Ali Yaar Sarbay _ Siyasal Sosyoloji

SYASAL SOSYOLOJ
AL YAAR SARIBAY
Ali Yaar Sarbay (1952), ilk ve orta renimini Tarsus'ta (1969), yksek
renimini .. ktisat Fakltesinde (1973) tamamlad. Ayn fakltede doktora
yapt (1979). Iowa niversitesinde (ABD, 1980-1981) misafir retim yesi, Ohio
State niversitesinde Fulbright burslusu olarak bulundu (1988-1989). 1984'te
doent, 1990'da profesr oldu. 1976 ylndan beri alt Uluda
niversitesinde Sosyoloji, Sosyoloji Tarihi, Siyasal Sosyoloji ve Siyasal
Psikoloji derslerini vermekte ve Kamu Ynetimi Blm bakanln
yrtmektedir.
Ali Yaar Sarbay'n daha nce yaynlanm kitaplar unlardr:
Trkiye'de Modernleme, Din ve Parti Politikas: MSP rnek olay (Alan:
istanbul, 1985)
Trk Siyasal Hayatnn Geliimi (Ersin Kalaycolu ile beraber) (Beta: stanbul,
1986)
KISALTMALAR
APSR : The American Political Science Review
CPS : Comparative Political Studies
HFD : Ankara Hukuk Fakltesi Dergisi
UMES : International Journal of Middle Eastern Studies
FM : iktisat Fakltesi Mecmuas
SBFD : Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi
Prof.Dr. Ali Yaar SARIBAY
SYASAL SOSYOLOJ
Bir zmleme erevesi
GNDOAN YAYINLARI
Tlin'e
Prof. Dr. Ali Yaar Sarbay
Siyasal Sosyoloji
Gndoan Yaynlar : 92.51
Siyaset / Sosyoloji Dizisi : 02.15
Dzelti: A.Yaar Sarbay / Nuran Demir
Kapak Dzenleme : Gndoan Grafik
Dizgi : Gndoan Macintosh LC Dizgi sistemi
Bask, cilt : Zirve Ofset Tel : 229 66 84
Yayn Haklar : Gndoan Yaynlar
Bilinci Basm : Temmuz 1992
Adakale Sok. 25/37 Tel / Fax : (4) 433 49 85 Kzlay / Ankara
Yazma Adresi: P.K. 271 Yeniehir /Ankara
ekil ekil ekil
ekil liki
ekil ekil
ekil Yurttaln
EKLLER
Siyaset Bilimi: Paradigmalar ve Alt Disiplinler Siyasal Sosyolojik Paradigma:
Grnen ve Grnmeyen Siyasal nan eleri Aktrn deolojik ve Pragmatik
Tutumlar Arasndaki
Sekin-Kitle nan Sistemleri Fark Sembol-laret-Dil likisi
Bat Avrupa'da Uluslama-Demokratikleme Sreci ile likisi
ekil 8 ekil 9 ekil 10 ekil 11
Blnme ve atma Trleri
Blnme Trlerine Tekabl Eden Kartlklar
atmalara Tekabl Eden Parti Tipleri
: Merkez-Kenar, Devlet-Kilise ve Tarm-Endstri
atmalarnn Dourabilecei Parti Sistemi Tipleri
ekil 12 ekil 13 ekil 14 ekil 15 ekil 16 ekil 17 ekil 18 ekil 19 ekil 20
Tarihsel Blnmeler ve Sosyo-Pohtik Oluumlar
Yapsal atmalar ve zmler
Toplumsal Evreler ve atmalar
elikiler. atmalar ve Blnmeler
ok Parti rntleri. Snflar ve Tipleri
Tek Parti Trleri ve ltleri
Parti Tipolojileri ve Bunlar Arasndaki Gei}
Devletin Toplum Karsnda zerklik Dereceleri
Kontroln Tesisi Bakmndan Devlet-Toplum likisi
TABLOLAR:
Tablo 1 : zmir'de Yerel Parti rgtlerinin Patronaj Faaliyetleri Tablo 2
: Parti Liderlerinin Alglarna Gre Semenlerin Yerel Parti rgtlerinden
Bekledikleri Tablo 3 : i Partilerinin Kolektif yelikleri Tablo 4 :
Partilerin Gelirleri inde Kamu deneinin Pay
NSZ...........................................................................
..........9
GR...........................................................................
...........11
1. SYASAL SOSYOLOJNN FKR TEMELLER,
ALANI ve
KAPSAMI...............................................................14
I. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri : Avrupa.........................16
II. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri: Amerika.......................19
III. Siyasal Sosyolojinin Kapsam ve Siyaset Bilimi ile
Olan
Snn.......................................................................21
IV. Siyasal Sosyolojinin Trkiye'deki Fikri Temelleri..................26
V. Trkiye'de Siyasal Sosyoloji Aratrmalarnn
lgi
Alanlar.....................................................................30
Blm
Dipnotlar...................................................................46
2. ZMLEME EREVES..............................................:....49
I. Sosyolojik
Paradigma....................................'....:.................49
II. Epistemolojik Arkaplan: Sembolik Toplum
Kavramlatrmas..............................................................
53
III. Sembolik Toplum ve Siyaset..............................................57
IV. ncelenecek
Konular..........................................................62
Blm
Dipnotlar..........................................;........................64
3. SYASAL
KLTR............................................................. 67

I. Siyaset Yaznnda Siyasal Kltr Kavram ve eitli

Kullanlar....................................................................
....67
II. Semboller Sistemi Olarak Siyasal Kltr...............................69
A. Psikolojik
Temel...........................................................69
B. Sembolik
at.................................................;.............72
III. Siyasal Kltr, deoloji ve Siyasal nan Sistemi
likisi..................................................................'.....
.....73
IV. Sekin Siyasal Kltr - Kitle Siyasal Kltr.....................77
V. Siyasal Kltr ve
Dil.........................................................80
Blm
Dipnotlar..................................................................83
4. YURTTALIK VE KATILMACI DEMOKRAS.........................87
I. Kavramsal
liki.................................................................87
A.
Yurttalk....................................................................87
B. Katlmac Demokrasi..................................................... 90
II. Tarihsel Arkaplan: Ulus-Devlet Kurma Sreci ve
Yurttalk......................................................................
..91
III. Yurttaln Boyutlar: Sivil, Siyasal ve Sosyal......................96
IV. Katlmac Demokrasi, Yurttalk ve
Sosyal Hareketler.....................................................:........
99
Blm Dipnotlar............................................................ 101
5. SYASAL
PARTLER...........................................................103
I. Siyasal Parti Kavram: Kapsam ve Tanm..............................103
II. Siyasal Partilerin Tarihsel ve Sosyal Temelleri...................... 110
A. Tarihsel Temel: Partilerin Kkeni....................................110
B. Sosyal Temel: Sosyal Blnmeler ve Siyasal Gruplamalarn
Nitelii.................................................114
III. Patronaj Arac Olarak
Partiler............................................123
IV. Partilerin rgtsel Yaplar ve Katlmac Demokrasi..............128
V. Parti
Sistemleri...............................................................138
Blm
Dipnotlar.................................................................148
6.
DEVLET..........................................................................
...151
I. Siyasal zmlemede Devlet: Literatre Geri Dn................151
II. Devletin
Kkeni...............................................................154
III. Devlet-Toplum
likisi.....................................................158
IV. Farkl Devlet Kavramlatrmalar................;......................165
V. Devlet ve Katlmac Demokrasi..........................................167
Blm
Dipnotlar.................................................................168
7. SYASAL
DEME............................................................173
I. Kavramlatrma: Siyasal Gelime mi. Deime mi?.................173
A. Yerleik Kavram : Siyasal Gelime...................................173
B. Seenek Kavram : Siyasal Deime...................................178
II. Siyasal Deimenin
Nitelii...............................................181
III. Siyasal Deime ve Kontroln Kurumsallamas...................185
IV. Siyasal deime ve Kontrol Mcadelesi...............................186
Blm
Dipnotlar.................................................................188
SONU...........................................................................
.......191
KAYNAKA........................................................................
...193
EK KAYNAKA: Trkiye'de Siyasal Sosyolojinin
lgi Alanlarna likin Baz
almalar..........................................202
NSZ
Siyaisete ilikin deiik bir sosyolojik zmleme erevesi nermek amacyla
kaleme alnan bu kitap, aslnda kapsaml bir alma projesinin bir blmdr.
Kitapta gelitirmeye altmz siyaset olgusuna topluluk dzeyinde makro
bak, daha ilerideki bir almamzda birey dzeyinde yaplacak tahlillerle
tamamlamaya giriilecektir. Szkonusu alma projemiz siyasetin daha aklayc
zmlemesinin ancak makro (sosyolojik) ve mikro (psikolojik) dzeylerin
bireimi sayesinde mmkn olaca anlayna dayanmaktadr. Bu anlay zaten
kitabn baz blmlerinde yer yer yanstlmaktadr.
Kitabn baz blmleri daha nce baka yerlerde yaymlanan makalelere
dayanmaktadr. rnein, "Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri, Alan ve Kapsam"
blm hocam Prof.Dr. Nermin Abadan-Unat ile birlikte kaleme aldmz ve
"Trkiye'de Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi" (Trk Sosyal Bilimler Demei
Yayn, 1986) kitabnda yer alan almann ok az deitirilmi eklidir.
"Siyasal Partiler" blm, ksmen "iktisat ve Sosyal Bilimler" (C.3, S.l, 1982)
dergisinde yaymlanmtr. "Yurttalk ve Katlmac Demokrasi" blm ise,
"Birikim" (S.32,1991) dergisinde yer almtr.
Bu almay gerekletirmede baz deerli mesai arkadalarmn manevi kalklan
olmutur. Bu adan zellikle Dr. Sleyman Seyfi Ogn'n desteini sevgiyle
anarm. Kaynakann hazrlanmasnda
9
yardmc olan Ar.Gr. Sertar Serdar'a teekkr ederim.
phesiz en byk kran borcum, eim Tlin Sanbay'adr. Her almamda olduu
gibi, bunda da skntlarm paylat, desteini ve yardmlarn hi bir zaman
esirgemedi. Bu almam ona ithaf etmekle borcumun sadece bir ksmn demi
oluyorum.
Nihayet, meslekdalanmdan ve okuyucularmdan gelecek olan eletiriler,
almamn mutlaka varolan eksiklerim gidermede katkda bulunacandan, onlan
memnuniyetle karlayacam imdiden belirtmek isterim.
10
GR
Siyaset bir ok boyutuyla akademisyenlerin merakn ekegelmi; bazen birbirine
zt, bazen birbirini tamamlayc yaklamlarla zmlemeye tbi tutulmutur. Bu
yaklamlarn en ok rabet grenlerinin banda sosyolojik olan gelmitir.
Sosyolojik yaklam, belirli bir sre sosyologlann siyasete duyduklan akademik
ilginin ifadesi olmutur. Bir baka anlatmla, siyaset olgusunun kendisine
"sosyolog" denen biri tarafndan zmlemesinin yaplmas, yaklamn kendi
bana "sosyolojik" saylmas iin yeterli saylmtr. Dolaysyla, siyasetin
eitli zmlemelerinin arasndaki farkn, epis-tcmolojik/teorik olarak deil,
zmlemeyi yapan kiinin formasyonuna bakarak saptanmas det haline gelmitir.
M.Duverger'nin u szleri sylediklerimizi kantlayc niteliktedir:
"Siyasal bilim ve siyasal sosyoloji szckleri hemen hemen e anlamldr. ou
Amerikan niversitesinde, ayn sorunlara, eer bunlar bir Siyasal Bilim Blm
tarafndan ele alnmsa 'Siyasal Bilim' eer bir Sosyoloji Blm erevesinde
incelenmi ise 'Siyasal Sosyoloji' denmektedir. Fransa'da ise 'Siyasal
Sosyoloji' deyii ou zaman, siyasal bilimde uzun sre egemen olmu olan
hukuksal ve felsef yntemlerden bir kopma ve daha bilimsel yntemlerle bir
zmleme getirme isteini yanstmaktadr. Bu farklarn uygulamada nemi
yoktur". 0>
Bu saptama, ksmen geerlidir, nk uzun bir sre Duverger'nin szn eitii
geveklik siyaset incelemelerinde hkim bir tutum olmutur. Bununla beraber,
szkomsu tutuma yol aan bir baka se-
11
bepten de szetmek gerekir. Bu, "sosyoloji"nin veya "sosyolojik" olann
genelletirilmi olmas, dolaysyla zgl (specific) olarak iinin
doldurulmamasdr. Bylece, sosyoloji "sosyal" ile zdetirilmi, "sosyal"
olarak nitelenen herey genelde "sosyolojik" nitelemesine maruz kalmtr. Bunda
da geerli saylan mantk u olmutur: "Sosyal" olann tezahrne bakp,
"sosyolojik" olan belirleme. rnein, bu manta gre sosyal diye nitelenen
cinsiyet, ya, stat, snf, v.d. eklindeki tezahrne bakp, bunlardan biri
veya hepsi ile siyasetin ilintisini saptamaya giritiimizde; siyaseti
sosyolojik olarak zmlemi saylabiliyoruz. Oysa, "tek" bir sosyolojiden
szetmek mmkn olmadndan, diyelim snf olgusuna veya sos-yal'in dier
tezahrlerine her sosyoloji yapan ayn ekilde bakmamak-, tadn Marx'a
dayananlar ayr, Weber'e dayananlar ayr, Goffman'a dayananlar ayr eyler
sylemektedirler. nk, de sosyal olan farkl grnglerle
zdeletirmiler ve onun iin de farkl "sosyoloji" yapmlardr.
.
O halde, Duverger'nin aksine, sadece sosyolog olmaktan veya sadece sosyal
deikenlere dayanmaktan dolay siyaseti zmlemenin-"siyasal sosyoloji" yapmak
iin yeterli olmadn syleyebiliriz.
phesiz, sosyal olann tezahrleri nemlidir. Ama bundan daha nemli olan,
sosyal'in nasl kurgulanddr. Genel olarak bu kurgulamada (construction)
iine siyaseti oturtabileceimiz yeri saptamamz asl sosyolojik olarak onu
zmlememiz anlamna gelecektir.
Sosyal'in nasl kurguladna bakarken, bizim kalk noktamz, onun en nemli
grngs saydmz kltrdr. nk, Wunt-how'un da vurgulam olduu gibi,
inceleme konumuz ister devlet, ister retim aralar veya baka bir ey olsun;
nesne bizatihi kltrel bir kurgulamadr. Yani bizim ona verdiimiz anlama
tbidir ve farkl ekillerde yorumlanabilirlii szknusudur/2)
Bu itibarla, kitabmzda esasen yorumsamac (hermeneutic) sosyolojinin bir tr
olan fenomenolojik sosyolojinin ncllerine (premises) dayanan bir zmleme
ekli gelitirmeye alm bulunuyoruz. Bunun yannda psikolojinin yardmndan
mahrum bir sosyolojinin aklayclk gcnn zaafa urayaca kansnda
olduumuz iin; bize
12
gre nclleri fenomenolojik sosyolojinin nclleriyle tamamlayclk arzeden
bilisel (cognitive) psikolojinin yardmna bavurmak gerekli grlmtr.
Kitap, bu bakmdan nispeten szkonusu iki disiplinin sentezinin ne derecede
mmkn olabileceinin arayn da iermektedir.
Byle bir arayn esaslar Blm 2'de "zmleme erevesiMinde belirtilmitir.
"Siyasal Kltr" (Blm 3), "Yurttalk ve Katlmac Demokrasi'' (Blm 4),
"Siyasal Partiler" (Blm 5), "Devlet" (Blm 6) ve "Siyasal Deime" (Blm 7)
temalar" zmleme erevesi" dahilinde sylenenlerden hareketle aklamaya
giriilmitir.
Kitap'ta vurgulanan temel hususlardan birisi, "Siyasal Sosyolojimin Siyaset
Bilimi denen geni ailenin paradigma konumunda bulunan yeni bir yesi olduudur.
Szkonusu konumun nasl bir deime/ gelime sonucu ortaya kt ise, Blm
l'de "Siyasal Sosyoloji'nin Fikri Temelleri, Alan ve Kapsam" bal altnda
incelenmitir.
Blmler erevesinde yaptmz incelemeler, siyasetin sosyolojik zmlemesine
dair belirli bir anlay formle etmek denemesidir. Dolaysyla, sylenenler
birer nerme niteliinde olup, belki fazlasyla tartmaya muhtatr.
GRN DPNOTLARI:
(1) M. Duverger, Siyaset Sosyolojisi, (ev. .Tekeli), stanbul, 1975 s.5
(2) R. Wuthnow, Meaning and Moral Order: Explorations in Cultural Analysis,
Berkeley, 1987, s.17
13
I SYASAL SOSYOLOJNN FKR TEMELLER ALANI VE KAPSAM
Siyaset olgusuna ilikin sistematik incelemelerin yaklak yirmi-be yzyllk
bir gemii vardr. Bu sre iinde siyaset farkl yaklamlara kapsamlara ve
adlara sahip disiplinler tarafndan incelenmi, ancak son iki yz ylda bu
disiplinler arasndaki iblm giderek zgllemi, nihayet yirminci yzylda-
ikayetlere bile yol aan-sofistike bir uzmanlama gereklemitir.
Onsekizinci ve yirminci yzyllar arasnda meydana gelen toplumsal deimeler ve
bunlara ilikin problemler mevcut toplumsal incelemelere hkim olan anlay da
etkilemitir. Her eyden nce, toplumsal deimeye kout olarak toplumsal
gerekliin brnd ok boyutlu ve girift grnm karsnda olgular olmas
gereken gibi ele alan ve bunun ilke ve kurallarn aratran sosyal
felsefeciliin yetersizlii anlalmtr. Bu ise, olgular olduu gibi
irdelemeye ynelik bilimsel yaklamn gelimesinde bir hareket noktas
oluturmutur. Bylece, o gne kadar genel bir kabul grmeyen sosyal yasa ve
bamsz sosyal bilim anlay onsekizinci yzyldan itibaren kabul edilmeye
balam; bu yeni anlay yanstan yaptlarn says giderek artmtr.
Geri, onsekizinci yzylda da sosyal olgularn felsefi yaklamla
deerlendirilmesine, toplumsal rgtlerin ve insan ilikilerinin ne ve nasl
olduklarna deil, nasl olmalar gerektii sorununa nem verilmeye devam
edilmitir. Ancak, gene bu yzylda sosyal olgularn dzenli bir karakteri
olduu, bundan dolay fiziksel evreni ynetmelere benzeyen doal yasalara bal
bulunduu dncesine de varlmtr. Ayn zamanda, ideal bir sosyal dzenin
ilkelerini ve kurallarn saptamak iin, nce varolan sosyal rgtlerin
incelenmesinin gereklilii, toplum felseficilerini sosyal bilime yneltmek
zorunda brakmtr.C1) nk, toplumsal deimenin toplumsal gereklie
kazandrd girift niteliini anlamadan, nasl bir ideal dzene ynelineceini
belirtmenin pek kolay olmayaca anlalmtr.
Bylece, bir yandan gzleme dayanan almalar geliirken (rnein,
Montesquieu'nun Kanunlarn Ruhu, (1784) adl almas),
14
br yandan "toplumsal yasa" anlaynn ilenmesi (rnein bu hususta,
zellikle A.Comte'un katklar nemlidir), hatta genel bir sosyal bilim kuram
oluturma giriimleri (rnein K.Marx'in almalar) hz kazanmtr/2)
Onsekizinci yzylda meydana gelen bu gelimelerin sosyal bilim anlaynda yol
at iki farkl ynsemeye tank oluyoruz. Bunlardan birincisi, btncl
diyebileceimiz sosyal bilim ynsemesidir. Bu ynsemede hakim olan dnceye
gre, sosyal bilim bir btndr, nk eer sosyal olgularn bal olduklar
doal yasalar varsa, bu tm olgular iin ayndr ve bunlar bulup ortaya
karmak tek bir sosyal bilimin grevidir. Bu anlayn bata gelen temsilcisi
A. Comte'dur. Comte sosyolojiyi btncl sosyal bilim olarak takdim ederken, bir
yandan da bu yeni bilim dalnn pozitif ynn vurguluyor ve ona zellikle
tarihsel gelimenin yasalann inceleme grevini yklyorduP)
Burada btncl sosyal bilim anlayn daha fazla inceleyecek deiliz. Sylemek
istediimiz, sosyal bilim anlayndan nce nasl ki toplumsal gereklie
ilikin tm incelemeler felsefe emsiyesi altnda toplanyor idiyse(4), ayn
eyin, sosyal bilim kavramnn ortaya atlndan sonra, bu kez sosyoloji
emsiyesi altnda yaplmak istenmesidir. Comte'un da asl amalad bu idi.
Ne var ki, Comte bu abasnda btnyle sosyal felsefeden arnabilmi de
deildir. O kadar ki, Aron Comte'u "filozoflar arasnda bir sosyolog,
sosyologlar aTasnda bir filozof"*5 > diye tanmlayabilmektedir.
Belirtmek gerekir ki, bu durumda bulunan tek kii Comte deildir. Belki ayn
tanm ondan ncekiler (rnein bir Saint-Simon Proud-hon) iin olduu gibi,
sonrakiler (rnein bir Marx, Durkheim) iinde yapmak mmkndr. Hatta
diyebiliriz ki, hem olan, hem olmas gerekeni bir arada inceleme istei,
yirminci yzyl balarna kadar yaplan sosyal bilim almalarnda yaygn bir
ekilde bulunmaktayd. .
Yirminci yzyl ise, onsekizinci ve ondokuzuncu yUzyllardaki
15
btncl sosyal bilim ynsemesine kar gelien bir tekilci sosyal bilim
ynsemesinin olduu kadar, bununla ilintili olarak sosyal bilimler arasnda
gelien bir iblmnn ve uzmanlamann balangcn da simgelemektedir.
Tekilci sosyal bilim ynsemesinde hakim olan dnce, toplumsal gerekliin
btn olarak anlalabilmesi iin, fr btn meydana getiren blmlerin tek
tek ve derinlemesine incelenmesi gerektii idi. Bu ise, ancak toplumsal
gerekliin her bir blmne (rneSin din, kltr, siyaset, v.d.) tekabl eden
uzmanlam sosyal bilim disiplinlerinin yardmyla baarlabilirdi.
Siyasal sosyoloji znde bu dncenin rn olarak ortaya kan. bir
disiplindir. Geri siyasi fikirler tarihinin a aan byk dnrlerinden
Aristo, Machiavelli ve Montesquieu gnmz siyasal sosyolojisinin kapsamna
giren konulan ele alp incelemilerdir; ondo-kuzuncu yzylda ise Saint-Simon,
greceimiz gibi, zellikle Marx ve Weber ada siyasal sosyolojiye temel
malzeme niteliinde yaptlar sunmulardr. Ama uzmanlam bir disiplin olarak
siyasal sosyolojiyi yukanda deindiimiz nedenlerle, yirminci yzyln bir
dnce rn saymakta isabet vardr. O tarihe kadar kimi zaman
toplumsal/siyasal felsefe kimi zaman genel sosyoloji iinde eritilme tehlikesi
ile kar karya kalan bu disiplin, ancak yirminci yzyda ada siyaset
bilimi emsiyesi altnda zgn kimliine kavumaya balamtr.
imdi bu sreci, belirli aamalar ve bu aamalar ynlendiren etkenler
erevesinde daha yakndan izlemeye alalm.
/. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri: Avrupa
Siyasal sosyolojiyi douran en nemli etken sadece yukarda genel
hatlaryla deindiimiz felsefi yaklamdan sosyolojik yaklama
- geiin toplumsal gereklii incelemedeki Problemstellung'n (sorunu
ele al biimini) deitirmesi deildir: Kukusuz en iyi sosyal/siyasal
dzenin doal koullarnn ne olduunu sormaktan ok, sosyal siyasal
dzenin koullarn ve mekanizmasn onu oluturan eleri, bu
16
dzenin genelde ve zelde devamllm ve deiimini zmleme^ siyasal
sosyolojinin doumunda nemli bir rol oynamtr. Ancak,
T siyasal sosyoloji Avrupa siyasal dnnde devlet ve toplum ayrannn
kavramlatrlmas zerine ina edilmi bir disiplindikSo-syolojik
Problemstellung, bu ina oluun salam ekilde tamamlanmasnda nemli bir ileve
sahip olmutur.
/Devlet ve toplum arasndaki ayrm, modern devlet fikrinin domasndan sonra
gndeme gelmitir. Bu ayrmla birlikte siyasal
-dn en ok megul eden konu.devletin mi toplumu biimlendirdii, yoksa
toplumun mu devleti biimlendirdii tartmasyla ilgili olmutur^. O kadar ki,
genelde sosyal ile siyasal alanlar arasndaki ayrmn ne olduundan kaynaklanan
bu tartma. bugn ada siyasal sosyolojinin kurucu babalar arasnda iki ulu
hir kutuplamaya bile yol amtr. Bir uta, siyasal alann, bu alanlardaki
kurumlarn ve srelerin zglln ve zerkliini kmseyenler toplanmtr.
Bu ucun temsilcilerinin banda Marx gelmektedir, br uta ise, siyasal alann
hkim alan oluturduu, sosyal alann ikincil nitelikte olduunu savunanlar
toplanmtr. Temsilcileri arasnda Pare-to, Mosca (bir lde Schumpeter) gibi
adlar bulunmaktadr^.
Siyasal ve sosyal alanlar arasndaki farkllamaya ilikin kutuplama,
madalyonun br yzndeki dier bir kutuplamayla ilintili bulunmaktayd., fiu,
devletten vana olanlar ile (Hegel ve izleyicileri
jle vo^Stein) toplumdan yana olanlar (Saint-Simon. Proudhon ve Marx) arasndaki
ideolojik bir atmann da ifadesiydi. Birinciler toplumun devletin egemenlii
altna girmesini, ikinciler ise, devletin toplum tarafndan snrlanmasn,
denetlemesini veya tamamyla ortadan
^kaldrlmasn savunmaktaydlar/9)
kinci gr savunanlar arasnda gerek tezlerinin zgnl ve kapsaycl.
gerek siyasal sosyolojiye katklar bakmndan Marx'in ayn bir yeri vardr.
Geri Marx dorudan siyaset zerine yazmamtr. Bununla beraber yapt
zmlemelerde siyaseti ekonomik kar atmasnn ve bu atmaya dayanan
sosyal snflar arasndaki mcadelenin biimlendirdii bir glge olgu olduunu
vurgulam; bylece siyasetin toplumsal kkenlerine dikkatleri ekmitir. Marx'a
17
gre siyaset, yneten-ynetilen ilikisinde bask, kabul veya iknay salamada,
ksacas hkim olmay veya tbi olmay belirlemede gce dayanan en nemli
arat. Bununla beraber Marx, hkimiyetin (veya tbi olmann) tpk atma gibi
insan ilikilerinin doal bir paras olmadn, her ikisinin de snfl
toplumlara zg olduunu, bu tUr toplumlarn retim biimlerinin zgl ve somut
zelliklerinden kaynaklandn savunuyordu"0). Devleti de bu balamda hkim
sosyal snf(lar)m hkimiyetini srdrme gayesi zerine ina olmu bir yap
olarak gryordu; bu ise devletin toplum tarafndan biimlendirildiinin ak
bir ifadesi idi.
/Ne var ki, hem Marx'ta hem dierlerinde "devlet mi toplumu biimlendirir,
toplum mu devleti" tartmas, Lipset'in belirttii gibi, sanki devletle toplum
birbirinden bamsz iki organm gibi els.^. alndndan yanl bir soru
zerine oturtulmu bir tartmayd/11 ) . Buna karlk, szkonusu tartma
siyaseti devletle zde gren geleneksel siyasal bilim anlaynn eksikliini
sergilemek gibi olumlu J>ir' jatkda bjjujmutujt Bu katk sayesinde devletin
toplumdaki bir ok siyasal kurumdan sadece biri olduu: siyasal kurumlarn da
toplumsal kurum kmelerinden yalnzca birini oluturudu gr geneJ kabul
grmeye balamt ki, bu siyasal sosyolojinin veni bir disiplin olarak etkinlik
kazanmasnda da belirleyici olmutur. nk o zamandan itibaren, toplumsal kurum
kmeleri arasndaki ilikiyi irdeleme grevini genel sosyoloji stlenirken,
siyasal kurumlarla dier kurumlar arasndaki ilikiyi irdeleme grevi siyasal
sosyoloji disiplinine braklmtr*12). Bylece siyasal sosyoloji genel
sosyolojinin uzmanlam bir kolu haline gelirken, geleneksel siyasal bilimden
de ok farkl bir yaklam temsil etmi oluyordu. Bu gelime balamnda siyaset
devletle snrl bir olgu olmann ok daha tesine geiriliyor; bu kez, bir
devlete sahip olsun veya olmasn, tm toplumlarda varolan iktidar olgusuyla
zde klnacak evrensel bir nitelie brndrlyordu.
Siyasetin evrensel bir olgu olarak kavranmaya balamasnda yeber'in yapt
katk son derecede nemlidir. Bu katk. Weber'in genel sosyolojinin yaptnn
tersini yapm olmasnda, iktidar olgu-
18
sunu "siyasal kertede" ele almay baarmasnda belirir/Weber, "belirli -bir
toprak snrlan dahilinde buyruklarn idar bir rgt aracl ile fiziksel
zora bavurma yeteneine sahip olarak yerine getiren her egemen grup siyasal bir
gruptur" tanmyla, siyaseti ("toprak", "idari rgt" ve "fiziksel zor"
elerine yer vererek) devletle badatrmaya almasna karn, zellikle
iktidar esi zerinde durarak, siyasete bak* klsik kurumsal ve hukuksal
perspektiften koparmtr^3)
zellikle Marx'in ve Weber'in derin etkileriyle"4), 1930'larda Avrupa'da tam
anlamyla kendi zgn kimliine kavuan siyasal sosyoloji"5). Avrupa'dan beyin
gnn etkisiyle farkl gelime izgisine Amerika'da sahip olmutur.
//. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri: Amerikal
Avrupa kkenli sosyal teorinin 1930'larda B.Amerika'ya girmesi, bir yandan
Amerikan sosyolojisinin dar ufkunun genilemesine,"6) br yandan Amerikan
siyasal biliminin yeni ve deiik bir boyut kazanmasna"7) yol amtr. Geri
daha nceleri 1920-1930 yllar arasnda Amerikan siyasal biliminde yeni bir
ynseme belirmeye balamt: Chicago niversitesinden C.Merriam'n ban
ektii bir grup siyasal bilimci, klsik siyaset bilimine kar cephe alm,
yntem olarak hukuksal ve tarihsel yaklam arka plana itip. bulgularn
sosyoloji, psikoloji, antropoloji ve ekonomi gibi disiplinler yardmyla
zmlemeye girimilerdi. Daha sonra bu ynseme dier bilim adamlarn da
etkilemi, nihayet davranlk ad altnda yeni bir ekole dnmtr.
Nitekim. H.Lasswell, V.O.Key, Jr.D.Truman, H.Simon, G.Almond ve G.E.G. Catlin
almalarn disiplinleraras bir yaklam kullanarak grgl bilgi ve verilere
dayandrmaya balamlardr. Bu gelimeyi R.Dahl yle ifade etmektedir:
"Tarihsel olarak belirtmek gerekirse, davran yaklam siyasal bilim iinde
hir protesto hareketi idi. Bir ok Amerikal siyasal bilimci, gelenfk-sel
jgereveden, zellikle tarihsel, felsefi ve betimleyici kurumsal ereveden
tatmin olmuyordu! Bu adan davran yaklam daha geni siyasal birimlerden
bireylerin incelenmesine ynelen bir ereve olarak belirdi: siyasal hayatn
rgl yanlarn yntemler ve kuramlar
19
aracl ile anlama giriimi olarak karmza kt"/18)
Bylece semen ve oy verme davran, siyasal-katlma ve kamuoyunun oluumu gibi
srelerle; siyasal partiler, kar gruplar ve kamu ynetiminde karar alma
mekanizmalarna ilikin ok sayda aratrmann gerekletirilmesi mmkn
olabilmitir.
Avrupal gmen bilim adamlar ABD'nde sosyoloji ve siyaset bilimi blmlerinde
nemli pozisyonlara sahip olmulard Bunlar zellikle siyaseti anlamak iin
sosyolojik ve psikolojik kuramlara eilmek gerekliliini vurguluyorlar, Marx'm,
Durkheim'n Pareto'nun, Mosca'nm, Weber'in ve Michels'in v.d. nemine dikkati
ekiyorlard. , Bu abalarn davranln Amerikan siyaset biliminde
1930'larda bir dnm noktas oluturmasnda; 1950'lerde ise yaygnlamasnda bir
hayli katks olmutur. Buna karlk, szkonusu bilim adamlar iinde bir grup,
davranla kar giderek eletirel bir tutum taknmaya balamlardr. Bu
grup (F.Neumann, S.Neumann P.Lazarsfeld, H.Speier, H.Gerth, R.Bendix) davran
yaklam ok dar buluyor^19) ve siyasetin zmlenmesinde sosyolojiden ok daha
fazla yararlanlmasn istiyorlard. B.Amerika'da siyasal sosyoloji bylece
belirmeye ve gelimeye balad; szkonusu sosyolog grup siyaset bilimcisi
meslekdalarnn alanlarna hzla ve vukufla girdi/20) Bunun yannda, siyasal
sosyolojinin A.B.D.'nde gelimesinde baz kurumsal etkenlerin pay da vardr.
rnein "Uluslararas Sosyoloji Dernei" (The International Sociological
Association ISA) (20) 1950'lerde "Aratrma Komiteleri" (Research Committees)
oluturmu; "Siyasal Sosyoloji Komitesi" (The Committee on Political Sociology)
ISA'nn bu giriimi dorultusunda ortaya kmtr. Aslnda byle bir komitenin
kurulmas iin ilk teklif, italya'nn Stresa kentinde 1959 ylnda toplanan
"4.Dnya Sosyoloji Kongresinde, bir grup sosyal bilimci (S. Eisens-tadt,
MJanowitz, S.M.pset. S.Rokkan) tarafndan yaplm, ancak komite 1960'da
faaliyete geirilmitir. 1963'de ise, "Karlatrlmal Siyasal Sosyoloji"
zerine ilk uluslararas konferans dzenlenmi (Tampere): bunu 1965'te
(Cambridge'de) dzenlenen ikincisi izlemitir. 1968'de dzenlenen nc
konferans, siyasal sosyolojiye
20

ilikin uzmanlk konularnn belirlenmesi bakmndan ayr bir neme sahip

olmutur. Nitekim bu konferansta "Siyasal Sosyoloji" Komitesi iinde be ayr
alma grubu oluturulmu, bu gruplarn ileyecekleri u uzmanlk konulan
saptanmtr:
1- Karlatrmal seim davran,
2-Karlatrmal renci siyaseti,
3- Karlatrmal ulus kurma sreci,
4r Silhl kuvvetler ve toplum,
5- Karlatrmal topluluk incelemeleri/21\
Hi kukusuz bu tr kurumsal faaliyetler bir yandan uzmanlar arasndaki
karlkl bilgi alveriini, dolaysyla mukayeseli aratrmalar zendirmi;
br yandan siyasal sosyolojinin uluslararas dzeyde kabul grmesinde son
derecede faydal olmutur. Bir dier yarar, dolayl olarak siyasal sosyolojinin
siyaset bilimi ile olan snrlarnn belirlenmesinde, giderek ieriinin
saptanmasnda ortaya kmtr. Bir ok siyaset bilimcisi ve sosyololou bu
dorultuda yaptklar almalarla siyasal sosyolojinin bugnk grnmn
kazanmasnda nemli katkda bulunmulardr.
III. Siyasal Sosyolojinin Kapsam ve Siyasal Bilim ile Olan \Sinin t------------
--------------: ' : ~~
Siyasal Sosyolojinin ve siyaset biliminin ayn inceleme nesnesi (siyaset)
zerine eilmeleri iki disiplin arasndaki snr mulaklatrd gibi,
kapsamlarn da hemen hemen ayn klmaktadr.
Bu durumun en nemli sebebi, siyasal sosyolojinin k noktas itibariyle
sosylojinin bir dal olduu kadar, bugn sosyoloji gibi bir genel sosyal bilim
haline gelmi olan ada siyaset biliminin^22* de bir esi saylmasdr.
Nitekim S.Rokkan, siyasal sosyoloji iin, kimlii ak ve seik olmayan
karma(melez) bir disiplin demekte; bunun bir zaaf olduunu, ama gllnn ve
yeniliinin de bu noktadan kaynaklandn vurgulamaktadr/23*
Ancak, hemen belirtelim ki, iki disiplin arasndaki snrn
21
mulakl, inceledikleri konular bakmndan kapsamlarnn hemen hemen ayn
oluu, aralarnda hi fark olmad anlamna da gelmemektedir. Nitekim, gerek
siyasal sosyolojide, gerek siyasal bilimde gnmzde otorite saylan kiilerin
yazdklarna baktmzda, bu farkn hangi noktalarda belirdiini grebiliyoruz.
rnein, S .M. Lipset. 1959 ylnda yazd bir makalede siyaset bilimini
"devlet disiplini" olarak tanmlam ve yle demitiry" Siyaset bilimi siyasal
kurumlarn pozitif ve ak ilevleriyle ilgilenir. Siyaset sosyolojisi ise,
toplumsal atma ve toplumsal deime zerinde duran 'radikal' bir
disiplindirffiyasetin izli ilevlerini, ekl lmayan ynlerini, disfonksiyonel
boyutlarn siyaset biliminden daha
alr ve vurgular. Bundanjlolav. si
ynetimi, veya ynetsel rgtlerin nasl etkin klnaca ile, siyaset
sosyolojisi ise brokrasi, zellikle brokrasinin doasnda varolan
bask (stress) ve zorlama (strain) eleriyle ilgilenir.
Daha sonra, R.Bendix ile S.M.Lipset'in beraber kalem aldklar bir
intan sn r^'Me-hfilir'
incelemede ise, iki disiplin arasnd
set bilimi gibi Siyaset Sosyolojisi de iktidarn toplum-
daki dalm ve kullanm ile ilgilenir. Fakat, siyaset sosyolojisi,
iliminden farkl olarak, iktidar dalmnn ve kullanmnn
1 ynlerle ugras'maz; bunlar veri alr.? Bu
sa siy_agjjQl_j_Ldevletten hare___.
devleti nasl etkilediini aratrr.
devleti nasl etke
ketle devletin toplumu nasl etkilediini irdeler?Z
L.Coser, sosyolojinin bir dal olarak grd siyasal sosyolojiyi, bir toplumda
mevcut iktidar dalmnn sosyal sebepleri ve sonularyla olduu kadar,
iktidar dalmndaki deiimlere yol aan toplumsal ve siyasal atmalarla da
ilgilenen bir disiplin olarak tanmlamaktadr. Ona gre, siyaset bilimin zgl
olarak siyasal alan zerinde younlamasna karlk siyasal sosyoloji siyasal
sreci anlamay ve toplumsal yap ile siyaset arasndaki ilikiyi aklamay
kendine konu edinir. Bu adan, toplumsal katmanlama ile siyasal davran
arasndaki veya etnik blmlerle siyasal sre arasndaki ilikiler siyaset
sosyologunun bata gelen uradr/26)
22 -
Hamilton ve Wright, siyaset sosyologlarnn ve siyaset bilimcilerinin siyasal
sistemi farkl kuramsal vurgulamalarn nda inceleyen iki ayr grup olduunu
belirtmekte ve yle devam etmektedirler: "Siyaset sosyologlar toplumdaki
blnmeler zerinde dururlar, bu blnmelerin siyasal yapy nasl
etkilendiklerini ve ondan nasl etkilendiklerini aratrrlar. Siyaset
bilimcileri ise, blnmeleri ihmal ederek daha ok 'Siyaset Oyunu' (Game of
Politics) zerinde dururlar. Ksacas birinciler toplumdaki atma zerinde
durarak, bu atmay douran ve zen aralar; ikinciler istikrar ve bunu
salayan deerleri ve tutumlar incelerler" Z27)
Baz sosyal bilimciler ise, iki disiplin arasndaki snr izgisinin incelenen
olgunun bamsz veya baml deiken kabul edilip edilmemesine gre
ekilebileceini sylemektedirler. Buna gre, sosyolog iin baml deiken
siyasal yap; siyaset bilimcisi iin ise sosyal yapdr. Dolaysyla, genelde
sosyoloji sosyal-yapsal durumlar, siyaset bilimi de siyasal-yapsal durumlar
aklayc deikenler olarak kabul eden disiplinler olmaktadr. Bu balamda,
siyasal sosyoloji dediimiz zaman, her eyden nce, kavram erevemizin,
yaklammzn veya inceleme biimimizin odak noktasnn sosyolojik olduunu
belirtmi oluyoruz/28) M.Duverger'nin dile getirdii ekliyle, "Siyaset bilimi
siyasal olaylarn hem hukuksal kurumlar, .tarih, insan corafyas, iktisat,
demografi vb. gibi alardan, hem de dorudan doruya sosyolojik bir adan ele
alnd geni bir bilimsel yaklam benimsemektedir. Siyaset sosyoloji ise
aksine, zellikle bu son yaklam benimser"/29)
Nihayet, tartlagelen konuda sistemli aklamalardan birini R.G^ jkaungarj
yapmtr. Yazar, siyasal sosyolojiyi siyasal toplumu anlama ve aklama
giriimi olarak niteleyerek, toplum ve siyaset arasndaki-ilikiyi inceleyen bir
disiplin olarak tanmlamaktadr. Ona gre, siyasal sosyolojinin ilgi alanna
giren analitik konu udur:
1. Siyasetin toplumsal kkenleri
2. Siyasetin yaps veya siyasal sre
3. Siyasetin toplum ve kltre olan etkileri/30)
23
Braungart, bu noktadan hareketle, siyasal sosyolojinin kavramsal kapsamn,
esasen toplum ve siyaset etkileimini meydana getiren nedenler asndan
modelletirerek aklamaya girimektedir.
Model 1. Toplum ve siyaset arasndaki basit etkileim sistemine (simple exchange
system) dayanmakta ve yle formle edilmektedir:
S (Toplum)----------------->P (Siyaset)

Model 2. ki deikenli nedensel etkileimleri (Bivariate causal arangements)

esas almaktadr: (S------->P), (P------->P), (P------> S)
Model 3. Ardk ok deikenli iliki (Sequential multivariate relationship)
zerine kurulmaktadr: (S -> Pj-------->S)
Yazar ayrca bu modeli ilgilendikleri konularn odak noktalar asndan
adlandrmaktadr. Buna gre: Model 1. "Siyasetin toplumsal Jcokenleri"ne: Model
2, "Siyasetin siyasal yaps"na; Model 3, "Siyasetin toplunla olan etkileri"ne
tekabl etmekledir. ^
(^'Siyasetin Toplumsal Kkleri" (S >P), Braungart'a gre,
siyasal sosyoloji alannda hl en popler yaklamdr ki, toplumsal yapnn
iktidar organizasyonu ve dalmn nasl etkilemekte olduunu aratrr.
nceleme alanlar ise unlardr: "Topluluk ktidar", "Toplumsal Yapnn
Siyasete Etkisi" (Siyasal Katlmann Mevcut Toplumsal Temelleri; Siyasal
Davrann Toplumsal ve Psikolojik Boyutlar), "Toplumsal ve Siyasal Deimenin
Kaynaklan"/3-'
'^Siyasetin Yaps" (P j>P),
ileilgilenen bir yaklamdr: Siyasal alanda yrtme, yasama ve yarg erklerinin
iktidarn yapsn, oluumunu ve dalmn ne ekilde etkilediini ele alr.
"Siyasal Sekinler ve Siyasal Sistemler", "Siyasal Gelime", "Siyasal Sistem
Tipleri" bu yaklamn inceleme alanalrn oluturur/33'
Giderek hem sosyologlar hem siyaset bilimcileri arasnda popler olan "Siyasetin
Topluma Etkileri" (P >S) yaklam, hangi
ynlerden siyasetin toplum" ptL-ip<lij /erinde younlar. Bu yaklamn en
ok uyguland alanlar, "Siyasal Ekonomi". "Kamu -Siyasa Deerlendirmesi" ve
"Siyasa analizidir"/34)
24
Bu yaklam esas almakla beraber, Braungart, znde toplum ve siyaset
arasndaki dngsel bir modelden yana kmakta ve yle demektedir." Siyasal
Sosyoloji paradigmasnda esas olan toplumsal etkenlerin siyasal sreleri ve
siyasalar etkilemeleri, bunlarn da sonra dnp
toplumu_etkilemeleri(tir"j3_j^.unun u ekilde formle edildiini gryoruz: (S
_->P >1_
Dikkat edilirse, Braungart'n siyasal sosyolojiyi deerlendirii G.Sartori
hari-kendisinden nce deindiimiz bir ok yazarn erevesini olduka am
grnmektedir. O sadece toplumdan siyasete ynelen bir etkiden sz etmemekte,
siyasetin siyaseti (The Politics of Politics) ara deikeniyle siyasetten
topluma yansyan etkiler zerine eilme gereini vurgulamaktadr. Ayn nokta
zerinde 1969'da yazd bir makalede G.Sartori de durmutur. Satori,
siyaset(in) sosyolojisi (Sociology of Polilics)inden farkl olarak siyasal
sosyoloji (Political Sociology) diye yeni bir paradigmadan sz etmi ve bunun
toplumbilimsel (sociological) ile siyasalbilimsel (politological) alanlar
arasndaki noktalar birletiren bir disiplin olduunu eklemitir. Ancak
Sartori, bu yeni paradigmann disiplinler aras ibirlii asndan gelecee
ynelik bir amac simgelediini anmsatarak, yle demitir: "Bugn, gerekte
olan, siyasal sosyoloji dediimiz giriim, siyaset biliminin yadsnmas
eklindeki siyaset(in) sosyolojisinden baka bir ey deildir. Eer
disiplinleraras baarlarla ilgileniyorsak, siyasal sosyolojinin, bir alt alan
olduuna dair gr silmeliyiz ve siyasal sosyolojiyi siyaset(in)
sosyolojisinden ayr tutmalyz"/36)
Grld gibi, sahip olduu yaklam ve kapsam asndan siyasal sosyoloji
siyaset biliminden bir ok nemli noktada ayrlmaktadr. Buna karlk,
gnmzde sosyal bilimler arasnda ortaya kan ibirlii erevesinde "Siyaset
sosyolojisi" de kimliini deitirmektedir. Henz tam anlamyla yerlemi
saylmamakla beraber, bu yeni kimlii siyasal sosyoloji temsil etmektedir.
Sartori'nin belirttii gibi, "Eer siyaset('in) sosyolojisi, siyasal
davranlarn siyasal olmayan (sosyal) nedenlerine eiyorsa, siyasal sosyoloji
ayn davranlarn siyasal olan nedenlerini de kapsamak zorundadr. O halde,
gerek bir siyasal sosyoloji, disiplinleraras her bir parann verilerini
25
deikenler eklinde tekrar ele alan, geniletilmi modellerle disiplinle-raras
duvarlar aprazlamasna kesecek eklide aratrma yapan disiplin
olacaktr"/37)
IIV. Siyasal Sosyolojinin Trkiye'deki Fikri Tetnelleri
Gemii o kadar eski olmasa bile, Trkiye'de genelde sosyal bilim almalarnn
geliim izgisi bir anlamda Avrupa'dakine benzemektedir. Avrupa'da olduu gibi
Trkiye'de de balangta toplumsal felsefe-cilik olumu, olgulara ynelik
incelemeler yaplmamtr. Bu trde ilk almalar ancak Ziya Gkalp'n
katksyla ortaya km; ksmen verilere dayanan bir sosyal olgudan szedilir
olmutur/38^ Ne var ki, Gkalp de, tam anlamyla kendisini toplumsal
felsefecililikten kurtara-mam, hatta giderek "resmi" bir ideologa dnmtr.
Gkalp'n sosyolojiyi bir disiplin olarak 1914'te stanbul niversitesine
sokmas, aslnda toplumsal felsefccilie ilgiyi azaltmam, Avrupa'nn eitli
lkelerinde olgulara dnk olmayan yaklam uzun yllar bizde de devam
ettirilmitir. O kadar ki, Kray'n belirttii gibi, 1940'lara kadar temelde bir
bnye deiiklii geirmemize karn, niversitelerimizde bunlarii
aratrlmas diye bir ey szkonusu olmamtr. Ancak 1940'larda Ankara
niversitesinde byle bir aba balamtr/39^
zgl olarak siyasete dair incelemelerde de durum pek farkl deildir.
"Trkiye'de siyasi dnce ve siyasi yazlarn inanlmayacak kadar gelimi bir
tariheye sahip "olmasna; hatta" Osmanl mparatorluu sresince yazlm
eserlerin en orjinallerinin siyasi alanda" bulunmasna karn^40) felsefi
yaklamn bu incelemelerde de hkim olduunu gryoruz. nk esas itibariyle
Osmanllarda siyasal dnce siyasal gcn kullanlmas ve otoritenin kabul
iin gerekeler yaratma sorunu ile ilgili olmutur^41') ki, bunun znde yatan
yaklam siyasi felsefeciliktir. Gerek ttihat ve Terakki dneminde, gerek Milli
Mcadele ve Cumhuriyet dneminin ilk yllarnda "Siyasi ilimlere konu olacak bir
ok malzeme ortaya kmakla beraber siyasi ilimlerin ilim olarak gelimesinde
byk
26
baar salanamamasnn"^42) bizce en nemli sebebi, szkonusu yaklamn
hakimiyetin knlamam olmasdr.
Bu bakmdan nemli bir aama "Siyasal Bilgiler Okulu"nun (SBO) 1948 ylnda
Ankara niversitesi bnyesine Faklte olarak kabul edilmesiyle gereklemitir.
Okul bundan byle "Siyasal Bilgiler Fakltesi" adn tamaa balamtr.
Bylece, hem "siyasi ilimler"in bilimsellemesini salayacak, hem de szkonusu
kurum iinde ileriki yllarda siyasal sosyolojiyi bir disiplin olarak ortaya
kartacak sre balam oluyordu.
Bu sre iinde 195O'li yllarda, kinci Dnya Savandan sonra artmaya balayan
Amerikan siyasal etkisi ve kltrel rolnn Trkiye'de de younlamasyla
beraber, S.B.F. ders programnda kkl deiiklikler yapma gereksinmesini
duymu, bu dorultuda ilk adm atmtr. Bu tarihe kadar S.B.F. tad isme
karn Avrupa niversitelerinin klsik hukuk retimi programlarnn, ekonomi ve
maliye disiplinlerinin bir karmasnn uygulaycs olmutur. 1859 ylnda
Fransa'dan esinlenerek kurulmu olan bu yksek retim kurumu, kamu ynetiminin
st kademe yneticilerini, diplomatik temsilcilerini v.d. yetitirme ilevini
stlenmiti. niversiteler bir kurum haline gelince, bu defa personel
yetitirmenin tesinde bilimsel aratrmalara girime zorunluluunu duymutu.
Bylece, 1950'lerin banda Anayasa Hukuku, Kamu ynetimi gibi dersler okutan
Bahri Savc ve Yavuz Abadan bu derslere daha ok siyaset bilimine ynelik bir
ierik kazandrmaya girimilerdir. rnein Y. Abadan yaymlad Amme Hukuku ve
Devlet Nazariyeleri (1952), adl kitabnn birinci ksmn "kamu hukuku
kavram", "devletin unsurlar ve ilevleri" gibi konulara ayrrken, ikinci
ksmda "parti doktrinleri"ne yer vermitir. Hi kukusuz bu tr eklektik bir
yaklamn siyaset bilimini tam anlamyla yerletirdiini syleyemeyiz. Yine de
lkemizde siyasetin salt hukuki bir yaklamla incelenemeyecei dncesinin
belirmesi bu tr erken dnem almalarnn katksyla olmutur.
Bu noktada belirtmek gerekir ki, S.B.F.'de olsun, dier kurumlarda olsun, hukuk
yaklamn benimseyenleri siyaset bilimi ierikli almalara ynelten nemli
etken, 1950'de ok partili siyasal hayata
27

