dn; thm ch n cn c th i ngc li ch , trong khi trc con
mt ca ton th gii, n li c th c coi nh l c quan t
nguyn vng ca nhn dn Xyri, v do s cung cp cho ngi ta
nhng l do khc t nhng yu sch chnh ng ca quc dn
chng ti.
....
"Cn v nguyn vng ca chng ti, th c th nu ln nh sau:
"a) Cng nhn nn c lp tht s v s thng nht ca Xyri.
"b) Sau khi lm xong cuc iu tra dn s ang tin hnh th s t
chc ph thng u phiu bu ra quc hi. Quc hi s ban hnh
hin php v quyt nh chnh th. Quc hi c th c triu tp
vo cui nm 1922, tc l lc hi ng lin bang s c triu tp.
"c) Thnh lp mt chnh ph chu trch nhim trc quc hi, v
quc hi, trong nhng quyn hn ca n, phi c ton quyn lp
php.
" mi l nhng nguyn vng tht s ca nhn dn Hama, m
cng l nguyn vng ca tuyt i a s nhn dn Xyri".
*
**
T khi tp sch nh ny vit xong, th nhiu bin c nghim trng
xy ra nhiu thuc a. l qu bom Qung Chu do mt
ngi An Nam nm, l nhng qu bom ngti, nhng v bi cng
m mu Guyalp, nhng cuc biu tnh khng km mu
amt, nhng v bi cng Bidct(4), Hammnglp(5) v tnh
hnh si sc Tuynidi.
IV- CCH MNG NGA VI CC DN TC THUC A

Ch ngha t bn l mt con a c mt ci vi bm vo giai cp v

85
sn chnh quc v mt ci vi khc bm vo giai cp v sn
thuc a. Nu mun git con vt y, ngi ta phi ng thi ct c
hai vi. Nu ngi ta ch ct mt vi thi, th ci vi cn li kia vn
tip tc ht mu ca giai cp v sn, con vt vn tip tc sng v ci
vi b ct t li s mc ra.
Cch mng Nga hiu rt r iu . Cho nn n khng dng li
vic c nhng bi din vn l tng p v thng qua nhng
kin ngh nhn o ng h cc dn tc b p bc, m cch mng
Nga dy cho h u tranh. Cch mng Nga gip h v tinh thn
v vt cht nh Lnin vit trong lun cng ca Ngi v vn
thuc a. Cch mng Nga triu tp h n i hi Bacu: hai
mi mt dn tc phng ng phi i biu ti d. Nhng i
biu ca cc ng cng nhn phng Ty cng tham gia i hi.
l ln u tin trong lch s, giai cp v sn cc nc xm lc v
giai cp v sn cc nc b xm lc nm tay nhau trong tnh
anh em v cng nhau tm cch u tranh cho c hiu qu chng ch
ngha t bn l k th chung ca h.
Sau cuc i hi lch s y, mc d ang phi ng u vi nhng
kh khn dn dp trong nc v ngoi nc, nc Nga cch mng
vn khng h mt pht do d trong vic gip cc dn tc y,
nhng dn tc m n thc tnh bng tm gng cch mng anh
dng v thng li ca n. Vic lm u tin ca n l thnh lp
Trng i hc phng ng.
Hin nay, Trng i hc phng ng c l.025 sinh vin m 151 l
n sinh. Trong s sinh vin , c 895 ngi l ng vin cng sn.
Thnh phn x hi ca sinh vin nh sau: 547 nng dn, 265 cng
nhn, 210 tr thc. Ngoi ra cn c 75 hc sinh thiu nin t l0 n
16 tui.
C 150 gio s ph trch ging dy v khoa hc x hi, v ton hc,
v ch ngha duy vt lch s, v lch s phong tro cng nhn, v
khoa hc t nhin, v lch s cc cuc cch mng, v khoa kinh t -
chnh tr, v.v., v.v.. Trong lp hc, thanh nin ca su mi hai dn
tc st cnh nhau nh anh em rut tht.
Trng c 10 ngi nh ln dnh cho sinh vin. Li c mt rp chiu
bng, th nm v ch nht chiu cho sinh vin xem khng ly tin,
cc ngy khc th cho mt ngi thu thu. C hai th vin vi
47.000 quyn sch gip cho cc nh cch mng tr tui bi dng
t tng v i su vo vic nghin cu. Mi dn tc hoc "nhm" li
c mt t sch ring gm sch bo bng ting m ca mnh.
Phng c sch c sinh vin trang tr rt c m thut, v c y