geile yaanlan rejim deiikliinin dourduu yeni toplumsal ve siyasal

oluumlarn zorlamasdr. Hukuk erevesinin bu olumulan tam anlamyla
kavramada yetersiz kalm olmas, siyaset bilimi erevesine bir rabet
yneltmitir. Nitekim Trk siyaset bilimini salam temellere oturtmada byk
emei geen Tark Zafer Tunaya 1952 ylnda Trkiye'de Siyasi Partiler adl
kapsaml kitabnn "nsz"nde bu durumu yle aklamaktadr: "...Memleketimiz
tarihinin hi bir devresinde rastlamad demokratik inkiaflar iinde
bulunmaktadr. Ve asl bu senelerde, hayli ge kalm olmakla beraber bizim iin
yeni hadiselerin imdiye kadar karlamadmz zorluklar tevlid ettii ve
edecei buhranl senelerde, memleketimizin siyasi partilerini ve dokunulmam
taraflarn, ileriki inkiaflarn tayin ve tahmin bakmlarndan bilmek lzumu
ve mecburiyeti vardr... Siyaset lmi (Political Science-Science Politique)
adnda yeni bir brann niversite krslerinde inkr edilmez ve muzafferane bir
gelime kaydetmekte bulunmas, bizim de kendi sahamzda bu modern gidie ayak
uydurmak ve yardm vazifemizi meydana karmaktadr".
Tunaya'nn szn ettii bu modern gidie "ayak uydurmak" abalan SBO'nun
faklteye dntrlmesinden sonra daha da hz kazanmtr. Bu kurum yeni
kimliine kavuunca da, Avrupa'daki kame-ralist bilim anlayna uygun olarak
lisans dzeyinde belirli uzmanlk alanlarnn gelimesine olanak tanyan
uzmanlk ubeleri sistemine de son vermemitir. Bylece yksek okul bulunduu
srada kurulmu olan Maliye, Diplomasi, idari Bilimler ubelerinin gelimesi
yeni boyutlar kazanm; ada bilimsel gereklere uygun yeni uzmanlk dallan tek
bir ana konu etrafnda rgtlenmi bulunan fakltelere kyasla daha kolay
yerlemitir. Dolaysyla, SBFde "Siyaset Bilimi", "Siyasal Teoriler",
"Mukayeseli Devlet tdareleri", v.d. dallar bu sayede kkleebilmitir. Belirtmek
gerekir ki, bu geliimi hzlandran bir takm d etkenler de rol oynamtr.
SBFnin 1952'de Birlemi Milletlerin nerisi zerine kendi bnyesinde "Trkiye
ve Ortadou Amme tdaresi Enstits'n kurmas, bu etkenlerin banda gelenlerden
bir tanesidir. Szkonusu Enstitnn kurulmasyla beraber bir grup Anglosakson
bilim adamnn gayretiyle normatif anlamda idare hukuku
28
anlaynn tesinde devlet mekanizmasnn ileyiini siyaset bilimi
kavramlaryla anlamaya alan yeni bir disiplin olarak "Kamu Ynetimi"
poplerlik kazanmaya balamtr. Yine SBFnin 1955-59 yllan arasnda "Amerikan
Yardm Program'nm bir sonucu olarak New York niversitesi ile organik bir
ibirlii oluturmas ve ders programn bu erevede gelen uzmanlarla birlikte
gzden geirmesi Anglo-Amerikan siyaset bilimi kavramlarnn ve anlaynn
iyiden iyiye yerlemesine yol amtr. 1960'dan sonra ise, bu kez UNES-CO'nun
yardm ile yine SBFne bal olarak Basn Yayn Yksek okulunun kurulmas,
zorunlu olarak siyasal iletiim kavram ve ku-ramlarna yeni alanlar amtr.
Aynca gene bu dnemlerde SBF dari limler Enstitsne bal "Halkoyu Aratrma
Grubu (SHAG)", Semen davran, kitle iletiim aralarnn etkinlii, vb.
konularda snrl da olsa grgl aratrmalarn yaplmasna olanak salamtr.
rnein Nermin Abadan-Unat'n 1966 ylnda yaynlad Anayasa Hukuku ve Siyasi
Bilimler Asndan 1965 Seimlerinin Tahlili adl kitab bu erevede ortaya
kan ilk kapsaml alma olmutur. Yazar bu almada, bir yandan seimin
hukuki temellerini ve siyasal sre olarak seim mcadelesinin eitli
aamalann; br yandan Eskiehir ve Diyarbakr'da 270 kanaat nderini kapsayan
bir grgl aratrma ile siyasal partilerin profilini ve siyasal parti
adaylarnn sosyal kkenlerini ayrntl bir ekilde incelemitir.
Abadan-Unat'n bu almas, ayn zamanda SBF iinde siyasal sosyolojiyi temel
alan bamsz bir krs kurulmasnn da gerekesini oluturmutur. Ancak bu
krs "Siyasal Sosyoloji" adl altnda deil, "Siyasal Davran" ad allnda
kurulmutur. Trk niversiteleri arasnda ilk defa SBFde kurulan byle bir
krsnn ad-hakl olarak-eitli eletirilere hedef olmutur. Nitekim, ayn
yllara rastlayan ve ayn ierii tayan dersin BYY'ndaki ad "siyaset
sosyolojisi" idi. Hi kukusuz, belirtmek gerekir ki, szkonusu farkllk,
davran okulu egemen klma gibi bir tercihten kaynaklanmamtr. O halde,
farkll yaratan gereke nedir? En nemli gereke, SFB'deki krs sistemi
uyannea Siyasal Sosyolojiyi, Sosyoloji Krssnn bir alt dal haline
getirilmesini nlemek, ona genci sosyolojiden bamsz bir kimlik
29
kazandrmakt ki, bu da deiik adla yeni bir krs kurmakla mmkn
olabilmitir. Buna bal olarak, elbette siyasal sosyolojinin genel sosyolojinin
bir paras olarak varln srdrmesinde belirebilecek olan siyasetin
sosyolojik redaksiyonunun, siyaset biliminin alan geniletme abalarn
durgunlatraca hususundaki endieden de . szetmeliyiz. Bu ise, akademik
personel devirmede bir takm darboazlar douracak; belki siyaset
incelemelerinin ok uzun sre sosyologlarn tekelinde kalmasna yol aacakt.
SBF'de bu ekilde bir gelime seyri gsteren siyasal sosyoloji, dier kurumlarn
retim programlarnda da yer edinmitir. rnein, ODT'de stanbul niversitesi
ktisat Fakltesinde, Trk ynetimine getikten sonra Boazii niversitesinde,
nihayet 1975'te Bursa (Uluda) niversitesinde (stanbul ktisat Fakltesi
Siyaset lmi Krssnn patronoj altnda) siyasal sosyolojinin kapsamna giren
konularda dersler konulmu, aratirmalar yaplm ve konunun uzmanlarnn
yetitirilmesine balanmtr.
Bu arada, rgtsel dzeyde "Trk Siyasi limler Demei" ve "Trk Sosyal Bilimler
Dernei"nin dzenledii toplantlar, yaptrtt aratrmalar ve evirilerin de
siyaset bilimi ve sosyolojisinin geliiminde yapt katklar anmsatmak
gerekmektedir.
Bugn lkemizde siyasal sosyolojinin kapsamna giren konularda azmsanmayacak
bir aratrma yazn olutuu gibi, uluslararas dzeyde de etkinlikleri olan
bir ok uzman yetimi bulunmaktadr.
V. Trkiye'de Siyasal Sosyoloji Aratrmalarnn ilgi Alanlar Bendix ve Lipset
ilk kez 1957'de yaynladklar ortak yazlarnda, o zamanlar hemen hemen genel
kabul gren bir ekilde siyaset sosyolojisinin ilgi alann oluturan konulan
yle sralamlard:^-^
1. Oy verme davran (tutum ve kanaat aratrmalar)
2. ktisadi iktidarn temerkz ve siyasal karar alma
3. Siyasal eylemlerin ve kar gruplarnn ideolojileri
4. Siyasal partiler, gnll dernekler, oligari sorunu ve siyasal
30
davrann psikolojik boyutlar. 5. Ynetim ve brokrasi sorunu
Aradan geen aa yukar otuz yl gibi uzun zaman iinde yeni toplumsal ve
siyasal oluumlarn bu listeyi olduka geniletmi olmas doaldr. Nitekim,
bugn siyasal sosyoloji disiplinine ilikin belli bal ders kitaplarna
(textbook'lara) yle bir bakmak bile bunu anlamaya yetecektir. Bu nedenle,
konularn sistematik bir ekilde gruplandrarak snrlanmasnda yarar vardr.
Bunun iin biz burada Trkiye'deki siyasal sosyoloji aratrmalarn ait
olduklar ilgi alanlar asndan deerlendirirken. Braungart'n daha nce
deindiimiz "Siya; setin Toplumsal Kkleri", Siyasetin Siyasal Yaps" ve
"Siyasetin
^topluma Olan Etkileri" adlar altnda ypt|~gruplanay' esas
^lacaSz
Bununla beraber belirtelim ki, bu gruplama altnda Braungart'n saptad
konulara tamamen sadk da kalmayacaz. Hem Trkiye'nin zgl koullar, hem de
gncel oluumlar asndan nem arzeden baz konulan da ekleyeceiz. Bir baka
husus, Trkiye'de ilgili yazna bakarken sadece Trke'de yazlm yaptlarla
(kitap ve makalelere) kendimizi snrlamayacamz, Trk bilim adamlar
tarafndan yazlan yabanc dillerdeki yaptlara da bakacamzdr.
A. SYASETN TOPLUMSAL KKLERNE LKN ARATRMALAR
. il. Toplumsal Yap ve Siyaset /Ufkisi zerine Yaplan almalar Bu grup
altnda yer alan almalar bir yandan siyaseti genel olarak toplumsal
gerekliin bir esi olarak zmleyen, br yandan daha zgl ekilde
siyasetin problem alanlarn derinlemesine ele alan almalardr.
Toplumsal gerekliin bir esi olarak nemli almalar yapanlarn banda
erif Mardin gelmektedir. Mardin 1967'de*x) eski Trkler'de ve zellikle
Osmanllar'daki tabaklma olgusu balamnda siyasetin ald biimi
irdelemitir.
*) Siyasal sosyoloji yaznna ilikin ele alnan almalar iin Kitabn "Ek
Kaynaka" blmne baknz. '
-
31
"Stat farkndal (status awareness), "tabaka (stratum) farkmdah", tabaka
ball (affiliation)," "tabaka bilinci" ve "tabaka eylemi" gibi kavram
kategorileri ile alarak, Trkler'de ilk tabaka elerini, "toplumsal
snflarn Osmanl modelleri'ni ve "Osmanl mparatorluu'ndaki 'snf
bilinci"ni zmleyerek; bu elerin zellikle ekonomi ve siyaset eleri
balamnda onsekizinci ve ondo-kuzuncu yzyldaki gelimelere nasl yansdna
bakmtr.
Mardin baka bir almasnda (1969) Osmanl toplumunda, batda olduu gibi,
bireyle devlet arasnda aracl salayan kurumlann veya gcn pazar
ekonomisinden ve zel mlkiyetten alan ve bu unsurla badaacak kltr ve
davran kalplarna sahip bamsz kent ynetimleri, meslek rgtleri gibi
ikincil yaplardan oluan Sivil Top-lum'un bulunmayn zmlemitir. Nihayet
Mardin'in dier bir yazsnda da (1973) ayn ekilde siyaset olgusuna toplumsal
yapsal, elere arlk vererek baktn gryoruz. Benzer bir alma Metin
Heper'e (1980) aittir.
2. Siyasetin zgl Problem Alanlarna ilikin almalar
a. Siyasal Kanlna, Oy verme ve Semen Davranlar
I-----------------;--------------------------------------------
Bu konuda siyaset yaznmz hayli zengin klan sayda almalar bulunmaktadr.
1950 seimleriyle balayan yarmac parti sistemi erevesinde toplum bireyleri
siyaseti etkilemede etkin bir konuma gelmilerdir. Bu nedenle o zamana kadar
karlalmayan oluumlara sahne olan Trk siyasal hayat semen davranlar ve
siyasal katlma asndan da gerek yabanc gerek Trk bilim adamlarnn youn
ilgisini kazanmtr. Ne var ki, bu konudaki ilk almalar sadece seim olayn
kavrama ve ona normatif bir aklama getirme abalaryla ykldr ve anayasa
hukukunun bir problem alandr. Batl anlamda konuya yaklaan almalarn
ortaya kmas iin 1960'lar beklemek gerekmitir.
Nitekim, bu yllarda Abadan-Unat'm (1965'a) "Siyasi faaliyetlerin mihrak noktas
olan Ankara'da "kent nfusunun genel siyasal bilgi derecesini ve buna bal
olarak beliren eilimleri lerek eitli toplumsal tabakalarn tutumunu ortaya
koyan almas ilk akla gelen
32
almadr. Ayn yazarn Ahmet Ycekk ile birlikte yapt (1967) ve
Trkiye'nin dokuz byk kentinde rnek alnan semen gruplarnn sosyo-ekonomik
statleri asndan seimlere (1961-1965) katlma oranlan ve bu oranlann
farkllama deerlerinin; partilerin oy ortala-malarnn ve farkllama
deerlerinin ele alnd bir dier alma da belirtilebilir. Nihayet, Abadan-
Unat'm 1965 seim verilerini esas olarak yaynlad bir baka makale ile (1966
a) daha nce belirttiimiz kitab (1966 b) anlmas gereken katklardr. Bir
baka katk ise, 1966 ksmi Senato seimleri zerine yapt zmleme ile Bahri
Savc (1966 a)'ya ait bulunmaktadr.
Semen davran konusundaki yazn, daha sonraki seimler zerine deiik
boyutlarda zmlemeler yapan aratrmalarla zenginlemitir. Bu aratrmalarn
bulgular, Trk semen davrannn ve seim olaynn siyasal sreci ne ekilde
etkilediinin anlalmas bakmndan nemli katklar getirmitir.
rnein, Ergun zbudun'un (1974 a) 1973 seim'cri zerine yapt bir
aratrmada"..., 1973 seimlerinin Trk parti sisteminde nemli deiimlerin bir
iareti olduu" ve "Trk toplumunun iinde bulunduu hzl ehirleme ve
endstrileme srelerine paralel olarak, partilerin sosyal tabanlar(nn) hzla
dei(tii), semen ktlesinin yeni bir gruplama iinde bulun(duu)" sonucuna
varlm; bu siyasal deiimin "zellikle byk ehirlerde btn aklyle
kendisini gster(dii)", "kylerde ise deiimin ana izgileri(nin) bu derece
belirgin (olmad)" vurgulanmtr. zbudun (1977 a) ayn seimler zerine
yapt bir baka aratrmada ise, bu kez nceki aratrmasnda gzlemledii
semen kitlesinin iinde bulunduu yeni gruplama veya kritik saflama zerinde,
sosyo-ekonomik modernleme, siyasal katlma ve siyasal kurumlama deikenleri
arasndaki ilikileri inceleyerek ayrntl bir ekilde durmutur. Yazarn bu
aratrmasnda vard sonu Trkiye'de sosyo-ekonomik modernleme ile, siyasal
kurumlama dzeyi arasnda ak bir olumlu ilikinin olduu ve yeniden
saflamann byk lde merkez-kenar blnmesine dayanan "eski" Trk parti
sisteminin yerini sosyo-ekonomik blnmelere dayanan "yeni" bir parti sistemine
brakmaya baladdr. Ayn tez
33
zbudun'un Frank Tachau (1975) ile yazd bir baka makalede de ilenmitir.
Baz aratrmalarda ise, semen davranlar sosyal snf deikeni
esas'alnarak incelenmitir. rnein, Muzaffer Sencer'in (1974) Bahat-tin
Akit'in (1976) ve Yksel Glmen'in (1979) aratrmalar bu trdendir. Ancak,
Akit'inki hari dier iki almada da semenlerin siyasal davran ile
snfsal konumlar (Glmen'in kavram daha dar tuttuu ekliyle, sosyo-ekonomik
statleri) arasndaki iliki zayf bulunmutur. Glmen bunun bata gelen
sebepleri arasnda "semen tercihinde birincil gruplarn etkinliinin geleneksel
toplumlarda sosyal hareketliliin youn olduu toplumlardan ok daha fazla
olmasn" gstermektedir. Siyasal sosyoloji bakmndan bu, yani semenlerin
kendi iradeleri dorultusunda tercihte bulunup bulunmamalar nemli bir sorundur
ve bugn siyasal katlma almalarnda merkezi bir yer tutmaktadr.
Siyasal katlma, her eyden nce, bireyin kendi iradesi dorultusunda meydana
getirdii davranlarla siyaseti etkileme olaydr, bu bakmdan seimlerde.oy
verme katlmann sadece bir boyutunu oluturur. Bir baka deyile, siyasal
katlma seimlerde oy vermekten ibaret deildir.
Nitekim, bizde bu alanda yaplan almalarn ilki olan Deniz Bay-kal'n (1970)
kitabnda, siyasal katlmann seimlerde oy vermenin ok tesinde bir kapsama
sahip olduu vurgulanm; bir 'siyasal davran' olarak eitli deikenlerle
(sosyo-ekonomik, psikolojik ve siyasal) olan balants aklanm; nihayet bir
tipoloji oluturulmutur.
Baykal'n almasndan sonra yaplan almalarda ise, siyasal katlmay
kavramlalrma abalan grgl verilerin desteinde srdrlmtr. rnein,
zbudun (1974, b 976 b) sosyo-ekonomik deime asndan 1961. 1965 ve 1969
seim verilerine dayanarak siyasal katlmada blgesel farklar, ehir-ky
farklarn incelemi; ayrca krsal blgelerde ve byk ehirlerdeki siyasal
katlma rntlerini ortaya karmtr. Yazann buHulanna gre, Trkiye'de
illerin sosyo-ekonomik gelime dzeyleri ile seime katlma oranlan arasnda
ters bir orant vardr. Bunun en nemli sebebi, gelime
34
dzeyleri dk olan illerde siyasal katlmann "mobilize" katlma olmasdr.
Krsal yrelerimizde aalk ve eyhlik kurumlarnn varl byle bir durumun
domasnda en nemli etkendir. Ersin Ka-laycolu'nun (1983) yapt aratrmada
ise, kentsel/krsal yaamn siyasal katlmay hem artrabilecei hem
azaltabilecei gibi iki tr etkide bulunduu ve bu etkinin bugne kadar
incelendiinden ok daha etrafl bir ekilde incelenmesi gerektii sonucuna
vanlmaktadr. Nitekim yazar, Kenya. Kore ve Trkiye'de gerekletirilen bir
aratrmann grgl verilerinden karlatrmal olarak yararlanarak Trkiye'de
siyasal katlmann u zelliklerini gstermektedir: "...Trkiye'de erkekler,
grece olarak yksek SES (Sosyo Ekonomik Stat)ye sahip olanlar, kk yerleme
birimlerinde ikamet edenler, kitle iletiim aralarn dzenli olarak
izleyenleri siyasal olaylara ilgi duyanlar, siyasal rejim ve olaylar hakknda
grece olarak bilgili olanlar ve siyasal etkinlik duygusuna sahip olanlar, bu
nileliklere sahip olmayanlara oranla daha sk ve youn bir ekilde siyasal
yaama katlmaktadrlar."
Bu alanda belirteceimiz son bir alma Birkan Uysal'n (1984) iki imento
fabrikasnda yapt grgl aratrmasdr. Bu aratrmada katlma, otorite ve
karar ilikileri erevesinde ele alnmakta ve demokratik deer ve srelere
bireylerin btnlemesi balamnda irdelenmektedir. Yazar, ailenin etkisinin
srekliliine ilikin varsaymn grgl bulgularn doruladn
belirtmektedir.
Siyasal katlma zerine yaplan aratrmalarda yaplan zmlemelerde hemen
hemen daima oy kullanan kitle gznne alnmaktadr/44^ Oysa eitli nedenlerle
sandk bana gitmeyen semenlerin ve siyaseti etkilemede bilinli olarak pasif
kalan bireylerin varolduu bir gerektir. Dolaysyla, siyasal katlma olaynn
bu bakmdan irdelenmesinde de yarar vardr. Ancak, belirtmek gerekir ki,
Trkiye'de bu konuda yaplan aratrmaktan says pek azdr. Bu hususta
belirtebileceimiz sadece iki alma bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Cenap
Nuhrat'n (1971) krsal alanda hi oy kullanmayan baz kyleri inceleyen
aratrmasdr, ikincisi, konuyu "siyasal yabanclama" olarak daha kapsaml
ekilde ele alan Dou Ergil'in (1980 a), grgl aratrmasdr.
.35
b. Siyasal Davrann Psikolojik Boyutlarna ilikin almalar Siyasal
davran gdleyen psikolojik etkenler zerine yaplan almalar daha ok
bireyin siyasal benliinin ve siyasal inan sistemi veya ideolojisinin nasl
olutuu zerinde younlaan almalardr. Bu tr almalar, psikolojik
kuramlardan yararlanarak bireyde hangi psikolojik mekanizmalarn hkim olduunu
ve bireyin bu mekanizmalar siyasal hayat iindeki davranlarna ne ekilde
tadn aklamaya ynelmektedir. Bilindii gibi, bat yaznnda bu gibi
almalarn banda gelen H.D.Laswell'in Psychopathology and Politics, (1930)
yapt ile R.Lane'in Political Ideology, (1962) ve Political Man (1972) adh
yaptlardr. Gerek kuramsal, gerek grgl dzeyde yaplan ve saylar hayli
kabark dier almalar ise burada belirtmeye olanak yoktur.
Bizde ise, maalesef en az alma bu alana ilikin bulunmaktadr. Bunlarn
banda erif Mardin'in (1969 a) "Trkiye'de halk katnda dinsel inanlarn
siyasal eylemi etkilendirmesine ilikin "yapt alma gelmektedir. Dier bir
alma Trkler Alkan'a (1979) aittir. Alkan'n irdelemeye yneldii sorun ise
bireyin siyasal bilincinin gelimesinde ailenin okulun ve toplumsal smf(lar)n
ne dereceye kadar etkin olduudur. Yazar bu sorunu ayn zamanda Cumhuriyet
dneminde Trkiye'de rejimin meruiyetinin salanmas, srdrlmesi ve kar
ideolojilerin denetim altnda tutulmas sreleri balamnda ele almaktadr.
Alkan (1983) bir dier almasnda, psikolojik kuramlardan daha ok
yararlanmtr. Yazar bu almasnda kiilik zmlemeleri balamnda "faizm
ve iddet" "nyarg ve yabanc dmanl" "terrizm"... gibi konulara
eilmitir.
Bu arada belirtelim ki. Ergilin (1980 a) daha nce andmz almas da bir
blmyle siyasetin psikolojik zmlenmesine rnek gsterilebilir.
36
c. Toplumsal ve Siyasal Deime Sorunlarna ilikin almalar
Toplumsal deime olgusu Trkiye'de Cumhuriyetin kuruluundan bu yana toplumun
bir ok alann, bu arada siyasal sistemi ok eitli ve karmak sorunlarla
kar karya brakmtr. Nitekim bu durum siyaset incelemelerinin de ilgi
alann oluturmu: szkonusu sorunlar bu incelemelerde siyasal sistemin
deiimi ve istikrar asndan irdelenmitir. Bu adan dinin toplumsal ve
siyasal deiim karsndaki konumu ve siyasetle olan ilikisi en ok ilgiyi
eken sorun olmutur. (B.Dver, 1955, 1967; B.Savc, 1959; T.Z.Tunaya 1962; S.
Mardin, 1969, 1971, 1977 a, 1977 b, 1981, 1983; M.Sencer, 1968: N.Abadan-nat-
A.N. Ycekk. 1969, 1970; Ycekk, 1971: B.Toprak, 1978, 1981: N.Vergin, 1977:
M.Heper, 1981 M.A.Aaoullar, 1982; I.Sunar-B. Toprak, 1983: A.Y.Sarbay. 1985)
Bir dier sorun, ordunun siyasal hayata mdahalesidir. Ordunun hangi koullarda,
hangi gdlerle ve hangi tarihsel sebeplerle siyasete kart konusunda,
Trkiye'nin kez deneyim geirmi bir toplum olmasna karn, yaplan
aratrmalarn says ok deildir (B. Savc, 1961; E. zbudun, 1966; A.
T.Klal, 1967, 1974 b: N.Abadan-Unat 1970; t.Turan. 1974; G.ayian, 1978;
K.H.Karpal, 1981; M.Bozdemir, 1982; F.Tachau-M.Hcper, 1983)
renci hareketleri ve rencilerin siyasal davranlar da zerinde nemle
durulan sorunlardan olmutur (N.Abadan-Unat, 1965, b; 1971: .Ozankaya, 1966;
l.Turan, 1969 a: A.T.Klal. 1974 a; T.Ate. 1976).
1970-1980'ler Trkiyesinde siyasal hayat terr ve iddet olgusunu yaad. Sosyal
bilimcilerimiz elbette buna kaytsz kalamazlard. Nitekim yaplan
aratrmalarda, terr ve iddet konusu yapsal ve kltrel kaynaklan ve dier
boyutlaryla ele alnp incelendi, anlalmasnda ve zlmesinde ksmen de olsa
ipular sunuldu. Ne var ki, siyasal hayat bu kadar ok etkilemi olmasna
karn, bu sorun zerinde yaplan aratrmalarn says ok azdr145'. Bu
almalarn da byk ksm (Turan, 1978 a: S.Mardin, 1978: .Ozankaya. 1979;
M.Bozdemir, 1981: G.B.Isen. 1983: S.Vaner, 1985) soruna kavramsal
37
dzeyde yaklamakta, ancak ok az (D.Ergil, 1980 b; R.Kele-AJnsal, 1982)
grgl veriler erevesinde zmlemeler yapmaktadr.
Nihayet, toplumsal deime srecinde ortaya kan nemli sorunlardan biri de,
kadnlarn toplumsal ve siyasal hayatta oynadklar role ilikindir. Son yllara
gelinceye kadar Trk toplumunda kadn sorunu, tmyle kadnlara tannan yasal
haklar bakmndan incelenmise de, bugn bu sorunun toplumun her kesiminde
varolduu ve ok boyutluluk gsterdii anlalmtr. Nitekim bu husus. Sosyal
Bilimler Derneinin yaynlad kitapta (Abadan-Unat. 1979 a) yetesiye
vurgulanmtr. Kadnn siyasal hayattaki yeri ise balbana ayr bir konudur.
Bu konuda gze arpan ilk olgu. Trkiye'de siyasal karar alma mekanizmalar
iinde kadnlarn-oran biraz deimekle beraber-dn olduu gibi bugn de az
sayda bulunmasdr. Hatta, bu seimlere katlmada da geerli bir gzlemdir.
Nitekim, az sayda da olsa. baz sosyal bilimcilerimiz bu olgunun nedenleri
zerine eilen aratrmalarda bulunmulardr (N.Abadan-Unat. 1981; .Tekeli,
1979, 1982; Yeim Arat. 1983) rnein Tekeli'ye gre, sorunun sebepleri arasnda
kadnlarn benimsedikleri veya kendilerine benimsetilen ideoloji nedeniyle,
siyasetin kendilerini ilgilendiren bir mcadele alan olarak grmemeleri bata
gelmektedir ki, bunun da kaynanda kapitalist toplumlardaki iblm
bulunmaktadr. Bu toplumlarda esas olarak yeniden retimden sorumlu tutulan
kadnlarn alma ve yaama alanlar evleri olmaktadr.
Bununla beraber, siyasal iletiimin etkisiyle, bir ok kadnn siya-sallaarak.
bir anlamda siyaseti kendilerini de ilgilendiren bir olgu olarak grdn
ortaya karan grgl bir aratrmay burada belirtebiliriz (O.Tokgz, 1979).
B. SYASETN SYASAL YAPISINA LKN ARATIRMALAR
Siyasetin siyasal yapsna ilikin aratrmalar, iktidar olgusu etrafnda
toplanan sorunlar irdeleyen aratrmalardr, tktidann ne ekilde, hangi ara v&
yntemlerle ele geirildii ve korunduu: iktidarn toplumun hangi kesimleri
tarafndan kullanld, hangi yntemlerle el deitirdii, nihayet iktidarn
nasl bir kurumlama
38
sreci izledii bu grup aratrmalarn aklamaya yneldii temel sorulardr.
Sorulara aranan yantlarda odak niteliindeki konular ise unlardr: "Siyasal
Partiler ve Bask Gruplar". "Siyasal Sekinler". "Parlmentolar". "Sivasal
Gelime" ve "Siy?)l Sistem
1. Siyasal Partiler ve Bask Gruplarna likin almalar
Siyasal iktidar ele geirmek veya paylamak amac sivasal partilerin varlk
nedenleridir. Bu nedenle siyasal partiler zellikle oulcu yapdaki siyasal
sistemlerin ba aktrleridir.
Trkiycde oulcu siyasal hayata geildikten sonra siyasal partilerin nemi ve
etkinlii artm, ayn zamanda bu konudaki siyaset yazn zenginlemeye
balamtr.
Partiler konusunda ilk yaplan alma 1946 ylnda ortaya km ve bir
sosyolog tarafndan yaplmtr. Niyazi Berkes (1946) almasnda modern
parti'yi "siyasi mcadeleyi gayri ahsi ekle sokan mekanizma" olarak
tanmlayarak, iktidar mcadelesinin kurumsal erevesine dikkati ekmektedir.
Kukusuz iktidar mcadelesinin kurumsal bir erevede vuku bulmasnda hukuki
dzenlemelerin rol byktr. Nitekim bu konu da hayli ilgi uyandrm ve bir
ok yazar partileri byk lde bir hukuk olgusu olarak incelemilerdir. (B.
Savc, 1958, 1964, 1965 a: Y.Abadan. 1959; D.Perinek, 1968). Bunun yannda,
partileri tarihsel, siyasal ve sosyolojik birer olgu olarak gren almalar
yaplm (T.Z. Tunaya. 1952; A.Payaslolu, 1952; N.Abadan-Unat, 1966; M.Sencer,
1971; S.Akin. 1971, 1980; E.Onulduran, 1974: K.H.Karpat, 1975; S.Sayar, 1975,
1978; E.zbudun. 1976 a, 1977 b, 1981; .Ergder, 1980: M.Tuncay. 1981: .
Yetkin. 1982): ayrca partilere ilikin zgl sorunlar da incelenmitir
(t.Turan, 1968: S.Sayar, 1976). Trkiye'de partiler konusunda yaplan baz
aratrmalar ise, monografi trndedir. (C.Eroul, 1970; S.K1, 1976;
A.Y.Sanbay, 1985)
_Siyasal iktidar ele geirmek kadar olmazsa bile gene de nemli bir hareket onu
etkilemektir. Bu ilevi demokratik toplumlarda bask gruplar yerine getirir.
Kukusuz bask gruplar bu ilevlerin yerine getirirlerken siyasal partilerle
olduu kadar, siyasal iktidarla da dzenli
39
bir iliki gelitirebilirler ve bu iliki demokratik siyasal hayatn
ilerliinde nemli katklarda bulunabilir. Trkiye'de yaplan almalar, baz
kavramlatrma giriimlerinin dnda (Y.Abadan. 1959; N.Abadan-Unat, 1959)
meseleye bu ynyle bakan zmlemeler iermektedir (Y.K.Zabunolu 1969; M.Akad,
1976).
2. Siyasal Sekinlere ilikin almalar
Siyasal iktidarn kimler tarafndan elde tutulduu veya toplumun kimler
tarafndan ynetildii konusu, siyasal iktidar mcadelesini anlamak bakmndan
ok nemlidir. Hele Trkiye gibi yenileme hareketlerinin hep sekin gruplarnca
gerekletirildii, siyasal sekinlerin et-kinliklerini uzun sre
koruyageldikleri toplumlarda bu nem daha da artmaktadr.
Trkiye'de siyasal sekinler zerine dorudan yaplan almalarn says ok
azdr. Bu almalar da daha ok k nunun kavramsal dzeyde irdelenmesi veya
mevcut kuramlarn snrl bir erevede karltmlmasndan ibarettir. (B.Dver,
1965: M.Kapani, 1977; T.Alkan. 1977; M.Turhan, 1984). Bu konuda F.W.Frey'in
I965'te yaynlad The Turkish Political Elite adl klasiklemi almasna
benzer nitelikte bir baka alma bizde henz gerekletirilmi deildir. Bunun
bir istisnas olarak belki A.nsal'n (1976) yazm olduu makale
gsterilebilir.
Buna karlk, brokrasi ile ilgili almalarda dolayl olarak siyasal
sekinler konusunun da ilendiini gryoruz. Bu tr almalarn banda
M.Heper'in (1974) yapt belirtilebilir. Yaptnda zellikle Osmanl Trk sivil
brokrasisinin siyasal hayatta oynad rol zerinde duran Heper, ayn zamanda
konuyu siyaset sosyolojisi yaklamyla kapsaml bir ekilde ilk
inceleyenlerdendir. Yazar, "Osmanl-Trk devletinin geliiminde genellikle
siyasal sistemin sosyo-ekonomik sisteme etkin olduu "ve" Osmanl-Trk
devletinde temel siyasal atmalarn likleme temas etrafnda gelimesi ve bu
atmay srdrenlerin bir sosyo-ekonomik snf temelinden yoksunluklar(nn)
bu gr kantlad" varsaymndan hareketle zmlemelere girimekte ve
grgl bulgularla bu temel varsaym snamaktadr.
40
zmlemelerin yazar ulatrd sonu ise; eitli aamalar izleyerek oluan
bir "brokratik ynetim geleneinin siyasal etkinliinin giderek zayflam
olmasdr: "Sivil brokrasi, artk homojen bir en-telleklel elitin paras
olmad gibi glenen sosyo-ekonomik gruplar brokrasiyi etkilemek
durumundadr."
Nitekim, Heper'in yaptyla ayn yayn yln paylaan bir baka yapt ise
(G.aylan, 1974) Trkiye'de endstriyel topluma gei ynnde toplumsal
deiimin "giriimci snfn nderliinde yrtldnn; Cumhuriyetin ilk
yllarnda burjuva snfnn gszl nedeni ile etkisiz kalan giriimciliin
giderek glenmesi ve nderlik fonksiyonunu yrtegelmesinin yksyle
ilgilidir. Bu almada grgl bulgularn destei ile bize gsterilen, iktidar
mcadelesinde ekonomik sekinlerin siyasal sekinlerden daha etkin bir konum
kazandklardr. Bu gzlem dier baz almalar tarafndan da dorulanmaktadr.
(M.Heper, 1976 a; I.Turan, 1984)f46).
3. Parlmentoya ilikin almalar
Siyasal iktidar ilikisi, ayn zamanda bir hkmettne-tbi olma ilikisidir. Bu
ilikinin znde baz genel kabul grm ve meruiyetini yasalardan alan
kurallar bulunur. Siyasal sistemlerde kural yapm parlmento veya meclislerin
bata gelen grevidir ki, bu insanlk tarihinin kaydettii nispeten yeni bir
olgudur.
Trkiye'de ise parlmentonun gemii yz on yllk bir zaman dilimini
kapsamaktadr. Bu sre iinde demokratik siyasal hayat besleyen nemli bir
kurumsal gelenek olumu bulunmaktadr. Ne var ki. Trk siyasal hayatnn
geliim sreci iinde parlmentonun konumu, ilevi ve yapsn zmleyen
aratrmalar snrl sayda yaplmtr. Bu almalarn ounluu parlmento
olgusunun ya hukuki boyutlaryla ele alm (T.Gne. 1956: E.zbudun, 1962;
T.Karamustafaolu, 1965; S.Armaan,1978) veya tarihsel boyutuna arlk vererek
incelemi (I.Ortayh, 1976, 1978; S.Akin, 1970 a, 1970 b): pek az toplumsal ve
siyasal boyutlar zerinde daha arlkl olarak durmutur (A.T.Klah. 1967:
G.aylan. 1976: .Turan, 1978 b: E.Kalaycolu, 1980; A.N.Ycekk 1982: I.Turan,
1985). Siyasal hayatta "kural
41
yapmndan", "temsil ilevi"ne; "merulatnna-emniyet subab-k yolu"
olmadan, "siyasal eitim ve toplumsallatrma ilevi"ne, denetleme ilevi"nden
"hkmet danmanl", hatta "yarg ilevi"ne kadar uzman roller oynayan
parlmentoyu derinlemesine anlamak, bu tr almalarn artmasyla mmkn
olabilir.
4. Siyasal Gelimeye ilikin almalar
Siyasal gelime, ok boyutlu, deiik ekillerde tanmlanan bir kavramdr*47'.
Bununla beraber 1950'lerde ortaya atldnda bu kavramla amalanan, kinci
Dnya Savandan sonra Afrika ve Asya'ya yaylan yeni devletlerin
..oluturduueitli siyasal kurumlarn, gruplarn ve srelerin aklanmas ve
gelimelerinin tahminidir. Bu nedenle, bat yaznnda bu alanda yaplan ilk
almalarda hem yeni siyasal sistemler, hem de bunlarn iinde bulunduklar
yap "geleneksel" olarak ifade edilmi, bunun kart olarak da Bat Avrupa ve
Kuzey Amerika'da rnekleri grlen "modern" siyasal sistemlerin ve toplumsal
yaplarn bulunduu ileri srlmtr. Bylece, siyasal gelime, modernlemeye
baml olarak, geleneksel toplumsal yap ve siyasal sistemden modern olanlara
gei olarak kabul edilmitir148'.
Geri 1960'larda siyasal gelime olayna bu ekilde yaklam eletirilere
uram; kavrama aklk getirme abalarna kout olarak onun ok boyutluluuna
dikkat ekilmitir. Buna karlk, kavramn zgn (orijinal) eklindeki
kullanlna gsterilen rabet gnmzde de devam etmektedir. Dolaysyla,
bugn "siyasal gelime" dendiinde, u oluumlar kastedilmektedir(49):l. Yksek
dzeyde farkllam bir siyasal yapnn varolmas, 2. Genel olarak, merkezin
hukuki ve idari alannn genilemesi; siyasal faaliyetlerin toplumun tm
alanlarna yaylmas, nfuz etmesi. 3. Geleneksel sekinlerin etkinliinin
krlmas ve geleneksel meruiyet anlaynn zayflamas.
Bu oluumlar, Cumhuriyet'in kurulmasyla beraber, ulus-devlet kurma aamasnn
nemli meseleleri arasnda yer almtr. Bu balamda, bir yandan ulusal bir
siyasal kimlik yaratma, siyasal katlm geniletme; te yandan merkezi siyasal
bir otoriteyi temsil etme ve eitli sosyal gruplar arasndaki iktidar
mcadelesini kurumsal
42
bir ereveye oturtma giriimleri Cumhuriyet dnemi siyasal gelimesinin nemli
ynleri olarak belirmitir. Trkiye'nin siyasal gelimesi zerine yaplan
almalara bu adan bakldnda ortaya yle bir grnm kmaktadr: Bu
almalarn ou Trk siyasal geliimimin arka plann (Osmanl dnemi
batljama giriimlerini) sorgulayan ve bunun tarihsel boyutuna daha
ok'arlk verir niteliktedir (B.Savc, 1965 b, 1966 b: T.Z.Tunaya, 1960.
1970); bir ksm uzun bir modernleme srecinin aamalarn sosyolojik ve
siyasal bilimsel kavramlatrma giriimleridir. (K.H.Karpat. 1959, 1967, 1973;
N.Berkes, 1964 a. 1964 b, 1965. 1973; S.Kili, 1968. 1981: A.N.Ycekk, 1968;
.Turan, 1969 b; T.Timur, 1971; t.Suriar, 1974: E.Akarh, 1975; M.Hepcr, 1976 b,
1977; E.Kongar, 1979, 1981; N.Abadan-Unat, 1979 b; .Mardin, 1983 b).
Szkonusu almalarda kullanlan kavramsal erevelerde ok byk oranda bat
siyasal gelime yaznnn etkisi grlmekle beraber, olgularn aklanmasnda
eletirel bir tutum ve yeni kavram araylar da gzden kamamaktadr.
5. Siyasal Sistem Trlerine ilikin almalar
Yneten-ynetilen ayrmn ald biim, bir toplumdaki siyasal iktidar
olgusunun kurumsal erevesinin anlatmn da ierir ki. hu SgJgyg. "siyasal
sistem" olarak adlandrlmaktadr. Bir baka devile. siyasal sistem, herhangi
bir toplumda iktidar, hkmetmeyi ve otoriteyi ieren kurumsallam insan
ilikileri biimidir. Bu biimler zerine yaplan incelemeler, batda Aristo ile
balar ve gnmz sosyal bilimcilerine kadar gelir.
Bu kadar ilgi ekmi ve ekmekle devam eden bir alana siyaset bilimcilerimizin
gsterdikleri ilgi yok denecek kadar az olmutur. Bu konuda yaplan bir ka
alma da (E.am. 1976; Y.Grbz, 1980: G.ayian. 1981) genel olarak dnyann
belli bal siyasal sistemlerini betimlemeye ynelik almalardr. lgin
olan, baz Anayasa Hukuku kitaplarnda ayrlan blmler dnda, siyaset
sosyolojisi asndan Trk siyasal sistemini anlamaya ynelik irdelemelerin de
hemen hemen bulunmamasdr. Bunun bir istisnas, C.Oktay'n (1983)
43
yaptdr. Oktay, bu yaptnda Trk siyasal sistemini evre koullannda vuku
bulan deiimler balamnda ele almakta ve bunun sistemin alt esini oluturan
kamu brokrasisinin ileyiinde ne gibi sorunlara yol atn tartmaktadr.
Bir dier istisna ise, A.nsal'n (1980) Trk siyasal sistemini alt sistem
etkileimi asndan inceleyen almasdr. Yazar bu almasnda bir alt
sistem olarak Anayasa Mahkemesinin Trk siyasal sisteminde oynad rol
kuramsal ve grgl dzeylerde irdelemektedir.
Siyasal sistem trleri zerinde yaplan aratrmalarn yok denecek kadar az
sayda bulunmas, belki, Trk sosyal biliminde olgulara karlatrmal olarak
bakma alkanlnn henz tam anlamyla yerlememi olmasna balanabilir.
C. SYASETN TOPLUMA ETKLERNE LKN ALMALAR
Siyasetin toplum zerine etkilerini irdeleyen almalar, esas itibariyle
ynetsel kurumlarn, programlarn ve siyasalarn hizmet sunulan kurum veya
gruplar zerindeki etkinliini deerlendirmeye ynelmektedirler. "Siyasal
ekonomi" (political economy), "siyasa .deerlendirmesi" (policy evaluation) ve
"siyasa analizi" (policy analysis) alanlarnda yaplan incelemeler bu
trdendir(50).
Bizde ise bu tr almalar hem az. hem de kapsam olarak snrl bulunmaktadr.
rnein, siyasa deerlendirmesi ve siyasa analizi siyaset aratrmaclarmzn
hi ilgisini ekmemi konular olarak durmaktadr. Siyasal ekonomi greli olarak
daha ilgi ekmi bir alan grnmndedir. Ne var ki. bu alana ilikin almalar
da siyasal sistemin toplumdaki sosyal ve siyasal kaynaklar ne ekilde ve nasl
toplad, dntrd ve datt sorunu ile pek az ilgilenmi olan
almalardr. Bunlarn bir ksm sadece iktisadi etkenlerin ileyiine nasl
yansdna bakan almalardr. (T.Bulutay-N.Yldrm, 1968 T.Bulutay, 1970;
.Tekeli, 1977). Ancak pek az sosyal ve siyasal kaynaklarn nasl topland,
dntrld ve datld sorununu irdelemektedir. (E.zbudun, A.Ulusan.
1980: .Ergder. 1981).
Oysa, hem siyasal sistemin alt-sistemlerle olan ilikisinin, hem de siyasal
srecin btnselliinin anlalmasna bu tr aratrmalarn art-
44
mas olduka katkda bulunabilecektir.
Bu blmde gttmz ama, bir yandan sosyal bilimler arasndaki uzmanlama
olgusunun bir rn olan siyasal sosyolojinin geliim izgisini, kapsamn ve
ilgi alanlarn saptamak: br yandan bunlarn Trkiye balamnda sahip olduu
grnme bakmak olmutur.
Bu adan, belirtilmesi gereken ilk husus, Trkiye'de siyasal sosyolojinin ilgi
alanlarnda aznsanmayacak bir yaznn karmza km bulunmasdr. Yaptmz
gruplandtrmalara gre en ok sayda alma "Siyasetin Toplumsal Kkleri"
altnda toplanmaktadr. Buna karlk, "Siyasetin Siyasal Yaps" ve "Siyasetin
Topluma Etkileri" bal allnda toplanan almalar daha az saydadr.
"Siyasal sosyoloji paradigmas"n gznne aldmz da, az sayda olan bu son
grup almalarn artmasnn, siyaset olgusunu ok deikenli bir model eklinde
zmlemeye katks byk olacaktr.
Bir baka husus, incelediimiz almalarda kuramsal ve grgl olmayan
aratrmalarn okluudur ki, bunlar da 1960'lara kadar yabanc yazn
(zellikle Anglo-Amerikan yaznn) tantc veya bu yazndaki ynsemeleri
yanstc almalardr. Ancak 1960'lardan sonra gerek kuramsal, gerek grgl
zgnl olan almalar ortaya kmaya balamtr*5n. Kukusuz, bu tr
almalarn artmas da siyasal sosyolojinin geliiminin hzlanmas asndan
son derecede gereklidir.
Nihayet, nemli bir husus da, incelenen almalarn ounda siyaset sosyolojisi
ve siyaset bilimi arasndaki snrn tam anlamyla be-lirlenmemesi. hatta zaman
zaman iki disiplinin zde grlmesidir. Bu ise. siyaset sosyolojisinin zerk ve
uzmanlam bir kimlie brnmesini engelleyici niteliktedir, oysa disiplinler
aras iblm ve uzmanlamaya gerekli duyarllk gsterilirse hem kavram, kuram
ve yntem kargaas son bulacak, hem de siyasal sosyoloji Trkiye'de salkl
bir gelecee sahip olacaktr.
45
1 BLM UN DIPNOTIARI
(I) M.Duverger, Sosyal Bilimlere Giri, (ev., .Oskay), 1973, s.9/14 <2) Ayn
eser, s.14/19 .
(3) R.Aron, Main Currents in Sociological. Thought, I, New York. 1968,
s.102.
(4) Bu sadece sosyal inceleme dallan iin deil, do|a incelemeleri, pozitif
disiplinler iin de szkonusudur: yani tm disiplinler felsefe emsiyesi altnda
toplanmaktayd. Ancak, pozitif bilimlerin bu emsiyenin altndan kmalar,
sosyal disiplinlerden nce olmutur. Bu konuda bkz. C.Yldrm, Bilim Felsefesi,
stanbul, 1972 2.b. s.25.
(5) ron, a.g.e., s. 114.
(6) S.N. Eisenstadt, "General Introduction: The Scope and Development of
Political Sociology, Political Sociology: A. Reader, Ed.S.N.Eisenstadt, New
York, 1971, s.5.
(7) W.G. Runciman, Social Science and Political Theory, Cambridge,
1969, Second edition, s.25
(8) Eisenstadt, a.g.e., s.6
(9) S.M.Lipset, "Political Sociology," Sociology Today, V.I.,
Ed.R.K.Merton ve dierleri, New York. 1959, s.82,
(10) R.Miliband, Marxism and Politics, London, 1977, s.17-18
(II) Lipset, a.g.e., s.82.
(12) Lipset, a.g.e., s.83.
(13) N.Vergin, Siyaset Sosyolojisi, Istanbul, t.y.,s.l5
(14) MJanowitz, "Political Sociology", International Encylopedia of the Social
Sciences, V.I 1-12, Reprint edition, 1972, s.299.
(15) R.Bendix-S.M.Lipset, "The Field of Political Sociology", Political
Sociology: Selected Essays, Ed.L.A.Coser, New York, 1966, s.9/10.
(16) R.Bendix, "Introduction", State and Society: A Reader in Comparative
Political Sociology, Ed.R.Bendix ve dierleri, Berkeley, 1973, s.3.
(17) R.a.Dahl, "The Behavioral Approach in Political Science", Contemporary
Political Thought, Ed.J.A.Gould-V.V.Thursby, New York, s.121.
(18) Ayn eser, - 124
(19) Davranlk, sadece bu grup tarafndan deil, Amerikal siyaset
bilimcileri tarafndan da eletirilmitir ki bunlarn banda D.Easton

gelmektedir. Geri Easton siyaset biliminde teorinin unutulduu yerden

kartlp gelitirilmesini 'davranlk devrimi'ne balamaktadr; buna
karlk, davranl 'ar olguculuk' (hyper factualism) ile malul bulmakta
ve bunun burada belirtemeyeceimiz bir ok sebebini sralayarak davranl
eletirmektedir.
Bk..Tekeli, David Easton'm Siyaset Teorisine Katks zerine Bir nceleme,
istanbul, 1976, s.28, 72/78.
(20) Dahi, a.g.m., s.121.
(21) Bu bilgiler iin bkz., S.Rokkn, "International Cooperation in Political
Sociology", Mass Politics: Studies in Political Sociology, Ed.E.Alladt-S.Rokkan,
New York, 1970
(22) Greer, gnmz siyaset bilimini toplumun siyasal-ynctsel boyutuna
uygulanan bir genel sosyal bilim olarak grmektedir. Ayn gre Braungart da
sahiptir. Bkz., S.Greer. "Sociology and Political Science", Politics and the
Social Sciences, Ed.S.M.Lipset, New York, 1969, s.62, R.G. Braungart,
"Political Sociology: History and Scope", Handbook of Political Behavior,
Vol.5, S.Lohg, New York, 1981, s.3.
(23) Rokkan, a.g.m., s.19 Ayn eyi Bendix de sylemektedir. Bkz, Ben-dix ve
dierleri, a.g.m.,s.lQ.
(24) Lipset, a.g.m.,s.S3.
(25) Bendix-Lipset, a.gm., s.26.
(26) L.A.Coser, "Introduction", Political Sociology: Selected Essays, a.g.e.,
s.1/3.
(27) R.F.Hamilton-J.Wright, New Directions in Political Sociology,
Indiapolis, 1975 s.5.
(28) Bkz., C.Sartori, "From the Sociology of Politics to Political Sociology",
Politics and Social Sciences, a.g.e., s.65/67 A.Effart, "Power to the Paradigms:
An Editorial Introduction", Perspectives ih political Sociology, Ed.A.Effart,
New York, t.y.,s.7.
(29) M.Duverger, Siyaset Sosyolojisi, (ev., .Tekeli), istanbul, 1982, 2 b..
s.5,
(30) Braungart, a.g.m., s.3.
(31) Ayn makale, s.25/60.
(32) Ay/u makale, s.36/40.
(33) Ayn makale, s.40/47.
47
46
(34) Ayn makale, s.47/55.
(35) Ayn makale, s.68.
(36) Sartori, a.g.m., s.67/69.
Bu konuda ayrca u yazya baklabilir: A.Y.Sanbay. "Siyaset (in) Sosyolojisi,
Siyaset (in) Bilimi, Siyasal Sosyoloji", ktisat ve Sosyal Bilimler, C.2, S.2.,
1981
(37) Sartori, a.g.m., s.92.
(38) M.Kray, "Sosyal Deime ve Sosyal Bilimler", Trkiye'de Sosyal
Aratrmalarn Gelimesi, Ankara, 1971. s.9.
(39) Ayn makale, s.9.
(40)K.Karpat, "Siyasal limer Aratrmalar", Trkiye'de Sosyal
Aratrmalarn Gelimesi, a.g.e.. s.67.
(41) Ayn makale, s.67. ,
(42) Ayn makale, s.67/68.
(43) Bendix-Lipset, a.g.m., 10,
(44) A.T.Klal, hakl olarak bu durumun Trkiye'de seim sonularnn
tahliline ynelmi aratrmalarda daha balangta nemli bir hatann kayna
olduunu belirtmektedir. Bkz., "Rejim Asndan Aratrlmas Gereken
ki sorun: Genlik Hareketleri ve Sandk Bana Gitmeyen Semenler". Trkiye'de
Sosyal Aratrmalarn Gelimesi, a.g.e., s.80.
(45) I.Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, stanbul, t.y.. 2b.. s.166
(46) Ayn eser, s. 167/178.
(47) E.Kalaycolu, "Siyasal Gelime almalarnn Az Gelimilii,"
Prof.Dr.nit Yaar Doanay'n Ansna Armaan 2, istanbul, 1^982, s.509.
(48) Ayn makale, s.511.
(49) S.N.Eisenstadt, "Breakdowns of Modernization", Readings in Social
Evolution and Development, Ed.S.N.Eisenstadt, New York, 1970, s.423.
(50) Braungart, a.g.m., s.47.
(51) Benzer bir sonuca bir baka incelemede de varlmtr. E.Kalaycolu,
"Siyaset Biliminde Davransal Yaklam ve Nicel Aratrma: Trkiye rnei",
"Atatrk Trkiyesinde adalama ve Siyasal Bilim Konferansna sunulan tebli,
stanbul, 1984. s. 14.
48
.2 ZMLEME EREVES
1. Sosyolojik Paradigma
Blm l'de Siyasal Sosyoioji'nin yeni bir paradigma olarak siyaset olgusunu
toplumsal gerekliin btnl iinde kavrarken boyutlu bir zellik ierdii
vurgulanmt.
Burada ksa bir hatrlatma yaparsak, bu boyutlu paradigma'nn:
1- Siyasetin, toplumsal kklerini,
2- Siyasetin siyasal yapsn, >
3- Siyasetin topluma olan etkilerini dngsel olarak irdeleyerek siyaset
olgusunu blnmez olan toplumsal gerekliin btnl iine oturttuu
sylenebilir.
O halde, Siyaset bilimi ile Siyasal sosyoloji arasndaki fark da her eyden nce
bu noktada aranabilir.
"Siyaset Bilimi" ad altnda imdiye kadar yaplan almalar daha ok Siyasal
Sosyoloji.paradigmasnn "Siyasetin siyasal yaps" boyutuna tekabl etmekte.
Siyaset Bilimini sadece bundan ibaret saymaktadr. Bu, deyim yerinde ise,
siyasetin" siyasalbilimsel" olarak incelenmesidir. Ama, siyaseti sosyolojik
olarak incelemek istiyorsak ve bu incelemeyi yaparken indirgemecilik
(reduetionism) tuzana dmek istemiyorsak, incelememiz "siyasal sosyoloji"
olarak adlandrdmz boyutlu bir paradigma olmak zorundadr.
Bu noktada akla yle bir soru gelebilir: Acaba siyasal sosyoloji yeni bir
siyasal bilim olarak m neriliyor? Byle bir nerme sz konusu deil. Daha nce
de deindiimiz gibi, siyast bilimi siyaset olgusunu eitli ynleriyle
zmleyen farkl disiplinleri (Siyasal ekonomi. Siyasal antropoloji, Siyasal
sosyoloji, Siyasal felsefe. Siyasal tarih, uluslararas politika gibi)
ereveleyen tpk sosyoloji gibi genel adlandrma. Ama, bu genel adlandrma
farkl yntemsel anlaylar ve paradigmalar iermektedir. Siyaseti nasl ki
sosyolojik olarak ince-leyebiliyorsak, ekonomik ve antropolojik olarak ta
inceleyebiliriz. Bunlarn hepsi de siyaset bilimi incelemeleri olup, farkl
paradigmalar iermekledir. _Bu bakmdan, siyasal sosyoloji-siyaset bilimi
yerine ikame edilen
49
bir disiplinden ok, genel bir disiplin altnda yer alan yeni bir paradig-
.madr.Bu durum ekil l'de gsterilmektedir.
Genel ereve
ncelenen Olgu Paradigma zel Disiplin S .1 Y A S E T B 1 L 1 M I
S I Y A S E T Sosyolojik Siyasal Sosyoloji
Ekorromik Siyasal Ekonomi
Tarihsel Siyasal Tarih
Antropolojik Siyasal Antropoloji
Felsefi Siyasal Felsefe
Uluslararas Uluslararas Siyaset
ekil 1 Siyaset Bilimi: Paradigmalar ve Alt-Disiplinler
ekil l'de tasvir edilen ayrmlama balamnda daha iyi anlam-landrabiirhek
iin, paradigma'dan ve sosyolojik'ten neyi kastettiimizi de belirtmek
gerekiyor.
^Paradigma bilim tarihisi ve felsefecisi Thomas S.Kuhn'un(1) so-
. sval bilimlere kazandrm olduu bir kavramdr. Gevek bir tanm
^yaplacak olursa, paradigmann dnyaya bakma tarzn, buna dayanarak
, ne tr bir bilimsel incelemenin yaplacan ve hangi tr tercihin
kjjbul edileceini bilmeyi ifade ettiini syleyebiliriz.
Bu tanm erevesinde paradigmamzn "sosyolojik" olmas ne anlama gelmektedir?
"Sosyolojik" olmak, par excellence, sosyolojik soru sormaktr. Bu soru, her
eyden nce, insan eyleminin genel kabul gren ve resmen tanmlanm olan
amalarnn arkasnda yatana bakmay zorunlu klar (2). Bunu yaparken de insani
olaylarn farkl anlam dzeylerine sahip olduklarn ve onlarn bazlarnn
gnlk hayatn bilincinden gizlenmi
50
olduklanni kabul ediyoruz. O halde, sosyolojik bak, esas itibariyle sosyal
yaplarn, ilikilerin d yzne deil, bu yzn ardnda yatan
belirleyicilerine eilmektir. Bu bakmdan, sosyologun ilgilendii problem,
dierlerinin problem dedii ey olmayabilir. nk, sosyolojik problem, znde
sosyal etkileim (social interaction) bakmndan ne olup bittiine bakmaktr.
Otoritelerin veya dier resmi grevlilerin bakna gre yanl olan ey
deildir sosyolojik problem'31.
Bu balamda, su yerine kanun; boanma yerine evlilik; rk ayrm yerine rklara
dayanan katmanlama; ihtilal yerine hkmet sosyolojik problem olarak
nitelenebilir/4'
Bundan hareketle, siyasetin sosyolojik incelemesinin, esas itibariyle siyasal
yaplarn, ilikilerin veya daha teknik deyimle siyasal etkileimin ardnda
yatan etkenlere bakmak olduu sylenebilir.
Yalnz, bu etkenlere bakmz, bir kere daha vurgulayalm ki, boyutlu ve
dgsel olmak zorundadr. Sadece grnenin altnda yatan grnmeyen etkenlere
(Siyasetin toplumsal kkleri) bakmamalyz. Grnene de (Siyasetin siyasal
kkleri) ve bu ikisi arasndaki etkileimi de dikkate almalyz. nk, temel
varsaymmz toplumsal gerekliin blnmez bir btn olduu ve siyasetin bu
btn iinde yer alddr. Daha somut olabilmek amacyla yle bir rnek
verebiliriz: nceleme konumuz devlet olsun. Devletin iblm ve toplumsal
snflarla olan ban ortaya kardmzda onun toplumsal kklerine eilmi
oluruz ve phesiz bu sosyolojik bir incelemedir. Ama bununla devletin
grnmeyen ynne bakm oluyoruz. Ancak, devletin bir de onu meydana getiren
personelinde (cumhurbakan, bakanlar, brokratlar), kontrol aralarnda (polis,
jandarma) ve kurumlarnda (yasama, yarg, yrtme) somutlam grnen yz
vardr. Bunlardan sadece birine bakmak, hem eksik bir bak olur; hem de
baktmz yn ile onu zdeletirme gibi bizi indirgemecilik tuzana
drebilir (*) Siyasal sosyolojik paradigma szkonusu olduunda, devlet hem
toplumsal kkleriyle hem de siyasal kkleriyle, nihayet bunlar arasndaki
etkileimle beraber incelenmek durumundadr.
* Devlet rneimizde siyaset olgusunun bir unsuru olarak ele alndndan ona
ilikin bir indirgemecilikten szedilmitir. phesiz daha st dzeyde bir
indirgemecilik siyaseti devletle zde klmak olabilir.
51
ekil 2: Siyasal Sosyolojik Paradigma: Grnen ve Grnmeyen
ekil 2, siyasal sosyolojik paradigmann siyasetin grnen ve grnmeyen
ynlerini nasl kapsadn gstermektedir. ekildeki ok iaretleri yukarda
szn ettiimiz dngsellii ifade etmektedir.
Mevcut paradigma ile ilgili olarak bir hususu daha belirtmek yerinde olacaktr.
Kesien dairelerin sol yan Sartori'nin Blm l'de aktardmz sosyolojik
indirgemecilik; sa yan ise, siyasal bilimsel (politicological) indirgemecilik
dedii anlaylar temsil etmektedir. phesiz, indirgemecilik ada sosyal
bilimlerdeki uzmanlama gznne alndnda tercih edilir olmasa dahi, byk
bir gnah da deildir; bir tarzdr. Siyasal sosyoloji bu tarzn almas
gerekliliini vurgulayan ou siyaset incelemecilerini buna ikna ettiini
sandmz bir paradigmadr. Yoksa siyaseti, rnein onu sadece toplumsal
kklerine indirgeyerek zmlemek mubah ve hl ok yaygndr. "Siyaset
Sosyolojisi" (The Sociology of Politics) dediimizde, tekrar edelim ki,
bakmzn sosyolojik olduu kadar indirgemeci olduunu da belirtmi oluyoruz.
"Siyasal Sosyoloji" (Political Sociology) dediimizde ise indirgemeci olmayan
bir sosyolojik baka sa'hip olduumuzu ifade etmi bulunuyoruz. Diyoruz ki,
bakmz yukardaki satrlarda tanmladmz anlamda kalk noktas olarak
ncelikle sosyolojik olmayan deikenleri de dikkate alyor ve siyaseti
52

toplumsal gerekliin blnmez btnl iinde anlamdrabilmek iin her

deiken arasndaki etkileimi varsayyor. Bu adan, siyasal sosyoloji'nin ne
kan bir baka zellii onun disiplinleraras entel-lektel bir faaliyet
olmasdr.
//. Epistemolojik Arkaplan: Sembolik Toplum Kavramlatrmas
Sosyolojik bakn doasn belirleyen, phesiz bak sahibinin dayand
toplum anlay ve kavramlatrmasdr. Genel olarak toplumdan neyi anladmz
formle edebiliyorsak, olgularn toplumsal gereliin btnl iindeki yerini
ve anlamn belirleyebiliyoruz demektir.
Bu ksmda, siyasete sosyolojik bakmz belirleyen toplum modelimize dair
aklamalarda bulunacaz. Bunu yaparken de paradigmann disiplinleraras
doasna uygun olarak belirli bir sosyoloji (Fe-flomenolojik) ve Psikoloji
(Bilisel) arasndaki sentez denemesine girieceiz.
josyal ve siyasal dnce tarihinde toplum kavramlatrmalan iki temel
kategoriye ayrlabilir'5'. (Tj Doal toplum kavramlatrmas Sembolik toplum
kavramlatrmas
Poal toplum kavramlalrmas. toplumsal hayatn dayand ilikiler ann,
doal drt ve zorunluluklar zerine ina olduunu ileri srer; toplumsal
hayatn ierdii dn, deer ve anlam sistemlerini pratik neden ve
etkinliklerin bir trevi olarak zmler. Bu balamda, toplum, pratik
ilikilerin bir yansmas veyaiasanmidir^ Doal toplum kavramlatrmas
pozitivist sosyal bilim anlaynn bir .rndr.
. Sembolik toplum kavram [astrmasnda, toplumsal hayat oluturan .ilikiler
ag sembolik nitelik tar ve toplum yelerinin eylemleri ancak sembolik bir
btnlk iinde yer ald zaman anlam kazanr. Bir baka deyile, toplum
yelerinin eylemi, sembolik bir temellendir-jneye tbi olduu zaman eylem
niteliine brnr. Bu kavram-latrmaya gre, toplumsal hayat sembolik olarak
kurulmutur. Sembolik toplum kavramlatrmas yorumsamac/hermntik sosyal
bilim jgayna dayanr.
53
Bizim burada gerekletirmeye altmz zmleme erevemiz. sembolik toplum
kavramlattrmasn esas ald iin, bunun zerinde biraz daha durmamzda yarar
vardr.
Sembolik toplum kavramlarmas, toplumsal varl olan (being) deil, oluturan
olarak gren ve nemli olann biim (form) olduunu jyrgulayan bir teorik
anlaya dayanr.
Bu adan, gerek fiziksel doann gerek insan doasnn sosyal hayata yansyan
etkileri, olduktan gibi hissedilir. Bu noktadan hareketle, oluturduu biimin
dnda doann anlamsz olduu ve doann ancak sembolik bir sistem iinde
yorulduu zaman bir anlama kavuaca ileri srlebilir. Bu sebeple, "gerek"in
ve "bilgi"nin farkl ve ayr dnyalar olduu sylenebilir<6).
Ju noktada epistemolojik olarak ortaya kan udur: Doal dnyann aksine,
toplumsal ilikilerin yaps ve sosyal olaylarn anlam, bilim adamnn
teorisinin fonksiyonu deildir. Sosyal bilimcjr nin. kar karya olduu
birincil dzen deil, ikincil dzen (second order) gerekliktir. Bu ise, zneler
aras paylalm sembollere daya-^ nan mantksal olarak dzenlenmi bir
dnyadr. Bu bakmdan, sembollerin aydnlatlmas aklamann zdr. Bir baka
deyile, gnlk hayatn sembolik dnyas, sosyal bilim incelenmesinin
nesnesidir. O Jalde, diyebiliriz ki, sosyal bilimde teorinin (paradigma diye
okuyun) jgsas amac, bir sosyal balamdaki sembolik dnm ve gerekliin
kurgulanmasnn niteliini belirlemektir!7*. Bu tr bir sosyal gereklik ve
bilim anlay, fenomenolojik olarak adlandrdmz lde insann aktr
(act'te bulunan) olduu nermesinden hareket eder, yani insan sosyal gereklik
karnda seyirci kabul etmez. Bununla balantl bir baka nerme, bir proje
sahibi olarak insann eyleminin, nceden dnlm olan bir plana
dayanddr'8'. Bu adan, insan aktr olarak nceden verili ve organize bir
gnlk hayatn (life world) iinde hareket eder. rendii dil, edindii kltr
ve iinde yaad sosyal yaplar onun bu gnlk hayat yorumlamasna ve buna
dayanarak eylemde bulunmasna yarayacak tanmlarn ve tiplemelerin stounu
meydana getirir. nemli bir nokta, gnlk hayatn sadece nceden yaplanm
olmayp, bu dnyann ierdii elerin anlamlarnn da
54
nceden verili olduudur.
Bu anlamlar, sembolik olarak belirlenir, insanlar, iinde yaadklar toplumu
karmak ve anlalmas zor bulduklarndan, olgular daha basite indirgeme
zorunluluu duymaktadrlar. Toplum da kendilerine hazr bir semboller dizisi
vererek bu zorluklan amada yardmc olmaktadr. Mardin'in belirttii gibi.
"toplum hayatnn sembolik ieriini destekleyen yn insann doal olarak
iinde yaad nesnelerin zelliklerine balanmas, soyutlamalar bile somut
rneklere gre yapmasdr. rnein devlet soyut bir kavramdr, fakat jandarma
veya polis devleti sembolletirir, dolaysyla somut hale getirir/10'
Semboller zihni kurgulardr: insanlara anlamlandrma aralar salarlar. Bunu
yaparken de, kendileri iin topluluun sahip olduu zel anlamlan ifade elmenin
yollarn da belirlerler".01 *
Daha nce, gnlk hayatn anlaml nesnelerin ve ilikilerin bir dnyas olduunu
belirtmitik. Anlamlar bu dnyada olduu gibi yaanr. Bu bizim dnyay
alglamamzdr. Yalnz, alglama duygular aracl ile alnan eylerle snrl
deildir: alglanan, algladn an-lamlandnr da. Bu balamda, yle bir
nermeye varabiliriz. Genel olarak sosyal eylem, aslnda anlam ihtiva etmez;
eyleme ilikin yaplan vo/wmlara dayanr ve dolaysyla anlamlarn etkileimini'
ierir<U). Bu doru ise, farkl kiilerin ayn fenomeni farkl yorumlayacaklar
da ileri srlebilir.
nsanlar evrelerini anlamlandrma srecinde sembollere bavururlarken iki temel
etken tarafndan vnlendirilirlevBunlar:
1. Duygusal (emotive)
2. Bilisel (cognitive)
etkenlerdir04'. Duygusal etken, bireyin o nesneye ynelik duygu^ Jarn ynn ve
younluunun ifade eder. Bilisel etken ise, bireyde nesnenin artrd
anlam ifade eden Bu erevede bireyin o nes neye ait tm
bildiklerini/bilgilerini kapsar. Burada "bildikleri" ile kastedilen nesnel
(objektive) bilgiler deil, doru (true) kabul edilen bilgilerdir.
Sembollere bavurmada duygusal ve bilisel etkenlerin roln daha ayrntl
olarak belirlemek iin. bilisel psilcoloji'nin (cognitive psyc-
55
yardmna ihtiyacmz vardr.
Sosyal bilisi, insanlarn kendilerini ve dier insanlar nasl
anlamlandrdklar ile urar, insanlarn sosyal dnyay anlamalar, nce
onlara dier insanlar nasl anlamlandrdklar sorularak renilebilir. Bu, tam
da femomenolojiye giden yoldur(15). nk, burada anlamlandrmada teorisyenin
yorumu deil, eylemde bulunann rol ve yorumu szkonusu edilmektedir. Bu
anlamda, sosyal bilii dnyay alglayann kendi yorumunu bize salamaktadr06'.
Dnyay alglama ve yorumlamay aklamada sosyal biliinin sahip olduu nemli
kavramlardan birisi izeni (Schemata)dir. izem. bir tip/kii veya kavram
hakknda organize bilgiyi ieren bilisel bir yapdr. izem hem kavramn
atfettii eyleri, hem de bu atflar arasndaki ilikileri ierir0 7).
Herhangi bir insan (Profesr, asker, politikac, sanat) ve durum hakknda
genel ve nceki bilgi, alglayan kiiye yeni karlat eyleri anlamlandrma
imkn tanr. izem kavram, kii ve durum hakknda soyut ekilde depolanm
enformasyonu ierir.
rnein, Trk'lerin izeminde Cumhurbakannn ciddi tavrl ve mesafeli bir
kii olduu sylenebilir. Bu Cumhurbakan izemi zgl (Specific) Cumhurbakan
rneklerinden soyutlanm genel rnek olarak hafzaya depolanmtr.
Cumhurbakan Turgut zal'n, Askeriyeyi bir zamanlar tirt giysili olarak
denetlemesi, bir ok insan artm, hatta basnda tartmalara yol amt.
Bu tartmalar, her eyden nce, yeni karlalan durumlar anlamlandrmada
izemin oynad roln bir gstergesi saylabilir.
Buraya kadar anlatlanlarla, sosyal etkileimin ardndakilere sosyolojik bak
resmetmeye alm bulunuyoruz.
zetlersek, sosyal etkileim, sembollerde ifadesini bulan bir anlamlar dnyasn
temsil etmektedir. Bu anlamlar dnyas, sosyal etkileimde bulunan her aktrn
izemi dahilinde yaplan bir yorumlamann rndr. Farkl yorumlar farkl
anlamlandrmalarda, farkl anlamlandrmalar da sembollerde ifade bulduundan
etkileen de grnrdeki aktrler deil, onlarn izemleri iine yerletirmi
olduk-
56
lan. anlam dnyalar ve semboller dizisi olmaktadr.
Bu erevede siyaset olgusunu nasl zmleyebiliriz? Aadaki girieceimiz
aklamalarla bu sorunun cevabn vermeye alacaz.
/// Sembolik Toplum ve Siyaseti
JPaha nce de belirttiimiz gibi, eer siyasetin sosyolojik incelemesi esas
itibariyle siyasal etkileimin ardnda vatan etkenleri ortaya karmak ise: bu
noktada nem kazanan soru, bu etkenlerin neler .olduudur? Bu soru phesi/,
dolayl olarak "Sivaset nedir" sorusu ile. zde saylabilir.
Eski Yunan siyasal dnnden bu yana "siyaset nedir" sorusuna eitli
cevaplar verilegelmitir. Bu cevaplar burada tartmayacaz. Bunun yerine
yapacamz. siyaset olgusunu bizim ne ile zde grdmzn aklamasna
girimek olacaktr.
Bize gre, siyasal etkileimin ardnda vatan etken, kontroldr. Dolaysyla,
buradaki zmlemelerimiz itibaryla, siyaseti bir kontrol . ilikisi olarak
gryoruz.
Kontrol, her eyden nce, kabul edilmi sosyal kurallara dayanan sosyal bir
iliki trdr. Bu ilikide hir ahs vffya grnhnn rliger hir. ahs veya grup
zerindeki bir haktan veya faydadan yararlanmasdr. rnein; kadnlarn
kocalarna tbi olmalar, bu balamda bir kontrol ilikisidir ve bu iliki iin
de kocalar oturulacak evin yerinin kararlatrlmas veya ocuklarn hangi okula
gideceklerinin belirlenmesi hakkna sahip olabilirler'181. Ayn ekilde,
retmenlerle renciler, iverenlerle iiler, polislerle sulular arasndaki
bir kontrol ilikisinden szedebiliriz. Hemen belirtelim ki, bir kontrol
ilikisinin "uygun" veya ".rasyonel" olup olmamas nemli deildir. nemli olan
bu tr bir ilikide kontrol gerekletiren aktrn eyleminin o toplamdaki kabul
edilmi saylan bir kurala dayandrlmas Ve bu kuraln gylemdeki "hak"llg
meru gstermeye yarama^ltf.
Jpntrol iktidar ve otorite kavramlaryla yakndan balantldr. JHgr iki
kavram da kontroln birer biimidir. ktidar bir aktrn eylemi ile dierinin
rzas olmakszn, onu kendi iradesine ragmen ynlendirmesidir. Otorite ise
meru iktidardr; iktidarn kurumsal
57

erevesidjr. Daha zgl olarak, otorite bir aktrn dierinin bilinli rzasna
dayanan kollektif amalan belirleme eylemine ynelik bir kontroldr.091
Jir kyaslama yaparsak: iki aktr arasndaki ilikide, bu iliki
aktrlerden birisinin iradesine kars gelinmesi halinde dahi
srdrlebiliyorsa bir kontrol ekli olarak iktidar szkonusudur. Ama,
szkonusu iliki iki aktrn kolektif amalan, oydamas (consensus)
^e ibirlii dahilinde vuku buluyorsa otoriteden szedebiljriz.
Kontroln ak veya rtk iki aktrn arasnda haklarn veya faydalarn
edinilmesinin kolektif bir eylem eklinde tezahrne dayanmas a0) iktidar ve
otorite dnda bir baka kontrol biimi olarak patro-nafdan szetfnemizi
gerektirmektedir.
Patronaj, aktrler arasnda vzyze ve ahsi nitelikli, formel otorite bana
dayanmayan mtekabiliyet zerine kurulu sosyal bir ilikidir. Bu ilikide
genellikle eit olmayan iki taraf vardr. Bu iki taraf arasndaki eitsizlik
greli refah, iktidar ve stat farkllna dayanr. Taraflardan biri patronaj
belirleyen (patron), br tbi olan (client/ yanama)dr. likinin zellii,
patronun daima yanamasnn hayatnn idamesi ve refah iin mal ve hizmet arz
eden konumda olmasnda belirir/2"
Patronaj ilikisinin mtekabiliyet (karlkllk) esasna dayanmas: patronun
yanamaya mal ve hizmet arzederken, yanama zerinde bir hakk ve fayday elde
etmesini de ierir.
Patronajn- tamamen ahsi ve eitsizlie dayanan nitelikte oluu, kolektif bir
sosyal eylem nitelii tamamas onu tam anlamyla kontrol ile zde klmamakta,
kontroln zgl bir ekline brndrmektedir.
* .Buraya kadar anlatlanlar erevesinde siyasal etkileimi yle
tanmlayabiliriz: Siyasal etkileim, tm somut biimleri ile (iktidar, otorite,
patronaj) veya bunlardan biri yoluyla bir ahsn/grubun, dier bir ahs/grubun
zerinde kontrol kurma mcadelesi, olup: bu mcadeleyi ve sonularn bir
topluluk'^ ve/veya toplum'a meru kabul ettirmesi srecidir.
Kontroln bir ahsn/grubun dier bir ahs/grubun zerindeki bir
hakk veya fayday (bunlara genel olarak kar diyebiliriz) salamaya ynelik
olduu hatrlatldnda; siyasal etkilesiii, sosyal etkileim trlerinden
ayrabilmek iin bir kstasa ihtiyacmz olduu aktr. Bu kstas, kontrol
mcadelesinin ve sonularnn topluluk vc/veya toplum yelerince meru grlmesi
ve bu meruluun son tahlilde zor-. laya bir tarzda bile salanabileceinin
kabul edilmi olmasdr.
Bununla beraber, bizim burada gelitirmeye altmz zmleme bakmndan,
bakalarn kontrol etmeyi baarmada esas olan, onlara kendi gizemlerimizi ikna
yolu ile kabul ettirmektir. Eer, dier insanlar kendi gereklerimizi
paylamaya ikna edebilirsek, onlar istediimiz tarzda eylemde bulunmaya da
yneltebiliriz02'.
phesiz, b ikna etmenin g kullanma tehdidinden psikolojik yaptnmlara;
geleneklerden sadakat duygusuna kadar toplumdan topluma deien ok eitli
yollar kapsamas mmkndr'23'. Hangjj^olla gerekleirse gereklesin, siyasal
etkileimin u muhtemel sonuca ynelik olarak ileyebileceini sylemek
mmkndr'24':
1. Siyasal etkileim, bir ahs/grubun bir dier ahs/grup zerinde hali
hazrda sahip olduu bir hak,veya faydadan yoksun kalmasn dourabilir.
2. Siyasal etkileim, bir ahs/grup zerinde yeni bir hak veya fayda elde
etmesini nleyebilir.
3. Siyasal etkileim, baz ahs/gruplara hak veva fayda salarken. dier
ahs/gruplan bundan dlayabilir.
,, Bu bakmdan, bize gre siyasal hayat sz konusu muhtemel sonuca ynelik
kontrol mcadelesini kapsayan bir eylem btndr.
Gelitirmeye altmz zmleme erevemizin temel kavram-lanndan biri olan
siyasal etkileimi aklam bulunuyoruz. imdi de. siyasal etkileimin vuku
bulduu esas ortam ifade eden dier bir temel kavrammz olan siyasal topluluu
(political community) aklamaya girielim.
Bundan nce, hemen belirtmemiz gerekir ki, bizim siyasal topluluk kavrammz
D.Easton'u kulland siyasal topluluk kavramndan farkldr. Easton, kavram,
siyasal sistemin siyasal bir iblmyle birarada tutulan ahslar grubuna atfen
kullanmaktadr123'.
59
58
Kendi kavrammzn, farkn aklayabilmek iin, nce genel olarak topluluktan
ne anladmz belirtmemiz yerinde olur. Topluluu ahsn aidiyet hissettii
bir varlk olarak anlyoruz. Bu varlk, hsmlk/akrabalktan daha byk, fakat
toplumdan hemen nceki bir soyutlamay ifade etmektedir. Topluluk, insanlarn en
temel ve gerek, sosyal hayat deneyimlerini edindikleri evi dndaki ortamdr.
Bu balamda, topluluk insann nasl sosyal olunacan rendii ve bunu devaml
uygulad bir alandr.'26'
Buradan hareketle, siyasal topluluk dediimizde de, analitik olarak __
insanlarn siyasal hayat deneyimlerini edindikleri-bunlan renip uy-,,
guladkiar-bir ortam kastediyoruz.
Topluluun belirleyici esi snr (boundary)dr. Snr ahsn kimlii gibi,
topluluun kimliini de iine alr ki, bu kimlik, sosyal etkileimin bir gerei
olarak ortaya kar. Yalnz tm snrlar veya herhangi bir snrn tm eleri,
objektif olarak ortaya kmaz: o topluluun insanlarnn zihniyetinde de belirir
(gerek ayn tarafta gerek kar tarafta olsun). Bu balamda snr, sembolik bir
nitelie sahiptir.
(27)
O halde, insanlarn siyasal olmay renmeleri de, her eyden nce, onlarn
kendilerini donatan siyasal sembolleri araclyla toplulua duygusal balarla
balanmalar, dier insanlarla anlamlar deerler bakmndan bir dayanma iinde
bulunmalardr.
Dolaysyla, sembolik anlamda siyasal topluluk, bir soyutlamadan daha ok
bilincin bir rndr. Topluluk bilinci ise, ait olunan topluluun
alglanmasnda ikindir ve snrlar bu bilince dayanarak etkileim iindeki
insanlar tarafndan oluturulur128'.
Daha nce kontrol salamann koulunun kendi izemimizi dierlerine kabul
ettirmek olduunu belirtmitik. Bu, son tahlilde, izemlerin biimlendii farkl
siyasal topluluklarn sembolik olarak etkileimi anlamna geleceinden; topluluk
sembollerinin anlamnda da deiime yol aabilir. Yeni ve farkl semboller daha
nce oynanan rol benimseyecekleri gibi, eski semboller de yeni amalar iin
kullanlabilir. Dolaysyla, siyasal sembollerin anlamndaki deiim siyasal
sembollerin oynad roldeki deiime elik edebilir. rnein, din-
60
sel sembollerin (ran'da, Lbnan'da, KJrlanda'da) yeni siyasal anlamlar edinmesi
gibi...
Sz konusu deiimle birlikte, gelen yeni bilgilerin entegrasyonu temel
inanlar sorgulamaya, sembolleri yeniden dzenlemeye sebep olabilir. nk,
aktrn izemi sosyal ve siyasal dnyann bu sembolik dzenlemesi zerine ina
olur*30'.
J.Piaget'den esinlenerek, bu dzenlemenin u mekanizmaya dayandn
belirtebiliriz''1':
1. zmseme (Assimilation)
2. Uyarlama (Accomodation)
3. Dengeleme (Equilibration)
Bu mekanizmalar, birbirleriyle balantl olarak u ekilde iler: Aktrn
siyasal topluluk iinde gnlk hayattan rendii, ksmen onun bu rendiklerini
bilisel olarak nasl sunduu ve organize ettii ile belirlenir. Bu da, gnlk
hayata uygulamaya hazr bir izemin varl ile mmkndr. imdi, dier bir
siyasal topluluktan gelen yeni bir enformasyon karsnda aktr iki tr davran
gsterilebilir: Ya mevcut izemine uygun hale getirmek iin gelen yeni
enformasyonu deitirir; ya da gelen enformasyonu uygun hale getirmek iin
izemini deitirir. lki (enformasyonu deitirme) zmseme; ikincisi (izemi
deitirme) uyarlamadr.
Piaget. amacn daima zmseme olduunu belirtmekle beraber, zmseme ile
uyarlama arasndaki bir denge mekanizmasnn nemini vurgular: Uyarlamann
tamamlanmasyla yeni bir izem oluur, bu yeni izem'e yeni girdiler dahil
edilir ve zmsenir. Bu noktada bir dngsellikten sz edebiliriz: Siyasal
topluluk aktre izemini oluturmasna ve dolaysyla ait olduu topluluu
dierlerinden ayrmasna yarayacak bir ilev grmekledir. Fakat, topluluklar
aras etkileim de, aktrn izemini deitirme yoluyla onun ait olduu
topluluu yeniden tanmlamasna yol aabilmektedir.
Bu blmde son bir husus olarak analiz birimi bir kavram olarak neden toplumu
deil de topluluu tercih ettiimiz zerinde de ksaca duralm.
"Toplum" yaygn olarak bir ulus-devletin snrlarn ifade etmekte
61
kullanlmaktadr. Bununla beraber, toplum her zaman siyasal snrlara tekabl
etmeyebilir. rnein, gnmzde Sovyetler Birlii iinde "Trk toplumu"
dediimizde bir ulus-devletten sz etmi oluyoruz. le yandan, burada
zmlememiz sosyolojik olacaksa ve sosyal olann analiz birimi de sosyal ise;
sosyal'i toplum ile muadil gremeyiz. ki kiinin etkileiminden eitli
gruplara, geni organizasyonlara ve tabii toplumlara varncaya kadar eitli
dzeylerde sosyal'i bulmamz szkonusudur.
Bir topluluk, farkll, blnmeleri (cleavages) ounluu artran bir
anlamla ykldr. Toplum, bu farkllklarn, blnmelerin ve oulcuun
erevelendii bir btnselliin ifadesidir. Sosyolojik bakmak bu
farkllklara/blnmelere bakmay ierir. Bu sebeple, topluluu siyasal
etkileimin vuku bulduu esas ortam olarak almak, szkonusu baka daha uygun
olacaktr(32).
IV. incelenecek Konular
Kitabn kapsayaca inceleme konularn belirlemek iin bavurulacak temel
kstasn kullandmz zmleme erevesi olmas gerektii kansndayz. nk,
bylece neyin dikkate alnp neyin alnmayacana daha net karar yerebiliriz.
zmleme erevemiz dahilinde siyasetin ardnda yatan temel belirleyicinin
esasen kontrol olduunu belirtmi, dolaysyla bu kontroln siyasal etkileimi
ynlendiren bir dinamik olduunu vurgulamtk. yleyse, kontrol eksen olarak
hangi konularn incelemeye ncelik hakettiini belirleyebileceiz. Bu mantktan
hareketle, aada gerekeleriyle beraber incelenecek konulan sunuyoruz.
Siyasal Kltr: Hangi haklarn ve faydalarn (genel olarak karlarn) kontrole
konu olacan belirlemede, onlar merulatrmada ve ifade etmede en bata
gelen kaynak siyasal kltrdr. te yandan, gerek siyasal topluluun sembolik
olarak ina edilmesinde, gerek toplulua mensup aktrlerin izemlerinin
ekillenmesinde siyasal kltrn etkisi son derecede nemlidir. nk, en geni
anlamyla kltr, dnyay nasl algladmz, sembolleri nasl dzenlediimizi
ifade eder.
62
Yurttalk ve Katlmac Demokrasi: phesiz, siyasal etkileimin temel birimi
aktrdr. Ama, aktr bir soyutlama deil, gerek topluluk, gerek toplum dzeyinde
hukuki bir erevede hak ve devlere sahip somut bir kontrol sjesidir.
Yurttal inceleyerek aktrn dahil olduu szkonusu ereveyi ve bu
ereveyle ilintili olan dierlerini anlamaya girieyeceiz. Bunu da amzn
en nemli siyasal gerei olan katlmac demokrasi balamna oturtarak yapmak
daha aklayc olacaktr.
Siyasal Partiler: Farkl toplumsal blnmeler temelinde rgtlenmi olmalar ve
o blnmeleri temsil ilevini grmeleri, siyasal partileri devletle toplum
arasnda bir kpr yapmakta; dolaysyla. makro dzeyde bir kontroln esi
durumuna sokmaktadr. Bu sebeple, nemli bir inceleme konumuz siyasal partiler
olacaktr.
Devlet: Toplumu bir btn olarak .ynelmeye, son tahlilde mevcut topluluklarn
tm zerinde kontrol yccneine sahip bir st-topluluun varl, bir ok yerde
devlet olarak adlandrlmakla ve onu bu yzden ba kontrolr olarak incelememizi
gerekli klmaktadr.
Siyasal Deime: Kontroln ierii, biimi, yneldii aralar zaman iinde
deiebilir. Bu deiimin sebepleri ve sonular bizim iin nemlidir. Bu
bakmdan, siyasal deime gibi bir inceleme konusu belirlememiz uygun olacaktr.
ilerideki blmler, belirttiimiz bu inceleme konularna ilikin zmlemeleri
ayrntl ekilde iermektedir.
63
BLM 2'NNDPNOTLARI
(1) T.Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yaps, (ev.: N.Kuya), istanbul, 1982
(2) P.Berger, Invitation to Sociology, Harmondsworth, 1978, s.41.
(3) Ayn eser, s.50
(4) Aym yer
(5) l.Sunar, Dn ve Toplum, Ankara, 1979, s.45
(6) Aym eser, s.45
(7) J.Gunnel, "Social Science and Political Reality: The Problem of Expla-
nation", Social Research, 35/1 (1968).
(8) H.Y.Jung, "A.Critique of the Behavioral Persuasion in Politics: A Phe-
nomenological View", Phenomenology and the Social Sciences, ed., M.Natanson,
Vol.2, Evanston, 1973, s.1'46
(9) G.Psathas, "Introduction", Phenomenological Sociology, ed.,
G.Psathas, New York, 1973, s.8-9
(10) .Mardin, ideoloji, Ankara, 1982. 2.b, s.96
(11) A.P.Cohen, The Symbolic Construction of Community, London, 1985, s.20.
(12) Psathas, a.g.m., s.14.
(13) Cohen, a.g.e., s.17.
(14) C.D.Elder-R.W.Cobb, The Political Uses of Symbols, New York, 1983, s.37.
(15) S.T.Fiske-S.E.Taylor, Social Cognition, New York, 1987, s.l.
(16) Ayn eser, s.5.
(17) Ayn eser, s.140
(18) A.J.Belanger, Framework for a Political Sociology. Toronto, 1985
(19) P.M:Hall, "A Symbolic Interactionist Analysis of Politics" Perspectives in
Political Sociology, ed., A.Effrat, New York, t.y.s.47
(20) Belanger, a.g.e., s.20.
;
(21) J.Scott. "Patronage or Exploitation?", Patrons and Clients in Medii
lerrancan Societies, ed., E.Gelkier-J.Waterbury, London, 1977, s.22.
64
(22) Belanger, a.g.e., s.51
(23) D.Easton, A Framework for Political Analysis, Chiago, 1979 (Phoe- nix
Edition), s.50
(24) Bu sonular iin D.Easton'dan (bk., ayn eser, s.50) esinlenmekle beraber
kendi terminolojimize dayanan, ondan farkl bir formlasyon neriyoruz.
(25) D.Easton, A Systems Analysis of Political Life, Chicago, 1979 (Phoenix
Edition), s.177
(26) Cohen, a.g.e., s.15
(27) Ayn eser, s.l2
(28) Easton, bu anlamda "sosyal" bir topluluktan szedilebileceini ve siyasal
topluluun bundan farkl olduunu; bu topluluu meydana getiren ahslarn
topluluk duygusuna sahip-olup olmamalarnn nem ar-zetmediini belirtiyor.
Bk., Easton, A Systems Analysis.....a.g.e., s. 177:182-183
(29) Cohen, a.g.e., s.13
(30) Elder-Cobb, a.g.e., s.140.
(31) "Taking a Piagetian Point of View". Political Reasoning emd Cognition: A.
Piagetian View, S.Rosenberg-D.Ward-S.Chilton, Durham 1988.
(32) Toplum kavramnn eitli boyutlar ve toplulukla olan ilikisi iin bk.,
D.Frisby-D.Sayer. Society, London, 1986.
65
j MYASAL KLTR
/.Siyaset Yaznnda Siyasal Kltr Kavram ve eitli Kullanlar
Siyaset yaznnda (literatrnde) siyasal kltr (Political culture) kavramn
esas olarak zmleme yapanlarn yneldikleri ama aslnda ortaktr: incelenen
siyasal sistemin ileyegitmesine katkda bulunan kltr tipinin belirlenmesi.
Bununla beraber, siyasal kltr ad altnda farkl anlamlara dayanan tanmlar
yaplmaktadr. rnein, siyasal kltr denildiinde: bazen bir ulusun siyasal
gelenekleri veya kamu kurumlarna ruh veren zellikleri anlatlmaktadr. Bunun
yannda, siyasal hayata damgasn vuran resmi olmayan kurallara; o toplumda
hakim olan siyasal ideolojinin dile getirdii amalar da siyasal kltr kavram
iinde dnlmektedir. O kadar ki, bu balamda, siyasal n yarglardan siyasal
sluba: siyasal ruh halinden neyin meru olup neyin meru olmadna varncaya
kadar bir ok zellik siyasal kltre atfedilmektedir.
G.M. Patrick, siyasal kltrn siyaset yaznnda esas itibariyle drt farkl
tanma dayanan, drt farkl kavram[atrmasnn bulunduunu sylemektedir.
Bunlar0':
1. D.Easton'un yapm olduu "nesnel" (objective) kavram-latrma,
2. G.AImond. B.Powell ve S.Verba'nn "psikolojik" veya "znel" (subjective)
kavramlatrmalar.
3. L.W.Pye'in "bulgusal" (heuristic) kavramlatrmas.
4. R.R. Fagen ve R.C. Tucker'in "ilemsel" (comprehensive) kav-ramlatrmasdr.
* - Siyasal kltrn "nesnel" kavramlarmas. tamda ileyegitmekte olan siyasal
sistem (nesnel) ile uygun olan siyasal kltr arasndaki iliki temeline
dayanr. jBurada nesnelikten kast, bireylerden hazmsz. onlar aan, fakat
ayn zamanda onlar birarada tutan bir btnlk|jr. Nitekim, Easton'a gre, bu
anlamda her toplum amalar ve varsaymlar ok kutsal ve ihlal edilemez olan
kendi siyasal-kltrel totem ve tabularna sahiptir. Bunlar tartma d olup
belirli bir saygy gerektirir. Bu erevede, siyasal kltr belirli bir
dnme.
67
hissetme ve davranma rntsn amir, inanlar, fikirler, normlar ve deerler
dizisidir. Siyasal sistemin girdileri (inputs) ve baarm (performance) sistemi
yeleri otoriter veya balayc bir g eklinde algladklar iin siyasal
kltr tarafndan etkilenir. Dolaysyla, nesnel rolarak, belirli bir sistemin
baarm, belirli bir siyasal kltrle uyumlu olmaya baldr(2).
~0-~ Siyasal kltrn psikolojik veya znel kavramlatmlmas, nesnel
kavramlatrlmasnn tam tersidir. Yani bireylerden bamsz, onlar aan bir
siyasal kltr kavram deil, aksine birey (zne) de temellen-dirilen bir kltr
kavram sz konusudur. rnein, G.Almond, B.Powell ve S.Verba eitli bireysel
ve ortak almalarnda yaptklar , kavramlatrma balamnda, siyasal kltr;
bir siyasal sistemin eri arasnda siyasete kar bireysel tutum ve ynelimlerin
bir
kld
el
yeleri arasd y
rnls olarak tanmlanmaktadiL. Bu adan, siyasal kltrden sz ettiimizde,
esasen bir siyasal sistemin yelerinin biliilerinde (cognitions), duygularnda
ve yarglarndaki iselletirmeye atfta bulunuyoruz demektir(V).
3 " Bulgusal (heuristic) kavramlatrma, bir anlamda grgl bir temel-
lendirmeye dayanr. Buna gre, siyasal kltrn ne olduu ancak aratrma
yaplarak bulunur. rnein, L.W.Pye'n siyasal kltr kav-ramlatnnasna hkim
olan gr budur. Pye'a gre, siyasal kltr bir toplumun geleneklerini, kamu
kurumlarnn ruhunu, yurttalk ban kolektif akl yrtmeyi, liderlerin
slubunu ve kodlann ierir. Bunun iin de o topluma ilikin bir aratrma yapma
gerei, Pye'm en fazla vurgulad yntemsel hususlarn banda gelir. Geri Pye
bu vurguyu yaparken znel kavramlatrmanm iaret ettii, psikolojik eilimlerin
nemini ve deerini inkr etmiyor. Ama onlar kadar o toplumun kol-lcktif
tercihinin neminin de altn iziyor. Dolaysyla bu adan bakldnda,
siyasal kltr, bir siyasal sistemin hem kollektif tarihinin bir rn, hem de o
sistemi meydana getiren bireylerin ahsi hayat tarihlerinin bir rn
olmaktadr'41. Pye. bu noktadan hareketle, in, Burma gibi baz toplumlar
zerine yapt aratrmalarla, siyasal kltrn somut olarak nasl
bulgulanabileceini de bize
gstermitir.
(5)
68
.. tj -Siyasal kltrn ilemsel (comprehensive) kavramlatnnas: "Siyasal
kltr" dendiinde, bu kavram meydana getiren nitelik ve zelliklerin tmn
anlar. Nitekim, gerek R.R. Fagen'in<6), gerek R.C.Tucker'in(7) almalarnda bu
tr kavramlatrma balamnda siyasal kltr, bireylerin davranlar ile zihin
yaplan arasndaki bahlal (conjunction) belirleyen hereydir. Bu anlamda,
hem rtk (covert) hem ak (overt) davranlar ve bunlar ynlendirmede etkili
psikolojik etkenlerin tm siyasal kltr kapsamnda deerlendirilmekledir.
Kapsam en geni siyasal kltr kavram-latrmas budur.
Yukarda belirtilen drt kategori kavramlatrma arasnda Siyaset Biliminde en
yaygn olarak kullanlan, dolaysyla bir ok almann etkilendii "znel"
veya "psikolojik" siyasal kltr kavram-
jatrnasdr. Bu almann benimsenmi olduu semboller sistemi olarak
siyasal kltr kavramlatrmas da. psikolojik kavramlatrmanm baz yanlarndan
etkiler tamakta, hatta bu etkiler sayesinde bir btnsellik gstermektedir. Bu
itibarla aada siyasal kltr semboller sistemi olarak aklamaya giriirken,
psikolojik kavram-latrmay kalk noktas olarak almak uygun olacaktr.
//. Semboller Sistemi Olarak Siyasal Kltr
- Psikolojik Temel
w. Hatrlanrsa, psikolojik kavramlatrma. siyasal kltr znede le-mellend
irmekteydi. Bu noktadan hareketle, bir ulusun siyasal hayatna dair o ulus
bireylerinin tulum, inan ve duygularnn btn siyasal kltr olarak
adlandrlmaktadr. Bununla beraber, o ulusun tarihinin mevcut sosyal, ekonomik
ve siyasal kltr biimlendirmede bir paynn olduu da kabul edilmektedir.
Gemi deneyimler tarafndan biimlendirilen tutumlar gelecekteki siyasal
davranlar zerinde de nemli etkilere sahip olmaktadrlar. Bu adan, sonu
itibariyle, bireylerin renerek eylemde bulunmalar kadar, eylemde bulunarak
renmeleri de mmkn olmaktadu\(9)
Bireyin siyasal nesnelere kar tutumunu oluturmaya katkda bu-
69
lunan etken avrdediiebilir. Bunlar00*:
1. Bilisel (Cognitive)
2. Duygusal (Affective)
3. Yargsal (Evaluative) etkenlerdir.
Birey, siyasal sistemin ileyiine onun nde gelen ahslarna ve mevcut
politika sorunlarna dair belirli bir bilgiye sahip olabilir. Bu_ bilgi, hi
phesiz, bireyin btn olarak sisteme uymasnn tamamlayc bir paras
ilevini grebilir.
te yandan, birey, sistemi, ailesinin ve/veya arkadalarnn etkisiyle duygusal
olarak reddedebilir. Otoriteler tarafndan kendisine empoze t edilenlere
duygusal olarak uymayabilir.
Nihayet, birey, sistemi moral bir deerlendirmeye tbi tutulabilir. Szgelimi,
bireyin demokratik normlar onu sistemin siyasal taleplere yeterli dzeyde yant
vermedii sonucuna gtrebilir; veya ahlki normlar kayrmacl knamasna
yol aabilir.
Bireyin sisteme kar tutumu ister bilisel, ister duygusal, ister yargsal
olsun; bu etken birbiriyle bir i baa sahiptir: Sistemin bir
deerlendirmesini yapmak iin, phesiz onun hakknda baz bilgilere sahip olmak
gerekir. Bu bilgiler duygularmz tarafndan ynlendirilmi olabilir. Nihayet
bilgilerimiz duygularmz ynlendirebilir*1 u. Bununla beraber, kabul etmeliyiz
ki, yarglarmzn ve/veya duygularmzn tcmellenecei asgari bir bilgi en
byk ih-tiyacmzdr. Bilginin sahip olduu nem derecesi siyasal kltr tipini
de belirleyici niteliktedir. phesiz meseleye tersinden de baklabilir: Siyasal
kltr tipi, bilginin sahip olabilecei nem derecesini belirleyebilir, onun
duygusal ve yargsal etkenlerle olan ilintisini ynlendirebilir.
Psikolojik kavramlatrma tr kltr tipi ngrr. Bunlar;
1. Yresel (Parochial)
2. Uyruk (Subject)
3. Katlmac (Participant) nitelemeleriyle ayrdedebiliriz.(12)
-| - Yresel nitelikli siyasal kltrde, birey ky veya kabile grubunun dnda
siyasal sistem denen daha kapsaml bir varln ok az farkndadr veya hi
farknda deildir. Dahas, bu tip kltrde birey ne
syasa sisteme ynelik muhtemel etkisinin, ne de ona kar ykmllklerinin
bilincindedir. Dolaysyla, bireyin siyasal sisteme (onun girdi ve ktlarna)
ve siyasal aktr olarak kendi kendine ynelik bilisel, duygusal ve yargsal
ynelimleri sfra yakndr^.
Buna ramen, ekonomik olarak gelimi lkelerde okur-yazar orannn ykseklii,
kitle iletiim aralarnn yaygn nfuzu gibi etkilerle saf (pure) yresel
siyasal kltr tipine rastlamak zor olduundan; bu tip, geleneksel ve gei
toplumlarna zg kalmaktadr. -2, 'Uyruk siyasal kltr tipinde birey
yaantsnda ulusal siyasal sistemin etkisini veya potansiyel etkisini idrak
eder ve kendini onun bir paras olarak grr. Fakat, siyasal hayattaki rol
pasiftir ve hkmet tarafndan ynlendirilir. Politika tercihlerine, ynetime
dair pozitif veya negatif beklentilere, rejim ve otoriteler hakknda meruluk
anlayna veya ondan yabanclama duygusuna sahip olmakla beraber, siyasal
katlmac deildir.
3 - Katlmac siyasal kltrde ise birey, sistemin girdi srecinin farkndadr
ve siyasete katlmaya isteklidir. Daha nemlisi, bu kltr tipinde birey katlm
iin frsatlarn kullanmn deerlendirme vete-^peSine ve dolaysyla etkinlik
duygusuna sahiptir.
Grld gibi, hangi tip siyasal kltr yrrlkte olursa olsun, son tahlilde
bireylerin hep tutum, inan ve deerleri n plnda tutulmaktadr. Bu, psikolojik
kavramlatrmanm nemli bir eksiidir. nk, bir kltrden bahsedebilmemiz, bir
kollektivitenin varln zorunlu klar. Baka bir deyile, bireylerin inandan,
deerlen ve tutumlar vardr ama, kltrleri yoktur. Kltr, ulus, blge snf,
etnik topluluk, formal organizasyon, parti gibi bir kollektivite ftzelligine
dayanr.a4)
Grup veya topluluk hayatnn kolektif tasarm (collective representation) ise
sembollerdir. Semboller btnletirici gler olarak alr; dolaysyla
bireyleri birlemi bir btne birlikte balayarak, kollektivitenin nkoulu
olan dayanmay da yaratr. Dahas, semboller aktr ynlendirir, ona kark
ve belirsiz siyasal dnyay anlamlandrmada yardm eder.
Zaten siyasal kltr en iyi anlamlarn sistematik zmlemesini
71
70
sistemi olarak grmektir.07'
O halde, bireyin inan, tutum ve deerler temeli zerine kolektif tasarm olan
sembolleri atmadan siyasal kltr tam olarak anlamaya, hatta ondan sz etmeye
olanak yoktur.
Semboller zihni kurgular olarak insanlara anlamlandrma a
salarken, onlar iin ayn zamanda, topluluun sahip olduu zel an-
lamlar ifade etmenin yollann da belirler.
1. Zihinsel Ekonomi Yapmak: zetleme, bilgiyi ve yaanan olay indeksleme
faaliyeti. rnein, ABD'de Bakan Ronald Reagan dneminde uygulanan ekonomik
politikalar tm anlamlaryla "Reaga-neconomics" eklinde tek bir kelimeyle
artrmak gibi. Ayn ekilde Trkiye'de "24 Ocak," 12 Eyll" rnek olarak
belirtilebilir.
2. letiim ihtiyacmz Karlamak: rnein, mezun olunan bir okulun yakaya
taklan rozeti, tutulan bir futbol takmnn amblemi; birbirini hi tanmayan
iki insann bile ilk anda iletiim kurmalarna vesile olabilir.
3. Toplumsal/Siyasal Kimlikleri Belirlemek veya Onamak: Ulusal marn, bayrak
treninin ulusal liderin lm yldnmnn, devletin kurulu yldnmnn
grdkleri ilevi bu kategoride
deerlendirebiliriz.
te yandan, semboller, insanlar gnlk hayatn dnyevi havasndan alr.
kolektivite ile yeniden birletirir ve siyasal toplulua olan inanc yeniden
onar(19). Bunu yaparken de, toplumsal hayatn karmak gerekliini organize
ederler ve bilisel yol haritalar roln grrler^20'. Dolaysyla, siyasal
hayatta aktr bu bilisel yol haritasna bakarak ynlenir ve iinde bulunduu
siyasal dnyay anlam-
72
landnr. rnein, "Muhafazakr" ve "Liberal", "Solcu" ve "Sac" ayrmlar ve
sfatlan bu anlamlandrmay kolaylatran yaftalar olarak belirtilebilir. Bu tr
yaftalarn oynad roln etkisine dair somut bir rnei Trkiye'den
verebiliriz.
erif Mardin, bir makalesinde'21' Trkiye'de eskiden beri en ciddiye alnan
radikalizm eklinin din aleyhtarl olduunu belirtmektedir. Dolaysyla,
Mardin'e gre, geni kapsaml sosyal reform isteyen bir kimse, bunu bir din
esasna oturtabilirse "solcu" saylmamakta; fakat zel mlkiyetin ve giriimin
en ateli savunucusu din aleyhinde ise "sol"cu olmaktadr.
rneimiz, sembollerin (burada "din aleyhtar" olup olmama) bilisel yol
haritalar olarak etkileimde bulunduumuz insanlar nasl
anlamlandrbileceimizi gstermenin yansra, sembollerin ideolojilerle ve
inan sistemleriyle olan ilikilerine de bir lde iaret etmektedir. Bu
itibarla, bu noktada sembollerin hangi koullarda ideolojilere veya inan
sistemlerine dnebilecei sorusu nem kazanmaktadr. Aada bu sorunun
cevabn vermeye alacaz.
///. Siyasat Kltr, I Jeoloji ve Siyasal inan Sistemi ilikisi
Daha nce, sembollerle ynelmenin hem duygusal, hem de bilisel boyutlar
olduunu belirtmitik (Bk.Blm 2). Hatrlanrsa, duygusal boyut, aktrn
sembole ynelik duygularnn ynn ve younluunu: bilisel boyut ise, aktrde
nesnenin artrd anlam ifade etmekteydi.
Aktr sembollere iki tr bilisel anlam ykleyebilir/22'.
1. Bamsz (Substantive)
2. armsal (Association)
Bams: anlam, bir aktrn d dnyaya ve onun ileyi tarzna ilikin
iselletirilmi inanlarna ve deerlerine dayanr. Bunlar ise
toplumsallamann ve hayat deneyimlerinin rndr. armsal anlam ise,
aktrn kendini kavramlatrmasnn (self-concqptinn) vr. kendini zdeletirmi
olduu grup veya topluluun ortaya kardji anlamdr. Kendini kavramlatrmadan
kasteddigimiz, aktrn "ben
73
kimim" sorusuna verdii cevaptr. Bu balamda, armsal anlam, aktrn
referans noktas olarak; kulland dier aktrler ve gruplarla ilikisinin
dourduu konumlann ifadesi olarak nitelenebilir.
j*u adan bakldnda, bir aktrn herhangi bir sembole ynelmesi, nemli
derecede bilisel nitelik tayorsa, sembolpt gsterilen balln ideolojik
olduu ileri srlebilir.(23) Ba anlamda, ideolojiyi sembolik kurgulamalarn
(constructions) kolektif olarak paylalm anlamlarn ifade edilmesine ve
aktarlmasna ara olarak hizmet eden bir alt-kategorisi saymak mmkndr.(24)
te yandan, ideolojinin moral ykmllklerin belirlenmesindeki
l'-^, onun inan sistemi ile olan ilikisini de tesis eder. Burada inan
sisteminden kastdmz ise, eleri arasndaki ilevsel karlkl balar
sayesinde bir arada bulunan fildrlerin ve tutumlarn oluturduu btndr(26).