86
 cc bo hng ngy v tp ch.
Sinh vin t mnh cng ra mt t bo c "mt bn duy nht" dn vo
mt ci bng to t trc ca phng c sch. Nhng ngi au m
c iu tr trong bnh vin ca nh trng. Mt tri iu dng
Crim c dnh ring cho nhng sinh vin mi m dy. Chnh ph
Xvit tng nh trng hai tri ngh gm c chn ngi nh. Mi tri c
mt nh chn nui nghin cu vic chn nui. ng ch b th
nng nghip ca trng khng giu ni nim t ho khi ni vi ti:
"Chng ti c 30 con b ci v 50 con ln". Tri cn c 100 hcta
t cho sinh vin trng trt. Trong cc k ngh, sau gi lm vic v
tp luyn, sinh vin i gip nng dn.
Nhn y cng ni thm rng, mt trong hai tri ngh y trc kia l
ti sn ca mt i cng tc Nga(6). Tht l ng nghnh khi trng
thy l c kiu hnh php phi trn nh ngn thp c trang
im bng chic m min i cng tc v thy nhng ngi nng
dn tr tui Triu Tin hay cmni chuyn tr v vui a khng cht
king n trong phng l ca "hong t in h".
Sinh vin n, mc, u khng mt tin. Mi thng, mi ngi cn
c lnh nm rp vng tiu vt.
sinh vin c nhng kin thc c bn v khoa nui tr, nh trng
nhn u mt nh nui tr v mt nh gi tr kiu mu gm 60
em nh xinh xn.
Mi nm Trng i hc phng ng chi tiu n 516.000 rp
vng.
Cc i biu ca 62 dn tc trong Trng i hc lp thnh mt
"cng x. Ch tch v cc cn s ca cng x u do u phiu ph
thng bu ra, ba thng mt ln. Mt i biu sinh vin tham gia vic
qun l kinh t v hnh chnh. Tt c cc sinh vin u ln lt thay
phin nhau lm bp, lm cng tc th vin, cu lc b, v.v.. Tt c
nhng v tranh chp v "phm php" u do mt to n c bu ra
xt x trc mt ton th cc ng ch. Mi tun, cng x hp mt
ln tho lun tnh hnh chnh tr v kinh t th gii. Thnh thong
li t chc nhng cuc mt tinh v nhng bui ti gii tr, trong c
nhng ngh s ti t t xut lm cho anh em c thng thc
ngh thut v vn hc mun mu mun v ca nhng t nc xa
xi.
Mt im c bit lm ni bt s "d man" ca nhng ngi
bnsvch l khng nhng h coi nhng ngi dn thuc a "thp
km y nh anh em, m cn mi h tham gia i sng chnh tr ca
nc Nga na. Nhng sinh vin khi qu hng mnh ch l nhng