Siyasal inan sistemi dediimizde de, siyasete ilikin inanlarn btnn

belirtiyoruz. Siyasal inan sistemleri aktrlere ne tr siyasal eyjemin ahlaki
veya hakl olaca konusunda yol gsterirler. rnein; otoriteye itaat etmek
iin, gerekli olan onun eylemlerinin hakll veya yerindelii aktrn inan
sistemi yardmyla deerlendirilir ve bunun sonucunda aktr otoriteye itaate
devam edip etmeyeceine karar verir*27'.
O halde, siyasal inan sistemi, siyasal toplulua dair moral ykmllklerin ifa
ediliinde bir meruluk lt olarak kabul edilebilir ve bu adan da
ideolojinin kapsamnda yer ald sylenebilir.
inan sistemi de bilisel ve duygusal olmak zere iki boyuta sahiptir. Bilisel
boyut; kapal, yani ne kantlara ne de tartmalara tbi olmay veya ak,
yani, kant ve tartmalara tbi olu eklinde belire-bilir. Duygusal boyut ise,
gl veya zayf nitelikle olabilir. phesiz bu iki boyut arasnda sk bir
balant sz konusudur; bu. siyasal inan sisteminin tipini de belirleyici
niteliktedir. G.Sartori, R.Dahl'dan esinlenerek sistemin sz konusu iki boyutu
ve bu boyutlarn ierdii zellikler arasndaki apraz ilikilere gre drt tip
siyasal inan esi belirlemektedir. ekil 3 bu tipolojiyi gstermektedir.
74
ecu i Siyasal nan eleri
 Duygusal ^. Boyut
1; Gl ^ Zayf
Bilisel 7} Kapal Sabit Esnek Olmayan
Boyut ^""-SkAk Salam Deiken
G.Sartori, "Politics, Ideology and Belief Systems", American Political Science
Re\iew, 63 (1969), s.4(Wden uyarlanmtr.
ekil 3'e gre, rnein bilisel boyutu kapal, fakat duygusal boyutu gl olan
bir siyasal inan sistemi esi sabit; ama bilisel boyutu ak, duygusal boyutu
gl olan sistem esi ise, salam tipe tekabl etmektedir. te yandan, sabit
(fixed) tipte bir siyasal inan esi kat, dogmatik, kanta ve tartmaya
itibar etmeyen zellikler tar. Esnek olmayan (inelastic) tip, halen tartmaya
ve kanta itibar gstermesine karlk dk dinamizm gsterir. Salam (firm)
tip ge, pekimitir ama, kant ve tartmaya aktr: dolaysyla ilke olarak
deiebilir zellik arzeder. Nihayet, deiken (flexible) tip ge, zayf bir
zellik gstermekle beraber, kant ve tartmaya ak olup deiebilili
hiti(28)
r.
(28)
p g y zelik gste
tartmaya ak olup, deiebilirlie sahiptir.()
nan sisteminde eler arasndaki ilevsel karlkl balam, fikirlerin ve
tutumlarn bir btn oluturmasndaki katksna yukarda deinmitik. Bu
itibarla, aktrn sahip olduu bilisel eler, siyasal tutumlar ve beklentileri
arasnda uyum kurmaya, elikiye dmemesi ve mantksal bir tutarla ynelmesi
beklenir. Fakat, aktrn sahip olduu iki farkl inan sisteminin var olmas
halinde mantksal hir_ "elikinin ortaya kmas da mmkndr. nk aktrn
znel duru-
. 75
sylenemez.(29)
ftu durumda, aktr ideolojik tutum ile pragmatik tutum arasnda bir salnm
gsterir, divebiljnz. Bunu anlamak iin, gene aktrn inan sisteminin bilisel
ve duygusal eleri arasndaki ilikinin niteliine bakmak gerekmektedir.
Sartori'den ilhamla bu durumu aada ekil 4'te grld gibi izah edebiliriz.
ekil 4 Aktrn deolojik ve Pragmatik Tutumlar Arasndaki iliki
Duygusal^. ge Gl Zayf
Bilisel * Kapal ge Mk deoloji
Pragmatizm
Sartori.a.g.m.,s.405'den uyarlanmta-.
ekil 4'ten de anlalaca zere, aktr siyasal inan sistemi dahilinde bir
sembole ynelik olarak kapal bir biliiye (cognition), fakat
ide y
gl bir duyguya sahip ise, konumu itibariyle ideolojiktir. Daha dorusu, bu
durumda aktrn inan sistemi bir ideolojiye
dnmtr. Buna karlk, ak bir biliiye. ayn zamanda zayf bir duyguya
sahip aktrn sembolik ynelim iinrtek-i konumu k< prao-
matiktir.
lna sisteminin mantksal tutarll ve snrlar o toplumdaki sekinler (elit)
tarafndan belirlendiinden; siyasal etkileime giren aktrleri bu itibarla
sekinler ve kitle olarak iki genel kategoriye ayrabiliriz. Genel olarak
siyasal kltr balamnda bu iki kategori arasnda eitli alardan faiklar
vardr ve bu faiklar nemli etkilere sahiptir.
76 ;
IV. Sekin Siyasal Kltr-Kitle Siyasal Kltr
I
Sekin siyasal kltr ile kitle siyasal kltr arasndaki nemli fark bilii
dzeyi belirler. Sekinler, kitleye gre daha yksek bir bilii dzeyine
sahiptirler. Bu husus, kendini siyasal kltrn nemli bir boyutu olan inan
sisteminde zellikle gsterir: Sekinlerin inan sistemini meydana getiren
elerin ilevsel karlkl baklan ak seik bellidir. Oysa kitlenin inan
sistemi bu zellii ielrmez. Bir baka deyile, aktrn sekinlik konumu
azaldka, sahip olduu inan sisteminin yapsal btnl de azalmakta,
dolaysyla aktrn hangi dnce esinin hangisiyle balantl olduu hususu
belirsiz-lemektedir. Sonu itibariyle de aktrn bilii kapasitesi azalmakta ve
dnya gr giderek daralmaktadr. O kadar ki, birok aynnfah bilgiyi
birletiren geni apl inan sistemleri yerine, mantksal snrlanmasnda bile
bahsedemeyeceimiz ok ufak apl inan sistemi demetleri kendini
gstermekledir.1301 Sartori, bu adan, sekinlerin inan sistemlerinin
(dolaysyla siyasal kltrlerinin) daha zengin, kit-leninkinin ise fakir
olduunu belirtmektedir. ekil 5 aada bu durumu ifade etmektedir.
ekil 5 Sekin-Kitle nan Sistemleri Faik
tnan Sistemleri Zencin _____
nan Tabakas Sekinler -
Fakir.
Ara Tabaka I
I
v__
zellikler
i kendini
snrlama I
- Snrlama
Ayr cins Snrlama
Sartori, a.g.n.. s.408'den uyarlanmtr.
77
Sekin ve kitle arasndaki fark, her eyden nce, eitim dzeyinin c>rtaya\
kard bir sonutur. Sekin tabaka toplumdaki ounlua gre da ha uzun sre
eitim grm kiilerden meydana gelir. Bilii dzeylerinin yksek olmasna
bal olarak sekin tabakaya mensup kiiler; soyu t dnebilme ve buradan
mantksal yarglara ulama yeteneine sahiptirler. Bu itibarla, bu kiiler
sembolleri ynlendirirler (manipi ile ederler) ve kitleye kendi yorumlarn
empoze ederler. L.Dittmer,! sekinlerin bu faaliyetini ereveleme (framing)
olarak ad-landrmakjtadr(31'. ereveleme, esas itibariyle sembollerin dsal
ve isel ortarjnnn bakalatrlarak oaltmasdr. Bu itibarla, bir semboln
dsal ve isel olarak erevelenerek sekinler tarafndan kitleye aktarlma S
mmkndr. Dsal ereveleme, ayinsel nitelikli trenler ve kutsan tn
biimler-ki bunlar dili gnlk hayatn ierdii karlarn ifadesi ollmaktan
yaltmaya yneliktir-kullamlarak yaplr. Bylece sembol ta imamen farkl bir
yapya brndrlr, daha etkileyici, gl ve byk: la'Je getirilir, isel
ereveleme ise, zgl (specific) veya saygn bi x kfelime haznesiyle
(vocabulary) fiziksel jestlerin birarada kullanlmasyla yaplr ve bylece
sembollere ek bir g ve kutsallk ihsan edi m i olur.
Seki nlfr erevelemeyi kurumsallatrarak kitle zerinde kontrol salarlar
veya mevcut kontrollerini pekitirirler. Bunda ise ayin-letirme
(ritualization)nin rol son derecede nemlidir. Ayinletirme, sembol sistemini,
dolaysyla siyasal kltr yalan karabilecek ngrlmeyen d olaylardan
mmkn olduunca tecrit etmeye ynelir ve bu itityarla siyasal kltr inananlar
topluluu iine adeta hapseder. Bu sayedej; kontrol tesis edilmi ve istenen bir
toplumsal/siyasal dzen mmkn hale gelmi olur/32'
Burada belirtmek gerekir ki, sekinlerin bu ekilde roln tayin eden tek e iken
olarak eitimden szetmek yanl olur. Eitimin dzeyi ok dk plan bir aktr
de. siyasete duyduu ilgi, siyasal olaylar izleme dolaysyla srekli ve
dzenli siyasal faaliyette bulunarak da eitime benzer bir avantaj elde
edebilir; bu bakmdan eitim dzeyindeki bamsz olarak gl bir inan
sistemine sahip olabilir. (33) Kald ki, sekin tabaka da ideolojileri, inan
sistemleri, nihayet
78
siyasal kltrleri bakmndan kendi iinde bir derece farkll
gsterebilmektedir. rnein, daha ok ideolojik sekinlere rastlayabileceimiz
gibi, daha ok pragmatik veya daha az ideolojik olanlarna da
rastlayabiliriz(34).
/
Sekin-kitle siyasal kltr ayrmna somut rneklerdendi toplumumuzdan
verilebilir.
erif Mardin'e gre, Osmanl imparatorluunda bir yanda ssl dil ve
deerleriyle 'ynetici snf (sekinler olarak okuyunuz), br yanda tarann
halka mahsus kltr ve bu kltrde ikin canl bir dil vard(-'5). Bu balamda.
Trk siyasal kltr zerine yaplan baz aratrmalarda varlan sonu; bu
kltrn "biz"- "onlar", bir baka deyile, "dost"- "dman" ayrm zerine
temellendiidir. Bu zellik, grup-ii dayanmay, fakat ayn lde grup-d
eletiriyi en duyarl konular haline getirmii; doal olarak da hogr
yokluunu ortaya karmtr(37>. Trkiye'de sekinlerin kitle zerindeki
kontrollerini pekitirmede yardmc ge, Mardin'in vurgulad gibi, onlarn
demokratik teorinin z olarak tslmi siyasi dncelerine de uygun olma gibi
bir avantaja sahip bir kavramlatrmayd: Topluluun genel uyumu(38).
Topluluun genel uyumunu salamaya ynelik olarak dsal sembolik ereveleme
ise blclk eklinde karmza kmaktadr. Bu klie, her toplum kesiminin
karsnda tehlikeli grd kesime kar kulland gzde bir sulama arac
ilevini grmtr.*391 te yandan, sekinlerin topluluun genel uyumu iin
kulland isel sembolik ereveleme ise, devlet olmutur. Siyaset, iktidar,
hatta ulusal hayatn hemen her yn devlet sembol etrafnda toplanm;
sekinler kendi kaderlerini devlete sadakatle zdetirmiler*40* kitleden de
"yce" ve "gl" devlete kar ayn sadakati istemilerdir.
Buna ramen, Trk siyasal kltrnn sekinci niteliinin zellikle ok partili
hayata geiten sonra krlma srecine girdiini syleyebiliriz. Nitekim,
yaplan baz grgl almalar bu krlmay, burada ayrntlarna giremeyeceiz
bulgularla ispatlamaktadr14".
Sekin-kitle siyasal kltr ayrmnda ok belirgin olmasa da dilin sembolleri
ynlendirmede (maniple etmede) oynad role bir miktar
79
iaret ett * Gerekten de, semboln zel bir tr olarak dil, dier sembollerin
temsil edemedii gereklii temsil edebildiinden, siyasal kltr balamnda
nemli bir yere sahiptir. Bunun iin, bu yerin zerinde aynba durmakta yarar
vardr.
V. Siyasal Klt.'' ve Dil
Dil aslnda insann temel semboldr*42'. O kadar ki, dier tm sembol
sistemleri sadece dil aracl ile yorumlanabilir. Dilde ifadesini bulmayan
herhangi bir nesnenin herhangi bir anlama sahip olmas da mmkn deildir*43'.
Dil1, gerekliin bir parasn temsil etmekte veya ona gnderme yapmakta
kullanlr. Gereklere sembollerle yaklatmz; neyi greceimizi, neye dikkat
edeceimizi ve nasl yorumlayacamz sembolere gre yaptmz anmsanrsa;
dilin sosyal etkileime girmemizi, dolaysyla kltrle btnlememizi salayc
rol ortaya kar.
Bu itibarla, dil araclyla paylalm olan sembolik ifadeler toplumsallama
aracdr ve aktrle topluluk arasndaki sosyal ba yaratr, diyebiliriz*44'.
phesiz, bu ban yaratlmasnda dil basit bir ara olmayp; sz konusu ba
temcllendiren olaylarn anlamna ekil veren, hatta onlarn bizatihi bir
parasdr.
Semboller ancak kelimelerle tasvir edildiklerinde bize bir anlam ifade ederler.
Dahas, sembolik olan eylemleri ve tm nesneleri kelime kullanarak tanmlarz.
Dolaysyla, bir tr anlatm esi olarak kelimeler, gerekte btn sembolleri
mmkn klan bir neme sahiptir <45'. O halde, genel olarak kllr, zel
olarak da siyasal kltr, esasen dilsel olarak organize edilmi yorumsal
rntler btn olarak yaadmz'46' ve bu yaadklarmz kelimeler
eklinde anlatp aktardmz syleyebiliriz. Bu s;ayede bir durumu tanmlam,
yani somut olarak dile getirmi oluyoruz.
Fakat, bir de mevcut bir durumun soyut bir ekilde anlatm sz konusudur ki,
bunda da bize iaretler (signs) yardmc olmaktadr.
aretler, esas itibariyle znel anlamlan indckslemede ilev gren
soyutlamalardr. Bir rnek vermek gerekirse: bir silahn esasnda hay-
80
valan avlamak amac ile retildii aikrdr; ama bu silahn genel olarak
saldrganln ve iddetin bir iareti haline gelmesi de pekala mmkndr.*47'
Burada silahn iaret olarak grd ilev, biraz da dolayl bir arm
eklinde karmza kmaktadr. Sz konusu arm her zaman ayn iaretle
beraber ise, sembolden sz etmek mmkndr. Bu bakmdan, bir nesnenin z
itibariyle iaret ilevini grebileceini sylemekle beraber: iaretin dolayl
armsal bir anlam olmasnn, onu sembol haline getireceini de
belirtebiliriz, ikinci durumda, iaret nesnel olarak paylalan bir gereklikle
dolayl bir iliki iindedir ve bunun iin sembol niteliindedir*48'. Szgelimi,
krmz trafik bir iarettir ve armsal bir durumu ifade etmektedir ve
armsal bir anlam yoktur. Oysa kzl bayrak bir ok armlara sahiptir;
bazlar iin sevin, dier bazlar iin hzn eklinde paylalan bir
gerekliin paralaryla ilintili olduundan semboldr*49'.
iaretlerin sembollere dnm, aslnda kullandmz dilin dnmne de yol
aar. rnein "kzl" iaret niteliini tayan bir kelimedir ve nesne diC'm bir
esini oluturur. Fakat "kzl bayrak" ihtilali, "kzl elma" ise Ziya
Gkalp'in "Turanclk" idealini artran bir semboldr ve meta dil'in bir
esidir. Bu durumu ekil 6 yardmyla aadaki gibi izah edebiliriz.
t ekil 6 Sembol-Iaret-Dil tlikisi
Meta Dil
Nesne Dil
Sembol
aret arm
aret eden aret edilen
L.Dittmer. "Political Culture and Political Symbolism",
World Politics, 29/4 (1977), s.568'den uyarlanmtr.
81
Sembollerin yaratm olduu Meta-Dil (st-dil) olgusu, dilin yalnzca bir
iletiim arac olmadn, ayn zamanda bir kontrol arac olabileceine dair bir
dnceyi de zihnimizde uyandrmaktadr. yle ki; sembollerin en nemli
ilevleri insanlara anlamlandrma aralarn salamalaryd. Bu,
syleyegeldiimiz gibi, dilde yansmaktayd. Yani dilde ifadesini bulmayan
nesnenin herhangi bir anlama sahip olmas mmkn olmamaktayd. Dil ise, son
tahlilde, dnya hakknda temel ilkelere ve varsaymlara dayanan kategoriler ve
kurallar sistemidir*50'. Bu anlamda, dil nesnel gerekliin bir aynas olmayp,
onu karmak ve artc dnyadan soyutlam anlaml alglamalar organize
ederek yaratr*51'. O halde, dil benim algladm dnyay tasvir eden semboller
dizisi olmaktadr. Bu itibarla, bir dili kullandmda, yani sembollerden oluan
bir meta dil meydana getirdiimde, sadece anlalmak gayesi gtmyorum:
tnsanlann itaat etmelerini, sayg duymalarn deer vermelerini, vs. de salamak
istiyorum'52'! Ksacas, kullandm dil, dier insanlar zerinde kontrol
salama isteini de bir arac olarak belirtiyor'53'. Bu balamda, gerekliin
dilsel olarak yaratlmas, geliigzel ve rastlantsal deildir; siyasal eyleme
uygun gelen anlamlarn yaratlmas sreci, gerekliin dilsel olarak
kurgulanmasn snrlar. Anlamlandrma, aktrlerin duygusal talepleriyle ilgili
olduu zaman ortaya kar<54'. Bir baka deyile, duygusunu temsil ettii lde
de anlam ifade ederler. Bu da, bir anlamda, siyasal kltrn zdr: Aktrlerin
siyaset hakknda hissettikleri'55'.
Dolaysyla, sekin tabakaya veya kitleye mensup olsun, bir aktrn siyaset
hakknda ne hissettiini anlamann nemli bir yolu, onu iinde gml olduu
siyasal kltrn en nemli esi olan dili nasl konutuuna bakmaktr.
82
BULUM 3VN DPNOTLARI:
(1) G.M. Patrick, "Political Culture". Social Science Concepts: A Syste-
matic Analysis, Ed.G.Sartori Beverly Hills, 1984, s.,271-280
(2) D.Easton, A Systems Analysis of Political Life, New York, 1965
(3) G.Almond, Comparative Politics: A Developmental Approach, Boston
1966, G.Almond-B.Powell, Jr. (Eds), Comparative Politics Today: A World View,
Boston, 1980. G.Almond-S.Verba, The Civic Culture, Princeton, 1963.
(4) L.W.Pye, "Introduction: Political Culture and Political Development".
Political Culture and Political Development; Eds, L.W.Pye-S.Verbe, Princeton.
1965.
(5) Bk., L.W.Pye, Politics, Personality, and Nation Building: Burma's Search
for Identity, New Haven, 1962; The Spirit of Chinese Politics. Cambridge, 1968.
(6) R.P.Fagen, The Transformation of Political Culture in Cuba, Stanford,
1969.
(7) R.C.Tucker, "Culture, Political Culture. Communism", Political Cultu-
re and Communist Studies Konferansnda sunulan tebli, 19-21 Kasm 1971.
(8) G.M.Patrick, a.g.m., s.266.
(9) G.A.Almnd-B.Powll, Jr., Comparative Politics: System, Process, and
Policy. Boston, 1978, 2nd Edition, s.25.
(10) Ay m eser, s.26.
(11) Ayn eser, s.26.
(12) Ayn eser, s.35.
(13) S.P.Huntington-J.l.Dominquez, Siyasal Gelime (ev: E.zbudun), Ankara,
1986, s.20.
(14) D.J. Elkins-R.E.B.Simeon, "A Cause in Search of Effect, on What Does
Political Culture Explain?" Comparative Politics, 11/2 (1969). s.129.
(15) R.E.Klatch, "Of Meanings and Masters: Politicl Symbolism and Symbolic
Action", Polity, 21/1(1988), s.139. ,
(16) Ayn makale, s. 140.
(17) L.Dittmer, "Political Culture and Political Symbolism". World Politics,
29/4 (1977), s.566.
83
1983, $.31-32
(19) R.E.Klatch, a.g.m., s.139. .
(20) C.Geertz, "Thick Description: Toward an Interpretive Theory of Culture",
The Interpretation of Cultures iinde. New York, 1973.
(21) .Mardin, "Siyasal Szlmzn zellikleri: 1. 'Faizm', Siyasal ve
Sosyal Bilimler: Makaleler 2 iinde, istanbul. 1990, s. 142.
(22) Elder-Cobb, a.g.e, s.42.
(23) Elder-Cobb, a.g.e., s.59.
(24) R.Wulhnow, "Comparative Ideology", International Journal of Comparative
Sociology, 22/3-4 (1981), s.121.
(25) Ayn makale, s. 123.
(26) P.E. Converse, "The Nature of Belief Systems in Mass Publics", Ideology and
Discontent, Ed., D.Apter, New York, 1964.S.207.
(27) E.Kalaycolu, ada Siyasal Bilim, istanbul, 1984, s.191. '
(28) G.Sartori, "Politics. Ideology and Belief Systems", American Political
Science Review, 63 (1969), s.404-405.
(29) E.Kalaycolu, a.g.c. s. 187.
(30) E.Kalaycolu, a.g.e., s.189. Kr..,P.Converse. a.g.e., s.213-217.
(31) L.Dittmer, a.g.e., s.575.
(32) L.Dittmer, a.g.m., s.575.
(33) E.Kalaycolu, a.g.e., s. 190.
(34) Sartori, a.g.m., s,408.
(35) .Mardin, "Trkiye'de Muhalefet ve Kontrol", .Mardin, Trk Modernlemesi:
Makaleler 4 iinde, istanbul, 1991, s.186.
(36) F.W.Frey, The Turkish Political Elite, Cambridge, 1965.
(37) Mardin, "Trkiye'de Muhalefet ve Kontrol", a.g.m.
(38) Mardin, ayn makale, s.188-189.
(39) Ayn makale, s.192.
(40) F.W.Frey, "Patterns of Elite Politics in Turkey", Political Elite in tlte
Middle East. Ed., G.Lenczowski. Washington, 1975, s.45.
(41) Bk., I.Turan, "Trkiye'de Siyasal Kltrn Oluumu", Trk Siyasal
Hayatnn Geliimi, Eds, E.Kalaycolu-A.Y.Sarbay, istanbul, 1986.
E.Kalaycolu, "Political Culture and Regime Stability: The Case of
84 <
I
Turkey", Ekonomi ve dari Bilimler Dergisi, 2/3 (1988).
(42) E.Cassirer, nsan stne Bir Deneme, (ev: N.Arat), istanbul 1980, s.107-
131: S.K.Langer, Philosophy in New Key, Cambridge, 1971, Third Edition, s. 103-
143
(43) O.Hertzler. A Sociology' of Language,y.y. 1965, zikredilen :
J.M.Charon, Symbolic Interaclionism. Englewood Cliffs, 1989, 3rd.Ed, s.44-
45" '
(44) K.Pekonen, ''Symbols and Politics as Culture in the Modern Situation: the
Problem and Prospects of the 'New', Contemporary Political Culture. Ed, J.R.
Gibbins. London, 1989, s.132.
(45) J.M.Chron, Symbolic Interaclionism, Enlevood Cliffs, 1989, 3rd, Ed, s.44.
'
(46) Pckonen. a.g.m. s. 128.
(47) P.Berger-t.Luckmann, The Social Construction of Reality, Harmond-sworth.
1981, s.50,
(48) .Mardin. deoloji, a.g.e., s.89-90.
(50) G.Kress-R.Hodge, Language as Ideology, London, 1979, s.5.
(51) M.Edclman, Politics as Symbolic Action. New York. 1971, s.66.
(52) J.B. Thompson, Studies in the Theory of Ideology. Cambridge, 1984, s.47;
P.Bourdicu'ye atfen.
(53) Dilin toplumsal ilikilerde, zellikle toplumsal similar bakmndan
oynad kontrol rolnn ayrntl zmlemesi B.Bcrnstein'in
almalarnda mevcuttur. Bk.. Class. Codes and Control. Vol.1, London, 1971.
(54) Edelman. Politics as Symbolic Action, a.g.e., s.66.
(55) Dittmer, a.g.c.. s.568.
85
4 YURTTALIK VE KATILMACI DEMOKRAS
/. Kavramsal iliki
A.Yurttak
Ltince (civis) ve Yunanca (polities) kkenleri itibariyle, yurtta, en basit
anlamda bir siyasal topluluun yesi demektir" K
zellikle eski Yunan'da ehir devletinde (polis) yurtta; klelerden ve
meteklerden, yani yabanclardan ayrcalkl olarak ehrin siyasal hayatna
katlma hakk olan zmreyi ifade eden bir kavramd.
Eski Yunan'da yurttalarn elde ettikleri katlma hakk doutan kazanlan bir
hakl; bu da. Yunanllarn ana ve babalarnn yesi olduklar ehirlerin
yurtta olarak kalmalanndan kaynaklanmaktayd. Buna bal olarak, yurttaln
dourduu hak; asgaride siyasal bir etkinlii veya kamu ilerine katlma hakkn
ieren yelik hakk idi. Buna gre, yrrlkte olan demokrasi derecesine gre,
szkonusu katlma hakknn ehir Kurulu toplantlarna katlma hakkndan ibaret
kalmas kadar, daha dar veya daha geni bir grevler silsilesine seilmek hakk
da olabilirdi. Bu balamda, nemli olan husus, bir Yunanl iin yurttaln
daima, byle bir katlmay az veya ok gerekli kldyd'2.
Bir baka nemli husus da uydu: Yunanl, yurttaln sahip olduu bir ey
olarak deil, daha ok aileye ye olmak gibi pavlat bir ey olarak
dnrd'3'.
phesiz, yurttan eski Yunandaki bu konumu, ok daha sonraki dnemlerde
siyasal dnrlerin kavram (atrmalarnda etkisini gstermitir. rnein, J J.
Rousseau'nun siyasal dncesinde yurtta olmann belirleyici zellii btnn
bir paras olarak varolmak; bu sayede deerinin de btne, yani toplulua bal
olmak eklinde belir-mesiydi(4). Bu noktadan hareketle, Fransz Devriminin
Rousseau dncesinin hayli etkili olduu Jakoben dneminde, yurttalk din.
zmre (estate), aile ve blge gibi alternatif kimliklere kar her Franszn
hkim (dominant) kimlii olarak yerletirme gayretinin konusu olmutur. yle ki,
o dnemin yaygn onursal unvan olan Mon-
S;
sicur (bay/bey)'n tamamen evrensel citoyen (yurtta) ile ikame edilmesi
szkonusu gayreti sembolize etmekteydi. Yurttaln yaygnlk kazand lde
erdemli davrann temel gds saylan dinsel inan ve ailevi sadakat arka
plna itilmitir. Dolaysyla, Jakoben ideolojide yurttalk, herkesin toplulua
hizmetle ykml olduu evrensel bir grev haline gelmitir'5'.
Bununla beraber, grevin lykiyle ifas iin Jakobenler yurttalara zgr,
zerk ve karar alc zellikler de atfetmilerdir. Bu anlamda, Fransz
devriminin rn olan yurtta, ehir -devletinin yurttana gre daha aktif
konuma sahip olmutur. nk, Fransz devriminin yurtta, ehir devletinin
yurtta gibi yrrlkte olan demokrasinin derecesine bal bir katlma hakkna
sahip deildi. Tersine, kendi zgr, zerk ve aktif konumu, yrrlkteki
demokrasinin derecesini belirlemekteydi: Bu anlamda, ada demokrasilerin
yurtta tipinin atas Fransz devriminde domutur demek yanl olmayacaktr.
Dolaysyla, ehir-devletinden balayp gnmze kadar geen srede "yurtta"
kavramyla kastedilen iki farkl anlay etkili olmutur. Bunlardan birincisi,
yurttal bir grev, bir sorumluluk, gururla kabul edilmi bir yk olarak
tanmlar. kincisi ise, yurttal bir stat, bir yetki, bir hak veya pasif
ekilde kullanlan haklar manzumesi olarak grr. Birinci anlayta yurttalk
hayatimizin ekirdeini oluturur; ikincisinde hayatmzn dsal erevesi
olarak belirir. Hayatmzn ekirdei olarak yurttalkta aktrlerin bir
dierine sk skya ball szkonusudur. Dsal ereve olarak yurttalkta
bu sk baa rastlanmaz; aktrlerin ayr ballklar vardr. Bu itibarla,
yurttal bir grev olarak tanmlayan anlay yurtta ayn zamanda siyasal
hayalm ba aktr olarak grr; o hem kanun yapcdr, hem de kendi gnlk
ilerinin ynetimini ifa eder, Oysa, stat olarak yurttalk anlaynda kanun
yapma ve ynetim bakalarnn iidir; yurt-ta'n ii zeldir(6).
Hi phesiz, gnmz demokrasilerinin dayand, yukarda szn ettiimiz
birinci tr yurttalk anlaydr. Zaten, ada demokrasiler zerine yaplan
aratrmalarda da ortaya konmutur ki. bir demokrasinin baanmn (performance)
belirleyen, tm yurttalarn siyasete katlmalar ve aktif olmalar; ksacas
yurttalk kltr (civic
culture)'nn o toplumda egemen olmasdr'7*.
Bu noktada bir hususu vurgulamakta yarar vardr: ada demokrasiler, grld
gibi, yurttaln temelini siyasal kontroln salanmasna katlmak olarak kabul
ediyorlar. Bunun ise, seim yoluyla gerekleeceine hi phe yoktur. Oysa bir
baka phe edilmeyecek husus, ada demokrasilerin seime
indirgenemiyeceidir. Seim, siyasal katlmann hukuki boyutudur. nki, seim
yoluyla siyasal katlma evrensel oya dayanan siyasal topluluun yasal yeliini
icap ettirir. Seimlerin her demokraside dnemsel olarak (4-5 ylda bir)
yapldn gz nne aldmzda, seimlerin yaplmad4" zamanlar
yurttalarn siyasal kontrol salamaya ne ekilde, nasl katlacaklarna karar
vermemiz zorlaacaktr.
Bu sebeple, katlmay seimlerle snrl tutmak, yurttaln alann fazlasyla
daraltmak, ayrcalkl gruplara o grevi tanmak olur. Byle olursa da ehir-
devletinin yurttalk anlayndan ileri gidememi saylrz. Hatrlanrsa,
ehir-devletinde yurtta o topluluun ynetici grubunun ayrcalkl statlere
sahip olanlarna denirdi.
Buna ramen, ilgili yaznda yaygn olan tanm, yurttaln bir toplulua
katlma veya ona ye olma eklinde yaplandr. rnein, almas klasiklemi,
olan T.H.Marshall'n tanim bu trdendir. Ona gre, yurttalk bir topluluun
tam yehinin dourduu bir statdr. Ayrca, bu statye sahip olanlar, statye
ilikin haklar ve grevler bakmndan eittirler'8"". Burada tanm itibariyle,
yurttalk, sadece bir topluluk iinde ilev kazanan, ancak bu sayede belirli
haklara ve grevlere sahip olmay ieren bir statden ibarettir. Bu sebeple,
yurttaln aktif ve katlmac boyutu adeta ortadan kalkm grnmekledir.
Dolaysyla, zellikle aktif ve katlmac boyutlar dikkate alan daha baka bir
tanma ihtiyacmz bulunmaktadr. Byle bir tanm G.A.Kelly'den esinlenerek,
fakat onunkini genileterek'9' u ekilde yapabiliriz: Yurttalk bir toplulua
katlarak veya ve olarak ve bu yelik erevesinde edinilen hak ve grevlere
dayanarak kendilerinin ve gruplarnn karlarn ieren zel alanda olduSu
kfiflnr knmn _alamnda_da eylemde (act) bulunma hakktdr,(*)
Tanmmza gre, yurttahn ifa edilmesi, her eyden nce,
*) Kamu/zel alan ayrmna "Devlet" blmnde deinilecektir.
89
katlmay ve aktif olmay tevik eden bir demokrasiyi zorunlu klar ki*, bu
katlmac demokrasi (Participatory democracy)'dir. Bu zorunluluu aklayabilmek
iin biraz da "katlmac demokrasi" kavram zerinde durmak uygun olacaktr.
. .*
B. Katlmac Demokrasi
Bilindii gibi, demokrasi kelime kkeni itibariyle halkn (demos) iktidar
(kratos) anlamna gelmektedir. Fakat, halk kavramnn mulak oluu yznden,
Sartori'nin belirtmi olduu gibi, "demokrasi halkn iktidardr" nclnden
kesin ve yararl sonular karmak gtr*10'. nki, Sartori'ye gre, "halk"n
anlamlarnn mulaklktan kurtarlmas, bir tarihi dayanaklar sorununu da ortaya
karr: "... Demok-ratia terimi ortaya atld zaman sz konusu halk, bir
kollektil karar verici organ olarak i gren kk, bir birine bal bir
topluluk, bir lojik demokrasi teorisi 'halkn kim olduunu1 gya elde tutulur
bir ekilde gstermeyi kalkt zama* Yunan demos'u akla gelmekledir, dier
yandan bir siyasal sistem bydke halk kavramnn gerek bir topluluu daha az
belirtisi ve daha fazla bir mantki yapya veya mantki kurguyu gstermeye
ynelii olay ile ya hi ya da ok az il-gilenilmektedir'1". Sonu itibariyle
de, "halk" herkesin yerini almaya balayan bir terim olmu ve bu herkes gittike
artan bir ekilde kaygan ve ekilsiz toplum (Gesellschaft) zellii daima artan
ve topluluk (Gemeinschaft) zellii daima azalan bir yn haline gelmitir.1'2'
O halde, bu balamda, demokrasinin temel siyasal aktr halktr, dediimizde
aslnda hi bir ey ifade etmemi oluyoruz.
Oysa, katlmac demokraside temel siyasal aktr topluluk olduundan113 halk'n
yerini yurtta alm olur ve bylece kavramsal bir mulaklk da ortadan kalkar.
te yandan, katlmac demokrasi ile kasdettiimiz ise sudur:
Yurttalarn kendilerini etkileyen tm kararlarn alnmasna etkin olarak
eitli ekillerde katlmalar ve bu katlmann toplumun tm sektrlerinde
olduka yksek bir ademi merkeziyetilik araclyla gereklemesi"4'. Bu
balamda katlmac demokrasinin sahip olduu zellikleri ise yle
sralyabiliriz^'5': ~
90
_ Tm bireyler kendijeriyle ilgili tm kolektif karar almalara arzuladklar
genilikte katlmalarm salayacak frsatlara tamamen sahip olmaldrlar.
_ Kollekf karar almaya katlma oy vermeyle snrl olmamaldr, ok eitli
baka faaliyetleri de kapsamaldr.
-Kolektif karar almakdaki sorumluluk geni bir ekilde dalmaldr, sadece
resmi grevlilerle ve/veya uzmanlarla snrlandrlmamal, bu kararlardan
etkilenecek tm ahslar kapsamaldr.
- Siyasal olmayan alanlarda kolektif alanlardaki kolektif kararlara katlma,
bireylere siyasal hner ve normlar retici ve onlar daha geni siyasal
meselelere katlmay gdlcyici nitelikte olmaldr.
Bu zellikler, gstermektedir ki; katlmac demokrasi iin gerekli olan
yuttalarn bilincinde bir deiimin gereklemesi: kendilerini aktif olarak
grmeleri, bunun iin kapasitelerini arttrmaya gayret etmeleri ve
gelitirmeleridir516). Dolaysyla, yurtta ancak zerk olduu ve kendini
gelitirdii oranda katlmac demokrasi gerekleebilir; katlmac demokrasinin
gerekletii oranda da yurtta zerk olup kendini gelitirebilir.';7
Gnmzde katlmac demokrasiye dair esas problem, onun nasl iledii deil,
ona nasl ulalacadr*18'. Bu da, phesiz katlmac demokrasinin henz tam
gereklememi bir ideal olmasndan kaynaklanan bir sorundur. Soruna zm
nermenin yeri buras olmamakla beraber: aslnda genel olarak tarihsel sre
iinde demokrasinin tm trleri iin bir idealin ngrld ve bunun realite
ile ekimesi sz konusu olmutur09'. Bizim iin nemil olan. ideal kabul edilse
de, katlmac demokrasinin tarihsel srete varlan en son aamay ifade etmesi
ve yurttala kazandrd yeni anlamlar iermesidir. Bu sebeple, aada bu
blmde aklayageldiimiz kavramsal ilikinin tarihsel arkaplanna aynca bakmak
faydal olacaktr.
//. Tarihsel Arkaplan: Ulus-Devlet Kurma Sreci ve Yurttalk
Ortaa kentlerinde de eit yurttalk olgusunun rneklerine rastlanmaktayd
ama, bu kentlerde zgl hak ve grevler yerel olarak Mnrlyd. Ancak ulus-
devlet olgusunun ortaya kmasyla yurttalk
\ 91
hak ve grevleri yerel olmaktan km, ulusal nitelie brnm, giderek
evrensellemitir.'2"'
Dolaysyla, modem veya ulusal-demokratik yurttaln bat kapitalizminin
gelimesine paralel bir tarihi vardr'2". Tarihsel, olarak, ulus kurmann ve
demokratiklemenin ekirdek esi, esas itibariyle "Yurtta" olarak snflanan
tm yetikinlerin haklarnn ve grevlerinin yasallatrlmasdr(22).
Kapitali/.m bu balamda yurttal u zellikleriyle tevik etmitir:
Kapitalizm, her eyden nce, mbadele ilikileri araclyla evrensel kltrn
bymesini salam, tketicinin zerkliine fazlasyla nem vererek
bireyselliin domasna katkda bulunmutur. Genel olarak, kapitalizm stat
hiyerarisinden daha ok szlemeye dayanan ilikileri esas aldndan;
hkmetin de toplumsal bir szleme temeli zerine ina olmas gereklii fikrini
benimsemitir. Bu fikir, hem tamamen kapitalist ekonomik ilikilerle uyumun bir
ifadesi; hem de yurttal ortaya karacak kurumlar manzumesinin bir
zeminiydi.123'
Bu bakmdan, Bat Avrupa toplumlarnda ulus-devlet kurma sreci dn aamada
tamamlanmtr'24':
-V- Birinci aama, onbeinci yzyldan Fransz devriminin yapld onsekizinci
yz yla kadar ok uzun bir sreyi kapsar ve devletin oluumunu ierir. Bu
aamann ortaya kard nemli sonu, sekinler dzeyinde ekonomik, siyasal ve
kltrel adan btnlemenin gereklemesidir.
-2 - kinci aama, kitlelerin giderek artan oranda sisteme dahil olmasn ifade
eder. Bunda asker ocann, okulun, yeni kille iletiiminin merkezin
sekinleriyle kenar arasnda temas salayan kanallar olarak oynad rol etkili
olmutur. Bir dier nemli etken, ayn kanallarn kitleler nezdinde yaratt
yeni kimlik duygusudur. Bu yeni kimliin, kiliseler, mezhepler veya yerel
seimler taralndan yaratlm, olan egemen kimlikle alma iine girmesi,
ikinci aamann ortaya karm olduu nemli sonutur.
/i-nc aama, toplum yelerinin siyasal sistemin ileyiinde tebalktan aktif
yurtta kavramna gemelerini ierir. Bu, muhalefete tannan gvencenin
kurumsallamas; temsil organlar yelerinin

seiminde daha geni bir semen kitlesine hak tanmas; siyasal partilerin
rgtlenip karlarn birletirilmesi, ve ifadesi ilevlerini grmelerine
paralel olarak gereklemitir. Bu aamaya tekabl eden nemli iki oluum;
endstriyel ve ulusal devrimelrin baarlmas ve bunlarn yaratm olduu
atmalardr: Ulusal devrimle beraber bir yandan kenar blgelerdeki aznlk
kltryle hakim kltr arasnda; br yandan merkezi devlet otoritesiyle
kilise(ler) arasnda atmalar gndeme gelmitir. Endstriyel devrimin rn
olan atmalar ise, zelde topnktaki mlkiyet karlarndan vcut bulan hakim
snf ile doum halindeki burjuvazi arasndaki; genelde mlk sahipleri ve
iverenlerle, kiraclar ve iiler arasndaki blnmelerden kaynaklanmtr. Bu
aamada, deerlere dayanan yerel atmalardan, daha ok karlara dayanan
ilevsel atmalara geilmesi ok nemli bir deiim olarak ortaya kmtr.
~4 - Drdnc aama, devletin idari aygtlarnn geniletilmesine ilikin sreci
kapsar. Bu aamada yeniden datm aralarnn artmas; kamu refahn salamaya
ynelik hizmetlerin geniletilmesi; ulusal apta ekonomik koullar eitlemeye
ynelik politikalarn uygulanmas (mterakki vergileme, zengin snflardan ve
blgelerden, fakir snflara ve blgelere kaynak aktarm gibi), devlet
nfuzundaki artn gstergeleri olarak belirmitir.
Sz konusu drt aama balamnda, Bat Avrupa toplumlarnda merkez (Center) ile
kenar (periphery) arasndaki etkileim, hukuk, ordu (g), kltr ve ekonomi
gibi drt kanal aracl ile ve boyutla olarak gereklemitir*25'.
Merkez-Kenar arasndaki etkileimin birinci boyutu, teba konumunda olan kenarn
ilevsel farkllama dzeyi ve merkeze bahlyla ilintilidir. Bu adan ortaya
kan nemli husus, sz konusu bamll salayan kurum veva aralarn neler
olduudur. Bunlar ordu, yerel ynetimler, kentler gibi kurumlar; dil veya din
gibi aralardr.
kinci boyut, merkezin temel elerini meydana getiren isel ve dsal
kaynaklarla ilintilidir. Bu adan zerinde durulmas gereken husus ise; hangi
tr ittifaklarn sistem iinde hakim olduu ve siste-
93
min dsal kaynaklan harekete geirme yeteneklerinde sekinler arasnda hangi
trden farkllklarn varolduudur.
Nihayet nc boyut, deiim srecinin toplumdan topluma gsterdii
farkllklar veya benzerlikleri ierir. Bu erevede, ilk kurulan merkez-kenar
balantsnn hangisi olduu ve ilki dier hangi tr balantlarn izledii:
merkezden gelen basklara kenarn verdii yantlarn ne gibi zelliklere sahip
olduu nem kazanmaktadr.
Merkez - Kenar arasnda salanan etkileim, tarihsel sre iinde belirli bir
yap ve ilev farkllamasn da beraberinde getirmitir. Bu farkllamalar,
ekonomik-teknolojik; askeri-idari: yargsal-yasamasal; dinsel-sembolik trlerde
ortaya kmlardr. Bu erevede, ekonomik-teknolojik farkllama, yerel
endstriyel-ticari organizasyonlar barndran bir yap olarak kentleri
doururken; dier farkllama trleri, srasyla d atmalar kontrol rgt
olarak orduyu; i atmalar zc bir kurum olarak yargy; yerel dinleri
temsil eden bir yap olarak kiliseleri ortaya karmtr*26'.
Ulus-devlet kurmada bir yandan ilevsel farkllamann, bryandan Merkez-Karar
arasndaki etkileimin nitelii, Bat Avrupa toplumlarnda tarihsel sre iinde
beliren sosyo-ekonomik, kltrel-ideolojik ve siyasal oluumlar; bu oluumlarn
ierdii eitli sorunlar ve sorunlarn zmnde uygulanan politikalar da
belirlemitir. ekil 7 btn bunlar zet olarak ifade etmektedir.
ekil 7'den de grld zere. Bat Avrupa toplumlarnda ulus-devlet kurma
sreci, nfuz etme (devletin belirmesi), stat/arlama (ulusal kimliin
olumas), katlma (siyasal yurttaln yerlemesi),, nihayet
kaynaklann/frsatlann yeniden dalm (sosyal yurttaln yerlemesi) gibi
oluumlar iermektedir. Bunlar, ayn zamanda Bat Avrupa toplumlarnda
uygulanan demokrasilerin de arka plann ifade etmektedir. Bu noktada, sz
konusu toplumlarda demokrasinin domasnda ve geliip pekimesinde merkezin
sahip olduu nemli .olanaktan sz etmek gerekmektedir. Bunlar*27':
X Uzman brokrasilerin ve hukuk kurumlarnn gelimi olmas (Bu byk lde
kilise ile merkez arasndaki i birlii sayesinde salanmtr).
-
04
ekil 7
Bat Avrupa'da Uluslama-Demokratikleme Srei ile Yurttaln
ilikisi
BATI AVRUPA'DA ULUSLAMA-DEMOKRATKLEME SREC LE YURTTALIIN LKS
Merkez-kenar etkileimi
LEVSEL FARKLILAMALAR G Kltr
Hukuk Ekonomi
Kenarn kana Standarfatrc Yerel hukuki Temel ekonominin
btnleme kurumlarn kurumlarn geleneklere kent a 9e
derecesi: gc. Bu gc. kar merkezin btnlemesi,
Girdi deikenleri kurumlara kar Kart kurumlarn empoze ettiklerinin
ayrlmas.
potansiyel ifade muhalefetin ap. gc. gc.
deikenleri
Merkez belirleyicilik derecesi: kt deikenleri.
Askeri kurumlarn dsal ve isel kaynaklar arasndaki denge (ittifaklar,
ktasal tahrikler).
Dinsel ve/veya dilsel standartlarn birliine kar farkll.
lke hukuk sisteminin btnlne kar farkll.
lke ekonomisinin kapallna kar akl.
Sistem kurma sureci: Sadakt deikenleri.
Nfuz etme: Devlet kurma.
Standartlama: Ulus kavram.
Katlma haklan nn eit haklar haline getirilmesi: Siyasal yurttaln
yerlemesi.
Kaynaklarn, frsatlarn yeniden dalm: Sosyal yurttaln yerlemesi.
S.Rokkan. -Onuna of Stal. Formation and Naion-BuMtg-. Tl FonmHon ol
Natlontf SUM* n totom Euraeo, od.. C.TVy. Nm Jersey, 1975, s.567'dw
uya/tamut.
dogmas,
3. Ulusal alfabenin ortaya kmas ve bylece kenarn kltrel olarak i
iletiimin standart bir arac etrafnda birletirilmesi.
Bat Avrupa toplumlarnn ulus-dcvlet kurma, dolaysyla, kendi demokrasilerini
pekitirmede baz ortak sonular karmak gerekirse, unlar sylenebilir: Sz
konusu toplumlarda, her eyden nce, toplum kesimlerine nfuz etmede kullanlan
devlet gcnn, kenar zerinde btnyle bir tahakkm kurma eklinde tezahr
ettiine rastlanmamaktadr. Devletin belirdii andan itibaren snrlandrlmas
kenarn merkez karsndaki zerkliinin ifadesi olmutur. Bunun yannda. Bat
Avrupa toplumlarnn gerek dil, gerek din asndan eitlilik gsteren
kltrleri; belirli lde bir kartln varlna ramen blnerek btnleme
iinde ortak bir erevenin eleri olabilmilerdir. Bu sayede ulusal
kltrlerinin standartlamasn gerekletirmiler ve ulusal kimlik krizini
aabilmilerdir.
phesiz, ulusal kimlik krizinin almas, ayn zamanda deer almalarnn
nemini de nispeten azaltmtr; bunun yerine kaynaklarn ve frsatlarn yeniden
dalm zerinde younlaan kar atmalar gndeme gelmitir. Bu balamda
ortaya kan nemli bir sonu da karlarn farkllnn meru grlmesi ve
savunulmas iin ncelikle toplumsal ve siyasal ortamn yaratlm olmasdr.
Yurttalk (siyasal ve sosyal boyutlaryla) byle bir ortamn rndr. Ancak
gene tarihsel olarak bu rn tek boyutlu bir zellie de sahip deildir.
zellikle katlmac demokrasi asndan yurttaln sahip olduu btn
boyutlar zerinde ayrca durmak yararl olacaktr.
///. Yurttaln Boyutlar: Sivil, Siyasal ve Sosyal
Buraya kadar anlatlanlardan, tarihsel olarak yurttaln biri sosyal, br
siyasal iki boyutu olduu anlalmaktadr. Fakat, T.H.Marshall, daha nce
andmz almasnda yurttaln bir de sivil (civil) boyutu olduuna
dikkatlerimizi ekmektedir. Dolaysyla, burada biz de Marshall'n snflamasn
esas alp, yurttaln sivil, sosyal ve siyasal boyutu zerinde
duracaz'281.
Sivil boyut, konuma, dnce ve inan, mlk edinme hakk gibi
96
bireysel zgrlkler iin gerekli olan haklardan meydana gelir. Mahkemeler bu
haklan savunan ve koruyan kurumlardr.
Siyasal boyut, siyasal iktidarn kullanmna katlma hakkn ierir. Parlmento
ve yerel ynetim meclisleri yurttaln siyasal boyutunu sembolize eden
kurumlardr.
Sosyal boyut ise, ekonomik refah ve gven hakkndan toplumda geerli
standartlara gre yaama hakkna kadar geni bir haklar yelpaze-sn kapsar.
Eitim ve sosyal hizmet kurumlarn bu haklarn salanmasna ynelik alan
kurumlar olarak belirtebiliriz.
Tarihsel olarak, sivil haklar 18.yy. siyasal haklar 19.yy. ve sosyal haklar
2O.yy.'daki gelimelerin rndrler<29). Yurttalk hakk olarak, btn bunlar
bir ulus-devlet iindeki toplulua yeliin kazandrm olduu haklar
olduundan, niha olarak devlet tarafndan gvence altna-alnacaklardr. Buna
ramen devlet gvencesi bu haklarn sahip olduu tek zellik deildir. Genel
olarak szkonusu haklar her ahs iin onlar kullanma grevini de ierir. Bu
bakmdan yurttalk haklan devletin yelerine kar yerine getirdii grevler
eklinde de nitelenebilir*30). O kadar ki. haklarn sivil, siyasal ve sosyal
olarak snflamasna, dolaysyla yurttaln boyutlarna devletin yelerine
kar olan bu grevleri veya ykmllkleri asndan da yaklaabiliriz,
rnein, Macpherson'un yapm olduu gibi, sivil haklan devlete kar olan
haklan sosyal haklan da devlet tarafndan garanti edilmi, talep edilen faydalar
olarak grebiliriz. Bu adan diyebiliriz ki; bireyler iin yurtta olarak
eylemde bulunmak devletin mdahele edemeyecei zgrlkler manzumesini
kapsamaldr, te yandan, bireyler iin yurtta olarak tketmek devletin
salad bir olanak olmaldr
(31),
Siyasal haklara gelince: Yurttaln hem bir stat, hem de bir haklar manzumesi
olarak karakterize edilmesi, siyasal haklarn esas itibariyle statlerin sosyal
zelliinden trediini ortaya koymaktadr. rnein, 19. yy.'da kapitalizm
siyasal haklan sivil haklann bir yan rn olarak grmekteydi. Oysa. 2O.yy.'da
siyasal haklar, dorudan ve bamsz olarak yurttalkla
irtibatlandmlmtr<32>. nk, sivil haklar, rekabeti pazar ekonomisi iin
esas olduundan, bunun her bireye
bireysel statsnn bir paras eklinde ekonomik rekabette bamsz birim
olarak katlma gcn verdii varsaylmtr*33). Fakat kapitalizmde ekonomik
rekabetin dourduu snfsal eitsizlik, siyasal srece katlmada bireysel
zgrln bu eitsizlie dayanarak gereklemesinin gln gstermitir.
Dolaysyla, siyasal haklarn statden bamszlaarak ve hukuki-bir gvence
kazanarak, bir devletin, bu devlet iinde bir topluluun yesi olmakla elde
edilmesi gereklemitir. Bu anlamda yurttaln siyasal boyutu, bireyin
mensubu olduu devletle yeliini ifade eden resmi bir kimlik niteliini
jas.iT*34'.
Ancak, yeri gelmiken hemen belirtmek gerekir ki, resmi kimlik
olarak siyasal yurttalk, ulusal kimlikten farkldr. Ulusal kimlik, bi-
T reyin devletle deil, toplumla olan ban ifade eder ve hukuki olmak-
jtan ok zneldir. Ulusal kimlik, evde, okulda renilir; bireyler
tarafndan seilir. Fakat, yurttalk devlet tarafndan verilir, Bunun iin
ilci kavram birbiriyle snrda deildir1;"'.
Buraya kadar yaplan aklamalar, yurttaln szkonusu boyutuyla katlmac
demokrasi arasndaki ilikilendirmeyi de gndeme getirmektedir. Bu balamda
diyebiliriz ki, eer katlmac demokrasiyi sivil, siyasal ve sosyal boyutlaryla
yurttaln gelimesi iin bir ortam olarak esas alyorsak; hereyden nce
siyasal ve sosyal eitlie kar daha duyarl olmak, devleti ve siyasal sreci
buna uyarlayarak yurttaln toplumu eitliki bir siyasal ereveye sokmasna
frsat ve imkn tanmak gerekir. Eer yurttalar siyasal srece etkin ekilde
katlma iin frsat ve imknlarn varolduunu grrlerse, katlmaya atfettikleri
deer ve nem de artar. Bylece, kolektif kararlarla kendileri arasnda daha
sk bir psikolojik ba kurarak katlmac demokrasinin hayata geirilmesinde
nemli aktif ilevler grrler. Tersi durum, onlarn kendilerini pasif konumda
grmelerine yol aar, dolaysyla katlmac demokrasinin ilemesini aksatr.
Fakat gnmzdeki sosyal hareketler eitli boyutlaryla yurttalarn esas
itibariyle katlmac demokrasinin gereklemesinde ne kadar ok aktif
olduklarnn nemli gstergeleridir. Bunun iin szkonusu hareketler zerinde
biraz durmak uygun olacaktr.
98
IV. Katlmac Demokrasi, Yurttalk ve Sosyal Hareketler
Sosyal hareketler zerinde durmak katlmac demokrasinin yurttalk iin
ngrd snrlar saptamak bakmndan nemlidir. nk, Turner'in da
vurgulad gibi, sosyal hareketler saladklar (veya zorladklar) katlm
olanaklaryla yurttalk kavramn genileten "dalgalar"(36) niteliindedirler.
Sosyal hareketler, esas itibariyle, retim, bilgi, etik kurallar gibi belli
bal kltrel kaynaklara uygulanan sosval tahakkm (dnmina-jion) ilikilerini
dntrmeyi amalayan eylemlerdir*37'. Bu anlamda jsosyal hareketler, toplumun
"hasta" addedilen bir esine (bir deere, bir norma, bir otorite ilikisine
veya toplumun bizatihi kendisine) jynelik kltrel bir sorgulamay ve bu
sorgulama sonucu sosyal ilikileri yeniden tesis etmeyi ierir*38'.
Dolaysyla bu hareketler, siyasal hareketlerden farkl olarak, siyasal iktidar
(veya kontrol) ele geirmeye ynelmezler; bunun yerine sosyal kollektivitenin,
karlar, deerler ve normlarla ilgili isteklerini dile getirirler. Bu bakmdan
da, ncelikle sosyal katlmann nelerden oluacann yeni bir tanmn
yaparlar*39'.
Zaten, eski sosyal sistemin ve kontrol (otorite) ilikilerinin artan bir
meruluk krizine maruz kald durumlarda sosyal hareketler geni bir kltrel
meydan okuma veya sosyal ba kaldn eklinde ortaya kmaktadrlar^40'. Ancak
vurgulamak gerekir ki, sosyal bir duruma yant tekil ettiine dair bir
yaklam, sosyal hareketlerin tek tanmlayc esi olamaz. Tersine, sosyal bir
durum, sosyal hareketlerin yeni kltrel modellere ynelik mcadelesi ile bu
mcadelenin siyasal sistemde yol aabilecei bozulma arasndaki atmann
ortaya kard bir sonutur*41'.
Bu sebeple, sz konusu hareketler sosyal bir durumun sonucu deil, o durumlarn
yaratcsdrlar da.
Sosyal hareketler ile yurttalk arasnda ift ynl bir iliki vardr: Sosyal
hareketler yurttaln gelimesini tevik eder, ama yurttalk haklan da sosyal
hareketlerin meydana gelmesini kolaylatrr.
rnein, birlik olma ve ifade zgrln ieren sivil haklarn sosyal
hareketlerin domasnda geni bir katks olmutur. Buna karlk,
99
sosyal hareketler de yeni tip yurttalk haklarnn domasnda ve yurttaln
boyutlarnn geniletilmesinde rol oynamtr.'42',
Nitekim, ada sosyal hareketlerin tiplerine baktmzda; bu hareketlerle
yurttalk arasndaki ift ynl ilikiyi daha iyi anlayabiliriz.
ada sosyal hareketlerin be genel tipini saptamak mmkndr. Bunlar/43':
Kentlerde ki aznlk gruplarn mcadeleleri,
evreci hareketler,
Kadn ve ecinsel zgrl hareketi,
Ban hareketi,
Genlik ve renci hareketleri,
Burada bu hareketler zerinde aynnth olarak durma olanamz bulunmamaktadr.
Bununla beraber, sosyologlann, sosyal psikologlarn, nihayet siyasal
bilimcilerin almaln,'44' anlan sosyal hareketlerin yurttaln boyutlarn
genilettii gibi, bu sayede artarak oaldklarn da gstermektedir.
Yalnz, geerken yukardaki listeye nemli bir tanesini daha, dinsel hareketleri
de eklememiz gerekmektedir. Bu hareketler de dierleri gibi son tahlilde meru
yeni bir dzen yaratma, bu anlamda mevcut sosyal ilikileri ve tahakkm
biimlerini dntrmeyi amalamaktadr. Bu arada u hususu eklemek yerinde
olacaktr: B.Turner, yurttaln ve seklerizasyonun birbirine paralel
gelitiini; dolaysyla yurttaln gelimesiyle dinin kimlik tanmlayc ge
olmaktan ktn belirt-mektedir'45'. Oysa, baz almalar*46', tam tersine,
sosyal hareketlerin, sosyal hareketlerin, o arada dinsel hareketlerin inan
hrriyetinin nemini ortaya koyarken, dinsel kimlii yeniden canlandrdn
savunmaktadrlar.
Bunu da, sosyal hareketlerin yurttaln boyutlarn geniletmesi bakmndan;
ayn zamanda katlmac demokrasinin tm topluluklan kendi kimlikleri altnda
kolektif kararlara katlmasn ngrmesi bakmndan daha doru ve doal kabul
etmek gerekmektedir.
Hatta, bu adan katlmac demokrasi balamnda sosyal hareketler yurttalk
ilikisine baktmzda, bir baka gerek daha karmza kmaktadr; o da
"oul yurtta" (pluralist citizen) gereidir. Wal-
100
zer'in ortaya att bu kavram, Almond ve Verba'nn The Civic Culture
kitaplarnda tanmlanan duruma tekabl etmektedir: Gayri resmi ve gnll
topluluklara birden fazla yelik'47'.
Gerekten de, yurttalk bir toplulua yelii anlatyorsa; sosyolojik olarak
birden fazla topluluun varlnn bir olgu olmas birden fazla yelii de
beraberinde getirecektir. Bunun teorik olarak ne derecede mmkn olaca bir
yana'48', katlmac demokrasinin katmerli bir ekilde gereklemesine katkda
bulunaca beklenebilir.
BLM 4 'N DPNOTLARI:
(1) M.Walzer. "Citizenship". Political Innovation and Conceptual Change, ed..
T.Ballet. al, New York. 1989. s.211.
(2) G.M. Sabine-T.L.Tharson. A Histoiy of Political Theory, Hinsdale.
1973. 4 th Edition, s.21. ' <
(3) Ayn eser. s.21.
(4) G.Savran. Sivil Toplum ve tesi. stanbul. 1978. s.65.
(5) Walzer-. a.g.m.. s.211-212.
(6) Ayn makale, s.216.
(7) G.Almond, S.Verba. The Civic Culture, Newbury Park, 1989 Sago printing,
tm.
(8) T.H.Marshall. Class. Citizenship, and Social Development, Garden City,
1965. Anchor Books Edition, s.92.
(9) G.A.Kelly. "Who Needs a Theory of Citizenship?". Daedalus. 108/4
(1979), s.27.
(10) G.Sartori, Demokrasi Kuram, (ev: D.Baykal). Ankara, t.y., s.ll. (W) Ayn
eser, s.13.
(12) Ayn yer
(13) M.E.lsen. Participator)- Pluralism, Chicago, 1982, s.23-24.
(14) Ayn eser, s.26.
(15) Ayn yer. Bu zellikler iin bk; D.Held. Models of Democracy. Stamford.
1987, s.262.
(16) C.B.Macpherson. The life and Times of Liberal Democracy Oxford. 1977,
s.99.
(17) zerklik ve kendini gelitirmenin 20. yzyl demokrasi teorisinde
yurttaln ngerei olduuna dair aklamalar iin bk:
D.F:Thompson. The Democratic Citizen, Cambridge, 1970.S.13-15.
(18) Macpherson. a.g.e.. s.98.
(19) Bu konuda bk: Sartori, a.g.e., s.4-8.
Katlmac demokrasi sz konusu olduunda ideal ile gerek arasndaki
ekimelerden doan problemleri Olsen, u ekilde sunmaktadr:
1. nsanlar kolektif karar almaya katlmak istiyorlar m?
2. Ev veya i yeri gibi kk evrelerde renilen katlma hnerleri ve
tutumlar daha geni topluluklara ve toplumsal meselelere katlmay
gerekli klar m?
3. Oy sandnda ek olarak bireyler karar alclar veya dier bireyler
D
zerinde etki salayacak hangi kaynaklan kullanabilirler?
4. Bireyin kolektif karar almaya katlmasn kolaylatracak hangi yntemler
yerletirilebilir?
5. rgtler karar alma srecini daha iler klmak iin yapsal olarak nasl
ademi merkeziletirilebilir?
6. Katlmac demokrasinin uygulanaca en uygun rgtsel birim nedir?
7. Katlmac demokrasi kamu karna uygun hizmet edecek kolektif kararlarla
sonulanacak m?
Bk:. Olscn. a.?.e., s.27-28.
(20) Marshall, a.g.e,. s.79.
(21) J.M. Barbalet. Citizenship. Minneapolis. 1988. s.32.
(22) R.Bendix. Nation-Building and Citizenship. Garden City 1969 (Anchor
Books Edition), s.90.
(23) B S.Turner. Citizenship and Capitalism. London. 1986. s.23.
(24) Bk., S.Rokkan, "Dimensions of State Formation and Nation-Building:
A Possible Paradigm for Research on Variations within Europe", The Formation of
National States in Western Europe ed C.Tilly New Jersey. 1975. s.570-572.
(25) Ayn makale, s.565-567.
(26) Ayn makale, s.564.
(27) Ayn makale, s.597
(28) Bu ayrm ve, anlamlan iin bk: Marshall, a.e.e s 78-79
(29) Ayn eser. s.86.
(30) Barbalet, a.s.e.. s.18
(31) Zikreden Barbalet. a.g.e.. s.20.
(32) Marshall, a.g.e.. s.86.
(33) Bendix. a.g.e., s.96-97. '
(34) RI. Pranger The Eclipse of Citizenship. New York. 1968. s 9-10 (33)
M.Weiner, "Changing Conception of Citizenship in a Muiti Ethnic
Society , The Citizen and Politics: A Comparative Perspective ed S.Verba-
L.W.Pye. Stamford. 1978, s.108. (36) Turner, a.g.e., s.97-98.
l37) R (CV: MGodzich>-
Minneapolis,
(38) Ayn eser. s.63:66;68.
(39) Barbalet. a.g.e., s.97.
(40)iQBSgS' SoCal Movements and Political Power. Philadelphia. 1986. s.21.
'
(41) Touraine, a.g.e.. s.66.
(42) Barbalet, a.g.e.. s.98-99.
(43) Boggs, a.g.e.. s.39-47.
(44) Bu almalar iin bk: F.D.Ramirez. "Comparative Social Move-ments ,
Institutional Structure: Constituting State, Society and Individual, eds,
G.M.Thomas. Newbury Park, 1987.
(45) Turner, a.g.e., s.18.
(46) rnein bk: G.M.Thomas, "Revialism. Nation-Building, nd Institutional
Change", ed., Thomas, vd.. a.g.e.
(47) Zikreden: Kelly, a.g.m.. s.33.
(48) Bu tartma iin bk: ayn ver.
102
S SYASAL PARTLER
/. Siyasal Parti Kavram: Kapsam ve Tanm
ada siyasal hayatn en nemli kurumlarndan birisi olmalarna ramen, siyasal
partilerin neminin anlalmas ve aratrmaya konu olmalar uzun zaman
almtr.
Ondokuzuncu yzyln ortalarna kadar siyasal bilimciler/ sosyologlar, partiler
konusunda nemli saylacak incelemeler yapmamlard. Ancak bu zamandan sonra
partilerin ilevleri ve rgtleri zerine zgl (specific) incelemeler yaplm;
r/u incelemelerin says giderek artm ve siyasal partiler siyasal
bilim/sosyoloji almalarnda nemli bir konu haline gelmitir.
Parti incelemelerinde grleri bu gelime, hi phesiz sadece incelemecilerin
zel meraklarndan kaynaklanmamtr. Bunda baz sosyo-politik oluumlar asl
nemii rol oynamtr. Sosyal hareketliliin artmas, siyasal bilincin
ykselmesi, kitlelerin siyasete katlmnn genilemesi szkonusu oluumlarn
banda gelmektedir(1>.
zellikle kinci Dnya Sava sonras dnemde, gerek demokratik gerek
totaliter/otoriter rejimlerde partiler siyasal katlmay organize eden; parti
sistemi de katlmann geniliini etkileyen faktrler olmulardr^. Bununla
beraber, demokratik.siyasal rejimler iin partilerin ifade ettii anlamn
totaliter/otoriter rejimlerinkinden apayr olduu incelemecilerin zerinde en
ok durduklar konulardan biri olmutur. Hatta uzun sre parti incelemelerinde
rekabeti olmayan rejimler ihmal edilmitir. Bu ihmalin byk lde siyasal
partileri incelemenin demokrasinin sorunlann gereki biimde anlamak iin bir
gereklilik olduu varsaymndan kaynakland sylenebilir'3'.
Bu itibarla baz yazarlar, demokrasiyi yaratan etkenin siyasal partiler olduunu
vurgulamlar; hatta ada anlamda demokrasinin partilerin dnda
dnlemeyeceini sylemilerdir. rnein, Fransz hukuku G.Burdeau'ya gre
"gnmzde halk iradesinin en etkili organlar anayasann ngrd kurumlardan
ok siyasal partilerdir".(4)
Demokrasi iin bu kadar nemli olan siyasal partilerin kavram ola-
103
rak gemii ortaya ktklar 19.yy'dan ok fazla gerilere, Roma mparatorluu
dnemine gider. Roma mparatorluunda "parti" kavram, Senato tarafndan kontrol
edilen eref payelerini, cretleri ve terfileri tartmak zere asillerin
(Optimates) ve halkn (Populares) bira-raya gelmelerini anlatmakta
kullanlrd*5', O zamandan onyedinci yzyla kadar olan sre iinde kavram
deiiklie urayarak, zellikle hizip (bir ihtilftan kaynaklanan blnme) ve
kar grubu gibi anlamlar da ierir olmutur. Baz tarihiler bugnk anlamda
parti kavramnn 1660 Restorasyonu ile 1832 Reform Yasasn kapsayan dnemde
ngiltere'de Whig'ler ve Tory'lerden kaynaklandn ileri srmektedirler*6'.
Bilindii gibi, Tory ve Whig gruplar ngiltere'de onyedinci yzylda ortaya
kan ve ayn lkede bugnk Muhazafakr ve Liberal partilerin atalar saylan
gruplardr. Ancak, szkonusu gruplar gerek anlamda siyasal partilerden daha ok
birer hizip niteliindeydiler. Bu arada belirtmek gerekir ki, ngiltere'de
gerek anlamda siyasal partilerin ortaya kmas 1832 Reform Yasas dnemine
rastlamaktadr. Szkonusu Yasa ok sayda semeni olan kentsel seim
evrelerinde bir seim kampanyasnn yrtlmesini zorunlu kldndan, bu
kampanyay yrtecek siyasal bir rgte de gereksinme duyuruyordu.'7'
Ondokuzuncu yzyl, parti, hizip ve kar grubu kavramlarnn birbirinin yerine
ve kamu otoriteleriyle ilikili gncel fikirleri ve/veya ortak amalar
(rgtlenmi olsun ya da olmasn) kasdetmekte kullanld bir dnem
olmutur'8'. Ancak bu dnemde partiler konusunda yazan yazarlarn hemen hepsi,
partileri siyasal rgtlenmenin yapsal bir ekli olarak grmemilerdir.
Partilerin bu ekilde alglanmas iin Siyaset Biliminin bamsz bir disiplin
olarak domasn beklemek gerekmitir. Bylece, zellikle 1950'lerden sonra,
gerek ABD'de, gerek Avrupa'da siyasal partiler zerine yaplan ve farkl kavram-
latrmalara dayanan almalar gndeme gelmitir. Bu incelemelerden bir ksm,
partiyi, znde sosyopsikolojik bir grup ve seimlerde belirli tutumlara sahip
kiilerin biraraya geldii bir kurulu olarak nitelemilerdir. Dier bir ksm
ise (rnein Duverger ve Truman'n ' almalar) partiyi kiiler aras
ilikiler a olan bir birlik eklinde
104
grmlerdir. Ostrogorski, Michels ve Schattschneider gibi yazarlarn
incelemelerinde hkim olan bak ise, partinin bir organizasyon olduu
eklindedir*9'.
Siyasal partiler zerine yaplan karlatrmal incelemelere baktmzda
partinin ne olduu hususunda ileri srlen benzer grler unlardr*101:
1. Siyasal parti, bireysel ya da kolektif olarak kendilerini belli bir siyasal
etiketle zdeletiren ("Demokratlar" "i Partililer", vb. gibi) kiilerin
biraraya gelmesi olaydr.
2. Bu kiilerden bazlar hkmetin iinde ya da dnda partinin amalarn
gerekletirme eyleminde bulunurlar.
3. Bu kiilerin rgtlenme haklar ve parti amalar iin almalar
yasaldr. Bu bakmdan, resmen yasaklanm olan ve iktidar iin mcadele eden
gruplar, partiden ok, "cunta" ya da "gizli rgt" diye adlandrmak daha
uygundur.
4. Siyasal parti temsili hkmet mekanizmalaryla ilgilenir; iktidar iin
adaylar saptar; semenlerin desteini salar. Dolaysyla, seimlerin
yaplmad yerlerde partilerin de varolmayaca aktr.
Bu hususlar, siyasal parti zerine alma yapanlar arasnda genel kabul
grmekle beraber, baz yazarlar u sorunu gndeme getirmektedirler: Otoriter tek
parti rejimlerinde resm parti, yasal rekabetin bulunduu rejimlerdeki
partilerle ayn grlebilir mi? Bir baka deyile, tek-parti gerek anlamda
parti saylabilir mi?
Soruya olumsuz yant verenler, u grleri ileri srmektedirler: "Parti"
szc, blm (ksm), para anlamna gelmektedir. eitli paralarn biraraya
gelmesi btn oluturur. Btnle para ayn ey ise, yani btn tek bir
paradan oluuyorsa, eitli paralardan szetmenin olana kalmayacaktr.
Dolaysyla, bu anlamda tek-partiyi gerek bir parti saymak mmkn deildir.
Bu noktadan hareketle, baz yazarlar (bunlarn banda Sartori'vi sayabiliriz),
ilevsel olarak, aralarnda rekabet bulunan partilerin amacnn kamuoyunun
dileklerini serbeste dile getirmek olduunu; oysa, rekabete (yani paralar
arasndaki etkileime) dayanmayan tek-partinin amacnn kamuoyunun dileklerini
serbeste dile getirmeyi
105
bastrmak olduunu sylemektedirler. Bunun iindir ki, kamuoyunun dileklerinin
aa vurulmasn engelleyen bir kuruluu siyasal parti olarak nitelemenin
yanl olacan vurgulamaktadrlar.
Fakat, baz yazarlar da grdkleri ilevler asndan yaklaldnda, rekabeti
sistemdeki partilerle tek-partililer arasnda benzerliklerden szedilebilecei
kansn tamaktadrlar. Gerekten de, grdkleri bir ok siyasal ileve
baktmzda (rnein menfaatlerin birletirilmesi, halkla ynetim arasnda
kpr olma, siyasal devirme, siyasal toplumsallama gibi) tek parti ile
rekabeti patiler arasndaki benzerlii teslim etmek zorundayz. Ve bu adan
tek-partiyi de parti olarak kabul etmek durumundayz^0. Ne var ki, bir kez daha
vurgulayalm, bu benzerlik ilevsel adan sz konuudur. Farkl ideolojilerin
zgr bir ortam iinde dile getirilip getirilmedii asndan baktmzda,
oulcu (pluralist) sistemler iin partinin ifade ettii anlam ile teki
(monist) sistemler iin ifade ettii anlam elbette ok farkldr. Hatta,
diyebiliriz ki, bu balamda ilevsel dzeydeki "benzerlik" bile yzeyseldir.
yle ki: Teki bir sistemde parti sz gelii siyasal toplumsallama ilevini
tek olan hakim ideolojiyi esas alarak grecektir. Bunun ise, son ^zmlemede,
tek tip insan yaratmaya ynelik olduu tartma gtrmez. Oysa, ideolojilerin
birbiriyle yart oulcu bir sistemde ^partinin grd ilevler eitlilie
dayanacaktr.
phesiz, siyasal partilerin ne olduu hususunda beliren gr ayrlklar,
sadece yukarda belirttiimjz sorundan ibaret deildir. rnein, bazlar
siyasal partiden sz etmenin nkoullarndan birinin, sreklilik ve istikrar
olduunu sylemektedirler. Onlara gre, srekli ve istikrarl'l olan rgtler
parti niteliindedir. Oysa, kulp, hizip... gibi guruplamalar bu iki unsura
sahip olmadklar iin parti olarak ad-landnlamazlar.
Baz yazarlar ise, kendisine parti ad veren her siyasal gruplamann ya da
kuruluun bunu yapmalarnn parti saylma's iin yeterli bir lt olduu
grndedirler. Bu grte olanlar, bir rgtn varln siyasal partiden sz
etmek iin zorunlu bir n koul saymamaktadr. O kadar ki, rnein Epstein'e
gre, "belli bit etiket altnda devlet yneticilerini setirmeye alan her
grup, ne kadar gevek biimde
106
rgtlenmi olursa olsun" bir partidir.02)
Bir baka husus, siyasal partiyi menfaat ve bask gruplarndan nasl
ayrtedebileceimizdir. phesiz, bu hususta en belirgin lt, siyasal
partilerin iktidar iin dorudan yanan, dolaysyla kendi adlarna aday
gsterebilen kurulular olduudur. Oysa, menfaat ve bask gruplar iin bu sz
konusu deildir. Daha nemli olan, partilerin grd ilevlerin tm siyasal
nitelikte olduu halde, dier gruplarn siyasal olmayan ilevleri de vardr.
Partiler konusunda yaplan son bir tartma, kimlerin parti yesi saylacana
ilikindir. Bir baka deyile, parti yelii konusunda uygun ltn ne
olacadr. Hemen belirtmek gerekmektedir ki, bu tartma, Avrupal ve Amerikal
siyasal bilimcilerin kendi siyasal sistemlerinin meydana kard farkl bak
asndan kaynaklanmaktadr. yle ki:
Bir partiyi meydana getiren unsurlar ylece sralamak mmknd/13*:
1. Liderler
2. Faal yeler (militanlar)
3. Sradan yeler
4. n semenler (yalnz A.B.D.'nde var)
5. Destekleyiciler
6. Kendilerini partiyle zdeletirenler (partizanlar)
tte, hangi lkeden olursa olsun, hemen hemen tm siyasal bilimciler ilk
unsuru (Liderler, Faal yeler, uadan yeler) tartmasz kabul etmektedirler.
Ancak, Avrupal siyasal bilimciler, genellikle parti kavramlatrmalannda bu ilk
U kategoriye arlk verirken, dier kategorinin (n semenler.
Destekleyiciler, Partizanlar) dlanmasnda hemfikirdirler. Buna karlk,
Amerikal siyasal bilimciler son kategorinin parti kavramlatnlmasnda
gznne alnp alnmamasnda hemfikir deildirler.
1951 ylnda Duverger'nin Siyasi Partiler kitabnn yaynlan. parti
kavramlatrmasnda nemli bir dnm noktasn simgelemektedir. Geri
Duverger"den nce Ostrogorski ve Michels gibi yazarlarn yapt katklar da
biliyoruz. Ama, bu iki yazarn szkonusu katklar
107
parti kavramlatrmalan konusunda deil, partilerin sahip olduklar yapsal
sorunlar zerinde toplanmaktadr.
Oysa, Duverger'nin yapt parti kavramlatrmas asndan bir yenilik getirdii
gibi, siyasal partiler konusunda genel bir kuramn ana hatlarn da ortaya
koymaktadr.
Szn ksas, parti kavramlatrmalan amacyla yaplan tanmlara Duverger ile
balamak yerinde olacaktr.
Duverger, andmz nl yaptna u szlerle girmektedir:
"Kelime benzerlii bizi yanltmamak. 'Partiler' kelimesini, modern
demokrasilerde kamuoyuna biim veren geni halk rgtlerini olduu kadar, ilka
Cumhuriyetlerini blen hizipleri, Rnesans talya'snda bir komutann etrafnda
toplanan ordular, devrim meclisi yelerinin biraraya geldikleri kulpleri ve
anayasal monarilerin mlkiyet esasna dayanan seimlerini hazrlayan komiteleri
anlatmakta kullanyoruz. Ancak isim zdeliini hakl gsterecek sebepler de yok
deil; nk bu zdelik, yakn bir hsml yanstyor. Btn bu kurumlarn
fonksiyonu, siyasal iktidar ele geirmek ve kullanmak deil mi? Ama her eye
ramen bunlarn zde olmadklar da grlyor. Dorusu istenirse, gerek
partiler ortaya kal yzyl bile olmamtr."<14)
Dahas, Duverger, 1850'lerde Amerika dnda dnyann hi bir lkesinde
kelimenin bugnk anlamnda siyasal partilerin varolmadn sylemektedir.
O halde, sormak gerekmektedir: Kelimenin bugnk anlamnda (ya da modem anlamda)
partileri ayrdeden zellik nedir? Duverger'ye gre, "modern partiler,
programlarndan veya yelerinin mensup olduu sosyal snftan ok, rgtlerinin
mahiyetiyle yrdedilebilirler. Bir parti, belli bir yapya sahip bir insan
topluluudur. Modem partilerin balca ayrc zelliini, bunlarn anatomileri
tekil eder. Gemi alarn tek hcreli yaratnn yerini, karmak ve
farkllam yapsyla, yirminci yzyl partisi almtr/15'"
Grld gibi, Duverger, partiyi karmak ve farkllam bir yapya sahip
insan topluluu olarak tanmlamaktadr.
Duverger'nin kitabnn yaynlanmdan bir yl sonra, 1952'de Trkiye'de
Prof.Tunaya yapt u parti tanmn tartmaya ayordu:
'^Siyasal parti, belli bir siyasal program zerinde birlemi kiilerin, bu
program normal seim yoluyla gerekletirme amacn gderek kurmu olduklar
bir topluluktyi""6' Tunaya'nm kendisinin de belirttii gibi, tanm u unsuru
iermekteydi: 1. Belli bir siyasal program, 2. Normal seim yoluyla
gerekletirme, 3. Bu amala kurulmu bir topluluk.
Burada, yaplan tanma ilikin olarak belirtilmesini gereken husus udur:
Tunaya, "belli bir siyasal program zerinde bireilmi olduunu sylemektedir.
Bizce, bu, partiyi "mtecanis" (trde) bir yap olarak grmektir ki, buna
katlmak mmkn deildir. zellikle oulcu siyasal sistemler asndan.
Demokratik sistemlerde dncelerin eitlilii phesiz partilere de
yansyacaktr. Hatta, partilerin varolma nedenlerinden en nemlisi budur. Ne var
ki. partinin program zerinde tartmasz, bir birlemeyi varsaymak, hem
partiyi duraan (statik) bir varlk olarak "grmek; hem de parti ii demokrasi
olgusunu yadsmak olur. Dahas, partiyi ideolojik bir grup olarak alglamaktr
bu. Unutmayalm ki, insanlar bir parti altnda toplayan tek nemli faktr
ideoloji deildir.
J. La Palombara ve M.Weiner, 1966'da Siyasal Partiler ve Siyasal Gelime adl
derlemelerinde "Siyasal Partilerin Kkeni ve Geliimi"ne ilikin yazdklar bir
yazda, partileri tanmlamada u drt ltn esas alnmasn nermilerdir'17':
1. Yneticilerin mrleri ile snrl olmayan srekli bir rgtn varl,
2. Bu rgtn merkezle dzenli ilikiler iinde faaliyet gsteren yerel
kurululara sahip olmas,
3. Tek bana ya da bakalaryla ortaklaa olarak karar alma iktidarn ele
geirme ve elde tutma hususunda bilinli bir abann gsterilmesi,
4. Semenler arasnda taraftar kazanmaya ya da herhangi bir ekilde halkn
desteini salamaya ynelik griiimlerin yaplmas.
Bu ltler balamnda yazarlarn yaptklar parti tanm udur: "Siyasal parti,
al amalan iktidara gelmek ve bunu srdrmek olan, hkmet aygtn tek bana
ya da koalisyon eklinde kontrol etmeyi
109
108
isteyen kiilerin kendi bilincleriyle oluturduklar resmi bir
2
Tanmda partinin resmi bir rgt olduuna dair vurgulanan husus, gizli
faaliyette bulunan ve dolaysyla yasa d olan partileri dlamaktadr.
Buna ramen, K Janda gibi baz aratrmaclar yasa d partileri de parti
saymaktadr.(19)
Sunmaya altmz tanmlarn ortaya kard tartmalar aklda tutarak
kendi benimsediimiz tanm vermek gerekirse. E.zbudun'u izleyerek, unlar
syleyebiliriz: "Siyasal partiler, halkn desteini salamak suretiyle devlet
mekanizmasmm kontroln ele geirmeye veya srdrmeye alan, srekli ve
istikrarl bir rgte sahip siyasal topluluklardr. "(20).
zbudun'un vurgulad gibi, bu tanmn en bata gelen zellii halkn desteini
salamay ngrm olmasdr. Ancak, destein salanmasnda seim tek yol
olmad iin, tek partiler ile oulcu sistemlerdeki ihtilalci partiler de bu
tanm kapsamna girmektedir. Bununla beraber, halk desteine gerek duymakszn
devlet mekanizmasnn kontroln ele geirmeye alan siyasal gruplar phesiz
bu tanmn dnda kalmaktadr.
Benimsediimiz tanm ne olursa olsun, ondan daha nemli olan, partileri hangi
dinamiklerin ortaya kard sorusuna verilecek cevaptr. Aada bu konu
zerine eileceiz.
//. Siyasal Partilerin Tarihsel ve Sosyal Temelleri A. Tarihsel Temel:
Partilerin Kkeni
LaPalombara ve Weiner, andmz ortak almalarnda partilerin douunda rol
oynayan dinamikleri aklayan farkl kuramdan szetmektedirler. Bunlar01*:
Kurumsal Kuram,
Tarihsel Kriz (Durum) Kuram,
Gelimeci Kuramdr.
110
Kurumsal Kuram:
Bu tr kuramlar, genellikle siyasal partilerin parlmentolar iinden
jasllyktklarn aklarlar.
B kuramn bata gelen temsilcisi MDuverger'dir.
fverger, daha nce de andmz Siyasal Partiler adl eserinin "Giri"inde
"Partilerin Kkeni" zerinde dururken; 1850'lili yllara kadar Amerika'nn
dnda dnyann hi bir lkesinde bugnk anlamda siyasal partilerin olmadn
vurgular ve yle devam eder: "Buralarda, fikir akmlar, halk kulpleri,
felsefi demekler ve parlmento gruplar vard; fakat gerek partiler yoktu.
1950'de ise, partiler, uygar uluslattn ounda faaliyet gstermekte, dier
uluslar da bunlar taklide almaktadr*225.
ite, Duverger'nin bu balamda yant arad soru, 1850'deki durumdan nasl
olupta I95Odeki duruma geildiidir?
Yazarn soruya verdii yant yledir
"... Genellikle partilerin geliimi, demokrasinin yetkilerinin geniletilmesine
bal grnmektedir. Siyasa^ meclisler fonksiyonlarnn ve bamszlklarnn
genilediini grdke, bu meclislerin yeleri, eylemlerinde ahenk salayabilmek
iin, ortak niteliklerine gre gruplama gereini duymulardr. Oy hakk
geniletilip yaygnlatrldka adaylar tantabilecek ve oylar bunlara
yneltebilecek komiteler yoluyla semenlerin rgtlendirilmesi zorunluluu
artmtr. Dolaysyla, partilerin douu, parlmento gruplarnn ve seim
komitelerinin douuna baldr'*.
Bu noktadan hareketle, Duverger, doular asndan "seimlerde ve parlmentoda
doan partiler" ve "Parlmento dnda doan partiler" ayrmna girmektedir.
Ancak, yazar unu da eklemektedir: Kural haline gelen partilerin parlmentolarn
dnda kurulmalardr. Bir baka deyile, partilerin parlmento iinde
domalar gnmzde istisna tekil etmektedir*24.
Kurumsal kuram, phesiz ondokuzuncu yzyl Bat Avrupasmda partilerin
doularn doru olarak yanstmaktadr. Ne var ki, gnmz koullarnda yant
veremedii sorular da bulunmaktadr, rnein, zbudun'un da vurgulad gibi,
modern otoriter ve totaliter siyasal
111
sistemlerde partilerin douu hangi etkenlerle aklanabilir, diye sorduumuzda,
yantn "seimler ve parlmentolar" olmayaca aktr. nk, szkonusu
sistemlerde, bilindii gibi, seimlerin 've parlmentolarn rol pek nemli
deildir*25).
Bu bakmdan, siyasal partilerin douuna siyasal' katlmann genilemesi gibi
daha geni bir adan bakmak uygun olur. nk, zbudun'un vurgulam olduu
gibi:
"Parlmentonun yetkilerinin artmas ve zellikle oy hakknn geniletilmesi, bu
olgunun belli bir tarihsel dnemde belli siyasal sistemlerde ald bir yn, bir
biimdir. Ayn olgu, baka dnemlerde ve baka siyasal sistemlerde, farkl
biimlerde kendini gstermektedir. Aslnda, oy hakknn geniletilmesi de, kendi
kendine ortaya kveren bir olgu deil, artan siyasal katlma ihtiyacnn
zorunlu kld kurumsal bir tedbirdir"*26).
Tarihsel Kriz (Durum) Kuram:
Tarihsel kriz kuram, partilerin douunu hazrlayan etkenleri, bir lkede
siyasal sekinlerin kar karya olduu belirli sorunlar ve bu sorunlardan
hareketle yneldikleri amalar balamnda aklamaktadr.
LaPalombara ve Weiner, partilerin dousunu hazrlayan ve bir ok lkenin siyasal
sekinlerinin kar karya bulunduu c tr tarihsel kriz saptanmaktadrlar.
Meruluk, btnleme ve katlma krizleri.
- Meruluk krizi, siyasal sistemin ynetiminde kimlerin sz sahibi olacan ve
bu kiilerin sistemi nasl ynetecekleri konusunda doan anlamazl ifade
eder. Baz partilerin kkeni, bu tr bir anlamazla dayanmaktadr. rnein,
onsekizinci yzyl Fransa'snda olduu gibi. O zamann Fransa'snda ihtillci
gruplar, monarik egemenlik yerine halk egemenliinin geirilmesi iin mcadele
etmiler ve bir ok siyasal parti bu mcadele iinde vcut bulmutur.
Ayn ekilde, bizde merutiyet rejiminin kurulmas mcadelesi iinde jn-
Turkler'in oluturduu ittihat ve Terakki frkas (partisi), monarik egemenlie
kartl simgeleyen bir kurulu olarak ortaya kmtr.
Btnleme krizi, uluslama srecini ya da ulusal bir devlet yarat-
112
ma giriimlerinin kar karya geldii sorunlar dile getirmekti
<5ft7 toIici ah a:~-------- -
Bu unsurlardan biri zerine temellenen aznlk grupl
devlet yaratma giriimine kar koymak; bazen de ulusal devlet iinde kendi
kltrel konumlarn korumak amacyla parti olarak rgtlenme
_______________ _____............ mnov-ja parti * ______
yoluna gitmektedirler.
ou Afrika lkesinde kabileler arasndaki atmalardan kkenlenen siyasal
partiler gnmzn; 1938 yl ekoslavakya'sndaki eitli etnik unsurlardan
(Alman, Macar, Slovak) vcut bulan partiler, gemiin rnekleri olarak
belirtilebilir.
Katlma krizi ise, siyasal sekinlerin siyasal sisteme katlma isteindeki kii
ve gruplarn bu istek ya da abalarn onaylamamasndan, meru grmemesinden
kaynaklanan bir kriz trdr.
Tarihsel sre iinde bu kriz tr gerek Bat'da, gerek bizde bir ok partinin
douunda etken olmutur.
Daha sonra da greceimiz gibi, katlma krizi balamnda siyasal hayata doan
partilerin bir ksm snfsal atmalardan (htillci, .sol partiler rnei)
vcut bulurken; dier bazlar (muhafazakr, sa ya da dinci partiler rnei)
kltrel ve ideolojik atmalar temeli zerine kurulmutur.
Gelimeci Kuram:
Bu kuram, siyasal partilerin douu ile modernleme sreci arasndaki ilinti
zerine younlar. Daha akas, gelimeci kuram, siyasal partilerin douunu
modernlemenin bir sonuu olarak grr. _E>olaysyla, modernlememi geleneksel
toplumlarda siyasal partilerden sz edilmeyeceini syler.
Gerekten de bugn modernlemi-sanayilemi toplumlara baktmzda, en azndan
bir tane siyasal parti grebilmekteyiz. Ancak, partisiz sistemlere, az gelimi
gelenkesel toplumlarda rastlamaktayz.
Yalnz burada Amerikal siyasal bilimci Huntington'un her toplum iin siyasal
gelime (modernleme) kadar siyasal gerileme (bozul-
113
ma)nn da sz konusu olabileceine ilikin tezini anmsarsak1 "': partilerin
douunu modernleme srecinin belli aamalar gz nne alnarak aklanmas
doru olmayacaktr.
Bu bakmdan, varlan modernleme dzeyini esas alarak lkelerin parti
sistemlerine bakarken yaplacak daha doru bir ayrm, u olmaldr: (1)
Partilerin hi ortaya kmam olduu lkeler; (2) Partilerin sonradan -
bastrlm ve yasaklanm olduu lkeler. Buna gre, birinci durum gereklen en
az gelimi toplumlara zgdr. kinci durum ise, belirli bir modernleme
dzeyine ulam da olsa, siyasal bozulma iinde bulunan toplumlar iin sz
konusudur.
B. Sosyal Temel: Sosyal Blnmeler ve Siyasal Gruplamalarn Nitelii
Siyasal parti kavramnn evrimine deinirken, parti kelimesinin blm/para
anlamna geldiini belirtmitik. O halde, bu noktadan hareketle, denilebilirki,
siyasal partiler her eyden nce bir toplumdaki blnmeleri, dolaysyla
atmalar temsil eden kurululardr. Burada elbette tm sosyal blnme
tiplerinin siyasal parti eklinde ifade bulduunu sylemek istemiyoruz.
Amacmz, hangi tr sosyal blnmelerin siyasal gruplamalara yol atn
belirtmeye almakta-. Bunu yaparken de, nce Upset ve Rokkan'n sosyal
blnmeler-siyasal gruplamalar ilikisine dair tipolojisine daha sonra
Seiler'in ayn paralelde, fakat deiik yaklama dayanan zmlemesine
deineceiz.
Amerikal siyaset sosyologu Lipset nce 1964'de yazd bir yazda sosyal
blnmeler-siyasal gruplamalar ilikisini ele alm ve hem batl toplumlarn,
hemde gelimekte olan lkelerin tabakalama olgusu asndan partileri ve parti
sistemlerini incelemitir*28*. Fakat Lipset, bu konuda yetkin bir modeli
Rokkan'la birlikte yapt bir derlemenin giriinde gelitirmitir*291.
Yazarlarn modellerindeki varsaym, atmalarn partileri oluturacak ekilde
bir yansma gcne sahip olmasdr. Etimolojik olarak "Parti" szcnn
"para"dan ve paralanmadan trediini vur-
114
gulayan yazarlar, sosyal atmalarn partilere dntklerini kabul etmenin,
partilerin btnletirici ilevlerini yadsmak olmadn da vurgulamaktadrlar.
Modelde, sosyolog Parsons'un dikotomileri kullanlm olup, bunlar yerel
(territorial) ve ilevsel (functional) eksenler eklinde ifade edilmilerdir.
Yerel ve ilevsel eksenlerde temsil edilen atmalar farkldr. Yerel eksenin
bir yannda yresel-blgesel atmalar yeralmaktadr. Bu atmalar, ulusal
devletin ulusal birlii glendirmeye ynelik merkeziyeti eilimlerine kar
tepki olarak doan, eitli etnik, dinsel, dilsel ya da kltrel aznlklarn
kendi karlar ve .zelliklerini ulusal devlet iinde koruma isteklerini ifade
etmektedir. Yerel eksenin dier ucunda, ulusal elit-ii atmalar temsil
edilmektedir. Bu atmalar, sistemin kimin tarafndan nasl
rgtlendirileceini, hangi amalan izleyeceini iermektedirler.
Benzer sosyo-ekonomik karlara ya da benzer deerlere sahip olan bireylerin bir
arada bulunduu varsaymn simgeleyen ilevsel eksenin bir ucunda zgl ve
snrl nitelikte ekonomik karlar gibi zgl kar atmalar; dier ucunda
ise, temel deerlere ynelik ideolojik atmalar yer almaktadr.
Sylenenleri Lipset ve Rokkan'a dayanarak ematik olarak belirtecek olursak,
ortaya u grnm cikmaktadj;: (30>
ekil 8: <31> Blnme ve atma Trleri
Dsal- Amasal Ulusal elit iindeki atmalar
zgl kar atmalar
ilevsel l-.ksen
> delojik atmalar
I
Yresel-Blgescl atmalar tsel-Amasal
115
Lipset ve Rokkan, bu atma eksenleri balamnda tarihsel rneklerle
modellerini somutlatrmaktadrlar. Yazarlar, daha sonra Bat Avrupa tarihinde
Ulusal ve Endstriyel devrim gibi ok nemli iki olgunun dourduu sosyal
blnme trlerine ve bu blnme trlerinin ekonomi, siyasal sistem, btnleme
ve yerel dzeyde yarattklar kartlklar zerinde younlamaktadrlar.
Aadaki ekil bu kartlklar (dolaysyla atmalar) yanstmaktadr:
ekil 9: Blnme Trlerine Tekabl Eden Kartlklar*325
Siyasal Sistem
verenlere mlk Hkmete kar
(4) sahiplerine kar kjliseler (2)
iiler
Ekonomi'
kincil ekonomik (3) (sektr)e kar birincil ekonomik (sektr)
Btnleme
Hkim kltre kar alt kltrler (1)
Blgesellik, Haneler
Ulusal devrimin ortaya kard kartlk (ya da blnme) bir yandan kenar
blgelerdeki aznlk kltrleriyle hakim kltr arasndaki; br yandan merkezi
devlet otoritesiyle kilise(ler) arasndaki atmalara yansmtr. Endstriyel
devrimin rn olan atmalar ise topraktaki mlkiyet karlarna dayal olan
snfla, domakta olan giriimci snf arasndaki; mlk sahipleriyle ve
iverenlerle, kiraclar ve isiler arasndaki blnmeyi iermektdjr.
Ksaca belirttiimiz modellerinde bu blmler ve atmalarn par-
116
uuuujuu suiuu Uicnuc yugumaan
Ve KOKKan, SS&U
j ygaan Lipsei Ve KOKKan, SS&U
Avrupa partilerinin douunu aklamaya girimektedirler. Bu adan
bakldnda, modelin temel nermelerinden biri; tarihsel sre nde ele
alndnda, belirtilen sosyal blnmelerin en sonucusu olan ii-iveren
kartlnn en etkin atmalara yol amasdr.
Bu blnme, btn partileri az ok benzer bir ekilde etkilemitir. O halde,
niin baz sosyal blnmeler parti atmalar halinde ifade buluyorlar da,
dierleri bulamyorlar sorusuna yant ararken, ii-iveren blnmesi dnda
kalan dier blnme tipini irdelemek gerekecektir. Bunlar irdeleme
partilerin farklann ortaya karan etkenleri de verecektir bize.
Lipset ve Rokkan, tarihsel rneklere bavurarak birinci aamada hangi parti
tiplerinin hangi blnme ve atmalara tekabl ettiini saptamlardr.
Yazarlarn eksenlerini betimleyen emay Profesr zbudun'un uyarlad parti
tiplerini de ieren ekle evirirsek u grnm ortaya kmaktadr:
ekil 10: atmalara Tekabl Eden Parti Tipleri<33>
(2) Ulusal elit ierisindeki atmalar
I
Mahafazakr ve Liberal Partiler
Sosyalist ve Komnist ve Dinsel Partiler Faist Partiler
(3) zgl kar atmalar
levsel Eksen
ifti Partileri Blgesel Partiler
(D
- ideolojik atmalar (4)
Ayrlk Partiler
Yresel-Blgesel atmalar
117
uaa soira yazarlarn iiiuucnuuc scvcuc. iuuhmoi vawauv -liances) ve
muhalefetler esas alnarak Avrupa partileri karlatmlmaktadr. Bu
karlatrmann ortaya kard grnm gene zbudun'un uyarlanm emas
araclyla sunuyoruz.
ekil 11:
Merkez-Kenar, Devlet-Kilise ve Tanm Endstri atmalarnn Dourabilecei Parti
Sistemi Tipleri(34>
M'nin Balantlar
K'nin Tepkisi
Tip.
En Yakn Amprik rnekler
Dinsel cephe
Ekonomik cephe
lke M Partil. K. Parti.
Alternatif Koullar
I UK UK hkim T K-A-E ngil. Myh. Lib. 1
II UK UK hkim E K-A-T skand. Muh "Sol" 1
III UK UK gl T Kl-L-EPrusya/ReichMuh. Bavyer 1
aznlk K2-KK Lib. j
IV UK KK gl E Kl-A-T Hollanda Lib Kalvi. 1
aznlk K2-KK-T Katol.
V L T K-E ispanya Lib Lliga ;
K2-KK Karlist \
VI L E K-KK-T Fransa Lib./ Rad. Muh 1
talya Katolik 1
VII KK T K-L-E Avusturya Katolik Lib. M
VIII KK E K-T Belika Kato/Lib.Ayrlk jfl
Flamanl il
KISALTMALAR:
A: Merkeziyetiler A : Aznlk Mezhepleri
|
K: Aznlk Kltrleri T : Tanmsal karlar
i
KK Katolik Kiliseler E : Endstriyel karlar
i
UK:Ulusal Kiliseler L : Lik ',
'- 'i
118
ekil 11'de grlen lkeleraras farkllklar tarihsel olarak anlam-
landrabilmek iin, temel tarihsel blnmeyi (dichotomy) de belirtmek
gerekmektedir. Aadaki ekil bu blnmelerin dourduu oluumlara ilikin
bulunmaktadr.
ek 12: Tarihsel Blnmeler ve Sosyo - Politik Oluumlar*35)
Tir
Birinci Blnme: REFORMASYON
I-- IV
Devlet kontrolleri Ulusal Kilise
kinci Blnme: "DEMOKRATK DEVRM"
VVIII
Devlet Katolik Kilisesi ile ittifak
Ulusal Kilise Hkim
III--IV
Gl Aznlk (Katolik)
V--VI
Likletirici Devrim
nc Blnme: ENDSTRYEL DEVR M
VII-VIII
Devletin Kilisesi ile
ittifak Ka
tolik
Kr 1 ehir
karlan ba
II
Kr
ehir
karlar ba
III IV
Kr ehir
kartan ba
VI
Kr | ehir
karlar ba
VII VIII
Bu temel blnme tarihsel sre iinde giriilen ittifak ve muhalefet
seeneklerini belirleyici rol oynamtr. rnein, Reformasyo-nun baarl
olduu Protestan lkelerde Ulusal Kiliseler, Katolik Kilisesinin etkisinden
kmlar, devlet kontrol altna girmilerdir. Bu lkelerde merkeziyetiler
daima Ulusal Kilise ile ittifak iinde hareket etmilerdir. I-IV bu durumu ifade
etmektedir. Gl bir katolik aznln bulunduu lkelerde daha deiik bir
durum sz konusudur. Bu lkelerde (Hollanda rneinde olduu gibi) ittifak
seenekleri eitli ve parti sistemleri karmak bir nitelik gstermektedir.
ounluu Katolik olan lkelerde ise (ispanya, talya ve Fransa)
Merkeziyetilerin sahip olduu seenekler iki ekilde belirmektedir: Ya lik bir
tutum taknacaklar ya da Katolik Kilisesi ile ittifak halinde hareket
edeceklerdir. Tablodaki bu seeneklerden VII-VIII birincisini V-VI ise
ikincisini dile getirmektedir.
zbudun'un da belirttii gibi, Lipset ve Rokkan'n modelinin. Av-
119
rupa partilerindeki eitlilie k tutmas ve ok karmak bir gereklii bir
lde basitletirmesi bakmndan yararl olduu sylenebilir. Bunun yannda
model, parti tiplerindeki farklarn kaynann, ii-iveren arasndaki snfsal
blnmenin ortaya kmasndan nceki blnmeler olduunu belirtmekle de bir
gerei ifade etmekte ve partilerin incelenmesinde ou zaman ihmal edilen
tarihsel boyutun nemini aka ortaya koymaktadr'36'.
Gerekten de Fransz siyaset sosyologu D.L.Seiler'e gre de. partileri ve parti
sistemlerini snflamann en iyi yolu toplumsal blnme. ye atmalarn
tarihini incelemektir. nk Seiler'e gre, parti olgusunun oda olan siyaset,
toplumsal atmalarn ve uzlamalarn ifa-, desinden baka bir ey deildir.
Seiler de, Lipset ve Rokkan gibi, btn atmalarn toplumsal boyut
kazanmayabilecei; kazansa bile her zaman siyasal alanda ifade bulamayaca
nermesinden hareket etmektedir.
rSeiler atmalar nce konjonktrel ve yapsal olmak zere ikiye ayrmaktadr.
Konjonktrel atmalar siyasal partilerin dousunda bir _. neme sahip
deillerdir. Partileri douran asl atmalar yapsal nite-_ J'ikte
olanlardr. Yapsal atmalar, radikal zme (devrim) ve~-uzlatnc zme
(yumuatma) ynelik bir dinamizme sahiptirler. Bu bakmdan toplumsal deiim
sreci iinde ortaya kan "atmac" ve "uzlamac" toplum aamalar
blnmelerin yapsn da belirlemektedir. Bu durumu Seiler aadaki ekil 13'de
olduu gibi gstermektedir:
ekil 13: Yapsal atmalar ve zmler*37*
atmac Toplum
course) dze- deolojiyi
elimeler dzeyi
Mcadeleler^ jCjjma_
Eylem dze- Enforma yi grup-~^>
rgtler
a
120
Uziammc Toplum
Aamas..........
Doktrinler -* Programlar
i Sis.
Siyasal Partiler ^ Bask Gruplar

seuer aana sonra moDiizasyon evresi" (st yaplar dzeyi) ve "Endstrileme

evresi" (alt yaplar dzeyi) ayrmna giderek aadaki ekilde grld gibi
bu evreler iinde ortaya kan oluumlar irdelemektedir.
ekil 14: Toplumsal Evreler ve atmalar'38'
Mobilizasyon evresi st yaplar dzeyinde) Endstrileme evresi (Alt
yaplar dzeyinde)
ilevsel olmayan etmenler Devletin bask aygtlar devletin ideolojik
aygtlar Sermaye /Emek atmas
Organik ve kesim-sel etmenler Devlet/ Ulus atmas Birinci Sektr/ ikinci
Sektr atmas
Nihayet yazar, bir baka emada tarihsel sre iinde burjuva devrimi ile ortaya
kan elikileri, atmalar, ve blnmeleri ele almakta ve bunlar yle
belirtmektedir.
ekil 15: elikiler. atmalar ve Blnmeler:'39'
elikiler
Devletin bask aygtlar/Devletin ' ideolojik aygtlar
atmalar Blnmeler
Felsefi Kilise/Devlet
Mobilizasyon <
Burjuva Devrimi
' Devlet/Ulus
. Cemaatsal Merkez/Kenar
j. Sermaye /Emek Snfsal Mlk sahipleri/
Emekiler
Endstrileme <T
* Birinci , kinci
Sektr ' Sektr "sal/Kentsel-Kyl/Kentli
ekil 15, Seiler'in modelini bir btn olarak ok ak bir ekilde
gstermektedir. Seiler'in modelinin Lipset ve Rokkan'nkinden pek farkl bir
yan yoktur. Modelde yeni saylabilecek hususlar, atmalarn st yapsal
dzeyde ve alt yapsal dzeyde ayr ayr ele alnmas ve bunlarn belirli
evrelere ayrlmasdr. (atmac toplum aamas/uzlamc toplum aamas;
mobilizasyon evresi/endstrileme evresi gibi). Ayrca, atmalarn konjonklrel
ve yapsal olarak nitelendirilmeleri de, partileri douran nedenler olarak
blnmelerin hangi trnn belirleyici olduunu ortaya koyma asndan daha
aklayc bir gce sahiptir.
Gerek Lipset ve Rokkan'n, gerek Seiler'in modelleri, zellikle Bat Avrupa
partilerini tarihsel sre iinde douran sosyo-politik ve ekonomik nedenleri ve
bu sistemlere vcut veren atma tiplerini ok iyi aklamaktadrlar.
Ne var ki, ayn eyi gelimekte olan lkeler asndan rahatlkla
syleyemiyeceiz. Her eyden nce, gelimekte olan lkelerdeki sosyal blnme
tipleri, dolaysyla siyasal atmalarn nitelii, bu lkelerin gelimi
lkelerle girdikleri ilikiler erevesinde belirlenmektedir. yle ki:
Gnmzde, gelimekte olan lkeler iin gelimi lkelerin dzeyine ulamann
"genel bir eilim olmayp iddetle arzu edilen bir nesne" olduunu
sylemek'mmkndr. Bu, gelimekte olan lkelerin toplum yapsnn her alannn
grlmedik hzda ve yaygnlkta bir deiim srecine girmesi demektir. yle ki,
bu sre iinde baz yeni sosyal gler modern toplum yapsna zg zlemlerle
ortaya karken; geleneksel yapnn deerleriyle bezenmi eski sosyal gler de
deiimin yaratt alkantlar karsnda eski yapnn korunmasnda
direnmektedirler.
ite bu durum, gelimi lkelerden farkl olarak gelimekte olan lkelerde
siyasal atmalarn, yeni bir toplumsal yap kurmak isteyenlerle eski toplumsal
yapy korumak isteyenler arasnda younlamasna neden olmaktadr. Bir baka
deyile, Lipset ve Rokkan'n tipolojisine gre, gelimekte olan lkelerdeki
siyasal atmalar kltrel nitelikteki sosyal blnmelere dayanmakta ve yerel
eksen
122
zerinde yer aImaktadr.(40) Oysa, yine Lipset ve Rokkan'm vurgulad gibi,
gelimi lkelerdeki siyasal atmalar, daha ok kar atmalar niteliinde
olup, ilevsel eksen zerinde yer almaktadr.
Bu ksa karlatrmadan sonra, u hususun zellikle vurgulanmas gerekmektedir:
Gelimekte olan lkelerdeki siyasal atmalar, kaynan gelimi bir lke gibi
olma zleminden almaktadr. Bu lkelerde szkonusu zlemi douran, dolaysyla
siyasal atmalar yaratan gelimi lkeyle kurulan ilikidir.
Geri tarihsel sre izlendiinde gelimi lkelerde de ilk sosyal blnme
tipinin deerler sistemine ynelik, dolaysyla kltrel nitelikte olduu
gzlenebilir. Ne var ki. o lkelerde bu blnme tipini yaratan etken, kendi i
dinamizmleriydi. Oysa, gnmzde gelimekte olan lkelerin i dinamizmi byk
lde gelimi lkelerle girdikleri ilikilerin nitelii tarafndan
belirlenmektedir.
phesiz, deiim srecinde ilerledike, gelimekte olan lkelerin dinamizm
etkeni daha n plana gemekte ve bu lkelerde de siyasal atmalar yerel
eksenden ilevsel eksene kaymaktadr.
HI. Patronaj Arac Olarak Partiler
Daha nce, patronaj, aktrler arasnda yz-yze ve ahsi nitelikli: formel
otorite bana dayanmayan, mtekabiliyet rerine knnton sosyal bir iliki
olarak tanmlamtk. Ayrca bu ilikide eit olmayan iki tarafn varln ve
bu iki taraf arasndaki eitsizliin greli refah, iktidar ve stat
farkllndan kaynaklandn belirtmitik.
Bu anlamda patronaj, dinsel statnn veya toprak sahipliinin salad
geleneksel etkiye dayanarak patronun yanama zerinde stnlk kld ve
geleneksel kliyantalizm denen ekilden, daha modern ekil olan parti patronajna
kadar geni bir ilikiler trn kapsar. Bizim burada zerinde duracamz tr
modern olandr: Parti patronaj.
Parti patronaj, siyasal partilerin yandalarnn desteini harekete geirmek
zere, onlara belirli yardmlar ve eitli arac hizmetler salamaya ynelik
giriimlerdir/4')
123
Parti patronaj, A.B.D.'de maddi kar temelleri zerine ina olmu ve "makina"
diye adlandrlan parti rgtlerinin ortaya karm olduu bir olgudur. nk,
bu lkede makinelerin etkin ve disiplinli faaliyet gstermelerini mmkn klan
en nemli etkenlerin banda patronaj veya ganimet (spoils) sistemi
gelmektedir.'42 Burada, zgl olarak A.B.D'de parti patronajn ortaya karan
koullar zerinde durmaktan daha ok^43), onu meru klan manta deinecek
olursak unlar syleyebiliriz:
V.Q.Key'in belirtmi olduu gibi, parti patronajn meru klan en nemli
mantksal sebep, parti kademelerinde hakim olan." dier hususlarn eit olmas
halinde, kamu grevlerine ncelikle partililerin at^Q-mas" dncesidir. Bu
dnceden hareketle, parti faaliyetlerine mali kaynak salamann en ucuz yolunu
bulma isteidir. nk, parti rgt bir ok iinin hizmetini gerektiren
faaliyetlerle ykldr ve bunlarn hepsinin karlnn denmesi partinin mali
gcn aabilir. Bunun iin partilileri faaliyetlere kanalize etmenin en bata
gelen yolu onlar kamu grevlerine atamak olmaktadr.<44)
Grld gibi, parti patronajnda da dier geleneksel trlerinde olduu gibi,
patronun (parti) yanamaya (her dzeyde partililer) mal ve hizmet arzederken
yanama zerinde bir hakka veya faydaya sahip olmas szkonusudur. Nitekim,
rnein Amerika'da Bakan, sahip bulunduu geni tayin yetkilerini Kongre
yelerine kar bir pazarlk silah olarak kullanabilmektedir: Baz makamlara
Kongre yelerinin istedikleri kiileri tayin etmek iin yelerden de bir takm
yasama konularnda kendisini desteklemelerini ,steyebilmektedir.(45>
- Bununla beraber, gerek mesleki uzmanlamann artm olmas, gerek liyakat
esasna dayanan uygulamalarn genilemesi ve yerlemesi patronajn etkinliinin
gnmz Amerikasnda azadn gstermektedir.*46
Patronaj, belki gelimi lkelerde parti hayatn belirleyici ok nemli bir
etken olmaktan km olabilir. Ama bugn gelien lkelerin ounda siyasal
partiler, dier zelliklerinin yannda en ok patronaj arac olarak dikkatimizi
ekmektedirler^47*. Bu husus, ayn zamanda, sosyo-ekoomik gelime dzeyi ile
patronaj arasndaki ilikiyi
124
de gndeme getirmektedir. Nitekim, baz Siyasal Bilimcilere gre byle bir
iliki vardr ve bize gre de gelimekte olan lkelerdeki parti patronajn
anlamamz bakmndan zerinde durmaya deerdir.
Scott'a gre, sosyo-ekonomik gelimelerinin ok dk aamasnda olan
toplumlarda siyasal ballklar belirleyen, yerleik otoritelere kar duyulan
geleneksel sayg ve itaat duygulandr. Dolaysyla, semenlerin desteini
salamak iin bu aamada onlara somut maddi karlar arzetmek gerekli deildir.
Hzl kentlemenin ve otarik ekonomiden pazar ekonomisine geiin hakim olduu
orta dzeyde bir sosyo-ekonomik gelime aamasnda karmza kan olgu,
geleneksel sayg ve itaat balarnn zayflamasdr. Bu aamada semenlerin
desteini salamak, onlara ksa sreli, somut, maddi karlar vermeye bal
olduundan; ktidar sahipleriyle semenler arasndaki iliki karlkl
tavizlere gre belirlenen iki yanl bir nitelik kazanr. Bu durumda, hkmet
grevlerine atama, hkmetle ilikilerde ayrcalkl ilemlerde bulunmas, hatta
parayla mkafatlandrma gibi belli bireylere ynelik karlar arzedilecei gibi;
bunlar bayndrlk hizmetleri getirmek, okul yaptrmak eklinde belli semtlere,
kylere veya yrelere de arzedilebilir.
Patronaj esas itibariyle en ok sosyo-ekonomik gelimenin bu aamasnda ortaya
kan olgudur.
Gerekten de, bunun byle olduunu Trkiye'ye bakarak daha iyi anlayabiliriz.
Trkiye'de otoriter tek parti ynetiminden ok partili siyasal hayata geile
beraber, patronajn modern tr olarak parti patronaj, zellikle Demokrat Parti
(DP)nin iktidara gelmesinden sonra etkinlik ka-zanmtr(49>. DP'nin krsal
alanda makina ilerini etkili bir ekilde grmesi, kyl semenlerin oylarnn
byk ounluunu alarak iktidara gelmesini de salamtr. nk, DP'nin
zellikle yerel kadrolar, yrenin tccarlarndan, iadam-esnaf ve
zanaatkarlarndan olumaktayd ve bunlar rakip Cumhuriyet Halk Partisi (HP)nin
sekin ve brokrat kadrolarndan arac roln daha iyi bir ekilde ifa
edebilmilerdir.
DP dneminde parti patronaj, yollar, su kanallar, camiler, eitli hkmet
ileri yapmak suretiyle semenin desteini salamaya ynelmiti. Szkonusu
destek iin vaadedilen hizmetler, rnein fabri-
125
ka kurmak gibi bazen bir yreye (il veya ile) bazen de parasal demeler, tarm
kredileri, i bulma veya baz brokratik zorluklan zme eklinde ahslara
ynlendiriliyordu. Belirtmek gerekir ki, DP parti makinesi, sadece krsal alanda
deil, kentlerde de etkili bir ekilde, almaktayd. Kentlerde, zellikle
kente yeni g etmi olan insanlara i bulmadan ev kurmaya hatta evlenmeye
varncaya kadar parti makinesi hizmet arzetmekteydi.(50)
Parti patronaj DP'nin iktidardan dt yllardan sonra bata CHP olmak zere
DP'nn halefi Adalet Partisi (AP) tarafndan da uygulanmtr.
Burada bir fikir vermek zere zbudun'un zmir'de 1968'de yapm olduu bir
aratrmann yerel parti rgtlerinin patronaj faaliyetlerine ve parti
liderlerinin alglarna gre semenlerin parti rgtlerinden bekledikleri
patronaj hizmetlerine ilikin bulgulara bakmakta yarar vardr.
Szkonusu bulgulardan AP'nin, CHP'nin ve Trkiye i Partisi (TP)nin zmir l
rgtlerinin patronaj faaliyetleri aada Tablo l'de; semenlerin bu
rgtlerden bekledikleri patronaj hizmetlerinin tr ise Tablo 2'de
grlmektedir'515.
Tablo: 1 ;
zmir'de Yerel Parti rgtlerinin Patronaj Faaliyetleri (Yzde olarak)
AP CHP TP
lapan Hizmetler Sk Arasra Hi Sk Arasra Hi Sk
Arasra Hi
Kent 7 Kredi Kr 69 Toplam 29 34 22 59 31 49 5 15 9 21
23 22 70 62 66 10 3 - 93 90 92
Kent 45 stihdamKr 69 Toplam 53 38 19 31 17 13 16 30 23 16 44
31 28 26 46 39 7 5 37 20 32 52 80 59
Kent 14 Ruhsat Kr 50 Toplam 27 17 11 69 50 62 9 23 14 21 19 20
67 58 64 10 3 4 10 5 93 80 89
Kent 14 Polis Kr 44 Yardm Toplam 24 24 13 20 62 44 56 19
12 16 23 8 17 53 81 64 10 3 15 10 13 81 80 81
126
Tablo:2
Parti Liderlerinin Alglarna gre Semenlerin Yerel Parti rgtlerinden
Bekledikleri Patronaj Hizmetleri (Yzde olarak)
i
AP CHP TP
Hizmetler Kent Kr Toplam- Kent Kr Toplam Kent Kr Toplam
stihdam 28 25 27 29 15 24
Hkmet yar- 19 17 18 22 28 24
dm(Polis,
mahkeme, ruhsat)
Sosyal refah 17 31 22 18 18 18
(Kredi, nakid -
deme, salk)
Topluluk Pro- 28 19 24 16 26 20 jelen
Siyasal Eitim - - -Belirsiz 9 8 9
1 - 1 13 13 13
13 - 9 10 8 9
7 25 12
10 17 12
20 50 29
40 - 29
Toplam(%)
Tablo l'e gre, patronaj hizmetlerini en ok arzeden parti AP'dir.
Aratrmacnn belirtmi olduu gibi, bunun en nemli sebebi, aratrmann
yapld yl AP'nin iktidarda olmasdr. Bununla beraber, AP'nin makine-tipi
parti rolne rnein CHP'ye gre daha uyarlanm olmas bir baka nemli sebep
olarak belirtilebilir.
Hangi partinin en ok hangi hizmeti patronaja konu ettiine baktmzda; i
bulmann hem AP hem de CHP iin birinci srada yer aldn gryoruz. AP'nin
zellikle krsal alan rgtleri tarm kredisi salamada youn bir hizmet
vermektedir. te yandan, kr-kent ayrmna dayanarak parti rgtlerinin
patronaj hizmetlerini karlatrdmzda unu grmekteyiz: AP'nin krsal
alandaki rgtleri kentlerdeki rgtlerine gre ok daha fazla patronaj
hizmetinde bulun-
127
maktadr. Buna karlk, CHP iin byle bir fark szkonusu deildir.
Tablo 2 partilerin yerel liderlerinin semenlerin patronaj hizmetleri iin
beklentilerini alglamalar bakmndan AP ve CHP arasnda ve bu partilerin
krsal vekentsel rgtleri arasnda herhangi bir farkn olmadn
gstermektedir. Fakat, hem AP'nin hem de CHP'nin yerel liderleri semenlerin
parti rgtlerinden baz tr patronaj hizmetlerini her zaman bekledikleri
kansndadrlar.
Gnmz Trkiye'sine ilikin elimizde herhangi bir aratrma bulgusu
bulunmamakla beraber; gzlemsel olarak parti rgtlerinin maki-ne-tipi iler
grmelerinin, dolaysyla parti patronajnn giderek etkinliini yitirmesinin
szkonusu olacan syleyebiliriz. nk, Trkiye'de sosyal blnmeler ve
atmalar asndan ilevsel eksen zerinde yer alanlarn arl yerel
eksende yer alanlara gre ok daha fazladr(52). Bu, her eyden nce, siyasal
ballklarda snfsal veya mesleksel konumlarn daha fazla rol olacana
iarettir. Byle ise, parti patronaj ile salanacak karlar da daha ok sosyal
snflara ve meslek gruplarna ynelecek; dolaysyla yzyze ve ahsi, formel
otoriteye dayanmayan ilikiler arka plana geerek makine-tipi partiler
ilevlerini yitireceklerdir.
IV. Partilerin rgtsel Yaplan ve Katlmac Detnokrasi
Siyasal Partilerin organizasyonlar ile demokrasi arasndaki iliki siyaset
bilimcilerini megul edegelen nemli bir konudur. Siyasal partiler zerine
yaplan ilk sistematik incelemelerde, bu konuyu dorudan ele alanlar, siyasal
partilerin i organizasyonlar ile demokrasi idealinin hangi noktalarda
badaabileceini; bir baka deyile, partilerin rgtsel yaplar ile
demokrasinin gerekleri arasnda ne derecede bir uyum olduu konusunu zmlemeye
girimilerdir. rnein, M.Ostrogorski, bu zmlemeyi 1902 ylnda yaynlad
Democracy and the Organization of Political Parties adl kitabnda(53) ngiliz
ve Amerikan partileri iin yapm ve ilgin saptamalarda bulunmutur.
Ostrogorski'nin zmlemelerinde vard sonu; parti rgtlerinin demokrasi
anlayna aykr olduu ve bunun iin srekli parti
rgtlerinin Kaldrlarak, her seim iin gncel nemli sorunlar zerinde
belirli tutumlar alacak geici rgtlerin kurulmasyd. nk, ona gre, genel
oy hakknn profesyonel politikaclarn egemenlik arac olarak ortaya kard
parti rgtlerinin giderek brokratiklemesi, rgtsel amalar ideolojik
amalarn nne geirmekteydi: Dolaysyla, rgt parti hayatnn temel gc
olmakta bireylerin gcn bastrmakta, hatta partiler arasndaki ideolojik
ayrlklar azaltarak, onlarn birbirlerine benzemelerine yol amaktayd. lgin
olan nokta, Ostrogorski'nin yukarda belirttiimiz dncelerinin o zamanki
ngiliz ve Amerikan partilerinin pratikte yaadklar somut sorunlarn ifadesi
oluudur.
Demokrasi ve partilerin organizasyonlar konusunda Ostrogors-ki'den daha ok
tannan kii R.Michels'dir.
Michels, genel olarak rgtlerin yaplarnda oligarik bir eilimin varln
gzlemi ve bu eilimin sadece sa partilerde deil, sol partilerde de mevcut
olduunu ileri srmtr. 1915'te ngilizce'ye evrilen (Almanca ilk basks
1911) Political Parties: A Sociological Study of , the Oligarchical Tendencies
of Modern Democracy (Siyasal Partiler: Modern Demokraside Oligarik Eilimlerin
Sosyolojik lncelehrcsi) a kitabnda1541 siyasal partilerdeki bu eilimi,
"Oligarinin Tun Kanunu" olarak adlandrmtr. Michels'in bununla ifade etmek
istedii olgu, partilerin i yaplarnda rgtl, uyumlu, bilinli ve trde
"tek" bir elit grubun hakim olduu ve bu grubun bir eit kooptasyon yntemiyle
partinin gelecekteki lider kadrolarn da kontrol altnda tuttuudur.
phesiz ki, parti rgtlerini demokrasi asndan olumsuz olarak niteleyen
sadece Ostrogorski ve Michels deildir. A.Downs, J.Schumpeter gibi daha bir ok
yazar belirtmemiz mmkndr. Bu konu zerinde dnm olan btn bilim
adamlarnn ortaya att teorik soru, burada ileyeceimiz konumuz iin de
rehber niteliindedir. nceleme erevemizi belirleyecek olan soru udur:
Katlmac demokrasinin gerekleriyle uyumlu bir parti organizasyonu tipinden
gnmzde szedebilir miyiz? Szetme imkanmz yoksa, hangi sebepler
dolaysyladr? Soruya verebilecek cevabn ak olmas
129
128
lunmas gerektii phesizdir. Aada yapacamz aklamalar bu ltlerin
nelerolduu ile ilgilidir.
Eer ada demokrasi ayn zamanda partiler demokrasisi ise, siyasal partilerin
gl ve etkili rgte sahip olmalar mantksal olarak kanlmazdr. nk,
Duverger'nin belirtmi olduu gibi, modern partilerde yelerin faaliyetlerinin
genel erevesini, onlarn dayanma biimini, liderlerin seim mekanizmalarn
ve yetkilerini belirleyen rgtdr. Dolaysyla, aada
belirteceimiz.rgtsel zellikleri asndan partiler ne kadar az probleme
sahipse, o kadar istikrarl bir demokrasinin yaratcs olabilirler,
diyebiliriz. Bu balamda, siyasal partilerin organizasyonu ile demokrasi
arasndaki ilikiyi u rgtsel zellikleri esas alarak inceleyebiliriz:
1. Parti zerklii
2. rgtlenme Derecesi
3. iktidarn Merkezileme Derecesi
4. rgtn Tutarllk Derecesi
5. rgtn Katlma Anlay
Bu ltler, Amerikal siyaset bilimcisi K.Janda tarafndan gelitirilmi
olup(55), aratrmalarda yaygn olarak kullanlmtr. imdi bunlar ayrntl
olarak grelim.
1. Parti zerklii ,
._
rgtn dier rgtlerden bamsz fonksiyon grme derecesinde toplumda igal
ettii bamsz yerdir. Bu anlamda bir partinin zerk Qup olmad esas
itibariyle parti yelerinin hangi kaynaktan devirildiine baldr. Bu adan,
rnein Duverger, bireysel yelikten oluan Dolaysz, kollektif yelikten oluan
Dolayl partiler ayrm _ yapmaktadr'56'. Ona gre, Dolayl partiler. Dolaysz
partilere gre daha az zerktirler. Bunun demokrasi asndan ifade ettii anlam
nedir? Meseleye yle bakabiliriz. Eer demokrasi bireyin zgrln ve
zerkliini esas alan bir rejim ise-ki aayukan tm klasik demokrasi tanmlar
bu hususu vurgular- Dolaysz Parti tipi, phesiz bireyin
130
zgr iradesine dayanan bir yelik anlayn simgeledii iin demokrasiye daha
uygundur. Fakat, demokrasi modem anlamda rgtlenmeyi ve rgtlenme zgrln,
hatta toplumdaki eitli rgtler arasndaki organik ba esas alan bir rejim
olarak tanmlanrsa, Dolayl parti tipi, demokrasiye daha uygun kabul
edilebilir. Nitekim, amzda kalnac demokrasi tipine sahip lkelerin
partileri daha ok kolektif yelie dayanan partilerdir. Tablo 3 bu durumu
gstermektedir.
Tablo:3 i Partilerinin Kolektif yelikleri*57'
lke
Bireysel ye Says (Bin)
Toplam ye Says (Bin)
Britanya (1982) 602.000 6.282.000
irlanda (1977) 8.000 208.000
Norve (1976) 93.000 143.000
sve (1977) 300.000 1.161.000
Parti zerkliinin bir baka gstergesi, mali zerkliktir. Bat demokrasilerinde
parti finansman asndan yntem szkonusudur:
a. finansman: ye aidatlar, parti yatrmlarndan, yaynlardan partinin
dzenledii eitli faaliyetlerden elde edilen gelirlerden oluur. rnein,
ngiliz ii Partisi'nin 1976'da 1.21 milyon sterlin olan toplam gelirinin 1.15
milyon sterlinini yelik aidatlar oluturmaktadr. Sadece 51.000 sterlin
teberrulardan elde edilmektedir. Muhafazakar Parti'nin 1.7 milyon sterlin olan
toplam gelirinin ise 1.1 milyon sterlini teberrulardan elde edilmitir.
F.Almanya'da Parlamentodaki partilerin yelerinden elde ettikleri aidatlar 1981
ylnda parti gelirlerinin FDP iin %9.1, CDU iin 13.5'ini oluturmaktadr.
Partinin dzenledii faaliyet ve yapt yaynlardan elde edilen gelirlere mek
olarak da, 1979'da Alman Komnist Partisinin gelirlerini rnek gsterebiliriz.
Bu partinin belirttiimiz faaliyetlerinden elde etlii gelir toplam gelirlerin
%2.8'i kadardr. Bu oran italyan Komnist Partisi iin 1980'de %20'dir<58>.
b. D Finansman: zel ahslardan, irketlerden ve kar grup-
131
lanndan salanan teberrulardan oluur. Baz lkelerde bu finansman trne
getirilen snrlamalar szkonusudur. rnein, F.Almanya'da 1983'te sunulan bir
kanun tasarsnda byk irketler tarafndan yaplanlar dahil, balanan
miktarn bata bulunann gelirinin %5'ini amamas ve bu miktarn vergiden
dlmesi ngrlmtr
(59)_
c. Devlet Tarafndan Salanan Mali Destek: 1959 ylnda F.Almanya'da uygulamaya
konulan bir usuldr. 1967'de Finlandiya, 1969'da srail, 1970'te Norve, 1974'te
talya, 1975'te Avusturya 1977'de spanya ayn usul uygulamaya balamtr.
Kamu fonlar araclyla partileri finanse etmenin, onlarn yasal durumlarn
glendirdiinde hemfikir olan siyaset bilimcileri, bu adan partilerin aslnda
devletin kendilerinin i ilerine karmas gibi (hesaplann denetimi ve dier
yollardan) bir bedeli dediklerine dikkatlerimizi ekmektedirler^.
Aada Tablo 4, Avrupa ve Amerika'da eitli partilerin gelirleri iinde kamu
deneinin pay hakknda bir fikir vermektedir.
2. rgtlenme Derecesi
Parti iindeki ilikilerin biimsel usul kurallar ya da yazsz kural ve
gelenekler yoluyla ak ve belirli davran kalplarna ballanm olun
olmamasdr, Bu ilikiler m ratlar iraipi^m^ dzenlenmi-ve yapsallamsa,
partinin rgtlenme derecesi o kadar yksek demektir.
Tablo:4
_______Partilerin Gelirleri inde Kamu deneinin Pay (%)(61)
Partiler Avusturya Belika Kanada Finlandiye FAlmanya talya spanya sve ABD