87
"dn thuc a", "dn b bo h", ngha l nhng ngi khng c
quyn g khc ngoi quyn np thu, nhng ngi khng c gp
kin vo cng vic ca nc mnh, khng c php bn bc
chnh tr, th nay c tham gia tng tuyn c ca nhn dn bu
nhng i biu ca mnh vo cc Xvit. Mong rng nhng anh em
ca ti cc thuc a ang hoi cng tn ca cu cnh xin x thay
i quc tch mi m khng c, hy th so snh nn dn ch t
sn vi nn dn ch v sn (7)xem!
Tt c nhng sinh vin y u tng chu au kh v trng thy
cnh au kh. Tt c u sng di nn vn minh cao ng" v
di s p bc bc lt ca ch ngha t bn nc ngoi. Cho nn,
tt c u phn khi v thit tha hc hi. H rt hng hi v nghim
tc. H hon ton khng c v cng t n chi nhn nh(8) nh
nhng thanh nin phng ng du hc Pari, xpho, hoc Bclin.
Ngi ta c th ni khng ngoa rng Trng i hc phng ng
p di mi ca mnh tng lai ca cc dn tc thuc a.
Min Cn ng v Vin ng, k t Xyri n Triu Tin - ch tnh
nhng nc thuc a v na thuc a thi - c mt din tch rng
hn 15 triu kilmt vung, vi s dn hn l.200 triu ngi. Tt c
nhng nc rng ln y hin ang di ch ca ch ngha
quc t bn. V mc du dn s ca h ng l phi lm cho h c
sc mnh, cc dn tc b p bc vn cha bao gi ra sc tm ti
tht n ni n chn con ng t gii phng, cho nn h cha
hiu c gi tr ca s on kt dn tc v on kt quc t. H
cha c nhng mi lin h gia cc lc a nh cc dn tc chu u
v chu M. H c sn trong bn thn mt sc mnh v cng to ln
m h cha bit! Vic thnh lp Trng i hc phng ng nh
du mt k nguyn mi; trong khi tp hp nhng ngi tr trung,
hot bt, thng minh ca cc nc thuc a li, nh trng ang
tin hnh mt s nghip v i l:
a) Gio dc cho cc chin s tng lai y nm c nguyn l u
tranh giai cp l nguyn l m mt mt, nhng cuc u tranh chng
tc, mt khc, nhng tp tc gia trng lm cho m h, ln ln
trong u c h.
b) Lm cho i tin phong ca lao ng thuc a tip xc mt thit
vi giai cp v sn phng Ty dn ng cho mt s hp tc
tht s sau ny; ch c s hp tc ny mi bo m cho giai cp
cng nhn quc t ginh c thng li cui cng.
c) Lm cho cc dn tc thuc a, t trc n nay vn cch bit
nhau, hiu bit nhau hn v on kt li t c s cho mt Lin

88
minh phng ng tng lai, khi lin minh ny s l mt trong
nhng ci cnh ca cch mng v sn.
d) Nu ln cho giai cp v sn nhng nc m giai cp t sn c
thuc a, mt tm gng v nhng iu h c th lm v phi lm
cho nhng ngi anh em ca h ang b n dch.
V. HI ANH EM V SN V NNG DN CC THUC A!

Cuc chm git m mu th gii m mt cho hng triu v sn

v nng dn cc thuc a thy r hon cnh sinh sng khng sao
chu ni ca mnh. Mt lot nhng cuc bng n cch mng mnh
lit, nhng cha c t chc, nh du s kt thc ca cuc
chin tranh th gii. Lc lng t pht khng g ngn ni v kht
khao chin u cho mt tng lai tt p hn y, l do giai cp t
sn dn tc bn x t chc v lnh o. Ln mnh ln trong thi k
chin tranh, giai cp t sn dn tc khng mun nm mi trong
nanh vut ca ch ngha quc v cho chng nm phn to ln
nht trong vic bc lt "cng nhn v nng dn ca mnh" na. Khu
hiu u tranh gii phng dn tc ca giai cp t sn tr tui thuc
a ra, c qun chng lao ng n , Ai Cp, Th Nh K,
v.v. hoan nghnh nhit lit v ng h mnh m.
Quc t Cng sn u tranh khng ngng chng bn c mp t sn
tt c cc nc trn th gii. C th no n li gi v quay lng li
vi phong tro gii phng dn tc cc nc thuc a v na thuc
a c khng ?
Khng! Quc t Cng sn cng khai tuyn b ng h v gip
cuc u tranh y, v trung thnh vi mc tiu ca mnh, Quc t
Cng sn vn tip tc ng h cuc u tranh y.
(Trch Tuyn ngn ca
Ban Chp hnh Quc t th ba)

VI- MT BN HIU TRIU CA QUC T NNG DN

GI NNG DN LAO NG CC THUC A

Quc t Nng dn mi y hp i hi ln u tin Mtxcva

ra li ku gi di y t r s quan tm ca mnh i vi nng
dn lao ng cc thuc a:
Hi anh ch em nng dn lao ng cc thuc a!
Hi anh ch em nng dn thuc a, anh ch em l nhng ngi n l
hin i: hng triu anh ch em ngoi ng rung, trn tho nguyn
v trong ni rng ca hai lc a, ang rn xit di hai tng p bc