Sosyalist/
Sosyal
Demokrat 39 27 78 23.9 48.5 90.0 54.2
Komnist 26 1.9 30.2 43.6 77.9
Libaral 54 29 65 32.9 92 79.2 Her
iki parti 19
Muhafazakar 23 62 88.8 88.8 55.6
Hristiyan
Demokrat 32 51 74 21.5 59.9
132
te yandan, rgtlenme derecesine partinin yapsal balants (partiyi meydana
getiren eitli unsurlar ve organlar arasndaki ilikilerin dzenleni tarz)
ile rgtn younluu (ok sayda yeyi yakn ve sk bir iliki iinde bir
araya getirme) lt oluturabilir. rnein, Duverger'ye gre, Sosyalist,
Katolik, Komnist ve Faist Partiler kuvvetli balantya sahip partilerdir.
Zayf balantl partiler ise gnmzde istisnadr*62'.
rgtn younluu bakmndan yaplan ayrm ise, Kadro ve Kitle Partileri
eklindedir. Kitle partileri byk lde topladklar aidat sayesinde yaamaya
alan partilerdir. Gnmzde, modern seim kampanyalarnda kitle haberleme
aralarnn kazand nem ok sayda yeden kurulu bir kitle rgtn gereksiz
klmaktadr. ABD'deki partiler buna rnek gsterilebilir.
Parti rgtnn younluunu saptamada u kriterler de nemlidir:
-Merkez ve yerel toplantlarn yaplma skl,
-Dzenli bir kayt sisteminin varl, -Aidatlarn dzenli bir ekilde
toplanp toplanmad.
Bunun yannda, rgtn alan (parti rgtnn lkeye ne ide yaylm olduu)
ile rgtn yaygnl (partinin normal rgtlerine ek olarak yan veya yardmc
rgtler kurup kurmad, mvcul dier rgtlerle ilikiye girip girmedii)
kriterlerine de bakmak gerekmektedir.
3. iktidarn Merkezileme Derecesi
JParti-ii iktidarn ne lde dalm veya bir merkezde toplanm olduunu
ifade eder. phesiz modern anlamda demokrasi ikfidann paylalmas ilkesini
esas alr. Bu bakmdan, demokrasiye uygun bir parti organizasyonu iktidarn
merkezileme derecesinin optimal noktada olduu bir modele dayanr, diyebiliriz.
4. rgtn Tutarhk Derecesi
rgt yeleri arasndaki tutum ve davran birliini ifade eder. Bir partinin
yelerinin tutumunun ne olduunu saptamamz ok kolay bir
133
i deildir. Belki anket tekniine bavurarak tutumlara ilikin tutarlln
saptanmas nispeten daha kolaydr ve u ltlere dayanr.
a. Yasama Tutarll
b. Parti disiplini
c. Hizipleme
Bu U ll asndan bakldnda, bir parti ne kadar ok yasama tutarllna
sahipse, ne kadar ok disiplinliyse ve ne kadar az hiziplere sahipse, o kadar
davran birlii iindedir, denebilir.
5. rgtn Katlma Anlay
Bu bakmdan partileri ikili bir ayrma tbi tutmak mmkndr. Duverger'in
ayrm Snrl ve Totaliter parti tiplerine dayanr. Neu-. mann ise Bireysel
Temsil ve Sosyal Btnleme Partileri ayrm yapar. Bizim burada
kullanacamz tipoloji Neumann'nkidir,
Bireysel Temsil Partileri, abalarnn hemen tamamn seim kam-, panyalar,
parlamento ye hkmet almalar gibi salt siyasalfaaHyet-lerden zerinde
toplayan partilerdir. Partinin amac sadece ve sadece siyasal iktidar ele
geirmektir. Sosyal Btnleme partileri ise, faaliyetleri sadece siyasal alana
inhisar eden partiler deil parti yelerinin btn siyasal, sosyal ve bazen
kiisel hayatlarn da kapsayan partilerdir. Tarihsel bakmdan en eski tip
Bireysel Temsil Amerika'daki Demokrat ve Cumhnuriyct Partiler ile Fransa'daki
Sosyalist Partidir.
Neumann'n tipolojisi iinde demokrasi ile daha badar nitelikte olan parti
tipi, phesiz ki, Bireysel Temsil Partisi tipidir.
Yukarda belirtmeye altmz kavramsal ereveyi Trkiye'deki duruma
uygulayacak olursak unlar sylememiz mmkndr:
Trkiye, siyasal parti hayatn hukuki dzenlemeye tbi tutan ilk lkelerden
biridir. Dolaysyla, Trkiye'de siyasal partilerin rgtsel zelliklerinin
katlmac demokrasinin gerekleri ile ne derecede uyumlu olduunu saptayabilmek
iin, ncelikle szkonusu hukuki dzenlemelere bakmak gerekmektedir.
phesiz, bir lkede hukuki dzenlemelerin temel erevesi o lkenin
anayasasdr. nk, anayasa mevcut siyasal rejimin
134
snrlarm belirleyerek dier dzenlemelere yol gsterici ilkeleri de ortaya
koyar. Bu bakmdan, Trkiye'de siyasal partilerin katlmac demokrasi
erevesindeki konumunu belirleyebilmek iin, 1982 Anayasasnn baz
zelliklerine bakmak gerekmektedir. Hemen vurgulamak gerekir ki. 1982 Anayasas
katlmac bir demokrasi modelini tam anlamyla benimsemi grnmemektedir.
nk, Profesr Ergun zbudun'un belirtmi olduu gibi, 1982 Anayasas
tamtamna olmasa bile, daha snrl bir katlma ve oulculua dayanan; halkn
esas roln kendisine ynetecek olanlar belli aralklarla semekten ibarel
sayan bir demokrasi anlayn simgelemektedir. Bu adan, belli lde
siyasetten uzaklamay amalayan bir zellie sahiptir*641.
Nitekim, bu anlay, siyasal partilere ilikin olarak Anayasann eitli
maddelerinde somutlat gibi, siyasi partiler kanunu'na da yansmtr.
Greceimiz gibi, siyasal partilere batan getirilen hukuki kstlamalar onlarn
rgtsel zellikleriyle katlmac demokrasi arasndaki ilikiyi analiz
edeceimiz zemini Bat lkelerinkinden farkl klmaktadr. Gerekten de 1982
Anayasasnn ilgili maddelerine baktmzda, Bat demokrasilerinkinden hayli
farkl dzenlemelerle karlamaktayz. rnein, 1982 Anayasasnda siyasal
partilerin "yurt dnda tekilatlanp faaliyette bulunamayacaklar, kadn kolu,
genlik kolu ve benzeri ekilde ayrcalk yaratan yan kurulular meydana geti-
remiyecekleri, vakf kuramayacaklar" (md.68/6) belirtilmektedir. Bir dier
maddede ise (d.69/2) "siyasi partiler kendi siyasetlerini yrtmek ve
glendirmek amacyla dernekler, sendikalar, vakflar, kooperatifler ve kamu
niteliindeki meslek kurulular ve bunlarn st kurulular ile siyasi iliki
ve bir i birlii iinde bulunamazlar", denilmektedir. te yandan, sendikala,
dernek ve vakflarn siyasi amalan da Anayasada hkme balanmtr, (md.52/1,
md.33/4, md.34/son fkra). Bu balamda, siyasal partilerin rgtlenmelerine ye
almalarna ilikin dorudan getirilen dier dzenlemelerin varlna da
dikkat ekmek yerinde olacaktr. rnein gerek Anayasada, gerek Siyasi Partiler
Kanunu (SPK)unda partilerin hangi kesimlerden ye kaydede-meyecekleri hkme
balanmtr. Buna gre, "hakimler ve savclar, yksek yarg organlar
mensuplar, yksek retim kurumlarndaki
135
retim elemanlar. Yksek retim Kurulu yeleri, kamu kurum ve kurulularnn
memur statsndeki grevlileri ile yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii
tamayan dier kamu grevlileri, rencileri ve silahl kuvvetler mensuplar
siyasi partilere giremezler. Bunun yannda;
-Siyasi partiler, tzk ve programlar dnda faaliyette bulunamazlar.
-Siyasi partilerin parti ii almalar ve kararlan demokrasi esaslarna aykr
olamaz.
-Siyasi partiler Anayasa Mahkemesi'nin mali denetimine tbidir.
-Siyasi partiler, yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan, yabanc
lkelerdeki dernek ve gruplardan herhangi bir suretle ayn ve nakd yardm
alamazlar, bunlardan emir alamazlar ve bunlarn Trkiye'nin bamszl ve lke
btnl aleyhindeki karar ve faaliyetlerine katlamazlar*65'.
Belirtmeye gerek yok ki, bu dzenlemelerin bazlar, "demokratik siyasal hayatn
vazgeilmez unsurlar" saylmalarna ramen, siyasal partilerin serbeste
faaliyette bulunmalarn ve rgtlenmelerini Bat demokrasilerinde grldnden
ok farkl ekilde erevelendirmektedir. phesiz bunda lkemizin gemi
yllarda yaad ac tecrbelerin pay inkr edilemez. Fakat sonu itibariyle,
Trkiye'de siyasal partilerin organizasyonlarnn dsal erevesi, zellikle
Bat lkeleri ile kyaslandnda, katlmac demokrasinin gereklerine baz
aykrlklar iermektedir, diyebiliriz. Bat demokrasilerinde kitle
partilerinin rgtsel canllklarn korumalarnda sendikalar ve derneklerle
kurduklar balarm rol inkr edilemez. Bizde ise, partilerin dier sosyal
organizasyonlarla ban kstlayan hukuki h"kmler, her partinin doutan
kadro partisi tipinde olmasn fleta _zorunlu hale getirmektgdjj
Ayn hkmler bakmndan, Trk siyasal partilerinin rgtsel zellikleri
konusunda da fikir yrtmemiz imknsz gibidir. Belki sadece finansman asndan
bu konuda bir eyler sylememiz mmkn grnmektedir. SPK, siyasal partilerin u
gelirleri elde edebileceklerini . belirtmektedir*66'.
136
-Parti yelerinden alnacak giri aidat ile yelik aidat.
-Partili milletvekillerinden alnacak milletvekillii aidat.
-Milletvekili aday adaylarndan alnacak zel aidat.
-Parti bayra, flamas, rozeti ve benzeri rumuzlarn satndan salanacak
gelirler.
-Parti yaynlarnn sat bedelleri.
-yelik kimlik kartlarnn ve parti defler, makbuz ve ktlarnn salanmas
karlnda alnacak paralar.
-Partice tertiplenen balo, elence ve konser faaliyetlerinden salanacak
gelirler.
-Parti mal varlndan elde edilecek gelirler.
-Balar.
-Devlete yaplan yardmlar.
Grld gibi, Trkiye'de partilerin daha ok i finansman kaynaklar ile
yaamalar ngrlmektedir. nemli bir d finansman kayna olarak Devlet
belirtilmektedir. Burada da phesiz Bat demokrasilerinden bir farkllama
szkonusu olmaktadr,
te yandan, kavramsal erevimizi izerken belirttiimiz baz ltler
(rgtlenme Derecesi, Parti rgt Younluu, iktidarn Merkezileme Derecesi,
rgtn Tutarlk Derecesi, rgtn Katlma Anlay) asndan Trk siyasal
partilerini (burada szkonusu olan partiler Parlmentoda 1987'de temsil edilen
partilerdir: Anavatan Partisi, Sosyaldemokrat Halk Parti ve Doru Yol Partisi)
deerlendirdiimizde baz benzerlikleri saptamamz mmkndr. rnein.
rgtlenme Derecesi esas alndnda Trk partilerinin kuvvetli balantya sahip
ve kadro partisi olma nitelii ar basan partiler olduunu gryoruz. Parti
rgt Younluu bakmndan btn partilerin tzklerinde merkez ve yerel
toplantlarn sklk derecesinin dzenli kayt tutma ilkesinin ve aidatlarn
dzenli toplanma isteinin hemen hemen ayn younlukta olduu gzlenmektedir,
iktidarn Merkezilemesi szkonusu olduunda, ANAP, SHP ve DYP pek farkllk
gstermemektedir; her partide de derecesi yksek bir merkezileme gze
arpmaktadr. rgtn Tutarll esas alndnda ise, her partide de yasama
tutarl ve parti disiplini kuvvetli olmamakla beraber,
137
hiziplerin etkinlii bakmndan benzerlikler dikkatimizi ekmektedir. Nihayet,
rgtn Katlma anlay lt asndan baktmzda, Trk siyasal
partilerinin tmnn (ANAP, SHP, DYP) daha nce deindiimiz Bireysel Temsil
Partileri tipine uygun dt sylenebilir.
Siyasal partiler, ada demokratik dzenlerin vazgeilmez unsurlar olup,
siyasal katlmay gerekletiren en nemli kurumlardr. Bu bakmdan partiler,
demokratik oulcu dzenin ilkelerini toplumun her kesimine benimsetmek ve
toplumsal zm bu zemin zerinde aramakla ykmldrler. Dolaysyla,
partilerin bu ykmll esas alndnda, onlarn katlmac demokrasinin
gereklerine uygun bir organizasyon tipi gelitirmekte duyarl olmalar da
beklenir. Katlmac demokrasinin gereklerinin neler olduunu buraya kadar
yaptmz aklamalarda belirtmi bulunuyoruz. Bu gerekler partilerin ayn
zamanda varlk sebepleridir de. Unutmamak gerekir ki, demokrasi siyasal
partilerin zgrce rekabet edebilmelerinin gvencesidir: ama siyasal partiler de
demokrasiyi yaatan ve kalc klan kurumlardr.
V. Parti Sistemleri
1. Parti Sistemlerinin Tasnifinde Temel Alnan ltler ve Baz Metodolojik
Sorunlar
Siyaset yaznnda parti sistemleri zerine yaplan incelemelerin says, genel
olarak, partiler zerine yaplan incelemelerin says yannda dk kalmtr.
Bu az saydaki incelemeler de, daha ok seim sistemleriyle partilerin says
arasndaki iliki zerine younlamtr.
.
Bilindii gibi, bu tr incelemelerin en nemlisi Duverger'in Siyasi Partiler
kitabdr.
Duverger, kitabnda parti sistemlerini douran, bir ksm her lkenin kendisine
zg; bir ksm ise, genel nitelikte olan bir ok karmak etkenlerden szeder.
Her lkenin kendine zg etkenleri arasnda, gelenekleri ve tarihi, dinsel
inanlar, etnik bileimi, ulusal rekabetleri belirtir. Btn lkelerde ortak
olan genel etkenler arasnda
138
ise, sosyo-ekonomik, ideolojik ve teknik nitelikte olanlar sralar. -Yazar, her
iki gruptaki etkenlerin arlk derecesine kabaca deindikten sonra, "en nemli
teknik etken" olarak niteledii ve kitabnda zellikle inceledii seim sistemi
zerinde durur. Duver-ger'ye gre, seim sisteminin, partilerin says,
kuvvetleri, ittifaklar ve temsili zerindeki etkileri nemlidir. Ancak, bunun
tersi de geerlidir; yani, parti sistemi de, seim sistemi zerinde hayati bir
rol oynayabilir. Dolaysyla, bu adan, parti sistemi ile seim sistemi,
birbirlerine zlmez ekilde bal ve bazen zmleme yoluyla bile ayrlmalar
g iki gerekliktir.
Duverger'ye gre, seim sisteminin genel etkisi, aadaki
ac emalatrlabilir: 1. Orantl temsil sert, bamsz ve (cokusal akmlar
dnda) istikrarl partilerden kurulu bir ok-parti sis-temini temsil eder; 2.
iki trl ounluk usul, yumuak, baml ve (btn durumlarda) nispeten
istikrarl partilerden oluan bir ok partili sistemi tevik eder; 3. Tek trl
basit ounluk sistemi, iktidarn Jmyk bamsz partiler arasnda el
deitirdii bir iki parti sistemini jgy.ik eder.
Ancak, Duverger'ye gre, "bu pek genel nitelikteki nermeler, sadece temel
eilimleri belirtmekte olup, seim sisteminin parti sistemleri zerindeki btn
etkilerini kapsamaktan uzaktr1671." Bununla beraber, yazar, yine de, tek turlu
ounluk sisteminin iki-parti sistemini tevik etmesini, kitabnda belirtilmi
olan btn varsaymlar arasnda gerek bir sosyolojik kanuna en ok yaklaan
olarak niteler ve yle devam eder: "Tek turlu ounluk usul ile iki parti
sistemi arasnda hemen hemen tam bir korelasyon gzlemlenebilir: iki partili
lkeler, ounluk sistemine sahiptir; ounluk sistemine sahip olanlar da iki
partilidir, tstisnaslar ok nadirdir ve zel koullarla aklanmalar genellikle
mmkndr.'68'"
Burada, ne Duverger'nin kendi varsaymlarn dorulayan somut rneklere, ne de
Duverger'ye yneltilen eletirilere deineceiz. Belirtmek istediimiz, sadece,
bugn de parti sistemlerini tasnif etmede en ok kullanlan ve zellikle
Duverger tarafndan savunulan saysal ltn niteliidir.
139
Bu lt, sistemdeki partilerin saysn esas alarak parti sistemlerini tasnife
girimekte ve l bir ayrma gitmektedir: Tek-parti, iki parti ve ok parti
sistemleri.
Belirttiimiz gibi, saysal ltn kullanlmasnda ve bu lte dayanlarak
yaplan l tasnifin savunulmasnda Duverger nemli bir yere sahiptir. Buna
karn, yine de, Duverger'nin temel parti sistemleri tasnifinin sadece
partilerin saysna dayandrdn ileri srmek pek doru saylmaz. Yazann,
parti sistemlerini tasnif etmede nem verdii dier hususlarn neler olduu
aadaki szlerinden de anlalmaktadr
"Tek-parti devletleri dnda, her lkede bir okpartir, bir arada bulunurlar.
Bu birlikte yaayn ekil ve artlar, incelenen lkenin 'parti sistemini
belirler. Bu tanmda iki eit unsur vardr. Birincisi sistemi meydana getiren
partilerden her birinin i yapsnda gzlemlenebilecek benzerlik ve farklardr;
buna gre, merkeziyeti ve ademi merkeziyeti partilere, totaliter ve snrl
partilere, yumuak ve sert partilere, vb. sahip olan sistemler, birbirinden
ayrlabilir. kincisi, eitli partilerin karlatrlmas, tek olarak her
parti topluluu baknttndan mevcut olmayan yeni zmleme unsurlarnn
belirtilmesine imkn verir: Say, karlkl kuvvet dereceleri, ittifaklar,
corafi yreselleme, siyasal dalm, vb. gibi. Bir parti sistemi, btn
nitelikler arqsmdaki belli bir iliki eklinde tanmlanr"i69).
Bununla beraber, Duverger'nin tasnifinin ierdii baz kusurlar (szgelii, tek-
parti sistemi gibi ok deiik tipleri iine alan, fazla geni ve geni olduu
iin de nispeten anlamsz kategoriler nermesi) baz yazarlarca saysal ltn
yetersiz oluuna dair grler ileri srlmesine yol amtr^70'.
Parti sistemlerinin tipolojisi konusunda bugn, en ayrnth zmleyici ereveyi
talyan siyaset bilimcisi Giovanni Sartori gelitirmitir.
Sartori. zellikle parti sistemlerine ilikin bu ayrntl zmleyici
erevesini eitli tarihlerde yaynlad yazlarnda ksmen sunmutur. Daha
sonra bunlar genileterek bir araya toplam ve bir kitap halinde
. 140
yaynlamtr: Partiler ve Parti Sistemleri: zmleyici Bir ereve.
Sartori nce, klasik tasnifin olduka dnda u yedili snflamay
yapmaktadr^.
1. Tek parti sistemi
2. Hegemonyac parti sistemi
3. Hakim parti sistemi
4. ki parti sistemi
5. Snrl oulcu parti sistemi
6. Ar oulcu parti sistemi
7. Atomlam parti sistemi.
Yazann bu snflamayla klsik l tasnife ekledikleri, geleneksel ok parti
kategorisinde yapt deiikliklerde; tek parti kategorisi iinde yeniden
yapt ayrmlarda; ve yeni bir kategori olarak "atomlam parti sistemi" tipi
nerisinde grlmektedir. Dolaysyla, biz de nce bu eklemelerden balayarak,
yazarn zmleyici erevesini deerlendirmeye alacaz.
artori, ilk nce, siyasal sistemler dzeyinde bir ayrm yapmakta,
bunlar yarmac ve yarmc olmayan dive snfjandrpnalctarir gre,
yarmac sistemler kendi iinde kutuplam oulculuk ve Ilml oulculuk
kategorilerini iermekte: iki, parti sistpmi ve hakim parti sistemi lml
oulcu sisteme zg tipleri oluturmaktadr. Yarmac olmayan sistemler ise,
tek parti sistemi ve hegemonyac parti sistemi tiplerini iermektedir. Bunlar da
totaliter tek parti, otori-ler tek parti, pragmatik tek parti; ve ideolojik-
legemonyac, pragmatik ^hegemonyac parti sistemleri diye alt kategorilere
aynlmaktadriar.
ok parti sistemlerini yarmac kategori iinde ele alan Sartori, bu sistemleri
incelerken rgtleri, snflar ve tipleri arasndaki ayrntya da dikkatimizi
ekmektedir. Aadaki ekil bu ayrm gstermektedir:
141
ok parti rntleri, Snflan ve Tipleri(72) rnt
Snf Tip
Dk Paralanma (Fragmentation}->Snrl oulculuk----> Ilml oulculuk
(5 partiley kadar)
B l nme( Segmentation)-------------------------
Yksek paralanma (5 partinin zerinde)
->An oulculuk----> Kutuplam oulculuk
Yarmac sistem iinde ilk incelenen tip kutuplam oulculuktur. Bu tipi
ilemselletirmede Sartori'nin saysal ve ideolojik olmak zere iki lte
bavurduunu gryoruz. Bu ltlere gre, kutuplam oulculuktan sz
edebilmek iin 5 ya da 6 civarnda partinin bulunmasna ve partiler arasnda
belirli bir ideolojik mesafenin varlna ihtiya vardr.
Bavurulan ltler asndan kutuplam oulculuk u zelliklere
sahiptir*73':
1. Sistem d partilerin bulunmas. Bu tr partiler arasnda zellikle faist
ve komnist partiler szkonusudur.
2. ki tarafl muhalefetin varl.
3. Merkezde bir partinin (italya) ya da partiler grubunun (Fransa, Weimar)
bulunmas. Bu durumda sistem ok kutupludur. Sol, merkez ve sadan oluan bir
eksene sahiptir.
4. Partilerin ideolojileri arasnda farklln bulunmas: Oydama dk,
blnmeler derin ve siyasal sistemin meruluu tartmal.
5. Merkez-ka eilimlerin etkin olmas.
6. ideolojik rntnn varl.
7. Sorumsuz bir muhalefetin varl.
8. Pazarlk politikasnn varl.
Ilml oulcu sistemlerin sahip olduklar zellikler ise unlardr*74':
142
1. Partiler arasnda greceli kk ideolojik mesafelerin varl.
2. tki kutuplu bir koalisyon grnm.
3. Merkezcil rekabetin varl.
Belirttiimiz gibi, lml oulculuk altnda, iki parti ve hakim parti
sistemleri, szkonusudur.
Sartori, iki parti sistemi szkonusu olduunda biim ile ileyi arasnda bir
ayrm yapmaktadr. Buna gre, herhangi bir lkede iki parti sisteminden
szederken. ya o lkede iki parti bulunduunu (biim olarak) ya da o lkede
parti sisteminin ileyiinin iki parti sisteminin ileyiini andrdn
kastediyor olabiliriz. Ancak, burada, nc partilerin etkisini de dikkate
almak gerekmektedir. Sartori parti biimi diye bir kategori kabul ediyor
grnmesine karn, baz yazarlarn yapt, rnein "iki buuk parti" sistemi
gibi kategorileri reddetmektedir. Ona gre, szgelii ingiltere'de olduu gibi
nc parti, iki parti sisteminin ileyiini etkilemedii srece iki parti
sisteminden szetmek gerekecektir'75', iki parti sisteminin varlnn bal
olduu koullar ise uhlardr*76':
' 1. Parlamentodaki sandalyelerin ounluu iin yarn iki parti arasnda
szkonusu olmas,
2. Bu yarta partilerden birinin ounluu kazanmakta baarl saylmas,
3. ounluu kazanan partinin hkmet kurabilmesi,
4. iktidar ile muhalefet arasnda yer deitirme (rotasyon) olaslnn
varolmas.
Bu koullar asndan baktmzda ingiltere, Amerika, Yeni Zelanda, Avustralya
ve Kanada iki parti sistemine sahip olan beili bal lkeler olmaktadr, iki
parti arasnda ok az bir oy farkyla ounluk salanabilecei gibi, bu oy fark
ok byk de olabilir. Bu durumda partilerden biri ok uzun sre iktidarda kalma
olanana sahip olabilecek ve iktidarla muhalefet arasndaki yer deitirme
olasl oran dk dzeyde kalacaktr, iki parti arasndaki oy farknn bir
dierinin aleyhine ok byk oranlara ulat durumlarda ise, gl partinin
iktidarda kalmas neredeyse bir srelilik kazanr ki bu durumda, Hakim parti
sisteminden szetmek doru olur.
143
Sartori, hakim parti sistemini bir ok yazardan farkl balamda kullandn
belirtmektedir. Bu nedenle, hakim parti kategorisinden szedebileceini, fakat
hakim parti sistemi snf ya da tipinden szedilemeyeceini vurgulamaktadr.
rnein italya'da Hristiyan Demokratlar, israil'de Mapai, Danimarka'da Sosyal
Demokratlar birer hakim parti kategorisine sokulabilirler ama, bu lkelerde
hakim parti sisteminden szedilemeyebilir(77>.
Sartori'nin hakim parti sisteminden anlad udur:
ok partili bir dzen iinde partilerden biri hakim durumda, dier partiler
yasal ve meru olarak mevcuttur ve hakim olan partinin bamsz hasm konumuna
sahiptirler, iktidara gemede rotasyon szkonusu deildir. Ayn parti seimleri
st ste kazanmakta ve parlamentoda sandalyelerin mutlak ounluuna sahip
olmaktadr(78>. Yazar, Hakim parti sistemine sahip lkeleri hakim partinin
hakimiyet dnemine gre snflandrd bir tabloda Trkiye'yi de (1950-1960;
1965-1973 dnemlerinde) bu snfa sokmaktadr*79).
Sartori, tek parti sistemi tiplerini genel olarak yarmac olmayan sistemler
kategorisi altnda toplamaktadr. Yazar, tipler arasnda bir ayrma giderken de
bask ve yaptrm (meyyide) ltlerine bavurmaktadr. .A^nm-yapj tek parti
sistemi tipleri c eittir*80^.
1. Totaliter tek parti
2. Otoriter tek parti
3. Pragmatik tek parti
Totaliter tip zorlayc bir ideolojiye sahiptir ve tek partiden baka hi bir
partinin varlna izin vermez (Sovyetler Birlii). Otoriter tip, tm toplumu
kapsayan bir ideolojiye sahip deildir, ama otoriter bir ynetim uygular
(Portekiz, ispanya). Pragmatik tip ise, ideolojik bir rntye sahip olmad
gibi, etkisi de snrldr (Trkiye). Eer tipleri ve alnan ltler asndan
karakterize edilecek olursa, tek parti sistemlerine ilikin aadaki grnm
ortaya kmaktadr.
144
Tek parti trleri ve ltleri <81>
lt Totaliter Tek Parti Otoriter Tek Parti Pragmatik Tek Parti
deoloji l ve kaplayn Daha zayf ve kapsayc deil nemsiz ya da ok
zayf
Yaptrm Zorlama mobiliz-asvon Yksek Orta Daha dk
Dtaki gruplara kar si-vasalar Ykc Dlayc ine alc
Alt-grup bamsz Yok l Siyasal olmayan gruplarla snrl zin verilmi
ya da ho grlm l
Keyfi hareket Snrsz ve ngrlemez ngrlebilir snrlar iinde Snrl
Yarmac olmayan kategori iinde bir baka snflandrma hegemonyac parti
sistemleridir. Bu tip, bir anlamda, fiili tek parti durumunu dile getirmektedir:
Birden fazla partinin bulunduu, buna ramen iktidar ele geirmede tek partinin
dnda ne grnrde (biimsel olarak) ne de fiilen dier partilere olanak
tannan bir sistem szkonusudur. Bir baka deyile, jnrden fazla parti
bulunmasna ramen, ne partiler aras gerek bir yarmadan ne de iktidarn el
deitirmesinden szetmek mmkndr. Hegemonyac tipi Sartori su alt tiplere
ayrmaktadr.
1. deolojik-hegemonyac parti sistemi.
2. Pragmatik-Hegemonyac parti sistemi.
Polonya, birinci alt-tipe rnek olutururken (Birleik i Partisibin dnda
bulunan dier partiler birer "peyk" partiler niteliginrieriiri; Meksika, ikinci
alt-tipi simgelemektedir.
Sartori'nin tasnifi iinde ksaca deineceimiz son kategori atom-
145
my/.nj. y/j[i,uuMUr. ju nmtguil lit OOIIUII 1I1II IliaUIlitK.
ISlCUlgl,
genel olarak an ve kutuplam oulculua dahil edebileceimiz belirli bir
zaman aralnda Asya ve zellikle Afrika lkeleri parti sistemleri tipidir. Bu
lkelerin partileri genellikle tek partililikle ok par-tililik arasnda bir
salnm gsterirler: ok sayda, fakat kristalize olmam partilere sahip bu
toplumlar, kurumsallama olgusu da yksek oranda olmadndan tr, tek
partiden ar oulculua getikleri halde tekrar tek partili sisteme
dnerler*82'.
Sartori, parti sistemi tiplerinin zmlemesinde yalnzca ayrntl,, analitik
bir ereve salamakla kalmam, ayn zamanda belirttii tipler arasndaki gei
sorunuyla da ilgilenmitir. Bu sorunu ele alrken, "deiim", "gerileme",
"sreklilik" ve "duraklama" gibi kavram kategorilerine bavurmutur. rnein,
hegemonyac vehakim parti sistem? lerinin bir duraklama olmadan ve isel bir
dinamizmle birbirlerini nasl dnebilecekleri, yazarn zerinde nemle durduu
sorunlardan biridir. Bu balamda, yazar, Trkiye ve Meksika'y tek
merkezcilikten oulculua geite, isel etkenlerin ynlendirdii bir olgu
olarak ele almakta ve bu olgunun siyaset yaznnn ierdii tek rnek olduunu
belirtmektedir*83'.
ekil 18, sistem tipleri arasndaki bu geileri gstermektedir.
Burada, hemen belirtelim ki, kitab metodolojik titizliin en bata gelen rnei
olan; ve izdii erevenin ok kapsaml oluu yannda, amprik verileri de hayli
zengin olan bir yazara yneltebilecek eletiriler ok snrldr.
Herkesten nce yazarn kendisi tasnifine yneltilmesi muhtemel eletirileri u
noktada toplamaktadr*84':
1. Snflamalarnn ve tipolojilerinin fazla soyut olduu, ,
2. Bunlarn statik nitelikte olduu,
3. Bunlarn lmenin yerini ald (ki bu en nemli olan eletiri saylabilir,
diyor Sartori).
Bu muhtemel eletiriler bir yana asl zerinde durmak istediimiz baka bir
sorun bulunmaktadr.
Sartori'nin erevesi ok aklayc olmakla beraber, bir bulankl da
iermektedir. Szkonusu bulanklk sistemd partiler formlasyonunda
belirmektedir.
nce de belirtildii gibi Sartori sistem d partiler ile Avrupadaki faist ve
komnist partileri kastedmektedir. Oysa bugn Avrupa'nn
146
bir ok lkesinde (talya, ispanya, Fransa vb.) tam tersine zellikle komnist
partiler sistemin idamesinde bir ileve sahip grnmektedirler. O halde, teoride
sistem-d olarak nitelenen bu partiler pratikte nasl oluyor da sistemin
idamesini salayabiliyorlar?
Soruya, Fransz siyaset bilimcisi Georges Lavau Amerikal sosyolog R.K.Merton'un
ak ve gizli ilevler ayrm balamnda bir cevap vermektedir. Lavau'ya gre,
rnein Fransz Komnist Partisinin Roma'daki Pleb tribnleri gibi gizli olarak
temsil ettii pleb unsurlar onlarn savunmasn, szcln stlenerek kar
kt sistemle btnletirir. Bylece pleb unsurlarn devrimci atlmn daha
snrl taleplere ynelterek sistemi glendirir, sistemin ilemesini salar.
Lavau bu noktada bu ilevin yerine getirilmesinin siyasal sisteme bir katk olup
olmad sorusunun nem kazandn sylemekte; bu sorunun cevabn hem "hayr"
hem "evet" olduunu vurgulamaktadr: Hayr: nki sistemin ileyii zerind
bozucu etki yaratr... Evet, nk devrimci ynelimleri ynnden saptrr ve
baz patlayc durumlarda, bu blnmelerde birarada yaamann bir arac
olr*84).
Hemen belirtelim ki, Avrupa komnist partilerinin sistemin idamesi ilevi
grd fikrinde olan yalnz Lavau deildir. Dier bir ok yazar, ilev
asndan Sartori'nin formlasyonunu reddetmektedir*851.
ekil 18: Parti Tipolojileri ve Bunlar Arasndaki doci* rfW
____________________Parti Tipolojileri ve Bunlar Arasndaki Gei
Parti Devlet Sistemleri (Yarmac olmayan)
Tek Parti . Hegemonyac
Totaliter
Otoriter
Parti Sistemleri (Yarmac)
Hkim Parti lki Parti"rr Ilmh ok Kutuplam '"" partililik
""""ok partililik
t
lilik
Pragmatik
deolojik Pragmatik
Siyasetleri - Atnmlam
Si ok partililik IJ
Tek merkezcilik oulculuk 1
Maksimum Bask Minimum Maksimum kitle aldatmas Minimum
fade Ptme Maksimum kitle t asks Maksimum
s
1
BLM 5'N DPNOTLARI:
(1) S.P. Huntington, Political Order in Changing Societies, New Hawen,
1975, g.b., s.5
(2) Ayn eser, s.398;401.
(3) A.Leiserson, "The Place of Parties in the Study of Politics",/Political
Parties: Contemporary Trends and Ideas, Ed., R.C. Macridis, New York, 1967,
s.33.
(4) Zikreden: N.Abadan, 1965 Seimlennin Tahlili, Ankara, 1966, s.4.
(5) A.Ranney, "The concept of Party, Political Research and Political
Theory,'Ed., O.Garceau, Cambridge, 1968, s.145.
(6) Ayn yer.
(7) E.zbudun, Siyasal Partiler, Ankara, 1979. 3.b., s.33
(8) Ranney, a.g.e., s.146.
(9) Ayn eser, s.147
(10) Ayn eser, s.149-150.
(11) zbudun, a.g.e., s.2
(12) Ayn eser, s.3.
(13) Ranney, a.g.e., s.151-152.
(14) M.Duverger, Siyasi Partiler, (ev: E.zbudun), Ankara, 1974,-2.b., s.15
(15) Ayn eser, s.10
(16) T.Z.Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, istanbul, 1952 s.3
(17) J.LaPalombara-M.Weiner. "The Origin and Development of Political Parties",
Politial Parties and Political Development, Eds., LaPalom-bara-M.Weiner,
Princeton, 1966, s.6.
(18) Ayr eser, s.29
(19) K.Janda, A.Conceptunal Framework for the Comparative Analysis of Political
Parties, Beverly Hills, 1970
(20) zbudun, a.g.e.. s.4.
(21) LaPalombara-Weiner, a.g.e., s.7-21
(22) Duverger, a.g.e., s.15
(23) Ayn eser, s. 16 '
148
(24) Ayn eser, s.16-23
(25) zbudun, a.g.e., s.20-21
(26) Ayn eser, s.21.
(27) S.P.Hungtington, "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma", (ev: E.zbudun),
HFD., 22-23/1-4 (1967).
(28) Bk., S.M.Lipset, "Political Cleavages in 'Developed' and 'Emerging'
Polities" Cleavages, Ideologies and. Party Systems, Eds., E.Allardt-Y.Littunen.
Turku, 1964
(29) Bk.. SfM.Lipset-S.Rokkan, "Cleavages Structures, Party Systems, and Voter
Alignments: An Introduction", Eds., S.M.Lipset-S.Rokkan, Party Systems and Voter
Alignments, New York, 1967
(31) Ayn makale, s. 10
(32) Ayn makale, s.14
(33) zbudun. a.g.e., s.38 .
(34) Ayn eer. s.53. Kr.: Lipset-Rokkan, a.g.m., s.37
(35) Lipset-Rokkan. a.g.m., s.38
(36) zbudun, a.g.e.. s.54
(37) D.L.Seiler. Parties et Familes Politigues, Paris, 1980, s. 107-108.
(38) Ayn eser, s.119
(39) Ayn eser, s. 127.
(40) Bk., V.Randall. "Introduction", Political Parties in the Third World. Ed..
V.Randall, London. 1988.
(41)S.Sayan. "Political Patronage in Turkey" Eds.. E.Gellner-J.Waterbury.
Patrons and Clients in Mediterranean Societies. Lo'ndon, 1977, s.103.
(42) zbudun, a.g.e.. s.78
(43) Bk., ayn eser. s.79
(44) V.O. Key. Politics. Parties, and Pressure Groups. New York. 1964, Fifth
Edition, s.348
(45) E.zbudun. Parti Disiplini. Ankara, 1968, s.36
(46) Ayn yer.
(47) Randall, a.g.m., s.l
(48) Zikreden: zbudun. Siyasal Partiler, a.g.e..sM
(49) Bk., Sayar, a.g.m.. s.l 10-111: E.zbudun, "Turkey Politics of Poli-
149
tical Clientelism", Eds., S.N. Eienitadt-R Lemarchand, Political Clientelism,
Patronage and Development, London. 1981, .260
(50) zbudun, "The Politics...", aynt yer.
(51) Ayn eser, s.262-263
(52) Bk.. E.zbudun. Trkiye'de Sosyal Defame ve Siyasal Katlma, Ankara, 1975,
Blm 2.
(53) M.Ostrogorski. Democracy and Organization of Political Parties, Garden
City, 1964.
(54) R.Micbels, Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical
Tendencies of Modern Democracy; Glencoe, 1958.
(55) Janda, age., Beverly Hills. 1970, s.102-112 Kr.: zbudun. Siyasal
Partiler, s.58-77.
(56) Duverger. a.g.e., s.38-51
(57) K.von Beyme, Political Parties in Western Democracies, Aldersbot,
1985, s.195
(S%) Ayn eser, s.197-199 '
(59) Ayn eser, s.201
(60) Ayn eser, s.203
(61) Aynt eser, s.206. (> 2) Duverger, a.g.e., s.
(i>3) S.Neumann, "Toward a Comparative Study of Political Parties. "Ed..
S.Neumann Modern Political Parties, Chicago, 1975 (Midway reprint), s.404-405.
(64) E.zbudun. Trk Anayasa Hukuku, Ankara. 1986.S.53
(65) S.Canbolat-B.Canbolat, Seim Kanunlar ve Siyasi Partiler Kanunu, Ankara,
1987.
(66) Ayn eser.
(67) Duverger, a..*., s.274
(68) Ayn eser, s.20
(69) Ayn eser. s.272.
(70) Bk., E.zbudun, "M.Duvergernin 'Siyasi Partileri ve Siyasi Partilerin
incelenmesinde Baz Metodolojik Problemler". HFD, 21/1-4 (1964)
(71) G.Sartori, Parties and Party Systems, New York, 1976, s. 125
(72) Ayn eser, s. 127
(73) Ayn eser, s.132-140
(74) Ayn eser, s. 179
(75) Ayn eser, s. 185 vd.
(76) Ayn eser, s.188
(77) Ayn eser, s.195
(78) Ayn eser, s.195
(79) Ayn eser, s. 198
(80) Ayn eser, s.222
(81) Ayn eser, s.227
(82) Ayn eser, s.248-266; 284
(83) Ayn eser, s.277
(84) Zikreden: R.G.Schwartzenberg, Sociologie Potitigue, Paris, 1974. s.480-
481.
(85) Bk., J.LaPalombara, Politics Within Nations, New Jersey. 1974.
s.513/dipnot 13
(86) Sartori, a.g.e., s.283
151
6 DEVLET
/ Siyasal zmlemede Devlet: Literatre Geri Dn
Amerika'da 1930'larda Siyasal Bilimde davranlk akmnn hkimiyet
kazanmasyla beraber, siyasal zmleme biriminin kurumdan bireye kaydn daha
nce belirtmitik. Bu, ayn zamanda, Kara Avrupas siyasal zmleme geleneinde
en nemli kurum olan devletin teoride uzun sre ihmal edilmesi sonucunu da
dourmutur. Gerekten de siyasal incelemelerde baat iki lke konumunda olan
ngiltere'de olsun Amerika Birleik Devletlerinde olsun teoride devlete ilikin
herhangi bir tartmaya rastlamak ok uzun bir sre mmkn olmamtr. Szkonusu
lkelerdeki almalarn etkisiyle, dier lkelerde de devlet zmleme birimi
ve konusu olmaktan km, onun yerine hkmet (government) ve daha yaygn
olarak da siyasal sistem (political system) kavramlar kullanlmaya
balamtr1".
Devlet kavramnn kullanm d kalarak yerini baka kavramlara brakmasnda,
Netll'n belirtmi olduu gibi, ngiltere'de, fakat zellikle ABD'de devlet
geleneinin (stateness) olmay nemli rol oynamtr12'. Bir baka deyile
Siyaset Biliminde baat olan bu toplumlarda devlet geleneinin olmay. Siyasal
teoride de bu olgunun ilgi d kalmasna yol amtr. Buna karlk, ayn
tophmlarn oulcu yaplarnn ortaya karm olduu siyasal partiler, bask
gruplar ve kille iletiim aralar gibi kurumlar siyasal zmlemelerin
gndemini daha ok megul etmitir. Dolaysyla, devlete tekabl eden bir kavram
olarak siyasal sistem, hem szn ettiimiz bu partiler, bask gruplar, kitle
iletiim aralar gibi siyasal kurumlan ve yasal ve meru kontrol aralarn;
hem de siyasal sreci etkiledikleri oranda aile, okul, kilise gibi toplumsal
kurumlan kasdet-mede kullanlagelmitir*3'.
Uzun sre siyasal zmlemede ihmal edilen devlet, 1980'lcrde literatre geri
dnmtr*4'. Devletin geri dnnn nemli bir sebebi, Rockman'a gre,
1980'lerde liberal neoklasik iktisadn yeniden can-
lan sdr: Devlet faaliyetlerinin yeniden dzenlenmesi, toplumun
zmlenmesinde devleti bizatihi rgtleyici bir kavram olarak yeniden ortaya
karmtr. Dolaysyla, kamu otoritesi ile zel kar arasndaki iliki
siyaset incelemecilerinin gndemine yeniden girmi; bylece devlet-merkezli
zmleme tekrar canlanmtr*5'.
te yandan, Easton'a gre ise, devletin geri dnnn sebebi, 1980'lerde
Marksizmin yeniden canlandr*6'. Aslnda gerek Rock-man'n gerek Easton'un
ileri srd sebep birbirini tamamlayc niteliktedir: Temelde liberal gelenek
ile Marksist gelenek birbirine kart tezlere sahiptirler. Liberalizme gre
bireyler maksimum zerklie ve zgrle sahip olmal, dolaysyla devlet her ne
surette olursa olsun zgrl kstlamamaldr. Bununla beraber, devletin
ekonomik hayata mdahale derecesi hususunda liberallerin hem fikir olduu
sylenemez. rnein, M.Rotbard'da ifadesini bulan Anarko-kapitalitlere gre,
temel kamu mallarnn temin edilmesinde devlet minimum dzeyde bile mdahale
etmemelidir. Hatta, yol yapm ve savunma dahil tm hizmetler zel olarak
finanse edilmelidir. Buna karlk, N.Nozick'in temsil .etlii yaklama gre
ise, devlet beki roln stlenmeli, zel veya kiisel mlkiyet hakkn
glendirici mdahalelerde bulunmaldr17'.
Marksizme gre ise, devlet, esas itibariyle toplumdaki hkim snfn
hkimiyetini devam" ettirme ve sosyo-ekonomik ve siyasal dzeni bu. hkimiyet
temeli zerine yanltc olarak ortak kar imaj vererek kurma aracdr18'.
phesiz, Marksistler arasnda da devletin rol ve nitelii zerine bir fikir
birlii olmamakla beraber*9'; devlet, Marksist teoride son tahlilde, ii
snfnn hkimiyetini tesis eden ve bu hkimiyeti toplumun ortak karna
hizmet ekline dntren bir geici aratr*10'.
Grld gibi, gerek liberalizm iin gerek Marksizm iin birbirlerine kart
anlaylar asndan devletin toplum hayatndaki rol nemlidir. Dolaysyla, bu
balamda devletin liberalizmin 1980'lerde ykseliine paralel olarak nem
kazandn ileri srmek de, Marksizmin yeniden canlanna dayanarak literatre
geri dndn ileri srmek de birbirinden ilintisiz deildir. 1980'ler
gerekten de liberaliz-
154
min ykseliine tank olmutur. Bu itibarla zel karlarn maksimize edilmesi
iin devlet mdahalesinin en aza indirilmesi; veya devletin mdahalesinin sadece
zel karlarn maksimize edilmesi iin gerekli saylmas gndemin en nemli
konusu olmutur. Fakat, akabinde devlet mdahalesinin esas itibariyle kolektif
karlar maksimize etmek iin gerekli olduunu ileri sren kart tez olarak
Maksizm yanklanmtr. Sonunda her iki tezin atmas, aratrmaclarn
dikkatlerini devlet zerinde younlatrmalarna yol amtr. Bata da
dediimiz gibi, devlet literatre geri dnmtr.
Burada hemen "devlef'ten neyi kasdettiimiz veya devleti nasl
kavramlatrdmz zerinde durmayacaz. Bundan nce devletin hangi koullarda
ortaya ktna; onun kkenine bakacaz.
//. Devletin Kkeni
nsanlk tarihinin byk bir ksm devletsiz olarak gemitir. Gerekten de Homo
sapiens'e ilk rastlandndan bu vana krk hin yl gemi olmasna ramen,
devlet kabul edebileceimiz bir olguya Mezopotamya'da M..3000 yllarnda
rastlamaktayz.
Devletin ortaya kna dair Siyasal Antropolojinin salam olduu veriler*1",
devletin kkeni konusunda klsik sosyal kuramclarn evrimci gre itibar
etmelerine imkn vermitir. Hem liberal, hem Marksist kuramclara gre, avclk-
toplayclk hayat tarz ortadan kalktktan sonra, tarmn kefi, ile beraber
neolitik devrim , yaanmtr. Neolitik devrimin ortaya kard nemli bir
oluum,' kan bandan kabile hayatna geiin hzlanmasdr. Buna paralel olarak
da toplumsal karmaann (complexity) artmas gndeme gelmi; giderek girifleen
sosyal ilikilerin ortaya kard problemleri nihai karara balayacak siyasal
bir organizasyona ihtiya duyulmutur. Devlet bylece ortaya kmtr.
Her ikisi de evrimci bir baka sahip olmalarna ramen, Liberalizmin ve
Marksizmin devleti ortaya karan faktrlere verdikleri arlk farkldr:
Liberalizm, devletin ortaya kn ilevsel ekilde aklar. Buna gre, ortak
amalarn bir organ tarafndan gerekletirilmesine
155
duyulan ihtiya, devleti gerekli klmtr. Marksizm ise, tersine, devleti
snfsal bir temele oturtur, dolaysyla ortak amalarn gerekletirilmesinden
ok ekonomik ve siyasal snfsal tahakkm olgusunun devlete yol atn ileri
srer. Bu itibarla, eitliki ilkel top-lumda snflama olmad iin devlet de
yoktur. Ama bu eitliinbjfc zulup sosyal snfn ortaya kmasyla devlet bu
snf tarafndan ve bu_ snf iin yaratlmtr*12'.
te yandan, devletin douunu hem Liberalizmden, hem de Marksizmden farkl
aklayan ve Alman sosyal kuramclarnn temsil ettikleri ve "realist" olarak
adlandrabileceimiz baka yaklamlar da vardr. Realist yaklamn en tannm
ad, F.Oppenheimcr'dr. Oppen-heimc.'a gre, devlet esas itibariyle askeri fetih
sonucu, nomadlann tarmsal nfusun yerleik olduu alanlar fethetmelerini
takiben domutur. Bununla beraber, tarihte her devlet bir snf devletiydi,
tpk zamanmzn devletinin olduu gibi, Devletin snfsal nitelii, onu ya
rtbe, mertebe ya da mlk farkllklarna dayanan st ve alt toplumsal
gruplardan oluan bir hiyerarik olgu olarak karmza karr*13'.
Grld zere, realist yaklam devletin snfsal yanna arlk vermekle
Marksizme paralellik gstermektedir. Ancak, bu yaklam, snf(lar)n devletin
ortaya knda deil, onun yerlemesinde oynad rol vurgulayarak
Marksizmden aynimaktadr. Bu husus, Op-penheimer'n u szlerinde de belirgindir
"Devlet oluumu srasnda tmyle, varlnn ilk aamalarnda ise znde ve
neredeyse tmyle, zafer kazanm bir insan grubunun, (bu grubun) yendikleri
zerindeki egemenliini bir dzene balamak ve kendini, iten gelecek
ayaklanmalara ve dtan gelecek saldrlara kar gvenceye almak amacyla,
yendii gruba zorla kabul ettirdii bir toplumsal kurumdur. Bu egemenliin sonul
amac, yenilenlerin yenenler tarafndan ekonomik alanda smrlmesinden baka
bir ey deildir.
Tarihte bilinen hi bir ilkel devlet baka bir biimde domamtr"*14'.
Yukarda belirtilen kuramlarn hi biri ada sosyal kuramclar tarafndan
tamamiyle Uesteklenmemektedir. Bu kuramclarn hemfikir
156
olduklar husus; devletin oluumuna yol aan sosyal surece dair bir genellemenin
yaplamyacadr. nk, devletin ilk oluumuna dair mek olaylar azdr ve
bunlar taklit edilemez niteliktedir. Bu bakmdan, ilk devlete rastladmz,
Mezopotamyann ve Meso-Amerika'nn dier toplumlarla herhangi bir temas
olasl zayft. Ayn ey, in'de ve Peru'da rastlanan ilk devletler iin de
geerliydi. Bununla beraber, be-' lirli bir yaylmann etkisiyle rnein Msrda
grld gibi, taklit ikincil devletlerin ortaya kmas mmkn olmutur*15'.
Evrimci grn Liberal yorumu, toplumsal yapdaki karmakln artnn
uzmanlamay beraberinde getirerek, kan bandan-kabileye, eflikten-devlete
geii mmkn kld ynndedir. Buna karlk, Marksizm, avcilk-toplaychkla
itigal eden toplumlarn devleti ortaya karacak yeterli elere sahip
olmadn vurgular. Her iki teorinin deerlendirilmesinden burada ortaya kan
husus; devleti yaratan gelimelerin, eitli tiplerde merkezi-lemi efliklerin
oluumu balamnda srekli bir ynetimin idrak edilmesine paralel gittiidir.
Eer yle ise, devlet doal bir srecin jrn deil, Badie ve Birnbaum'un
deyimiyle bir "icat" (invention)^16'. nk, devletin kkenine ilikin
aklamalar, bizim her eyden nce insanlarn neden aniden bask (coercion)
unsuru srekli bir rgte tabi olduklarn anlamamz gletirmektedir.
Antropolojik bulgular, devletin "icat" edilmesini, dolaysyla insanlarn bu
icat karsnda gnll boyun emelerinin iki aklamasnn olabileceine iaret
etmektedir. Bunlardan birincisi, alvyonlu tarmsal faaliyet ile devletin icad
arasndaki balanty n plana karr: Sulama almalar, tarmsal rn
reticilerini topraa balayarak eitli hizmetlerin ve yardmlarn organize
edilmesini zorunlu hale getirmiti. Nitekim, sulama, ticaret, depolama gibi
faaliyetler, hem bunlar organize edecek, hem de bunlarn gerekli kld
hizmetleri temin edecek sellerin ve efliklerin olumasna yol amtr.
Faaliyet ve hizmetlerin giderek karmaklamas ve younlamas merkezi bir
otoritenin yaratlmasn zorunlu hale getirmitir.'17'
kinci aklama, insanlarn baskya boyun emeleri, bu basky ancak kutsal
saymalaryla mmkndr grnden hareketle, devletin
157
dinsel kkenine arlk verir. Mezopotamya tarihi de bu aklamann gsterdii
nemli bir kanttr: Mezopotamya ilk devletin(18) esas amac tanrlar beslemek
iin mabed ekonomisini gerekletirmekti. Bu balamda nemli olan husus, sosyal
iblmnn devletin yaratlmasndan sonra olumasna ramen, o zamanda sosyal
eitsizliin kayda deer bir kant mevcut deildi. En belirgin toplum zellii,
tm insanlarn tanrlardan aa olular, tamamen onlara hizmetle ykml
bulunularyd. Dolaysyla, bu hizmeti salamakla grevli ilk devlet de, kutsal
addedilmekte ve insanlara boyun edirmekteydi'19*.
Buraya kadar belirtilen aklamalardan karlabilecek ortak sonu, ilk devletin
toplumda en stn kontrol kurumu olduudur. Nitekim bu zelliiyle devlet daha
sonraki gelimeler iinde toplumsal, siyasal ve ekonomik olaylar ynlendirici
rol oynam ve kurumsallamas giderek artmtr. zellikle feodal gelenek ve
greneklerin zayflamasyla, siyasal kontroln yaps ve snrlar; hukuk,
haklar ve itaat gibi olgular Avrupa siyasal dncesini megul etmeye
balamtr. Bylece, devletin kurumsallama dzeyi de onaltnc yzyln
sonlarndan itibaren ykselmeye ynelmitir(20).
Kurumsallama dzeyinin artmasna paralel olarak devletin stn ve emredici
meyyideler koyan ve bunlarn ierdii kurallara uymay salayan bir g olma
vasf pekimitir. Nitekim, bu vasfn iktidar ve otorite zerine ina olmas,
ilk devlete ilikin olarak yukarda belirttiimiz en stn kontrol kurumu
niteliine modern devletin de sahip olduunu gstermektedir'21;.
Zaten bizim "devletin kkeni" zerinde durmamzn temel sebebi de antropolojik
ve tarihsel bilgilendirmeden ok, onun en stn kontrol kurumu olarak nasl
belirdiine dikkat ekmekti.
En stn kontrol kurumu olarak devletin, bu kontrol uygularken, topumla nasl
bir ilikiye girdii ise ayrca deinilmesi gereken bir baka konudur.
///. Devlet-Toplum likisi
Klsik Siyasal Sosyolojinin douunda toplum mu nce gelir,
158
yoksa devlet mi eklinde nemli bir entellektel tartmann rolne daha nce
ksaca iaret edilmiti. (Bk.; Blm 1).
Szkonusu tartma esas itibariyle Ortaalarda ayn bnye iindeki hem siyasal
hem sosyal kurumlara ilikin dinsel oydamanm (consensus) bozulmasndan
kaynaklanmtr. Kilise, bu alarda siyasal olsun veya olmasn toplumdaki tm
kurumlar zerinde bir egemenlie sahipti. Burjuvazinin douu, mutlakiyeti
devlet ve ulusal kiliselerin ortaya k devletin farkllamasna ve
meruluuna dair bir krize sebep olmutu. SJyasal dnrlerin ou devlet
otoritesinin meruluunun sekler bir temelini aramaya balamlard.
By/lnrlerden bir ksm, Jean Bodin'in dncelerinde ifadesini bulan
devletin egemenliinin ve karlarnn nemini vurgularken; dier bir ksm
toplumun ve yurttalarn karlarnn devletinkilerinden daha stn olduunu
belirtiyorlard. Bu bakmdan, devletin toplumu kontrol etmesi yerine ona hizmet
vermesi; glendirilmesi yerine gcnn azaltlmas gerektiine iaret
ediyorlard.
Ondokuzuncu yzyl Avrupa'snda daha nce de belirtildii gibi, Saint-Simon,
Proudhon ve Marx gibi dnrler topluma ncelik tanmaktaydlar. Onlar iin
toplum glendirilmesi gereken bir vap idi. Buna karlk devlet, toplum
tarafndan snrlandrlmas ve kontrol edilmesi gereken bir kurulutu. Hegel ve
Von Stein gibi ^dnrler ise, toplumun devlet egemenliine tbi olmasn
savunmaktaydlar.
Gerekten de, Hegel ve izleyicileri devletin egemenlik alan dnda kalan
yaplanmann, yani sivil toplumun bireysel tikel karlarn atma alan
olduundan bireyin yalnzca kendi zel amacna yneleneceini ileri
srmekteydiler. zel ama ve/veya karlarn egemenlii sivil toplumun zlmesi
ve dalmas demekti ki, bu da Hegel'e gre bu alann 'sefaleti'ni
iermekteydi(22). Bu "sefalet"e meydan vermemek devleti gerekli klmaktayd.
Nasl ki, sivil toplum tikel amalarn/karlarn gereklemesine ynelik
eylemler zerine ina olmaktayd; devlet de sivil toplumu organize ederek
toplumun stn karlarn ve bireylerin zel karlarn uzlatrabilirdi(.23).
te yandan Marx, devletin sivil toplumdaki atmalar ortadan kaldracak, genel
karlar hakim klacak stn bir yeri olmadna dik-
159
O
c-1
iiucuo, ivsmm
liaymm K3J1IU VC UC1 'Aliilll'dl
katleri ekmitir. Ona gre, sivil toplum devlet ilikisi, iki terimin birbirine
isel olarak bal olduu ve bu terimlerden ilkini, yani sivil toplumun
belirleyici olduu dialektik bir ilikidir. Bu sebeple, genelde devlet-toplum
ikileminin zm sivil toplumun kkl bir ekilde dntrlmesiyle ortadan
kalkacaktr.'241
Devlet-toplum ilikisine dair bu entellektel tartma gnmzde bile
sonulanm deildir. zellikle A.Gramici'nin ekledii yeni boyutlar*25'
sebebiyle tarma Marksistler arasnda yeni bir yn alm ve genilemitir.
Fakat, Lipset ve Scheider'in belirtmi olduklar gibi, tartma yanl sorulmu
bir soru etrafnda dnmtr: Devlet mi, toplum mu nce gelir sorusu, her
ikisini potansiyel olarak bamsz iki organizma gibi grdnden hangisi daha
nemlidir grne dayandrlan hatal bir soruvdu.(26) Soru, bizim zellikle
kitabn birinci blmnde
aklamaya altmz "Siyasal Sosyolojik Paradigma" bakmndan da yanl
formle edilmitir. nk, hatrlanrsa, szkonusu paradigma, devletle toplum,
siyasal kurumlarla sosyal kurumlar arasndaki karlkl isel balar
incelemeyi esas aldndan, bunlardan birine ncelik tanyan bir anlay
reddeder.
Nitekim, bugn modern toplumun gelimesinin ve devletin yaplanmasnn kamu ve
zel alanlarn (klasik tartmadaki devlet-siyasal toplum/sivil toplum
dikotomisT iice gemesine ve karmaklamasna paralel olduu gr
yaygndr.
Bu gre gre, sadece devletin ihlal etmesine kar deil, dier tm gruplarn
ve bireylerin ihlallerine tedbir olarak da hukukun yaygnlamas yoluyla
bamsz bir kamu alannn varl olmakszn, ailelerin, geni akrabalk
ilikilerinin ve dier sosyal balarn kolektif niteliinden kkenlenen zel
alann olumas ne kadar imkansz ise, bunun tersi de yledir.
zel alann ve bu alan iinde vuku bulan faaliyetlerin gelimesi, bireylerin ve
gruplarn birbirleri zerinde kontrol salamaya ynelik mcadelenin zemini
olmutur. Bu da. yeni kurallarn formle edilmesini, kaynaklarn yeniden
tahsisini, yani devleti oluturan sektrler arasndaki etkileimin yeni
elerinin belirmesini gerekli klmtr.
mcadeleyi kapsadn ileri srmek; dolaysyla bunlardan birini "iyi" dierini
"kt" kabul etmek, bunlarn ikisinin de madalyonun ters yzleri olduunu, yani
tamamen farkl olmadklarn gzden karmaktadr.*27'
Bu bakmdan, kamu alan (res publica) ile zel alan (res privata) arasndaki
ayrmn bugnk anlam, Eski Roma'dakinden ve zellikle Yunanca kkenli
kategorilerden ok farkldr. Habermas'n belirttiine gre, olgun Yunan kent
devletinde, zgr yurttalarn ortak kulland (koine) polis'in alan, tek tek
kiilere ait olan (idia, okios'un alanndan kesin olarak ayrlmt. Kamu alan
(veya kamusal hayat), bios politi-faw.pazar meydannda, agora'da cereyan ederdi,
fakat mekansal olarak buraya bal deildi. Dolaysyla, kamu, mahkemedeki
istiarelerdekine benzer biimler alabilen konumalarda olduu gibi, savata
veya sava oyunlarndaki gibi ortak eylemlerde de oluurdu. te yandan, zel
alan, Ytnancadaki kelime kkeni itibariyle de eve bal anlamn
simgelemekteydi. Ev hayat yoksullua veya kleden yoksulua dayand srece
polis'e kabul edilmek mmkn deildi. O kadar ki, dolamdaki bir servete veya
emek gcne sahip olunsa dahi, bu ev ekonomisi ve aile zerindeki egemenliin
yerini alamyordu. Bu bakmdan, zel alanda bir evin beyi olarak zerk olan kii
kamu alanna katlabilmekteydi.(28>
Nitekim Habennas'a gre Bat toplumlarnn zellikle onaltnc ve onsekizinci
yzyllar arasndaki siyasal gelimesinde, zel alan dendiinde akla gelen
anlam, kamusal grevi olmayanlarn oluturduu alan veya devlet aygtnn alan
dnda olmay ifade et^ mektedir. nk, "kamusal" mutlakiyetilikle birlikte
egemenin kiiliinden bamszlaarak nesnellemekte olan devlete ilikin
anlamna gelmektedir. Buna karlk, kamu alan devlet faaliyetlerinin veya
devlete hizmet eden kiilerin oluturduu alandr(29).
Gnmzde ise, kamu ve zel alanlarn veya devletle toplumun ayrmasndan ok,
iielii szkonusudur. Nitekim bu iieliin rneklerini her toplumun gnlk
hayatnda grmek mmkndr. Ekonomik faaliyetlerin yapsn ve gidiatn
kontrol etmeyi amalayan
161