89
ca ch ngha t bn nc ngoi v bn ch bn x.
Hp ln u tin Mtxcva thnh lp mt t chc u tranh m
cho n nay nng dn cha c, i hi Quc t Nng dn ku gi
thc giai cp ca anh ch em v yu cu anh ch em hy gia nhp
hng ng t chc .
Anh ch em cn khn kh hn cc bn nng dn chnh quc, v
ngy cng qu di, v i kh, v ngy mai bp bnh.
Anh ch em thng b cng bch lao ng nh kh sai, b bt i
khun vc n cht ngi v i lao dch khng thi hn.
Anh ch em b bp di thu kho.
Ch ngha t bn bc lt dm anh ch em trong cnh ti tm ngu dt,
p bc anh ch em v mt t tng v tiu dit ni ging ca anh ch
em bng ru v thuc phin.
Ch bn x b i do bn quc t bn t ra, tc mt ca anh
ch em mi quyn t do c nhn, mi quyn li chnh tr v x hi, do
, h anh ch em xung thn phn tru nga.
y anh ch em vo cnh cng kh v ph sn nh vy cha , ch
ngha t bn cn bt anh ch em la b gia nh, ng rung, a
anh ch em ra lm bia n, nm anh ch em vo nhng cuc chin
tranh huynh tng tn nh li nhn dn bn x khc hoc chng
li nng dn, cng nhn chnh quc.
Hi anh ch em cng kh cc thuc a!
Hy on kt li!
Hy t chc li!
Hy phi hp hnh ng ca anh ch em vi hnh ng ca chng
ti, chng ta cng nhau u tranh cho cng cuc gii phng chung!
Cng cuc gii phng nhn dn thuc a thnh cng mun nm!
Quc t lao ng mun nm!
Quc t Nng dn mun nm!
VII- T CHC CNG ON THUC A
Trch bin bn phin hp ngy 27 thng 6 nm 1923, k hp th ba
ca Ban Chp hnh Trung ng Quc t Cng hi .
u tranh cng on thuc a
Ch ngha quc hin i t nn mng trn s bc lt hng triu
ngi lao ng cc nc thuc a v na thuc a. Bi th, n
ch tan r hon ton v vnh vin khi no chng ta ph b c nn
mng ca lu i quc ch ngha. Theo quan im , vic t
chc cng on cc nc thuc a c mt tm quan trng c
bit. Th m on vin ca Quc t Cng hi hu nh cha h
lm c g Ai Cp, Tuynidi v tt c cc nc ng nm

90
di gt st ca ch ngha quc Php. Mi lin h hin c gia
cc nhm cng nhn cc thuc a Php v cc cng on Php
ch l do ngu nhin. Khng c mt hot ng c h thng no c,
m r rng l nu cha tranh th c qun chng thuc a th
chng ta khng sc ph hu b my quc ch ngha. Vic cn
thit hin nay l phi pht ng mt cuc tuyn truyn rng ln
thnh lp cc t chc cng on cc nc thuc a v pht trin
cc cng on hin c di hnh thc phi thai. Ngoi ra, chng ta
cn phi t r tnh hu i giai cp thc s gia nhng ngi lao
ng thuc mi dn tc, mi chng tc khc phc s nghi k ca
nhng ngi lao ng thuc a i vi nhng i din ca nhng
chng tc thng tr. Mi lin h hu c gia cng on thuc a v
cng on chnh quc ch c th l kt qu ca mt qu trnh cng
tc rt lu di trong cc thuc a.
Khng c qun nhng ngi lao ng thuc a, phi gip cc
t chc ca h, u tranh bn b chng nhng chnh ph ca chnh
quc ang p bc cc thuc a, l mt trong nhng nhim v
cp thit nht ca tt c cc cng on cch mng, nht l cc
nc c giai cp t sn i n dch v bc lt cc nc thuc a v
na thuc a.
*
**
TUYN NGN CA "HI LIN HIP THUC A",
T CHC CA NHNG NGI DN BN X
TT C CC THUC A
"Hi anh em cc thuc a! Nm 1914, v phi ng u vi mt
tai ho gh gm, nhng ngi cm quyn nh nc quay v pha
anh em v yu cu anh em ng tnh gp phn hy sinh ca mnh
cu vn mt t quc m ngi ta ni l ca anh em, nhng tht ra
cho n khi , anh em ch bit c ci u c thng tr ca n m
thi.
lm cho anh em khng ngn ngi, h khng qun lm lo ln
trc mt anh em nhng quyn li m s hp tc vi h s a li
cho anh em. Nhng qua cn bo tp ri, th u li hon , anh em
vn phi sng trong ch bn x, vi nhng to n c bit, thiu
hn cc quyn li gn lin vi phm gi con ngi nh quyn t do
lp hi, t do hi hp, t do bo ch, t do i li ngay c trn t
nc ca anh em. l v mt chnh tr.
V mt kinh t, anh em vn phi chu nn su dch nng n m
nhn dn on ght, vn phi ng thu mui, vn b u c v

91
cng bch tiu th ru v thuc phin nh ng Dng, vn b
i gc m canh gi ti sn cho bn c mp thc dn, nh
Angiri.
"Lao ng nh nhau, nhng cng sc ca anh em li b tr tin t
hn cc bn ngi u ca anh em.
"Cui cng, ngi ta ha hn vi anh em mi th trn tri di
bin, nhng gi y anh em thy ton l nhng li la di c.
"Anh em phi lm th no c gii phng?
"Vn dng cng thc ca Cc Mc(9), chng ti xin ni vi anh em
rng, cng cuc gii phng anh em ch c th thc hin c bng
s n lc ca bn thn anh em.
"Hi Lin hip thuc a thnh lp chnh l gip anh em trong
cng cuc y.
"Vi s gip ca cc ng ch chnh quc ng tnh vi s
nghip ca chng ta, Hi tp hp tt c nhng ngi qu thuc a
hin sng trn t Php.
Bin php hot ng: thc hin s nghip chnh ngha y, Hi
quyt nh a vn ra trc d lun bng bo ch v ngn lun
(t chc ni chuyn, mt tinh, thng qua cc bn dn biu m t vn
ra trn din n cc ngh vin) v bng tt c mi bin php m
chng ta c th lm.
"Hi cc bn b p bc chnh quc! Giai cp t sn trong nc cc
bn la di cc bn, dng cc bn lm cng c i xm lc t
nc chng ti. Ngy nay, vn dng ci chnh sch qu quyt y giai
cp t sn nc cc bn li nh dng chng ti n p mi c
gng t gii phng ca cc bn.
"ng trc ch ngha t bn v ch ngha quc, quyn li ca
chng ta l thng nht, cc bn hy nh li ku gi ca Cc Mc:
"V sn tt c cc nc, on kt li!".
"Hi Lin hip thuc a"

Ch thch
1) Bn ting Php xut bn nm 1946: "... et du matriel humain pour
sa contre rvolution" (s dng nhn lc chng li cch mng).
2) Bn ting Php nm 1946: "Un foyer qui date..." (mt trung tm
tn ti).
3) Alep, Damas, Alaouites. Alep l mt thnh ph ca Xyri; Damas l
th ca Xyri; Alaouites l lnh th ca Xyri b thc dn Php ct ra
thnh mt khu vc t tr t nm 1924 n nm 1930.
4) Bizerte. Qun cng ca nc Tuynidi.

92
5) Hammanlif. Mt thnh ph ca nc Angiri.
6) Tc ca thi t thi Nga hang
7) Bn ting Php xut bn nm 1946: "... la dmocratie bourgeoise
et la dmocratie ouvrire!" (nn dn ch t sn v nn dn ch ca
cng nhn).
8) Nguyn bn: Ils nont pas du tout lair boulevardier et quartier
latiniste. C ngha l: h khng c v hng ngi rong chi trn cc
i l hoc khu ph latinh.
9) Nguyn bn: Formule de Karl Marx. Cng thc ny Mc nu trong
iu l ca Hi Lin hip lao ng quc t: "S gii phng ca giai
cp cng nhn phi l s nghip ca bn thn giai cp cng nhn".