160
maliye ve para, endstri ve ticaret politikalaryla devletin ekonomiye
mdahalesi ilk akla gelen rnektir. te yandan, refah devletinin gelimesi
iilerin, kadnlarn orta ve alt-snflarn hayat tarzn ve beklentilerini
biimlendirme politikalaryla toplumun dolaysz olarak etkilenmesi, devlet ve
toplumun iieliinin nemli ve ak gstergeleridir/30?
B erevede, devlet-toplum ilikisini bir kartlk olarak deil, bir iielik
olarak alglyoruz ve bu iielikte iki alann birbiri iine ne kadar
girdiinin, yani birbiri karsndaki zerklik derecelerinin ne olduunun daha
nemli olduuna inanyoruz. m Devletle toplumun iielii u iki zellii
iermektedir: '* 1. Toplumda kontrol ifa eden topluluklar, hem eklen (rnein
kk aile veya byk kabile gibi) hem de kurallann uygulanmasnda (rnein
kiisel sadakate dayanma veya kr maksimizasyonunu esas alma gibi) farkllklar
gsterebilirler.
*- 2. Toplumda kontroln dalm devlete ilikin kurumlardan ok, eitli
baka zerk gruplarn/topluluklar arasnda gereklemi olabilir. Bir baka
deyile, toplumdaki otorite total olarak yksek dzeyde grnebilir ama, bu
otoritenin kullanm bir blnml ierebilir.
Bu iki zellik gz nne alndnda, devletin toplumdaki bir ok
organizasyondan (etnik gruplar, sosyal snflar, vd.) biri olduu anlalr.'31
Bununla beraber, bu organizasyonlar oyunun fakl kurallarn belirlemede
birbiriyle atma halinde olabilir. Bu atmada temel problem, uygun insan
davrannn ne olduu veya toplumun nasl dzenlenmesi gerektiidir. Szkonusu
atmann bu balamda ynelik olduu ama ise bellidir: eitli topluluklara
mensup 4nsanlar zerinde kontrol salamak. Devlet geliimi ve rgtlenmesi
itibariyle atmada stn avantajlara sahip bir kurumdur.'32
Bu zellii dolaysyla devlet, eitim ve toplumsallama kurallarna ilikin
olarak aileyle; toprak btnlne ilikin olarak etnik gruplarla; toplumsal
hayata yn veren yaptrmlara ilikin olarak da dinsel topluluklarla atmaya
girebilir'331. te devletin dier organizasyonlar, dolaysyla toplum
karsndaki zerklik derecesi de bu nokta-
162
da ortaya kmaktadr: Bir devlet, kendi tercihlerini otoriteye dayanan
uygulanr.alara ne kadar ok dntrehiliyorsa, o kadar zerkli^34'. Aadaki
ekil 19, devlet-toplum iieliinde devletin sahip olabilecei zerklik
derecelerini tasvir etmektedir.
ekil 19: Devletin Toplum Karsndaki zerklik Dereceleri'35
Devletin zerklii
Yksek!
Orta
Yksek Orta Dk
Gl Devletler Mukabeleci Devletler
Bamsz Devletler Zayf Devletler
Dk Devlete gsterilen toplumsal destek
ekilden de anlalaca gibi, gl devletler yksek zerklie ve toplumsal
destee sahip olanlardr. Bunlar hem kendi tercihlerini uygulamaya dntrme
yeteneine sahiptirler, hem de bnu yaparken toplumdan destek grmektedirler,
bamsz devletler zerklik dereceleri yksek, ama toplumsal destekleri zayf
devletlerdir. Toplumsal tercihlerin farkllna ramen, bu devletler kendi
tercihlerini kamu politikalarna dntrme yeteneine sahiptirler. Toplumsal
tercihlerin zoria-masna gre eylemde bulunan mukabeleci devletler, dk
zerklii. yksek toplumsal destei olan devletlerdir. Zayf devletler iseT hem
163