Bn n ch thc dn Php

PH LC
GI THANH NIN AN NAM

ng ume, nguyn ton quyn ng Dng vit: "Khi nc Php

n ng Dng, th dn tc An Nam chn mui lm n l". T
n nay hn mt na th k tri qua. Nhiu bin c phi thng
lm o ln th gii. Nht Bn ng vo hng u cc cng
quc trn th gii. Trung Hoa lm cch mng. Nga tng c l
bo cha i tr thnh mt nc cng ho v sn. Mt lung gi
gii phng mnh m lm cho cc dn tc b p bc vng ln.
Ngi Airlan, Ai Cp, Triu Tin, n , tt c nhng ngi chin
bi hm qua v n l hm nay , ng u tranh dng cm cho
nn c lp ngy mai ca h. Ring ngi An Nam, th vn c th:
sn sng lm n l.
Hy nghe on vn khn nn ny ca mt tn khch An Nam trong
mt ba tic hai trm ngi n, t chc ra chiu i bn Utry,
Valuy v b l v c ngi mi bt tt thi ca bn "lin minh
dn tc" ny. Anh chng An Nam y khng ngi b ra 85 quan
cho mt ba ch chn. Hn c din vn ti ba tic:
"Ti ly lm t ho c thay mt cho ton th c to ni ln tm
lng tn knh su sc, nim vui mng v lng bit n ca chng ti
i vi cc v. i vi con mt khm phc ca chng ti, cc v tht
l nhng ngi tiu biu cho chnh ph ca dn tc Php vinh
quang.

93
"Ti khng tm ra c danh t no p ni ln cho tht ng
ngha ca t tng su kn trong chng ti, nhng tha cc v, cc
v hy tin tnh gn b thu chung, lng trung thnh, s sng bi
ca chng ti i vi nc i Php, l ngi u v bo h,
coi chng ti nh con, khng phn bit mu da v chng tc.
Mi ngi chng ti u t mnh nhn thy tt c nhng n hu
m Nh nc ch tn v nhng v i din cho nc i Php
ban cho chng ti bng cch p dng ng n v sng sut nhng
lut php rng ri v khoan hng".
Trong m tang vin ton quyn Lng, ng N.K.V, tin s lut, tin s
khoa chnh tr v kinh t, lm vic ti to bin l Si Gn, qu
quyt rng, nu c th pht biu thay ton th nhn dn ng
Dng, th ng s au n ni ln li cm t thit tha i vi quan
ton quyn v tt c nhng g m Ngi lm cho dn tc An Nam.
Ri ng V. ku to ln rng:
Nhng ngi m nh nhng bin php bao dung ca Ngi, ngy
nay ang c cng cc v i din ca Nh nc bo h gp phn
vo s phn vinh khng ngng tng ln ca x ng Dng, nhng
ngi y cm t Ngi t y lng v sng bi hnh nh ca Ngi.
Kinh t l vn m Ngi lo ngh n nhiu nht. Ngi mun cho
ng Dng c trang b kinh t tr thnh mt nc Php th
hai, mt nc Php hng cng Vin ng, mt chi nhnh ca
nc Php Cng ho!
Ngi em ht tm hn, tr no vo s mnh ca Ngi l khai ho
cho mt dn tc b ngn cn trn con ng tin b v nhiu iu
kin lch s v kh hu. Ngi l ngi chin s v song ca tin b v
l s gi ca vn minh ...".
Cn ng Cao Vn Sen, k s, hi trng hi nhng ngi ng
Dng ti Php, th ni rng vic ng Lng cht qu sm l mt ci
tang cho ng Dng. Ri ng kt thc bi iu vn bng nhng li
sau y:
Tha quan ton quyn, chng ti chn thnh thng tic Ngi v i
vi tt c chng ti, Ngi l mt ng ch bao dung, khoan th nh
mt ngi cha".
T nhng vic trn, ti xin kt lun rng, nu qu tht tt c mi
ngi An Nam u rp mnh st t nh b l tay sai y ca chnh
quyn th ngi An Nam c phi chu s kip n l cng l ng i.
*
**
Thanh nin ta cng cn bit l hin nay c hn hai nghn thanh nin