zerklik hem destek bakmndan dk dzeyde olan devletlerdir. Bu devletler,

toplumsal tercihlerin farkllna ramen zerk davranmaya gayret ederler, fakat
bunu baaramazlar*36'.
Devletin yksek derecede zerk olmas, dolaysyla kontrol tesis etmesi
phesiz her eyden nce yksek dzeyde bir toplumsal destee sahip olmasna
baldr. Ama devlet bu destei hangi yollardan salayabilir? Devlet di er
sosyal organizasyonlar zerinde kontrol tesis etmeyi u yoldan salayabilir:
1. Rza, 2. Katlma, 3. Meruluk'37'.
Rza'y temin etmede devletin uygulayaca en basit yaptrm, g kullanmakr.
Devleti toplumdaki dier sosyal organizasyonlardan ayran bir zellik de bu
noktada kendini gsterir: Devlet, toplumda g kullanmas meru addedilen tek
organizasyondur. phesiz sadece g kullanarak kontrol tesis etmek mmkn
olmadndan, devletin toplumun tm kesimlerinin geni onayna/kabulne
dayanmas, yani meru grlmesi arttr. Devletin meruiyetini salayan
mekanizma ise, toplum kesimlerinin kolektif karar alma srecine katlmasnn
gereklemesidir.
Bu itibarla, rza, katlma ve meruluk ne kadar yksek ise, devletin amalarn
gerekletirmeye ynelik kontroln tesisi de o.-4cadar ^mmkn pjur. Bununla
beraber, dier organizasyonlar devletin toplumun her alanm kontrol etmesini
istemiyecekleri iin, ayn elere (rza, katlma, meruluk) dayanarak kendi
kontrol alanlarn korumaya ve/veya geniletmeye ynelecekler; onlar da
sosyal/siyasal hayatn ne ekilde dzenlenmesi ve oyunun kurallarnn neler
olmas gerektiini belirlemeye girieceklerdir.131" Bunun douraca atmadan
kontrol nihai olarak tesis eden "gl" km olacaktr.
Nitekim, tarihsel olgular bazen devletin toplum karsnda gl, bazen de
toplumun devlet karsnda gl olduunu bize gstermektedir. Migdal'n bu
adan yapt inceleme, ekil 20'da somutlamaktadr.
ekil 20: Kontroln Tesisi Bakmndan Devlet Toplum llikisi(39)
Devlet
Gl
Toplum Zayf
Gl Zayf Yaygn (Sierra Leane)
Piramitsel (Fransa, israil) Anarik (in, 1939-1945 Meksika, 1919,1920)
164
ekil 20'deki tipoloji asndan Trkiye'de devlet-toplum ilikisine t
baktmzda; lkemizi Fransa ve srail'in bulunduu kategoriye dahil
edebiliriz. nk, Trkiye'de devletin toplum karsndaki zerklii hl son
derecede yksektir veya devlet topluma gre son derece gldr. O kadar ki,
devlet Trkiye'de toplum kesimlerinin somut karlarndan daha ok bazen de ne
olduu belli olmayan soyut genel karlara nem verir. Bunu yaparken de, devlet
yneticileri (askeri ve brokratik elitler) iin ynlendirici dnce, kar
gruplarnn uzlatrlmas gerei deildir; onlar asndan bunun yerine lke
iin neyin en hayrl olduunu aratrmak daha elzemdir.'40' Szkonusu
dncenin formle edilii yledir "Toplum ynetilmelidir, bunu yapacak olan
devlettir, devleti temsil eden de brokrattir"(41).
Buraya kadar anlatlanlar erevesinde klasik Siyasal Sosyolojiyi megul etmi
olan devlet mi toplumdan, toplum mu devletten nce gelir sorusuna verilecek
cevabn -aslnda herhangi bir problemi zmeyecei ak olsa gerektir. nk,
esas sorun devlet veya toplumdan birine ncelik tanmak deil, her ikisini
btnsel bir karlkl iliki a iinde dnmektir. Bu noktadan hareketle de,
hangisinin dierinin iine daha fazla girmi olduunun toplumdan topluma deien
sosyolojik sebeplerini saptamaktr.
165
deien sosyolojik sebeplerini saptamaktr. IV. Farkt Devlet Kavramlatnnalar
Devletin farkl kavramlatrmalar, aslnda yukarda aklamaya altm/
devlet-toplum ilikisinden kaynaklanmaktadr. Bir baka deyile, szkonusu
ilikinin niteliinin alglan devletin tanmn da belirleyici niteliktedir.
phesiz bu kavramlatrmalann ok eitlilik gsterecei kanlma/dr^ izim
burada zerinde duracamz kavram-lalrinalar, Rockman'n belirtmi olduu
temel kategoriyi kapsamakladr1^. Bu kategoriler; 1. devletin otoriteye dayanan
karar alc roln vurgulayan karar alan devlet (decisionmaking stale) kavram-
kjsjrmasni; 2. devletin kolektif mal ve hizmetleri salayc rotn n jlana
karan retim yapan devlet (production state) kavram-Jatrmasn; nihayet 3.
devletin toplumsal karlar birletirici, yaratc ve arac roln esas alan
arac devlet (intermediary state) kav-ramlatrmasn kapsar.
Karar alan devlet, devletin unsurlar ile karar alma yetenei arasndaki otorite
ilikilerinin toplum iindeki grnmn ifade eden bir kavramlairmadr. Karar
alma yetenei, aslnda devletin siyasal yete K'idir ve kendini en ak ekilde
anayasal dzende ve kurumlarn organizasyonunda gsterir, j^arar almayla ilgili
devlet mekanizmalarndaki yapsal birlik ne kadar fazlaysa toplum yararna karar
almada etkinlik o kadar fazla olacaktr. Buradaki mantk, esasen birlii gl
olan devletin karar almada hzl hareket edecei anlayna dayanmaktadr. te
yandan, birlii gl devlet, rakip karar odaklarn bertaraf edici bir zellie
sahiptir, diye dnlmekledir. Aksi takdirde, yani karar almada devletin
unsurlar arasnda bir birliin olmamas durumunda, alternatif karar alma
odaklarnn g kazanmasna paralel olarak bir kriz szkoiusu olabilecektir.
Dolaysyla, devletin unsurlar ile karar alna yetenei arasndaki otorite
ilikisi toplum tarafndan ne kadar ok birlemi olarak alglanyorsa bu
kararlara uyma da o kadar sorunsuz olacaktr.
relim yapan devlet kavramlatrmas, devletin alan, ilevleri, hacmi,
faaliyetleri ve btn bunlarn ne ekilde organize olduu
166
zerinde younlar. Bu kavramlatrma asndan nemli olan, devletin toplumsal
mal ve hizmet retirken ulaabilecei st snrn ne olduuna bakmaktr. Bu
balamda, rnein serbest pazar taraftan liberaller, devletin toplumsal mal ve
hizmet retiminin genilemesinin aslnda devletin topluma sinsice tecavz
olduunu ileri srerler. te yandan, komuta ekonomisi taraftarlarna gre,
toplumsal mal ve hizmetleri retmede devlet en st snra ulamal, hatta
toplumu tamamen ynlendirmelidir. Fakat, devletin varabilecei en st snra
kadar genilemesi onun "gl" olmasn kanlmaz klmaktadr. Tam tersine bu
tipler, karar alma yetenei olmayan "iirilmi" devletler eklinde
nitelenmektedir. Buna karlk, kendisi "kk" olup karar alma yetenei byk
devletler de bulunmaktadr.
Arac devlet kavramlatrmas ise, devlet-toplum ilikisini evreleyen pazarlk
ve kontrol ortamn tanmlar. Siyasal otorite ile toplumsal karlar temsil
eden geni organizasyonlar arasnda kontroln tesis edilme ekline ynelik bir
pazarlk aslnda her zaman gndemdedir. Szkonusu pazarlk devletin retim
ilevlerinin niteliini etkileyerek, rnein sosyal politikalarn nasl
uygulanacana, bunlar iin hangi aralarn daha uygun olduuna, ve nihai olarak
ekonominin nasl ynetileceine dair bir tartmay davet edebilir. Bu
tartmalar, esasen mevcut devlet-toplum ilikisinden kkenlenmesine ramen,
daha sonra devlet-toplum ilikisini yeniden ekillendirir, hatta bazen devletin
karar alma ve retim yapma ilevlerini yeniden yaratr. Bu itibarla, devlet bir
anlamda kendi ilevlerini erveleyen pazarlk ve kontrol ortamn
ekillendirmeye ynelir, ama ayn zamanda ilevleri itibariyle bu ortamdan
etkilenir, kendisi de yeniden ekillenir.
Grld gibi, devleti kavramlatrmamiz veya onu tanmlamamz, ancak devlet-
toplum ilikisinin niteliine bakarak yapmak; devleti soyut, dolaysyla
herhangi balamdan kopuk tanmlamaktan daha uygundur. Bylece,
kavramlatrdmz devletten hareketle nasl bir devlet-toplum ilikisi tesis
edildiini; veya devlet-toplum ilikisinin niteliinden hareketle nasl bir
devlete sahip olduumuzu daha iyi anlayabiliriz.
V. Devlet ve Katlmac Demokrasi
167
Devlet-toplum ilikisinin ortaya kard nemli bir gerek, devletin
kendiliinden bir meruiyetinin olamayacadr. Toplumun kabulne veya onayna
dayanmayan bir devlet meru olamaz.
Devletin toplumun onayn almasn ne salar? Sorunun cevab Bat toplumlarnn
tarihsel geliim srecinde yatmaktadr. Yurttalkla ilgili aklamalarda
bulunurken; Bat'da hukuk sisteminin pekimesine paralel olarak toplumdaki
farkllklarn merkezi iktidar karsnda gvence altna alndn; bylece
katlma hakknn herkese eit ekilde tannmasyla da siyasal yurttaln
yerletiini ve demokrasinin kurumlatn belirtmitik. Bu noktadan hareketle,
Bat'da btn farkl ve oulcu yapsyla toplumu gvence allna alan hukuk
kurallarna riayet ettii srece devletin meru addedildiini ileri srebiliriz.
Bat'nn bu balamda verdii ders hukuka riayette duyarl bir devlet iin her
eyden nce, temel hak ve zgrlkler bakmndan "devlet" karlarnn n planda
olamayacadr.
te yandan, soyut bir "toplum kar" da szkonusu deildir. Bunun yerine devlet
ile toplum arasnda kpr nitelii gren eitli rgtlerde temsil edilen her
topluluun birbirinden farkl somut karlar vardr. oulcu bir yap iinde
karlarn birbirine ncelii demokrasinin mantna aykr olduundan, bunlarn
eit olduunun telakki edilmesi gerekir. Fakat, bir de topluluklar arasnda
fiili bir kar atmas vardr ve bunun sonunda bir topluluun kar "stn"
konuma girebilir. Hukuk sisteminin ilevi de tam bu noktada belirir: Bu
"stnl" geici klacak, dier topluluk karlarna ayn ans tanyacak
yollar amak, bu yollarda ilerlemeyi onlar iin gvence altna almak.
O halde, topluluklarn rgtlenmesi, nihai olarak toplumsal rgtlenme ne kadar
ok gvence altna alnmsa, farkllklar potansiyel olarak eitleme o kadar
hayata geirilmi demektir. nk, demokrasi, her eyden nce, "haklara sahip
olma hakknn tannd .yerde vardr"(43).
zetle, bir forml eklinde belirtirsek: Haklara sahip olma hakk katlma ile
elde edilir. Katlmann herkese eit olmas hukukun gvencesini gerektirir.
Hukuk gvencesinin varl devleti toplun:
168
karsnda duyarl klar ve onun meruluunu pekitirir. Meruluu. pekimi bir
devlet ise, toplumla yatay bir iliki iinde olur. Yurttalarn kendilerini
etkileyen tm kararlarn alnmasna etkin olarak katlmalar ve bunun toplumun
tm sektrlerinde olduka yksek bir aden-i merkeziyeti ekilde gereklemesi
ancak byle mmkn olur.
BLM6'NINDPNOTLARI:
(1) G.A.Almond, "The Return to the State" APSR, 82/3 (1988). s.855
(2) J.P.Nettl. "The State as a Conceptual Variable", World Politics, 20 (1968),
s-561
(3) Almond, a.g.in., s.855
(4) Bk.. P.B. Evans-D.Rueschemeyer-T.Skocpol, Bringing the State Back In, New
York, 1985.
(5) B.A.Rockman, "Minding the State-or a State of Mind?", CPS, 23/1
(1990) s.25-26.
(6) Zikreden: Almond, a.g.m., s.868
(7) D.S.King. The New Right, Chicago. 1987. s.12-13.
(8) P.Abrams, "Notes on the Difficulty of Studying the State", Journal of
Historical Sociology, 1/1 (1988). s.64
(9) Marksist teorideki devlet tartmas iin bk.: R.Miliband
N.Poulantzas-E.Laclau, Kapitalist Devlet Sorunu, (ev.: Y.Berkman) istanbul.
1977.
Ayrca Marksist yaklama gre devleti inceleyen Trke alma iin bk.:
C.Erolu. Devler Nedir"?. Ankara, 1990
(10) Bk.. M.Rakovski. "Capitalist and Socialist States: A Critigue of the
Convergence Thesis" States and Societies. Ed., D.IIeld et al. New
York. 1983.
(11) Bu konuda bk.. T.C.Lewellen, Political Anthropology, South Halley, 1983.
Bol.3
(12) J.A.Hall-G.J. Ikenberry. The State. Minneapolis, 189. s.16
(13) F.Openheimer. Devlet, (ev.: A.enel-Y.Sabuncu), Istanbul 1984,
s.40
(14) Ayn eser, s.46
169
(S) Hall-Ikenberry. a.g.e., s.17
(16) B.Badie-P.Brinbaum. The Sociology of the State, (Franszca'dan ev.: A.
Goldhammer), Chicago. 1983, s.61
(17) Hall-Ikenberry, a.g.e.. s.18
(18) lk devlet zerine nemli bir alma H.Claessen ve P.Skalnik'in
derlemeleridir: The Early State. The Hague, 1978.
Bu derlemenin bir deerlendirmesi iin bk.: .Hassan, "'tik Devlet' Neye
yarar?". Yapt. 49/4 (1984), s.84-98
(19) Hall-Ikenberry. a.g.e., s.19
(20) Feodal ynetimin zelliklerinin devletin kurumsallamasna olan etkileri
iin bk.: G.Poggi. The Development of the Modern State, Stanford, 19878, Blm
II.
(21) G (force), iktidar (power) ve otorite (authority) arasndaki organik ba
ve bunun devletle olan ilikisi iin bk.: A.P. d.Entreves, The Notion of the
State, Oxford, 1969 (dzeltilmi yeni bask), s.9
(22) G.Savran, Sivil Toplum ve tesi, istanbul. 1987, s.141
(23) K.Bumin. Sivil Toplum ve Devlet. stanbul, 1981. s.33-34
(24) Savran. a.g.e., s. 182
(25) Gramscinin tartmaya getirdii yeni boyut, sivil toplumun sadece maddi
ilikilerin deil, ideolojik ve kltrel alann da tmn kapsa-masdr.
Gramsci'ye gre. devlet, g ve bask alann temsil eden "siyasal loplum'dur.
"Sivil toplum" ise. karmak bir eitsel ve ideolojik ilevler adr.
Bk.:. M.A.Macciocchi. "Hegemonya, Tarihi Blok. Devlet". (ev.: .Tekeli)
Birikim. 26 (1977) s.47 Gramsci'de sivil toplum kavram iin ayrca u iki
almaya bk.:
N.Bobbio-J.Texier, Cramsci ve Sivil Toplum. (ev.: A.tpek-K.Smer). Ankara.
1982: H.Portelli, Gramsci ve Tarihsel Blok, (ev.: K.Somer), Ankara, 1982.
(26) S.M.Upset-W.Schneider. "Political Sociology", Sociology: An Introduction.
Ed..N.J. Smelser. New York. 1973, s.401
(27) P.G.Cerny. The Changing Architecture of Politics, London 1990, s.188
(28) J.Habermas, "Kamusal Alann Yapsal Dnm", (ev.: T.Bora), Defter 16
(1991). s.55
(29) Ayn Makale, s.62.
170
(30) Cerny, a.g.e., s.187-188
(31) J.S. Migdal, Strong Societies and Weak States, Princeton, 1988.
s.28-29.
(32) Ayn eser, 29
(33) Ayn eser. 30
(34) E.A.Nordlinger, "Taking the State Seriously", Understanding Political
Development. Eds.. M.Weiner S.P.Hungtington, Boston, 1987,
s.361. .
(35) Ayn eser, 370
(36) Ayn eser. 369
(37) Migdal, a.g.e.. s.32 '
(38) Migdal, a.g.e., s.33
(39) Migdal. a.g.e.. s.35
(40) Trkiye'de devletin bu nitelii iin bk.: M.Heper. State Tradition in
Turkey. North Humberside, 1985. Blm 5.
(41) .Mardin. '"Kontrol Felsefesi' ve Geleceimiz'', Siyasal ve Sosyal
Bilimler (Makaleler 2). stanbul, 1990, s. 112
(42) Geni lde yararlandmz bu kavramlatrntalar iin bk.: Rock-man.
a.g.m.. s.30-47.
(43) B.alar. Anayasa Bilimi, Istanbul. 1989. s. 126.
171
/ SYASAL DEME
/. Kavram/atrma: Siyasa! Gelime mi, Dei me mi?
A. Yerleik Kavram: Siyasal Gelime
"Siyasal Gelime" (Political Development) kavram Siyaset Biliminde nispeten,
yeni bir kavram olmakla beraber; bu kavram altnda tanmlanabilecek almalarn
kkleri 1950'lere uzanr. Bir baka deyile, kkleri 1950'lere kadar uzanan bu
aratrmalarn bilinli olarak kavramlatrlmalar daha sonra, zellikle
1960'larda olmu; nihayet 1970'lerde siyasal gelime kavram Siyaset Bilimi
szlne girmi :, ve ok sayda yeni yaynlara sebep olmutur0 >. \ [
Huntington ye Dominguez'in belirttiklerine gre, bu yeni yaynlar jI tevik
eden iki bilimsel faaliyet akmnn bir araya gelii olmutur.'2' '
Birincisi, 1940'larn son yllarnda ve 1950'lerde blge aratrmalarnn (area
studies) gelimesiydi. kinci Dnya Savandan nce. Siyaset Bilimcileri, o
gnn koullarnn etkisiyle, dikkatlerini daha ok Bat Avrupa ve Kuzey Amerika
toplumlar zerine younlatrmlard. Savatan sonra ise, bu kez genileyen
Amerikan nfuzunun etkisiyle, Asya, Ortadou, Latin Amerikave Afrika toplumlar
bilimsel merak konusu oldu. Belli bal niversitelerde, bu toplumlar hakknda
Amerikallarn bilgi ve anlayn artrmaya ynelik blgesel aratrma
porgramlan beliriverdj.
Siyasal gelime aratrmalarn tevik eden ikinci bilimsel faaliyet, daha nce
de deinmi olduumuz, davranlk akmdr. Akma yn veren, "teorik
salamlkla ampirik aratrmay birletirme" anlay blge aratrmalarna da
yansd. zellikle Sosyolojiden yararlanmann getirdii kuramsal olanaklarlar
yeni kavramlar (ilev, girdi, kt, sistem, yap, geri besleme) takmyla
Siyaset Bilimcileri farkl lkelerin siyasal rejimlerinin tahliline ve
karlatrmasna yneldiler. Bu ynde G.Almond ve J.Coleman'n editrln
yaptklar ve 1960'da yaynlanan The Politics of Developing Areas (Azgelimi
lkelerin Siyasal Sreleri) adl kitap ilk kapsaml aratrma oldu.
Almond ve Coleman'm kitaplarnn Siyasal Bilim evrelerinde ya-
173
ratt ilgi. Siyasal gelime olgusunun ne olduuna dair tanmlanl "rktc
hzla oalmasna" yol at. Bunun byle olmasnn en bata gelen sebebi ise.
"siyasal gelime" denildiinde olumlu anlamlarn akla gelmesi, dolaysyla
Siyaset Bilimcilerinin zellikle Stenilir grdkleri eylere bu kavram uygulama
eiliminde olmalaryd(3). nk, onlara gre, esas itibaryla istenen Bat
Avrupa ve Kuzey Amerika toplumlarnn iinde bulunduu ve "modernleme" olarak
ad-landrlan duruma; bu durumda bulunmayan ve "geleneksel" (veya azgelimi)
toplumlarn ulamasyd. Siyasal gelime ise. bu istein/ hedefin siyasal alana
yansmasyd. Nitekim jjk__aias.trmalara baktmzda bunu net olarak
grebiliyoruz: Bunlarn oSu. siyasal gelimeyi siyasal modernleme ile
zdeletirmekte ve hemen hepsi, siyasal gelimeye, geleneksel-krsal-tanmsal
toplumdan. modern-_ kentsel-endstrivel topluma gei erevesinde
bakmaktaydlar.'4'
Siyasal gelimenin ilk aratrmalarda bu ekilde alglan birbirine bal u
iki sonucu dourmutur: 1. Tarafllk, 2. Mulaklk.
Kavramn tarafll, analitik bir ilevden ok, merulatnc bir ilev
grmesinde belirmitir. Deinildii zere, siyasal gelime almalar iin,
nemli olan genel olarak "modern" toplum olmay azgelimi toplumlar iin hedef
olarak gerekelendirmek, zel olarak da bir siyasal hayat modeli olarak
demokrasiyi toplumlarn gznde merulatrmakt. Gerekten de 1950'lerin
sonlarnda ve 1960'larn balarnda siyasal gelime almalarnn ilgilendii
temel konular. Bat ipi demokrasilerin ngerekleri ve gelime koullaryd.'5'
Bunlar ise, azgelimi toplumlarn gelimeleri iin alnacak dersler
niteliindeydi ve bylece merulatrlmak istenen de uydu: __iyasal eiimeyi
salamak iin modernlemek gerekir: modernlemenin yolu ise Bat toplumlar gibi
olmaktr.
Siyasal gelimeden anlalann normatif olarak temellendirilmesi, onu
kavramlatrmada mulakla da sebep olmutur. Nitekim Hun-tington ve Dominguez
kavramn drt farkl olgusal kategoriyi tanmlamada kullanldn
belirtmektedirler. Yazarlara gre, siyasal gelime kavram, hereyden nce,
corafi bir olguyu tanmlamakta kullanlmaktadr. Bu anlamda kavram, Asya,
Afrika ve Latin Ameri-
174
ka'daki gelimekte olan lkelerin siyasal srelerini anlatmaktadr. Modernleme
srecinin siyasal ynlerini ve sonularn anlatmaya giritiimizde ise, siyasal
gelimeyle trevsel olgulara iaret etmi oluyoruz. Eer siyasal sistemin ama
ve durumlarndan birine vaya bazlarna doru bir deiimi kastediyorsak,
kavram amasal olgular iin kullanmaktayz. Nihayet, siyasal gelime
kavramlatrmas olgular ilevsel olarak tanmlamakta da kullanlmakta; bu
balamda modern- bir sanayi toplumuna zg bir siyasal sre ynndeki deiim
anlamna gelmektedir^6'.
Btn bu kategoriler balamnda siyasal gelime, "belli bir toplum tipinde
grlen, belli bir sebepten kaynaklanan, belli amalara ynelen, veya belli
sosyal ve ekonomik artlarn fonksiyonel adan gerekli kld bir deiim
rnts" gibi, eitli ekillerde tanmlanmtr"*71.
Uygulamada eitli ekillerde beliren tanmlara baktmzda ise, siyasal
gelime kavramlatrmasna hkim olan mulaklk daha da gze arpmaktadr. Bu
kavramlalrmalardan bir ksm, siyasal gelime olgusunun kendinden ok onun
elerine veya belirtilerine dayanarak yaplmaktadr. rnein, Huntington'un
kavram latrmas<8) byledir. Ona gre. siyasal gelime, siyasal rgtlerin ve
usullerin kurumsal-lamasdr. Benzer bir kavramlatrma K.Deutsch'da(9)
da grlmektedir. Deutsch'a gre. siyasal gelime, belli bal eski toplumsal,
ekonomik, ve psikolojik ballklarn erimesi veya krlmas ve insanlarn yeni
bir toplumsallama ve davran rntleri iin uygun hale gelmesidir. Grld
gibi, her iki kavramlatrmada szkonusu olan siyasal gelimenin kendisi deil,
onun kurumsallama ve yeni toplumsallama/davran eleri veya belirtileridir.
te yandan, bir ksm kavramlatrmalar da siyasal gelimenin sonularna
dayandrlmaktadr. D Apter'n'101 ve D.Goulet'in(I1) yaptklar bu tre
rnektir. Apter'a gre, siyasal gelime, "tercih" yapmay etkileyen bir
sretir. Goulet'ye gre ise siyasal gelime, "iyi hayat" salamann en nemli
aracdr. Her iki tanmda da kavram-latrlan, kavramn kendisi olmamakta, onun
sonular tanmlanmaktadr. Buna gre, "tercih yapma" olgusunun olduu toplu-
175
mu veya "iyi hayaf'n salanm olduu toplumu siyasal bakmdan gelimi
saymamamz gerekmektedir.
Grlmektedir ki. yukardaki kavramlatrmalarn tm hem mulak, hem de keyfi
niteliktedir*12>. Nitekim, L.Pye'n saptam olduu kavramlatrmalan sadece
balk olarak belirtmek bile, bu mulakl ve keyfilii daha net plarak
gstermeye yetecektir. Pye'a gre Siyaset Bilimcilerinin "siyasal gelime"
kavram altnda yaptklar tanmlar balklar itibariyle unlardr<3): 1.
iktisadi kalknmann siyasal ngerei,,2. Sanayilemi toplumlara zg siyaset
tipi, 3. Siyasal modrenleme, 4. Bir ulus-devletin ileyii, S.Idari ve hukuki
gelime, 6. Kitle seferberlii ve katlm, 7. Demokrasinin kurulmas, 8.
stikrar ve dzenli deime, 9. Seferber olma ve iktidar kullanm, 10. ok
boyutlu sosyal deime srecinin boyutu.
Pye'n kendisi ise, Huntington ve Deutsch gibi, siyasal gelimenin eitlik,
kapasite ve farkllama gibi nemli belirtisi zerinde durmakta ve bunlarn
gelimenin kalbinde yattn vurgulamakta ve kav-ramlatrmasn bu anlaya
dayandrmaktadr*14'.
Siyasal gelime kavramnn ierdii mulaklk, belki Siyaset Bilimi szlnde
bulunan dier kavramlar iin de az veya ok szkonusu olabilir. Fakat asl sorun
kavramn mulaklndan ok, normatif olarak temellendirilmi olmasdr. Bu
erevede az-gelimi veya gelenek-s_el toplumlar iin Bat toplumlarnn
benimsenmesi gereken modeller olarak dayattnlmas, phesiz siyasal gelime
kavramn jtgleolojik klmaktadr: Bat-d toplumlarn varacaklar son
aamann da belli olduu bir yol izlemesinin ak veya rtk kabul edilmi
olmas. E.Kalaycolu'nun yerinde olarak dikkatimizi ektii gibi, byle bir
kabuln yaratt en nemli saknca, siyasal gelime olarak nitelenebilecek olan
olaylarn trn ve biimini snrlandrmasdr. Bir baka deyile, Bat gibi
olmayan toplum siyasal bakmdan gelimi saylmayacaktr. Dahas, tm yeni
siyasal sistemlerin eski ve yerleik siyasal sistemler gibi ve/veya onlann
gemi olduu yollara benzer yollardan geerek gelimek zorunda
kalacaklardr.'15)
Vurgulayalm ki, yukardaki mantkta szkonusu olan dz-izgisel (unilinear) bir
gelime anlaydr. Oysa bu anlav. zellikle 3MV p\J t
4 UX
sebep, gelime srecinin tersine de ileyebileceinin dikkate alnmasdjr.Buna
gre, siyasal gelimenin, rnein halkn siyasete katlmas olarak anlalmas,
tersi bir durumu gzard etmitir: bu, halkn siyasetten uzaklatrabileceidir.
Ayn ekilde, bir siyasal sistemde yapsal farkllama grlebilecei gibi,
yapsal trdeleme de (structural homogenization) grlebilir. Ulusal
paralanma, ulusal btnleme kadar gerek bir olgu olabilir. Dolaysyla,
siyasal gelime kavramnn dz izgisel olarak grlmesi yanltr ve toplumlar
iin siyasal bozulma (political decay) da szkonusudur. Bu konuda Hungtington
yle yazmaktadr:
"Gerekten de, ou zaman 'siyasal geliim' kavram iine sokulan eilimlerden
ancak bir ksmnn,' gelime halindeki blgelere zg nitelikler olduu
grlmyor. Bu blgelerde, yanmachk ve demokrasiye doru bir gelime yerine,
'demokrasinin anmas', otokratik askeri rejimler ve tek-parti rejimleri
ynnde bir eilim gze arpyor, istikrar yerine, birbirini izleyen hkmet
darbeleri ve isyanlar mahade ediliyior. Birletirici bir milliyetilik ve
millet kurma yerine, tekrarl etnik atmalara ve i savalara tesadf
olunuyor. Kurumsal farkllama ve rasyonelleme yerine, ou zaman, smrge
dneminden miras kalan ynetim rgtlerinin bozulmas ve bamszlk mcadelesi
srasnda gelimi siyasal rgtlerin zayflayp paralanmas olayna
rastlanlyor".
Siyasal gelime kavnmlalrmalarnda d/izgisel anlayn . deimesinde
ikinci sebep. Bat toplumlarnn Bat d toplumlara model olarak
dayattrlmasnm bizzat bu toplumlar taralndan reddedil-meinin yaygnlamas,
dolaysyla giderek Batllamadan uzaklama (de-Westernization) olgusudur"7>.
Bu balamda nemli bir baka husus da. toplumlarn modernletikye geleneklerin
zayflayacana dair varsaymn ampirik olarak yanllanmas, dolaysyla
".uelencksel-modern" dikotomisinde ikin kat ayrmdan va/.cilmesidir.
Buraya kadar anlatlan yeni anlaylarn dorultusunda, dikkatler siyasal
gelime kavramnn ilcvselsizlii zerine evrilmi, hatta onu ikame edecek
kavramlar ortaya atmaya giriilmitir.
177
176
B.Seenek Kavram: Siyasal vegme
Belirttiimiz gibi, siyasal gelinme kavramnn normatif niteliinin siyasal
zmleme asndan sorunlara yol amas, normatif nitelikli olmayan, veya
tarafllktan arnm seenek bir kavrama gereksinim duyurmas yeni tartmalar
gndeme getirmitir.
Bu tartmada bir ksm Siyaset Bilimcileri, kavram olduu gibi koruyup
ieriini deitirmeyi ve bunu evrensel olarak temellendir-meyi nermektedir.
H.S.Park'n almas buna rnek gsterilebilir. Park'a gre, "gelimi" olsun,
"az gelimi" olsun tm toplumlar iin esas ve evrensel olan insan ve insann
ihtiyatandr. Her rejimin amac bu ihtiyalar karlamaktr ve ihtiyalar
karlayabildii lde o rejim siyasal olarak gelimitir. nsan ihtiyalar
ise. yazara gre, u kategorilerde toplanabilir: 1. Hayat devam ettirmek, 2.
Aidiyet (be-' longingness) duymak, 3. Bo zaman ve 4. Kontrol etmek. Park'a
gre, insanlar bu ihtiyalarn optimum olarak tatmin etme ynnde hareket
etlikleri gibi; bir toplumun gelime amalan da insanlarn hakim nitelikteki
ihtiyalarnn bir ilevi olarak belirlenecektir. te yandan, bir hkmetin
meruluu ise halkn ihtiyalanm tatmin etmesine yapaca katkya bal
olacaktr. Buna gre. ihtiyalarnn optimum dzeyde saland ve bunu
salad iin meru olan bir hkmetin bulunduu toplum siyasal bakmdan
gelimi addedilecektir/18'
Parkn nerisinin siyasal gelime kavramn ne mulaklktan ne de tarafllktan
kurtard sylenebilir. Bir kere ihtiyalarn optimum noktas nedir, bunu kim
saptayacaktr, ve toplumdaki her snf veya grup iin bu ayn mdr? sorularna
cevap vermek zordur, (kincisi, Park. bu ihtiyalann hiyerarik olduunu
sylemekle beraber, bu hiyerarinin mahiyetinin azgelimi, gelimekte olan ve
gelimi toplumlara gre deieceini ematik olarak gstermektedir/1?)
Dolaysyla, Park'a gre de siyasal gelime ideolojik ve dzizgisel bir nitelik
ar-zetmektedir: Gelimi saylmak, mevcut ihtiyalar hiyerarini bu nitelii
haiz toplumlara gre deitirmekle mmkn olacaktr.
P.A.Conng ve S.M. Hines, Jr. gibi, bir ksm siyaset Bilimcisi ise, siyasal
gelime kavramnn terkedilerek, yerine siyasal evrim (Political evolution)
gibi baka bir kavram kullanlmasn
178
nermektedirler. Corning ve Hines, Jr. bir benzetme yaparak, siyasal gelime ile
siyasal evrim arasndaki farkn, ontogeny (canlnn meydana gelii) ile
phytogeny (canlnn gelimesi) arasndaki fark olduunu sylemektedirler :
Canlnn meydana geliini siyasal getime.onun gelimesini ise siyasal evrim
simgelemektedir. Bu adan, siyasal gelime duruma-zg bir olgu; siyasal evrim
ise, tarihsel ve evrensel bir olgu saylmaktadr. Yazarlara gre, siyasal evrim
u durumlarda vuku bulabilir: 1. Yeni bir ilev (ama) kabul edildiinde ve
uygun yeni siyasal pratikler, mekanizmalar veya yaplar yaratldnda; 2.
Varolan bir ilevin tmn veya bir ksmn ifa etmek iin yeni bir pratiin
veya yapnn yaratldnda: 3. Gerileme olduunda-varolan bir siyasal pratiin
veya yapnn uyarlayc nitelikteki basitletirilmesi veya zlmesi durumu. Bu
balamda, siyasal evrim eitli siyasal srelerde ve kurumlarda zaman iinde
ilevsel olarak anlaml yapsal yenilenmelerden ibaret saylmaktadr. te
yandan, yazarlara gre, siyasal gelime, rgtsel yetenekleri veya sosyal
amalar gerekletirme yeteneklerini kapsamaktadr. Bu adan bakldnda,
siyasal gelimenin daha fazla karmakl, modernlemeyi, demokratik ku-.
rumlan artrmas gerekli deildir. Bu itibarla, siyasal gelime sadece
sibernetik bi st yapnn kurulmasna iaret eden bir kavram olmaktadr.'2^
Corning ve Hines. Jr.'n nerileri, kavramsal mulakl gidermek bir yana bize
kalrsa daha da artrmakladr. Kendileri geri siyasal evrimin dzizgisel
olmadn, yani belirli bir ilerleme veya bymeye doru ynelmenin szkonusu
edilmeyeceini vurgulamaktadrlar. Bunu da Darwin'ci evrim anlayna
dayandrarak; anormal gelimi canllarda gelimemi beden blmlerine de
rastlanr (descent with modification) diye tanmlamaktadrlar.'2" Bununla
beraber, nerdikleri kavram tanm itibariyle ilerlemeyi artrmaktadr: Bir
canlnn evrimi, hele Darwin'in Trlerin Kkeni kitabndaki tezleri
hatrlandnda kelimenin tam anlamyla ilerlemeyi anlatmaktadr. stelik
Darwin'in canllarn evriminin doal seme yoluyla, yani yaam savan kazan-
mann varolaca ve evreye uyum salayaca tezi, evrimin esas itibariyle
azgelimilik-gelimilik dikotomisini ve dolaysyla
179
atmasn ierdiini aikar klar.
Yazarlarn tm evrimlerin zorunlu olarak daha iyiye ynelik deimeleri iermesi
gerekmez demeleri kavramlar siyasal evrimi, siyasal gelimeden daha az mulak
ve keyfi klmaya yetmemekledir. stelik siyasal evrimi daha geni bir biyolojik
evrim srecinin bir boyutu olduunu srarla vurgularken. Nitekim, yazarlarn
makalesi zerine ayn dergide R.H.Chilcote, R.A. Packenham ve F.W.Riggs
tarafndan yaplan yorumlarda da siyasal evrim kavramnn siyasal gelimenin
yerine nerilmesiyle hi bir eyin halledilemedii belirt-
mektedir<22).
Siyasal gelime almalarnda nde gelen otoritelerden'olan S.P. lluntington,
siyasal gelime kavramnn normatif yann bertaraf etmek amacyla siyasal
deime (political change) gibi baka^ir kav: ram daha kullanlmasn
nermektedir. Ancak, Huntington, literatrdeki yerleiklii gznne alndnda
siyasal gelime kavramnn yine de tamamen terkedilmesinden yana deildir^23'.
Gerekten de, Huntington, siyasal gelime kavramnn dzizgisel . ve ideolojik
oluuna ilk dikkati eken Siyaset Bilimcisi olmu; siya-sal olarak sacjeee
ilerlemenin deil, bozulmann da szkonusu olabileceini vurgulamtr. Bu
itibarla, ona gre, siyasal deSisme dediimizde, hem gelimeden hem de bozulma
veya gerilemeden sz retmemiz mmkn olabilecek; bylece belirli bir yn tayin
etmemiz de gndemden kacaktr.
Somut bir rnek vermek gerekirse, unu belirtebiliriz: Trkiye'nin 1945'te ok
partili hayata gemesi de, 12 Eyll 1980'de partisiz siyasal hayat yaamas da
siyasal deimedir. Bu rnekte siyasal deiim kavram, genel olarak bir durum
farkllamasn ifade etmekte kullanlmakta, ama deer yargs iermemektedir.
Kavramn normatif zellik kazanmas, o dnemde duruma maruz kalan toplum
bireylerinin kendi siyasal kltrlerinin ynlendirdii izemlerinin (Bk.Blm 2)
dnya toplumlarnn kltrel birikimlerinden ve dnya kon-joklrnden etkilenme
dereceieri tarafndan belirlenecektir (Aada bu hususa yeniden dneceiz).
Bu bakmdan belki daha arpc bir rnek eski Sovyetler Birlii'nin
180
durumudur. 1917 Sovyet devrimi olduunda bir siyasal deime yaand. O gnk
dnya konjonktrnde bu deime Ruslar tarafndan kendi tarihlerinde ok ileri
bir aama olarak algland ve dnya toplumlarna da insanlk idealleri
bakmndan ilerlemenin tek ve kanlmaz yolu olarak sunuldu. Gnmzde
Sovyetler Birliinin dalmas da ok byk bir siyasal deiimdir ve dnya
konjonktrne bal olarak gene ilerlemediye alglanyor. O kadar ki; 1917
deiiminin kurumlar, deerleri ve sembolleri byk ounluk tarafndan lanet
okunarak yerle bir edilebiliyor. O halde, 1917'de mevcut siyasal kltrn
biimlendirmi olduu izeme sahip olanlar iin. bugn Rusya'da olup bitenler
bir gelime deil, bozulma saylacaktr. Ama, 1917 izemine sahip olmayanlar da,
gn ilerleme, gemii bozulma olarak niteleye-ceklerdir. Dolaysyla, burada
grld zere, normatif olan deimenin kendisi deil, onun yorumlan veya
ona yklenen anlamdr.
.zetle belirtmek gerekirse, siyasal gelimenin ierdii normatif boyut;
toplumlar birbirleriyle kyaslayarak, onlar bir hiyerari iine yerletirip
alt srada olanlara bir yn belirlemek veya hedef gstermekle ortaya
kmaktadr. Oysa bu hedefi tayin eden dnva konjonktrdr. Toplumlar bu
konjonktrn dayatmasyla siyasal nl.rnk mevcut durumlarndan baka bir duruma
gemek isteyebilirler. Bu siyasal durum farkllamasna, "siyasal deime"
diyoruz ve belli bir hedefi veya yn iaret etmedii iin (nk szkonusu
durum farkllamas gene konjonktrel olarak "ilerleme" seklinde de. "bozulma"
eklinde de alglanabilir) siyasal gjjpe kavramna tercih ediyo-
imdi bu kavramla neyi anlatmak istediimizi aklamaya girielim.
II. Siyasal Deimenin Nitelii
Siyasal deime kavram, siyasal zmlemelerde aslnda, siyasal gelime
surecine girmi olan toplumlarn siyasal sistemlerinde meydana gelen deimeleri
anlatmak zere zaman zaman kullanlan bir kavramdr. Szkonusu deiimler daha
yaygn olarak siyasal modernleme
181
(political modernization) kavram ile ifade edilmektedir.
"Siyasal deime", dendiinde siyasal zmlemede bir siyasal sis-teme zr iki
tr deime kastedilmektedir: Sistem va kendi iinde
I
deimektedir, ya da o sistemin yerini baka bir sistem almaktadr. Eer bir
siyasal sistemin lider kadrosu ve kamu politikalarnn ierii deimi olsa
bile, o sistemin yaplrT, inan sistemi ve temel politi-"kiT(policy)
meselelerine yaklam znde ayn kalyorsa sistem-ii deime szkonusudur.
Buna karlk bir sistemin yaplarnda, inan < sisteminde ve temel politika
meselelerine yaklamda kfikln bir deiim varsa, sistemler-aras deiim
gndemdedir. Zaten asl siyasal deime ve siyasal aratrmaclarn ilgi oda
da bu ikinci tr deimedir. rnein D.Apter, tercihte bulunma (choice) olgusunu
esas alarak, sanayi toplumlarnn siyasal yapsnn buna dayandn,
dolaysyla bu toplumlann tercih seenekleri yaratan toplumlar olduunu
sylemektedir. Buna karlk, gelien veya modernleen toplumlar byle bir
yapsal olgudan yoksundurlar. Dolaysyla, her iki toplum tipinin siyasal
sorunlar ayrdr ve bunlar fakl inan sistemlerini ve politika yaklamlarn
gerekli klarlar. rnein, Apter'a gre, modernleen toplumlarn inan
sistemleri anlatmsal (consummately) dr. yani davran rntlerinin ouna
dinsel bir anlam ve deer atfedilir. Buna karlk, sanayilemi toplumlarn
inan sistemleri arasal (instrumental)dt, yani davran rntlerine akn
anlamlar asndan deil, daha dar, zgl ve pratik anlamlar asndan baka
dayanr. te yandan, modernleen lkelerin yaplan, genel olarak hiyerarik
nitelik gsterirken, sanayilemi lkelerin yaplan pramidal zellikler ierir.
Apter, bu erevede siyasal deiimin inan sisteminde veya normatif yapda
meydana gelecek kkl deiim ile siyasal yapda meydana gelecek kkl bir
deiimin kombinasyonu sonucu ortaya kacan belirtmektedir. Buna gre.
rnein bir toplumun inan sisteminin sabit kalmasna ramen, siyasal yaps
deitiinde veya tersi olduunda siyasal deime meydana gelmi saylacaktr.
phesiz, bu deime bir sistem tipinden dierine olacaktr ve Apter sistem
tiplerini drde ayrmaktadr: Hareketlendirici sistem, brokratik sistem,
teokratik sistem, uzlamac sistm<24).
182
Burada szkonusu sistemlerin ayrntlarna girmeyeceiz. Sadece unu sylemek
istiyoruz: Apter. deime kavramn kullanmakla beraber, aslnda teleolojik bir
aklama rneini vermektedir Bir kere, onun da deiimden anlad,
modernlemeye/sanayilemeye doru giditir. kincisi, bu anlamda bir toplumun
deiimini kanlmaz olarak dzizgisel ekilde grmekte ve izginin
dorultusunu da nceden belirlenmi bir hedefe (modern toplumun ideal sistemi
olan uzlamac tip) gre saptamaktadr. Nitekim, Apter'n sistem tiplerini
sralarken yapt derecelendirme, onun siyasal deimeden esasen dzgizisel
bir gelimeyi anladn bize net olarak gstermekledir: Apter'a gre teokratik
sistem geleneksel toplumlara: hareketlendirici sistem, sanayileme aamasna
girmi modernlemenin ge aamasndaki toplumlara; nihayet uzlamac sistem,
ileri sanayilemi toplumlara tekabl etmektedir.(25)
Apter'n siyasal deime anlayna sahip baka aratrmaclar da vardr.
Bunlardan biri C.F.Andntin'dir. Ajdrain de esas itibariyle sis-jemler-aras
deimeyle ilgilenmekte ve bir sistemin yapsnda, inan .isteminde ve temel
politika meselelerine yaklamndaki kkl leiimlerin bir sistem tipinden
dierine geie yol aacan ifade et-nektedir. Nitekim. Vietnam, Kba, ili,
Nijerya ve ran rnek olay-arn irdeleyerek bu deiimlerin hem sistem-iinde,
fakat esasen sis-emleraras ne ekilde meydana geldii zerinde
younlamaktadr. \ndrai'in almas zerinde ayrntl olarak durmamz
gerekmernek-edir. almann bizi asl ilgilendiren yn, onun da Apter gibi,
inceden belirli sistem tiplerini (Folk. Brokratik-Otoriter, Uzlamac,
iareketlendirici) saptamas ve bunlar arasndaki geii gene teleolojik >larak
deime diye aklamasdr. Bu adan, modeli, analitik olarak Vptcr'nkinden
daha kapsaml olsa bile, son tahlilde nermelerinin >nun yaklamndaki
yanlglarla malul olduu sylenebilir*26'.
Buraya kadar Apter'n ve Andrain'in almalaryla ksaca Emeklemeye
altmz husus: gemite siyasal gelime kavramnn ormatifliinin sebep
olduu yaygn ikayetlerden hareketle, daha son-aki almalarda ikame edilen
siyasal deime kavramnn da aslnda iiyasal gelimeden baka bir eyi ifade
etmedii ve ayn normatifiii
183
ierdiidir: Zarf deimi, ama mazruf ayn kalmtr. 4 Oysa, bizim bu
almada siyasal deime ile kasdettiimiz baka C^oir olgudur:^aha nce de
belirttiimiz gibi, siyasal deime, her eyden nce, bir toplumun iinde
bulunduu siyasal durumdan (buna siyasal hayat da diyebiliriz) dnya
konjoktrnn de dayatmasyla, baka bir siyasal duruma gemesi veya buna
ynelik bir srece girmesidir. Deimeyi gerekli klan faktr, o toplumun
siyasal kltrnn dnya toplumlar siyasal kltrleriyle temasa gelmesidir'27*.
Siyasal durumu o toplumun siyasal etkileim rntsnn somut grnm olarak
alglyoruz. Hatrlanaca gibi (Bk.Blm 2), siyasal etkileim tm somut
biimleri ile (iktidar, otorite, patronaj) veya bunlardan biri yoluyla bir
ahsn/topluluun dier bir ahs/topluluk zerinde kontrol kurma mcadelesi
olup; bu mcadeleyi ve sonulann topluma meru kabul ettirmesi srecidir.
Kontrol salamak, aslnda kendi izemimizi bakalarna kabul ettirbilmektir.
izemimizin ise siyasal kltrmz tarafndan biimlendiini biliyoruz. Bu
balamda, belirli bir kontrol yapsna dayanan mevcut siyasal durum ile siyasal
kltr arasnda bir uyumsuzluk varsa, o toplumda siyasal deime belirir.
Siyasal durum ile siyasal kltrn uyumsuzlua dmesine asl sebep, o toplumun
dier toplumlarn kltrleri ile temasa gelmesi ("dnya konjoktrnn dayatmas"
diye buna diyoruz) ve bu temas aracbla toplum bireylerinin izemlerinin
deimesidir.
O halde, "siyasal deime" dediimizde, bir toplumun siyasal kltrnn dier
toplumlarla temas sonucu deiimi araclyla toplum bireylerinin izemlerinin
deiimini: bu deiim sonucunda da mevcut kontrol yapsnn artk meru
grlmeyerek alternatif bir c^-yapnn tesisine ynelmeyi anlyoruz.
Burada hemen somut bir rnei Trkiye'den verebilen/: 1930'larda kontroln en
st kapsaml kurumu olarak devlete atfedilen nem ve tannan rol had safhadayd.
1980'lerin sonuna doru, toplumumuzda hemen her kesimin zerinde anlat
husus, "devletin kltlmesi" gerektiidir. Otuz yl zarfnda dnya
konjonktrnn Trk siyasal kltrne dayatt izem deiimi, sonunda kontrol
yapsnn deiimini de bylece gndeme getirmi oluyor. Bu siyasal
t
184
deimenin ortaya kmasndan baka bir ey deildir.
Siyasal deimenin iki ynnden szedebiliriz: 1. Deime hak ve faydalann daha
geni apta dalmna yol aan ynde olabilir. Bylece kontrol aralar daha
geni ekilde paylalr ve kitlelerin siyasete katlm artar. 2. Deime
statkonun rijid bir ekilde pekimesini salayacak bir ynelim ierebilir. Bu
bir anlamda ne pahasna olursa olsun tamamiyle istikrar'-8' salamaya ynelik
bir deimedir ve faizan ynelimler bu tre rnektir. Siyasal deimenin bu
zellii, onun siyasal gelime gibi nceden belirlenmi bir hedefe ynelik bir
sre olarak alglanmasn da nlemektedir.
///. Siyasal Deime ve Kontroln Kurumsallamas
Siyasal deime toplum bireylerinin izemlerinin deimesi araclyla
gerekletiine gre; gerek deime srecinin, gerek deime sonucu ortaya kan
yeni siyasal durumun meru kabul edilmesi nasl gerekleebilecek, dolaysyla
ortak bir izem nasl oluacaktr?
Soruya cevap ararken, daha nce sekinler ile kitle arasnda siyasal kltr
balamndaki aynm hatrlamamz gerekecektir. Sekinlerin sembollerin
maniplasyonu yoluyla kitleye kendi yorumlarn veya izemlerini empoze
ettiklerini ve bylece onlar zerinde kontrol tesis ettiklerini biliyoruz. Bunu
yaparken de sekinlerin sembollere kutsanm ve ek bir g vermeyi amalayan
isel ve dsal ereveleme yaptklarn hatrlyoruz. te yandan, ideolojinin
kolektif olarak paylalm anlamlarn ifade edilmesine ve aktarlmasna ara
olarak grd hizmet de akhmzdadr (Bk.Blm 3).
/imdi, bu balamda dnecek olursak, Jem siyasal deimenin V gerekliliinin
kabul ettirilmesinde, hem de ortaya kan yeni siyasal durumun meruluunun
salanmasnda sekinlerin en etkili ara olarak ideolojiyi kullanacaklarn
syleyebiliriz. Apter, sekinlerin bavurduu ideolojik arac siyasal din olarak
adlandrmaktadr129'. Bu kavramla Apter, sekinlerin ideolojiyi sembolik bir g
olarak; 1. devleti ve rejimi kutsal/dokunulmaz zelliklere dayandrmakta, 2. bu
kut-
185
sal niteliklerin topluluk dayanmasn srdrmeye esas tekil etmede
kullandklarn vurgulamaktadr130*. Sekinler bu sayede topluluu bi-rarada
tutmay baardklar lde, kontroln kurumsallamasn da gerekletirmi
bulunuyorlar. nk. Huntington'un da belirttii gibi, topluluk sadece biraraya
gelmek demek deildir: dzenlenmi olarak, srekli ve dengeli olarak biraraya
gelmedir ve bunun bir moral oydamaya ve karlkl kara dayanmas
arttr*31'.
Siyasal dinin rol bu noktada da belirir: Moral oydamay salar ve bunun iin
iyi ve kt, dost ve dman ayrm yaparak(32) topluluu ortak sembollere
yneltir ve ortak izemi tesis etmelerine yardmc olur. Bu balamda, kontroln
kurumsallamasnn, eski siyasal durumun meruluunun bozulma, yeni siyasal
durumun meruluun salanma derecelerine bal olduu sylenebilir. Bu bakmdan
siyasal deimeyi gerekletirenler konlrollarn kurumsallatrmada ortak izem
oluturmada yeni semboller yaratma zorunluluunu hissedecek-Ijjerdir.
IV. Siyasal Deime ve Kontrol Mcadelesi
Siyasal deiine temel ve marjinal niteliklerde olabilir'331. Temel siyasal
deimenin zellii, kontrol yapsn btnsel olarak dntrerek, mevcut
meruluu bozmasdr. Buna karlk marjinal siyasal deime, yeniden
merulatrc bir sretir: Yeni topluluklarn siyasal etkileime katlarak
kontrol kurumlarnda ksm yeniden yaplanmaya yol amalardr. rnein,
kadnlara oy hakk tannmas veya oy verme yann indirilmesi marjinal
nitelikte bir siyasal deimedir. Ama, kontrol kurumu olarak iktidar veya
otorite yapsnn btnsel olarak dnmesi, temel nitelikte bir siyasal
deimeye tekableder.
Bu iki tr siyasal deime de konjonktrel olarak hem bar yollardan, hem de
iddete dayanarak gerekleebilir. nk, gerek mevcut meruluun bozulmas,
gerek yeniden merulatrma: siyasal sreten dlanan eski topluluklar ile
siyasal srece yeni katlan topluluklar arasnda btnsel veya ksm
atmalar, dolaysyla kontrol ele geirme mcadelesini douracaktr.
186
Eer kontrol mcadelesinde bir topluluun fayda ve haklara ilikin ak bir
talepte bulunmas karsmda, dier topluluklann veya yerleik kontrol
kurumlarnn (rnein hkmetin) duyarsz kalmas; veya szkonusu talebe
direnmesi durumunda kolektif iddete bavurma olasl vardr*341. Bu itibarla,
kontrol mcadelesine dahil olan topluluklann ne tr kaynaklar seferber ederek
nasl kolektif siyasal eyleme geecekleri, bavuracaklar eylem tr, iinde
bulunduklar kontrol mcadelesinin nitelii tarafndan belirlenecektir. Ayn
ekilde bar yollar m. yoksa siyasal iddeti mi tercih edecekleri de.
giriecekleri siyasal eylem biimine ve hkmetten grecekleri tepkilere bal
olacaktr^.
-
Buna somut mek 26 Aralk 1991 genel seimlerinin ilk turundan sonra Cezayir'in
iine dt durumdur. Seimlerin ilk turunun sonularnda lslmi Selmet
Partisi (FlS)nin tek bana iktidar olma olaslnn belirmesi zerine, mevcut
hkmet ikinci turu iptal etmi, ordunun siyasal hayata mdahalesi gndeme
gelmitir. Hemen ardndan FIS'n halk derinmeye armas kontrol mcadelesini
bar yollardan saptrm ve kolektif iddet olasln dourmutur. Yalnz
hemen belirtmek gerekir ki. iddet olasln douran sadece hkmetin,
islamclarn taleplerine kar durmas deildir. Seimlerin sonucunda kontrol
ele geirdiklerinde islamclarn, kendileri dndaki topluluklann varlklann
tehdit etmi olmalandr Ama. hkmetten seimlerin iptal edilmesi yoluyla
grdkleri tepki, slamclar iddete bavurarak direnme gibi bir siyasal eylem
seenei ile kar karya brakmtr.
Tekrar soyut zmlemelere dnecek olursak; siyasal deimenin
kontrol mcadelesini hangi koullarda daha ok bar yollara kanalize
edebilecei sorusu da nem kazanmaktadr. ' %.
.^Bugn dnya konkjonktrnn dayatmasyla, toplumlarn siyasal
4> gndemlerindeki en nemil mesele, nceki blmlerde de sk sk
deindiimiz gibi, katlmac demokrasidir. Dolaysyla, siyasal
deimenin ap, yn, nitelii ve gerekleme yollar ne olursa
olsun; insanlarn kontrol paylamalar ve kendilerini ifade etme
zgrlne ve olanaklarna sahip olmak taleplerinin kontrol
187
mcadelesi sonucunda hayata geirilme ekli nemlidir: Her topluluun kendini
ifade etme ve kontrola katlma zgrln elde etmesi kontrol tekelleme
riskinden kurtaracaktr. Hibir topluluun tekelinde olmayan kontroln ifa
edilmesine gsterilen meruluk phesiz yaygn olacaktr. Bununla beraber,
kontroldan pay almada gene bir mcadele olacaktr ama, topumdaki yaygn
sosyolojik meruluk bu mcadelenin bar yollarla yaplmasn salayacaktr.
Yeni durumda, meruluun bozulmas: ne kadar kontroln bir topluluk tekeline
alnm olmasndan kaynaklanyorsa, dolaysyla dier topluluklar ne kadar ok
siyasal sreten dlyorsa, kontrol mcadelesinde bar yollara itibar etmeme
olasln davet edecek, kolektif iddete bavurma gndeme gelecektir. Bylece
deimenin "f douraca yeni siyasal durum da fiili g dengesine dayanacaktr.
<
BLM 7'NN DPNOTLARI
(1) S.P. Huntington-J.I. Dominguez, Siyasal Gelime, (ev.:E.zbudun),
Ankara (1986), s.l.
(2) Ayn eser, s. 1-3.
(3) Ayn eser, s.4
(4) Ayn eser, s. 123
(5) S.P.Huntington, "The Goals of Development", Understanding Political
Development, Eds., M.Weiner-S.P.Huntington, Boston, 1987 s.5
(6) Huntington-Dominguez, a.g.e., s.5-6
(7) Huntington-Dominguez, a.g.e., s.6
(8) S.P.Huntington, Political Order in Changing Societies, New Howen
1975, 9th Printing
(9) K.W.Deutsch, "Social Mobilization and Political Development", Pol-litical
Development and Social Cliange, Eds., J.L.Finkle-R.W.Gable, New York, 1971
(10) D.Aptcr, The Politics of Modernization, Chicago,* 1965
188
(11) D.Goulet, "Development for What?" Comparative Political Studies. 1 (1968)
(12) Siyasal gelime kavramnn mulakln ve keyfliini dipnot 8,9,10,11
'deki almalara atfta bulunarak yaptmz deerlendirme erevesinde ele
alan bir alma iin bk.: S.Chilton, Defining Political Development, Boulder,
1988, s.4-10.
(13) L.W.Pye, Aspects of Political Development, Boston, 1966, 3rd Printing,
s.33-44 .
(14) Ayn eser, s.45-48
(S) E.Kalayctolu, "Siyasal Gelime almalarnn Az Gelimilii"
Prof.Dr.mit Yaar Doganay'n Ansna Armaan, istanbul, 1982, s.513.
(16) S.P.Huntington, "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma", (ev.: E.zbudun),
AHFD 1/4 (1967), s.62-63.
(17) Huntington, "The goals of Development", a.g.m., s.26-27
(18) H.S.Park, Human Needs and Political Development, Cambridge, 1984. Blm
III. ,
(19) Ayn eser, s.66
(20) P.A.Corning-S.M.Hines, Jr. "Political Development and Political
Evolution", Politics and the Life Scienes. 6/2 (1988).
(21) Ay m makale, s. 145
(22) Bk., Politics and the Life i.eience, 6/8 (1988), s.157-163
(23) Zikreden: Chilton, a.g.e., s.6
(24) D.E.Apter, "Why Political Systems Change". Government and Opposition, 3/4
(1968) s.414-415.
(25) Ayn makale, s.416.
(26) C.F. Andrain, Political Change in tlie Third World, Boston, 1988,
zellikle Blm 1,2,3,4.
(27) Bu konuda bk:
J.S.Migdal. "Why Change? Toward a New Theory of Change Among Individuals in the
Process of Modernization", World Politics, 26/2
189
(1974).
(28) "Istikrar"dan neyin anlalaca konjonktrel olarak ve o toplumun siyasal
izemine gre deiik olabilir. Kavramn zaten yeterince mulakl konusunda
bk.: B.Hekimolu, "Modernleme ve Siyasal istikrarszlk". Toplum ve Bilim,
46/47 (1989).
(29) O.E. Apter, "Political Religion in the New Nations", Old Societies and New
States, Ed., G.Geertz. New York, 1963, s.61.
(30) Ayn makale, s.87.
(31) Huntington, Political Order ... a.g.c, s.10.
(32) Apter, "Political Religion", a.g.m., s.99
(33) Bu ayrm in bk.: K.M. Dolbeare, Political Change in the United States,
New York. 1974.S.6-7.
(34) Kolektif iddetin belirme koullan iin C.Tilly'nin dncelerinden
yararlanyoruz. Bu dnceler daha nce E.Kalaycolu'nun aadaki kitabnda
tartld ve eletirildii iin; gndermeleri bu kitaba yapyoruz: Bk.,
E.Kalaycolu, ada Siyasal Bilim, stanbul, 1984, s.305-313.
(35) Kalaycolu, ayn eser, s.308.
SONU
Bu almamzda, siyaset olgusunu belirli bir erevede zmlemeye tbi tutmu
bulunuyoruz. zmlemelerimize yn veren kavram kontrol olmutur.
nerdiimiz zmleme erevesi, bir toplumda topluluklar arasndaki siye/sal
etkileimin kontrol amalar, aralar ve kurumlan tarafndan nasl
biimlcndirildiinin aklamalarna dayanmaktadr. Aklamalarmzn dayand
temel ncl ise: kontrol tesis etmenin dourduu fiili siyasal durumun ne
olduunun saptanmasndan daha nemlisinin, o fiili duruma her topluluun kendi
izemi dahilinde ykledii anlam eklinde formle edilebilir. Bunda siyasal
lailtrn oynad roln nemine ayrca sk sk.dikkat ekilmitir. nk
yukarda belirtilen ncln ynlendirmesiyle, gerek kontroln yneldii
amalarn, gerek kulland aralarn son tahlilde birer kltrel kurgulanma
olduu anlay aklamalarmz belirlemitir. Bu anlay, ayn zamanda,
"sosyolojik" olann iinin doldurulmasnda da ilev grmtr. Bylece, siyaseti
sosyolojik olarak zmlemenin ncelikle ne tr bir sosyoloji yapldyla
ilgili olduunu gstermeye giriilmitir.
190
191
KAYNAKA
Abadan, N. : 1965 Seimlerinin Tahlili, Ankara, 1966.
Abrams, P. : "Notes On The Difficulty Of Studying The State", Journal Of
Historical Sociology, 1/1, 1988.
Almond, G-Verba, S. : The Civic Culture, Princeton, 1963.
Almond, G. : Comparative Politics: A Developmental Approach, Boston, 1966.
Almond, G.-Powell, Jr.,B; : Comparative Politics: System, Process And Policy.
Boston, 1978, Second Edition.
Almond, G.-Powell, Jr.,B.(E-ds.) : Comparative Politics Today: A World View.
Boston, 1980.
Almond, G.A. : "The Return To The State". APSR, 82/3, 1988.
Andrain, C.F. : Political Change In The Third World, Boston, 1988.
Apter. D.E. : "Political Religion In The New Nations", Old Societies And New
States, Ed.G.Geerlz, New York, 1963.
Apter, D. : The Politics Of Modernization, Chicago, 1965.
Apter, D.E. : "Why Political Systems Change", Government And Opposition,3/4.
1968.
Aron, R. : Main Currents In Sociological Taught, I, New York. 1968.
Badie, B.-Brinbaum,P. : The Sociology Of The State, (Franszca'dan ev.:
A.Goldhamncr), Chicago. 1983.
Barbalet, J.M. : Citizenship, Minneapolis, 1988.
Belanger, A.J. : Framework For A Political Sociology, Toronto, 1985.
Bendix, R.-Lipset, S.M. : "The Field Of Political Sociology". Political
Sociology: Selected Essays, Ed.L.A.Coser, New York, 1966:
Bendix, R. : Nation-'Building And Citizenship, Garden City. 1969, (Anchor Books
Edition). Bendix, R. : Nation-Building And Citizenship, Garden City, 1969,
(Anchor Books Edition).
Bendix, R. : "Introduction". State And Society: A Reader In Comparative
Political Sociology, Ed.R.Bendix ve Dierleri, Berkeley, 1973.
Berger, P. :' Invitation To Sociology, Harmondsworth, 1978.
Berger, P.-Luckmann, T. : The Social Construction Of Reality, Harmondsworth,
1981.
Bernstein, B. : Class, Codes And Control. Vol.1, London, 1971.
Beymc, K.von : Political Parties In Western Democracies, Alders-hoi. 1985.
Bobbio, N.-Texier, J. : Gramsci ve Sivil Toplum, (ev.: A. pek-
193
K.Somer), Ankara, 1982.
Boggs, C. : Social Movements And Political Power, Philadelphia. 1986.
Braungart, R.G. : "Political Sociology: History And Scope", Handbook Of
Political Behavior, Vol.5. S.Long, New York, 1981.
Buinin, K. : Sivil Toplum ve Devlet, Istanbul, 1981.
Canbolat, S.-Canbolat, B. : Seim Kanunlar ve Siyasi Partiler Kanunu, Ankara,
1987.
Cassirer, E. : insan stne Bir Deneme, (ev.: N.Arat), stanbul, 1980.
Ccrny, P.G. : The Changing Architecture Of Politics, London, 1990.
-^-Charon, J.M. : Symbolic Interdctionism, Englewood Cliffs, 1989, Third
Edition.
Chilton, S. : Defining Political Development, Boulder, 1988.
Claessen, H.-Skalnik, P. : The Early State, The Hague, 1978.
Cohen, A.P. : The Symbolic Construction Of Community, London, 1985.
Converse, P.E. : "The Nature Of Belief Systems In Mass Publics". Ideology And
Discontent, Ed. D.Apter, New York, 1964.
Corning, P.A.-Hines, Jr., S.M. : "Political Development And Political
Evolution", Politics And The Life Sciences,. 6/2, 1988.
Coser, L.A- : "Introduction", Political Sociology: Selected Essays,
Ed.L.A.Coser, New York, 1966.
alar, B. : Anayasa Bilimi, Istanbul., 1989.
Dahi, R.A. : "The Behavioral Approach In Political Science". Contemporary
Political Thought. Ed.J.A.Gould-V.V.Thursby. New York. 1966.
Deutch, KW. : "Social Mobilization And Political Development". Political
Development And Social Change, Eds.J.L.Finkle, K.W.Gable, New York, 1971.
Dittmer, L. : "Political Culture And Political Symbolism", World-Politics,
29/4, 1977.
Dolbeare, K.M. : Political Change In The United States, New York, 1974.
Duverger, M. : Sosyal Bilimlere Giri. (ev.:.Oskay). 1973.
Duverger, M. : Siyasi Partiler, (ev.:E.zbudun), Ankara, 1974, tkinci Bask.
Duverger, M. : Siyaset Sosyolojisi, (ev.: .Tekeli), stanbul, 1975.
Easton, D. : A Systems Analysis Of Political Life, New York, 1965.
"
194
Easton, D. : A Framework For Political Analysis, Chicago, 1979,
(Phoenix Edition). Easton, D. : A Systems Analysis Of Political Life,
Chicago, 1979,
(Phoenix Edition).
Edelman, M. : Politics As Symbolic Action, New York, 1971. Effarl, A. :
"Power To The Paradigms: An Editorial Introduction",
Perspectives In Political Sociology, Ed.A.Effart, New York, t.y. Eisenstadt,
S.N. : "Breakdowns Of Modernization", Readings In
Social Evolution And Development, Ed.S.N.Eisenstadt, New York,
1970.
Eisenstadt, S.N. : "General Introduction: The Scope And Development Of
Political Sociology", Political Sociology: A Reader,
Ed.S.N.Eisenstadt, New York, 1971. Elder, C.D.-Cobb, R.W. : The Political
Uses Of Symbols, New
York, 1983. Elkins, DJ.-Simeon, R.E.B. : "A Cause In Search Of E/fect, On
What Does Political Culture Explain?", Comparative Politics, 11/2,
1969. Entreves, A.P. : The Notion Of The State, Oxford,
1969,
(Dzeltilmi Yeni Bask). Erolu, C. : Devlet Nedir?, Ankara, 1990. Evans,
P.B.-Rueschemeyer,D.- Skocpol,T. : Bringing The Slate
Back In, New York, 1985. Fagen, R.P. : The Transformation Of Political
Culture In Cuba,
Stanford, 1969.
Fiske. S.T.-Taylor, S.E. : Social Cognition. New York, 1987. -Frey, F.W.
: The Turkish Politial Elite, Cambridge. 1965. Frey, F.W. : "Patterns Of
Elite Politics In Turkey" Political Elite
In The Middle East, Ed.G.Lenczowski, Washington, 1975. Frisby, D.-Sayer,D. :
Society, London, 1986. Geertz, C. : "Thick Description: Toward An
Interpretive Theory Of
Culture", The Interpretation Of Cultures, New York, 1973. Goulet, D. :
"Development For What?", Comparative Political Studies, I, 1968. Greer, S. :
"Sociology And Political Science", Politics And The
Social Sciences, Ed.S.M.Lipset, New York, 1969. Gunnel, J. : "Social
Science And Political Reality: The Problem Of
Explanation", Social Research, 35/1, 1968. Habermas, J. : "Kamusal
Alann Yapsal Dnm", (ev.:
T.Bora), Defter, 16,1991.
Hail, J.A.-Ikenberry. G.J. : The State, Minneapolis, 1989. Hall, P.M. :
"A Symbolic Interactionist Analysis Of Politics"
Perspectives In Political Sociology, .Ed.A. Effrat, New York, t.y.
195
I
Hamilton, R.F.-Wright, J. : New Directions In Political Sociology.
Indiapolis. 1973.
Hassan, 0. : lk Devlet Neye Yarar?11. Yapt, 49/4, 1984. Hekimolu, B.
: "Modernleme ve Siyasal stikrarszlk". Toplum
ve Bilim, 46/47, 1989.
Held, D. : Models Of Democracy, Stamford, 1987. Heper, M. : Stale
Tradition In Turkey, North Humbersidc, 1985. Hertzler, O. : A Sociology Of
Language, y.y., 1965. Huntington, S.P. : "Siyasal Gelime ve
Siyasal Bozulma",
(ev.:E.zbudun), HFD, 22-23/1-4 1967. Huntineton. S.P. : Political Order
In Changing Societies, New
Haven, 1975, g.b. Huntington. S.P.- Dominguez, J.L. : Siyasal Gelime,
(ev.:
E.zbudun), Ankara, 1986. Huntington, S.P. : "The Goals Of Development",
Understanding
Political Development, Eds.M.Weiner-S.P.Huntington, Boston,
1987.
Janda, K. : A Conceptual Framework For Tlie Comparative Analysis Of
Political Parties, Beverly Hills, 1970. Janowitz, M. : "Political
Sociology", International Encylopedla Of
The Social Sciences, Vol.11-12. Reprint Edition. 1972. Jung, H.Y. : "A
critique Of The Behavioral Persuasion In Politics:
A Phenomcnological View", Phenomenology And The Social Sciences, Ed.M.Natanson,
Vol.2, Evanston. 1973. Kalaycolu, E.:"Siyasal Gelime almalarnn Az
Gelimilii".
Prof.Dr.mit Yaar Doanay'n Ansna Armaan 2, istanbul, 1982. Kalaycolu,
E.ada Siyasal Bilim, stanbul, 1984. Kalaycolu, E.:"Siyaset Biliminde
Davransal Yaklam ve Nicel
Aratrma: Trkiye rnei". "Atatrk Trkiyesi'nde adalama ve
Siyasal Bilim Konferansna sunulan tebli, stanbul, 1984. Kalaycolu,
E.:"Political Culture And Regime Stability: The Case Of
Turkey", Ekonomi ve dari Bilimler Dergisi, 2/3, 1988. -Karpat, K. :
"Siyasal ilimler Aratrmalar", Trkiye'de Sosyal
Aratrmalarn Gelimesi, Ankara, 1971. Kelly, G.A.:"Who Needs A Theory Of
Citizenship?". Daedalus, 108/4,
1979. Key, V.O.:Politics, Parties And Pressure Groups. New York, 1964,
Fifth Edition. Kr ay, M. :"Sosyal Deime ve Sosyal Bilimler", Trkiye'de
Sosyal.
Aratrmalarn Gelimesi, Ankara, 1971. Klal. A.T. : "Rejim Asndan
Aratrlmas Gereken ki Sorun:
Genlik Hareketleri ve Sandk Bana Gtimeyen Semenler".
Trkiye'de Sosyal Arsalirmalanq Gelimesi, Ankara, 1971.
196
King. D.S. : The New Right, Chicago, 1987.
Klatch, R.E. : "Of Meaings And Masters: Political Symbolism And Symbolic
Action", Polity, 21/1, 1988.
Kress, G.-Hodge, R. : Language And Ideology, London. 1979.
Kuhn, T. : Bilimsel Devrimlerin Yaps, (ev.:N.Kuya), Istanbul. 1982.
Langer, S.K. : Philosophy In A New Key, Cambridge, 1971. Third Edition.
LaPalombara, J.-Weiner,M. : "The Origin And Development Of Political Parties",
Political Parlies And Political Development, Eds.J.LaPalomhara-M.Weiner,
Princeton, 1966.
LaPalombara. J. : Politics Within Nations, New Jersey, 1974.
Leiserson, A. : "The Place Of Parties In The Study Of Politics", Political
Parlies: Contemprory Trends And Ideas, Ed.R.C.Macridis, New York, 1967.
Lewellen, T.C. : Political Anthropology, South Hadley, 1983.
Lipset, S.M. : "Political Sociology", Sociology Today, Vol.1. Ed.R.K.Mcrton ve
dierleri. New York, 1959.
Lipset S.M. : "Political Cleavages In Developed' And 'Emerging'. Polities",
Cleavages. Ideologies And Party Systems, Bd.E.Allardt -" Y.Liltunen, Turku,
1964.
Lipset, S.M.-Rokkan. S. : "Cleavages Structures, Party Systems And Voter
Alignments: An Introduction", Eds. S.M.Lipsel-S.Rokkan, Party Systems And Voter
Alignments, New York, 196,7.
Lipset, S.M.-Schneider. W. : "Political Sociology", Sociology: An Introduction,
Ed.N.J.Smelser. New York. 1973.
Macciocchi, M.A. : "Hegemonya, Tarihi Blok, Devlet", (ev.:.Tekcli), Birikim,
26. 1977.
Macphcrson, C.B. : The Life And The Times Of Liberal Democracy, Oxford, 1977.
Mardin, . : ideoloji, Ankara. 1982, ikinci Bask.
Mardin, . : "Kontrol Felsefesi ve Geleceimiz", Siyasal ve Sosyal Bilimler
(Makaleler 2), istanbul, 1990.
Mardin; . : "Siyasal Szlmzn zellikleri: 1. 'Faizm', Siyasal ve Sosyal
Bilimler (Makaleler 2), istanbul. 1990.
Mardin, . : "Trkiye'de Muhalefet ve Kontrol", Trk Modernlemesi: Makaleler
4, istanbul, 1991.
Marshall, T.H. : Class, Citizenship And Social Development, Garden City, 1965,
Ancher Books Edition.
Michels, R. : Political Parties: A Sociological Study Of The Oligarchical
Tendencies Of Modern Democracy, Glcnce, 1958.
Migdal, J.S. : "Why Change? Toward A New Theory Of Change Among Individuals In
The Process Of Modernization", World Politics,
197
Strong Societies And Weak States, Princeton.
Kapitalist Devlet So-
26/2, 1974.
Migdal, J.S. 1988.
Miliband, R.-Poulantzas, N.-Laclau, E. runu, (ev.: Y.Berkman),
Istanbul, 1977.
Miliband, R. : Marxism Politics, London, 1977.
Netti, J.P. : 'The State As A Conceptual Variable", World Politics, 20, 1968.
Neumann, S. : "Toward A Comparative Study Of Political Parties", Ed.S.Neumann,
Modern Political Parties, Chicago, 1975, (Midway Reprint).
Nordlinger, E.A. : "Taking The State Seriously", Understanding Political
Development, Eds, M.Weiner-S.P.Huntington, Boston, 1987.
Olsen, M.E. : Participatory Pluralism, Chicago, 1982.
Openheimcr, F. : Devlet, (ev.: A.enel-Y.Sabuncu), Istanbul, 1984.
Ostrogorski, M. : Democracy And Organization Of Political Parties, Garden City,
1964.
zbuduri, E. : "M.Duverger'nin 'siyasi Partiler'i ve Siyasi Partilerin
ncelenmesinde Baz Metodolojik Problemler", HFD, 21/1-4, 1964.
zbudun, E. : Parti Disiplini, Ankara, 1968.
zbudun, E. : Trkiye'de Sosyal Deime ve Siyasal Katlma, Ankara, 1975.
zbudun, E. : Siyasal Partiler, Ankara, 1979, 3.b.
zbudun, E.:"Turkey Politics Of Political Clientelism", Eds.S.N.Eisenstadt-
R.Lemarchad, Political Clientelism, Patronage And Development, London, 1981.
zbudun, E. : Trk Anayasa Hukuku, Ankara, 1986.
Park,H.S. : Human Needs And Political Development, Cambridge, 1984.
Patrick, CM. : "Political Culture", Social Science Concepts: A Systematic
Analysis, Ed.,G.Sartori, Beverly Hills, 1984.
Pekonen, K. : "Symbols And Politics As Culture In The Modern Situation: The
Problem And Prospects Of The 'New'", Contemprory Political Culture,
Ed.J.R.Gibbins, london, 1989.
Poggi, G. : The Development Of The Modern State, Stanford, 1978.
Portelli, H. : Gramsci ve Tarihsel Blok, (ev.:K.Somer). Ankara, 1982.
Pranger, R.J. : The Eclipse Of Citizenship, New York 1968.
Psathas, G. : "Introduction", Phenomenological Sociology, Ed.G.Psathas, New
York, 1973.
Pye, L.W; : Politics, Personality And Nation Building: Burma's
198
Search For Identity, New Haven, 1962.
Pye, L.W. : "Introduction: Political Culture And Political Development",
Political Culture And Political Development, Eds.L.W.Pye-S.Verba, Princeton,
1965.
Pye, L.W. : Aspects Of Political Development, Boston, 1966, Third Printing.
Pye, L.W. : The Spirit Of Chinese Politics, Cambridge, 1968.
Rakovski, M. : "Capitalist And Socialist States: A Critique Of The Convergence
Thesis", States And Societies, Ed.D.Held et al, New York, 1983.
Ramirez: F.D. : "Comparative Social Movements", Institutional Structure:
Constituting State, Soiety. And Individual, Eds, G.M.Thomas, Newbury Park, 1987.
Randall, V. : "Introduction", Political Parties In The Third World,
Ed.V.Randall, London, 1988.
Ranney, A. : "The Concept Of 'Party', "Political Research And Political Theory,
Ed. O. Garceau, Cambridge, 1968.
Rockmann, B.A. : "Minding The State-Or A State Of Miid?", CPS, 23/1, 1990.
Rokkan, S. : "International Cooperation In Political Sociology", Mass Politics:
Stmlies In Political Sociology, Ed.E.Alladt-S.Rokkan, New York, 1970.
Rokkan, S. : "Dimensions Of Stase Formation And National Building: A Possible
Paradigm For Research On Variations Within Europe". The Formation Of National
States In Western Europe, Ed.C.Tilly, New Jersey, 1975.
Rosenberg, S.-World, D.-Chilton.S. : "Taking A Piagetian Point Of View",
Political Reasoning And Cognition: A Piagetian View, S.Rosenberg - D.Ward -
S.Chilton. Durhan, 1988.
Runcima, W.G. : Social Science And Political Theory, Cambridge, 1969, Second
Edition.
Sabine, G.H. - Tharson, T.L., : A History Of Political Theory, Hinsdale, 1973,
Fourth Edition.
Sanbay, A.Y. : "Siyaset(in) Sosyolojisi, Siyaset(in) Bilimi, Siyasal
Sosyoloji", iktisat ve Sosyal Bilimler, C.2, S.2. 1981.
Sartori, G. : "Politics, Ideology And Belief Systems", American Political
Science Review, 63, 1969.
Sartori, G. : "From The Sociology Of Politics To Political Sociology", Politics
And The Social Sciences,. Ed. S.M.Lipset, 1969.
Sartori. G. : Parties And Party Systems, New York, 1976.
Sartori, G. : Demokrasi Kuram, (ev.: D.Baykal), Ankara, t.y.
Savran. G. : Sivil Toplum ve tesi, Istanbul, 1978.
Sayar. S. : "Political Patronage In Turkey", Ed. E.Gellner -
199
J.Waterbury, Patrons And Clients In Mediterranean Societies, London, 1977.
Schwartzenberg. R.G. : Sociologie Poliiique, Paris, 1974.
Scott, J. : "Patronage Or Exploitation?", Patrons And Clients In Mediterranean
Societies, Eds.E.Gcllner - J.Waterbury, London, 1977.
Seiler. D.L. : Parties et Families Politiques, Paris, 1980.
Sunar, 1. : Dn ve Toplum, Ankara. 1979.
Tekeli, . : David Easton'un Siyaset Teorisine Katks zerine Bir nceleme,
istanbul, 1976.
Thomas, G.M. : "Revivalism. Nation-Building And Institutional Change",
Institutional Structure: Constituting State, Society And Individual, Ed.G.M.
Thomas, Newbury Park, 1987.
Thompsno, D.F. : The Democratic Citizen, Cambridge, 1970.
Thompson, J.B. : Studies In Theory Of Ideology, Cambridge, 1984.
Touraine, a. : Return Of The Actor. (Cev.: M.Godzich), Minneapolis, 1988.
Tucker, R.C. : "Culture, political Culture. Communism", Political Culture And
Communist Studies Konferansi'nda Sunulan Tebli, 19-21 Kasm 1971.
Tunaya, T.Z. : Trkiye'de Siyasi Partiler, istanbul. 1952.
Turan, I. : "Trkiye'de Siyasal Kltrn Oluumu". Trk Siyasal Hayatnn
Geliimi, Eds. E.Kalaycolu - A.Y.Sarbay. istanbul. 1986.
Turan I. : Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, istanbul, t.y., kinci Basm.
Turner, B.S. : Citizenship And Capitalism, London, 1986.
Vergin, N. : Siyaset Sosyolojisi, istanbul, t.y.
Walzer. M. : "Citizenship". Political Innovation And Conceptual Change,
Ed.T.Ballot, New York, 1989.
Weiner, M. : "Changing Conception Of Citizenship In A Multi Ethnic Society",
The Citizen And Politics: A Comparative Perspective, Ed.S.Verba - L.W. Pye,
Stanford. 1978.
Wuthnow, R. : "Comparative Ideology", International Journal Of Comparative
Sociology, 22/3-4. 1981.
Wuthnow, R. : Meaning And Moral Order: Explorations In Cultural Analysis,
Berkeley, 1987.
Yldrm, C. : Bilim Felsefesi, Istanbul, 1972, ikinci Basm.
200
Trkiye'de Siyasal Sosyolojinin ilgi Alanlarna ilikin Yaplan Baz
almalar
Abadan, Y. : Amme Hukuku ve Devlet Nazariyeleri Ankara. 1952.
Abadan, Y. : "Trkiye'de Siyasi Partiler ve Tazyik Gruplar", SBF. 100"iincii
Yldnm Armaannda, Ankara 1959, SBF. yayn 97-79. Sh. 77-118.
Abadan, Y. : "Das Trkische Partcingesctz" (Trk Siyasi Partiler Kanunu) Hrgb.
K.B. Bracher. C.Dawson. W.Geiger, R.Smend. Die moderne Demokratic nd ihr
Recht. (Modern Demokrasi ve Hukuku), Tubingen 1966, Sh.283-304.
Abadan-Unat. N. : "Devlet idaresinde Menfaat Gruplarn Rol", SBFD. 1 (1959).
Abadan-Unat, N. : "Ankara ehir Nfsunun Siyasi Eilimlerinden Baz rnekler".
SBFD, 2 (1965)a
Abadan-Unat, N. : "Trk Genliinin Deer Yarglar ve Siyasi Davran" SBFD,
1 (1965)b
Abadan-Unat. N. : "Turkish Elections 1965 "Government and Opposition. 3 (1966)b
j
Abadan-Unat. N. : Anayasa Hukuku ve Siyasi Bilimler Asndan 1965 Seimlerinin
Tahlili, Ankara, 1966 a
Abadan-Unat. N.-Ycekk, A.N. : "1961-1965 Seimlerinde Oy verme
Davranlaryla ilgili Baz Yorumlar "SBFD 4 (1967)
Abadan-Unat, N.-Ycckk. A.N. : "Religious Pluralism in Turkey" Milletleraras
Mnasebetler Trk Yll, 1969-1970
Abadan-Unat, N. : "Die Trkische Dcmokratie seit 1960". Mittei-lngen der
Sdot-Eupa-Gescllscltafl, Het'tz. 1970
Abadan-Unai. N. : "Trk niversite rencileriyle Gen ilerin Siyasal
Eilimleri" SBFD, 1 (1971)
Abadan-Unat, N.(Derleyen): Trk Toplumunda Kadn, Ankara, 1979 a
Abadan-Unat, N. : "Patterns of Modernization and Turkish Democracy"
Milletleraras Mnasebetler Trk Yllm, XVIII (1979)b
Abadan-Unat, N. : "Women in Government as Poliycnakers and Bureucrats: The
Turkish Case". Women, power and Political Systems Ed.M.Rendel, London, 1981.
Aaoullar. M.A. : L'lslam Dans La Vie Poliiique De La Turquic, Ankara, 1982
Akad, M. : Bask Gruplarnn Siyasal iktidarla ilikileri, stanbul, 1976
Akarl, E.D. : "The State as a Socio-Cultural phenomenon and Poli-
201
Ed.E.D. Akarh-G.Ben-Dor. Istanbul, 1975 Alkan, T. : Aydnlar Ve Siyaset,
Ankara, 1977 Alkan, T. : Siyasal Toplumsallama, Ankara, 1979 Alkan, T.
: Saldrganlk, nyarg ve Yabanc Dmanl, stanbul,
1983 Akit, B. : "Trkiye'de Siyasal ve ideolojik Grlerin Toplumsal
ve Snfsal Belirleyicileri: iller ve Mahalleler Dzeyinde Bir
inceleme". Gelime Dergisi, 13 (1976) Aksin, S. : "Birinci Merutiyet
Meclis-i Mebusan", SBFD, 1
(1970)a Aksin, S. : "Birinci Merutiyet Meclis-i Mebusan'mn Ele Ald
Balca Sorunlar-Il" SBFD, 2 (1970)b
Aksin. S. : "ittihat ve Terakki zerine", SBFD, 1 (1971) Aksin, S. :
Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul, 1980 Arat, Y. : Women in
Turkish Politics, Princeton University
1983,yaynlanmam doktora tezi Armaan, S. : "Memleketimizde ilk
Parlamento Seimleri" Arna-
naa: Kanun-u Esasi'nin lOO.Yh, Ankara, 1978 Ate. T. : "I..I.F.
rencilerinin Demokrasi Anlay zerine Bir
Aratrma Deerlendirmesi", IFM L/4 (1976-1977) Aybay, R. : The Role and
Position of Political Science in Turkey",
The Turkish Yearbook of International Relations, 1977, Sh. 13-20 Aybay, R. :
"Yasama Meclislerin tzkleri", Kanun-u Esasinin
100. Yl Sempozyumu, Hazrlayan: Siyasi ilimler Trk Dernei, Ankara, 1977.
S.283-326 Aybay, R. : "The Constitution and Judical Review in Turkey",
SBF. Yayn. Armaan, Kanunu Esasinin 100. Yl, Ankara, 1978,
Sh. 331-351 Baykal, D. : Siyasal Katlma: Bir Davran ncelemesi, Ankara
1970, SBF yayn' Berkes, N. : Siyasi Partiler, Ankara, 1946
iki yz Yldr Neden Bocalyoruz. stanbul, 1964 a The Development of Secularism
in Turkey, Montreal,
Berkes, N. Berkes. N.
1964 b Berkes. N.
1965 Berkes, N
M. :
1981 Bozdemir, M.
1982 Bulutay, T.Yldrm, N.
Batclk Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Ankara,
Trkiye'de adalama, Ankara. 1973 Bozdemir, "Terr(m) ve Terrrizm(mi)?"
Yllk (SBF, BYYO). C.V1,
Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklan, Ankara,
"Trk^ Semenlerin Oy Verme 202
Eilimlerinde iktisadi Sebepler" SBFD, 23 (1968) Bulutay, T. : "Trk
Toplumsal Hayatnda ktisadi ve Siyasi
Gelimeler", SBFD, 2 (1970) am, E. : Devlet Sistemleri, stanbul, 1976 Da
ver, B. : Trkiye Cumhuriyetinde Laiklik, Ankara, 1955 Daver, B. : "Az
Gelimi lkelerde Siyasal Elit", SBFD, 2
(1965) .
Davcr, B. : "Secularism in Turkey: A Dilemma in Turkish Politics
SBFD, 1 (1967)
Ergil, D. : Yabanclama ve Siyasal Katlma, Ankara, 1980 a Ergil, D.
: Trkiye'de Terr ve iddet, Ankara, 1980 b Ergder, . : "Changing
Patterns of Electoral Behavior in Turkey"
Boazii niversitesi Dergisi, VII/IX (1980-1981). Ergder, . : Trkiye'de
Tarm Fiyat Destek Siyasas ve Si\aset,
stanbul, 1981 '
Erolu, C. : Demokrat Parti: Tarihi ve deolojisi, Ankara, 1970 Geyikda,
M.Y. : Political Parties in Ttrkey-The Role of islam.
New York 1984, Praegcr Special Studies" Glmen, Y. : Trk Semen
Davrannda Ekonomif ve Sosyal
Faktrlerin Rol, stanbul, 1979 Gne, T. : Parlamenter Rejimin Bugnk
Manas ve ileyii,
stanbul, 1956 Grbz, Y. : Siyasal Sistemle/-. stanbul, 1980
Hepcr,
M. : Brokratik Ynetim Gelenei, Ankara, 1974 Heper, M. : "The
Recalcitrance of the Turkish Public Bureucracy to
'Bourgeois Politics'in Turkey: A Multi-Factor Political Stratification
Analysis", The Middle East Journal, Autumn 1976 a Hepcr. M. : "Political
Modernization as Reflected in Bureaucracy
and a 'Historical Bureaucratic Empire' Tradition". IJMES, 7 (1976)
b Heper, M. : "Atatrklk: Karizmann Emredice Siyasal
ereveye Dnm", Prof.Dr. Blent N.Esen'e Armaan, Ankara,
1977 Heper, M. : "Osmanl Siyas Hayatnda Merkez-Kenar likisi"
Toplum ve Bilim, 9/10 (1980) Heper, M. : "slam. Polity and Society in
Turkey: A Middle Eastern
Perpective", The Middle East Journal, 3 (1981) Heper, M.-Tachau, F. : "The
State, Politics, and the Military in
Turkey" Comparative Politics, October, 1983 sen, G.B. : "Terrizm: Deiik
Boyutlaryla ada Bir Sorun"
Dicle tuv.Ilukk Fakltesi Dergisi, 1 (1983) Kalaycolu, E. : "Siyasal
Katlmann Koullarna Genel Bir
Bak," IFM, C.37, 1979 Kalaycolu, E. : "Why Legislatures Persist in
Developing Count-
203
rics: The Case Of Turkey" Legislative Studies Quarterly, (1980)
Kalaycolu. E.-Turan. 1. : "Measuring Political Participation: A.Cross
Cultural Application". Comparative Political Studies, 1 (1981)
Kalaycolu, E. : Karlatrmal Siyasal Katlma: Siyasal Eylemin Kkenleri
zerine Bir nceleme, stanbul, 1983
Kapan, M. : "Demokratik Teori Alannda Baz Yeni Gr ve Tartmalar".
Prof.Dr.Blent N.Esen'e armaan, Ankara. 1977
Karamustafaolu, T. : Yasama Meclisinde Komisyonlar, Ankara 1965
Karpat, K.H. : Turkey's Politics. Princeton, 1959
Karpat. K. : Trk Demokrasi Tarihi, istanbul, 1967
Karpat, K.H. : "Structural Change, Historical Stages of Modernization and the
Role of Social Groups in Turkish Politics" Social Change and Politics in Turkey,
Ed.K.H.Karpat, Leiden. 1973
Karpat, K.H. : "The Politics of Transition: Political Attitudes and Party
Affiliation in Turkish Shantytowns", Political Participation in
' Turkey, Ed.E.D.Akarh-G.Ben-Dor, Istanbul, 1975
Karpat, K.H. : "Turkish Demokracy at Impasse: Ideology. Party Politics, and the
Third Military Intervention" International Journal of Turkish Studies, 2/1
(1981)
Kele, R.-Unsal, A. : Kent ve Siyasal iddet, Ankara. 1982 SBF Yayn
Klal, A.T. : Forces Politiaues dans la Turquie Moderne. Ankara,
1967
Klal, A.T. : renci Ayaklanmalar, Ankara, 1974 a Klal, A.T. :
"Trk Ordusunun toplumsal Kkeni zerine bir
Aratrma, SBFD. 3/4 (1974) b
Kili, S. : Turkey: Case of Political Development Istanbul. 1968 -Kili. S.
: Kemalism, Istanbul, 1969 Kili, S. : 1960-1975 Dneminde Cumhuriyet
Halk Partisinde
Gelimeler, istanbul, 1976 Kili. S. : Atatrk Devrimi: Bir adalama
Modeli, Istanbul-
1981 Kongar, E. : imparatorluktan Gnmze Trkiye'nin Toplumsal
Yaps, stanbul. 1976
Kongar. E. : Atatrk ve Devrim kurumlar, istanbul, 1981 Mardin. . :
"Historical Determinants of Social Stratification:
Class and Class Consciousness in Turkey" SBFD, 4 (1967) Mardin, . :
"Power. Civil Society and Culture in the Ottoman Empire". Comparative Studies in
Society and History, 1 (1969) a Mardin. . : Din ve deoloji, Ankara. 1969
b Mardin, . : "Ideology and Relgion in the Turkish Religion,
204
1JMES, 2/3 (1971)
Mardin, . : "Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics", Daedalus,
Winter, 1973
Mardin, . : "Laiklik deali vs Gerekler", Atatrk Dneminin Ekonomik ve
Toplumsal Sorunlar Sempozyumu, stanbul, 1977 a
__Mardin, . : "Religion in Modern Turkey", International Social
Science Journal, 24 (1977) b
__Mardin. . : "Yout and Violence in Turkey". Archives Europenen-
nes de Sociologie, 2 (1978)
__Mardin. . : "Religion and Secularism in Turkey, Atatrk: Founder
of a Modern State, Ed.A Kazancgil E.zbudun. London, 1981
__Mardin, . : "Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri Trkiye'de
Toplumsal Snf ve Snf Bilinci" (ev.: N.Yavuz) Felsefe Yazlar. 5. Kitap
1983 a
Mardin, . : "Religion and Politics in Modern Turkey", Islam and Political
Process, Ed.J.P.Pascotori, London, 1984
Mardin, . : "Merkez-evre ilikileri: Trk Siyasasn Aklayabilecek
Anahtar", (ev.:.Gnen). Dn ve Bugn Felsefe, Kitap 1. 1985
Nuhrat, C. : "Trkiye Kylerinde Olaand Oy Verme", SBFD, 1 (1971)
__Oktay, C. : Ykselen stemler Karsnda Trk Siyasal Sistemi ve
Kamu Brokrasisi, stanbul, 1983
__Onulduran, I. : Political Development and Political Parties in Turkey, Ankara.
1974
__Ortayl. I. : "Ilk Osmanl Parlamentosunun Yapsnda Eyalet dare
Meclislerinin Rol'", Trk Parlamentoca/uunun lk Yz Yl, Ankara, 1976
__Ortayl. 1. : "lk Osmanl Parlamentosu ve Osmanl Milletlerinin
Temsili". Armaan: Kanun-u Esasinin 100. Yl, Ankara, 1978
__Ozankaya. . : niversite rencilerinin Siyasal Ynelimleri, Ankara, 1966
__Ozankaya. . : Kyde Toplumsal Yap ve Siyasal Kltr. Ankara,
1971
Ozankaya. . : "Trkiye'de Terrn Etkenleri ve zm Yollar", SBF, 1/4 (1979)
"
__zbudun, E. : Parlamenter Rejimde Parlamentonun Hkmeti Murakabe Vastalar.
Ankara. 1962
zbudun, E. : The Role of The Military in Recent Turkish Politics, (Harward
Occasional Paper, No. 14). 1966
zbudun, E. : Bat Demokrasilerinde ve Trkiye'de Parti Disiplini, Ankara, 1968
zbudun, E. : "Sosyal Deime, ve'Oy Verme Davranlar: 1973
Seimleri", zgr nsan, 15 (1974) a
zbudun, E. : Trkiye'de Sosyal Deime Ve Siyasal Katlma, Ankara, 1974 b
zbudun, E.F.tachau : "Social Change and.Electoral Behavior in Turkey: Toward a
'Critical Realignment'?", International Middle East Studies, 6 (1975)
zbudun, E. : Siyasal Partiler, Ankara, 1976 a
zbudun, E. : Social Change and Political Participation in Turkey, New Jersey.
1976 b
zbudun, E. : "1973 Seimleri zerinde Bir inceleme". Prof.Dr.Blent N,Esene
Armaan, Ankara, 1977 a
zbudun, E. : "Izmirde Siyasal Parti Yneticilerinin Sosyo-Ekonomik
Nitelikleri", Prof.Dr. Osman Ferki'ye Armaan, Ankara, 1977 b
zbudun, E.-Ulusan, A. (Eds) : The Political Economy of Income Distribution in
Turkey, New York, 1980
zbudun, E. : "Turkey: The Politics of Political Clientelism" Political
Clienlelism, Patronage and Development, Ed.S.N.Eiscnstadt-R.Lemarchand, London,
1981
Payaslolu, A. : Siyasi Partiler, Ankara, 1952
Perinek, D. : Trkiye'de Siyasi Partilerin Dzeni ve Yasaklanmas Rejimi.
Ankara, 1968
Sarbay, A.Y. : Trkiye'de Modernleme Din ve Parti Politikas, stanbul, 1985
Sayar, S. : "Some Notes on the Beginnings of Mass Political Participation",
Political Participation in Turkey, Ed.E.D.Akarh-G.Ben-Dor, Istanbul, 1975
Sayan, S. : "Aspects of Party Organization in Turkey", The Middle East Journal,
30 (1976)
Sayan, S. : "The Turkish Party System in Transition", Government and
Opposition, 1 (1978)
Savc, B. : "Partilerimizde Tabakalamann Gerek Mahiyeti ve Sosyal Muhteval
Siyaset Meyli" SBFD, 13 (1958)
Savc, B. : "Cumhuriyetin1 Tehlikede Kurumu: Laiklik", SBF Yznc Yl
Armaan, Ankara, 1959
Savc, B. : "Trkiye'de Devlet Hayatnda Askeri Mahiyetin ve Tesirin Seyrine
Bir Bak", SBFD, 3 (1961)
Savc, B. : "Siyasi Partiler Kanun Tasars Dolaysyla Baz Mtelalar," SBFD,
1 (1964)
Savc, B. : "Trkiye'nin artlan Asndan Siyasal Partiler Rejimine Bak",
SBFD, 1 (1965) a
Savc, B. : "Trkiye'de Reform Hareketlerinin Bir Analizi", SBFD, 4 (1965) b
206
Savc, B. :1966 Ksmi Senato Seimleri Tahlili", SBFD, 3 (1966)
a
Savc, B. : "Osmanl Trk Reformlarnn (Trk slhat Hareketlerinin) Bir
Bat Demokrasisi Dourma abalar", SBFD, 1966 b Sencer, M. : Dinin Trk
Toplumuna Etkileri, istanbul, 1968 Sencer, M. : Trkiye'de Siyasal
Partilerin Sosyal Temelleri,
istanbul, 1971 Sencer, M. : Trkiye'de Snfsal Yap ve Siyasal
Davranlar,
istanbul, 1974
Sunar, t. : State and Society in the Politics of Turkey's Development, Ankara,
1974
Sunar, I.-Toprak, B. : "Islam in Politics", Government and Opposition, 4
(1983) ayian, G. : Trkiye'de Kapitalizm, Brokrasisi ve Siyasal deoloji.
Ankara, 1974 ayian, G. : "Parlamentonun Mesleki Adan Kurulu Biimi",
Trk
Parlamentoculuunun lk Yz Yl, Ankara, 1976 ayian, G. : "Ordu ve
Siyaset", Armaan: Kanunu-u^sasi'nin 100.
Yl, Ankara, 1978
ayian, G. : ada Siyasal Sistemler, Ankara, 1981 Tekeli, . :
"Ekonomik Bunalmlarn Siyasal Sistemler zerinde Yaratabilecei Baz Etkiler",
Prof.Dr.Blent N.Esen'e Armaan, Ankara. 1977
Tekeli, . : "Trkiye'de Kadnn Siyasal Hayattaki Yeri, zm Yollan ve
neriler", Trk Toplumunda Kadn, Deri. N.Abadan-Unat, Ankara, 1979
Tekeli, . : Kadnlar ve Siyasal/Toplumsal Hayat, stanbul, 1982 Timur, T.
: Trk Devrimi ve Sonras (1919-1946), Ankara, 1971 Tokgz, O. : Siyasal
Haberleme ve Kadn, Ankara. 1979 Toprak, B. : "Trkiye'de Dinin
Denetim levi", SBFD,. 1/2
(1978) Toprak, B. : slam and Political Development in Turkey, Leiden,
1981
Tunaya, T.Z. : Trkiye'de Siyasi Partiler, Istanbul, 1952 Tunaya, T.Z. :
Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, istanbul, 1960
Tunaya, T.Z. : slamclk Cereyan, istanbul, 1962 Tunaya, T.Z. :
Trkiye'nin Siyasi Gelimeleri, istanbul, 1970 Tuncay, M. : Trkiye
Cumhuriyetinde' Tek Parti Ynetiminin Kurul-,
mas (1923-1931), Ankara, 1981
Turan, I. : "Parti Disiplini: Kapsam, Tarihe, Tevik Eden Sebepler", FM- 1/4
(1968-1969)
207
Turan. t. : "Osmanl mparatorluunun Son Dneminde renci Siyasal Faaliyeti",
FM. 1/4 (1969-1970) a
Turan, 1. : Cumhuriyet Tarihimiz, istanbul, 1969 b
Turan, 1. : "Silahl Kuvvetler, Koalisyonlar ve Bakanlarn zellikleri", FM,
1/4 (1974-1975)
Turan, I. : "The Development of Violence as a Future of Turkish Political
Life". The Reavaluation of Existing Values and the Search for Absolute Values,
ICUS, Boston, 1978 a
Turan, I. : "Parlamenter Demokraside Denetim levi ve Trkiye". SBFD, 1/2
(1978)b
Turan, I. : "Continuity and Change in Turkish Bureaucracy: The Kemalist Period
and After", Atatrk and the Modernization of Turkey, Ed.J.M.Landau, Colorado,
1984
Turan, I. : "Changing Horses in Midstream: Party Changers in the Turkish
National Assembly", Legislative Studies Quarterly 1 (1985)
Turhan, M. : "Siyasal Elit Deiim Kuram", Dicle niv.Hkuk Fakltesi
Dergisi, 2 51984)
Uysal, S, : Siyasal Katlma DAvran$ma Ailenin Etkisi, Ankara, 1984 TODAE
yaym
Onsal, A. : Siyaset ve Anayasa Mahkemesi, Ankara. 1980
Unsal, A. : "Orgines Professioncllcs Des Elites Politiques Turqucs: Les Elus de
1977" SL.Mcray'a Armaan, Cll, Ankara, 1982
Vaner. S. : "Etat, Societe ct Violence Politique en Turquie (1975-1980),
Bulletin de Liaison, 2 (1985)
Vergin, N. : "Toplumsal Protesto ve Dinsel Hareketler", FM, 1/4 (1977-1978)
Vergin, ti.:Si\aset Sosvolojisi (Ders Notlar), stanbul, 1980,Filiz Y.
Yetkin, . : Serbest Cumhuriyet Fkras Olay, stanbul. 1982
Ycekk. A.N. : "The Process Of Political Development in Turkey",
Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, IX (1968)
Ycekk, A.N. : Trkiye'de rgtlenmi Dnin Sosyo-Ekonomik Taban, Ankara,
1971
Ycekk, A.N. : Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiye'de Parlamentonun Yeri,
Ankara, 1983
Zabuolu. Y.K. : Bask Gruplar, Bask Gruplar Siyasi Partiler likisi,
Ankara, 1969.
208
Prof.Dr.Ali Yaar Sarbay
SYASAL SOSYOLOJ
Siyaseti sosyolojik olarak zmlemek, sadece sosyal deikenlere dayanarak
yaplamaz. phesiz "sosyal" olann grngeleri nemlidir.; ama ondan daha
nemli olan, "sosyaF'in nasl in edildiidir. Genel olarak bu in etmede
siyaseti oturtabileceimiz yeri saptamamz; sosyolojik olarak onu zlmeye
gidecek asl yolu da aacaktr. Sosyal'in nasl in edildiine bakarken, kalk
noktamz onun en nemli grngs saydmz kltr olmaldr. nk, inceleme
konumuz ister devlet, ister siyasal parti veya bir baka ey olsun; nesne son
tahlilde bizatihi bir kltrel in etmedir. Yani bizim ona verdiimiz anlama
tbidir; dolaysyla farkl ekilde yorumlanabilirlie aktr. Kitap, b
anlaya dayanan bir zmleme erevesi nermektedir. zmleme erevemiz; bir
toplumda topluluklar arasndaki siyasal etkileimin kontrol amalan, aralar ve
kurumlan tarafndan nasl biimlendirildiinin aklamalanna dayanmaktadr.
Aklamalanmzn dayand temel ncl ise udur ; Kontrol tesis etmenin
dourduu fiili siyasal durumdan daha ok, o fiili duruma her topluluun kendi
zihinsel alglamalan dahilinde ykledii anlam nemlidir. Bu balamda Kitapta
siyaset belli bir dorultuda zmlenmeye tbi tutulurken, fe-nomenolojik
sosyoloji ile bilisel psikoloji arasnda bir sentez denemesi de yaplmaktadr.