94
Trung Quc trn t Php v nm vn chu u v chu M.
Hu ht nhng thanh nin y u tt nghip Hn vn v tt c
ang l sinh vin - cng nhn. Cn chng ta, th chng ta c nhng
sinh vin c hc bng v nhng sinh vin thng, nh n nh
nc hay tin ca cha m (hi thay, hai ci ngun y li khng bao
gi cn c), m ang dnh mt na th gi vo cc vic... chi bi a,
mt na ca na th gi cn li n cc chn n chi; s th gi
cn li, m t khi cn lm, th vo trng i hc hoc trng
trung hc. Nhng sinh vin - cng nhn Trung Quc th li khng c
mc ch no khc hn l nhm thc s chn hng nn kinh t
nc nh v h theo chm ngn: "Sinh sng bng lao ng ca bn
thn v va hc hi va lao ng".
H lm nh th ny: va t chn ln t nc ngi l tt c
nhng ngi c nng khiu ging nhau v cng mun hc mt ngh
th tp hp li thnh nhm vn ng xin vic vi bn ch. Khi
c nhn vo xng th hay nh my, th c nhin l h bt u
bng cch hc vic, ri sau tr thnh th. i vi nhiu ngi
c nui dng trong cnh giu sang v c gia nh chiu
chung, th lm nhng vic nng nhc l mt iu gian kh. Nu h
khng c mt quyt tm vng chc, khng c mt sc mnh tinh
thn phi thng thc y th phn ln phi chn bc. Nhng
cho ti nay, tt c vn tip tc lm vic. Mt tr lc th hai l ngn
ng bt ng, h khc phc c tr lc y nh bit li dng
khiu quan st, ci khiu gn nh l mt bn nng c bit ca
nhng ngi Vin ng chng ta. Nu h khng hiu c hay hiu
mt cch kh khn nhng li ch h ni, th h chm ch quan st
nhng ci m ch ch cho h.
H kim khng c bao nhiu tin. Vi s tin cng t i, trc ht
h phi tnh sao cho sng. V, h coi vic khng xin tin chnh
ph, khng xin tin gia nh l mt vn danh d. Sau na, tu
theo s tin kim c h trch mt phn ng vo qu tng t
do h lp ra. Qu ny nhm hai mc ch: 1) gip nhng sinh vin
au m c giy chng nhn ca thy thuc, v nhng sinh vin tht
nghip c giy chng nhn ca ch; 2) tr cp mt s tin trong mt
nm cho tt c nhng ngi mi hc ngh xong gip h b tc
nghip v.
Lao ng nc no, h cng xut bn y mt t tp ch (lun
lun l do sinh vin - cng nhn ng gp). Tp ch y vit bng ch
Hn, cung cp tin tc ca T quc v ng nhng vn thi s ln
trn th gii, v.v.. Tp ch dnh mt mc cho c gi trao i nhng

95
iu b ch cho vic hc ngh ca h, bo cho nhau bit s tin b
ca tng ngi, khuyn nh v ng vin nhau. Ban ngy h lm
vic, ban m, h hc tp.
Kin tr, quyt tm v on kt nh th, cc "ng ch tr tui"(1) ca
chng ta chc chn s t mc ch. Vi mt o qun 50.000 cng
nhn dng cm ng khm phc, li c o to trong k lut v k
thut hin i, th khng bao lu na, Trung Quc s c mt a v
trong hng cc cng quc cng nghip v thng nghip th gii.
ng Dng, chng ta c tt c nhng ci m mt dn tc c
th mong mun nh: hi cng, hm m, ng rung mnh mng,
rng r bao la; chng ta c nhng ngi lao ng kho lo v cn
c.
Nhng chng ta thiu t chc v thiu ngi t chc! Bi th cng
nghip v thng nghip ca chng ta l mt con s khng. Th th
thanh nin ca ta ang lm g? Ni ra th bun, bun lm: h khng
lm g c. Nhng thanh nin khng c phng tin th khng dm ri
qu nh; nhng ngi c phng tin th li chm ngp trong s
bing nhc; cn nhng k xut dng th ch ngh n vic tho
mn tnh t m ca tui tr m thi!
Hi ng Dng ng thng hi! Ngi s cht mt, nu m
Thanh nin gi ci ca Ngi khng sm hi sinh.
Ch thch
1) T "ch thng dng ch Hoa kiu Vit Nam (ch khch"
hay khch tr")

Ngun: Huytran
VNthuquan - Th vin Online
Ngi ng: Ct.Ly
Thi gian: 27/11/2006 11:26:02 CH

96