B L M III

3.1. KLOR - ALKAL ENDSTRLER

Sodyum karbonat (soda), sodyum hidroksit (sud kostik) ile klor retimi ar kimya
endstrilerinin en nemlilerini oluturmakta ve slfat asidi ile amonyaktan sonra hemen
bunlar gelmektedir. Klor ve alkalilerin ok eitli ve farkl kullanl alanlar vardr.
Tketilen herhangi bir maddenin retiminin mutlaka bir kademesinde klor ve alkalilerin
kullanm sz konusudur. Bu madde sabun ve deterjanlar, elyaf ve plastikler, cam,
petrokimyasal maddeler, kt hamuru ve kt, gbre, patlayc maddeler ve eitli
zclerin retiminde ok yaygn olarak kullanlmaktadr.

Soda 19. yzyla kadar bitki kllerinin li edilmesiyle retilmitir. Bir kimyasal
madde olarak sodann endstriyel manada retimi Le Blanc (1773) prosesi ile balamtr.
Burada kullanlan sodyum slfat genellikle sodyum klorr ve slfrik asitten
retilmekteydi. Dolaysyla, soda reticileri zorunlu olarak H2SO4 retimine ilgi duymu ve
slfrik asit retiminin gelimesine sebep olmulardr. Gene ayn proseste yan rn olarak
ele geen hidroklorik asit, balangta yeterli lde tketilmedii iin, klor ve aartc
tozlarn retimini ve gelimesini salamtr.

Daha sonralar, Ernest Solvay (1861) amonyak-soda prosesini gelitirmitir. Her ne

kadar balangta bir takm zorluklar ile karlalm ise de, prosesin reaksiyon dengeleri
incelenerek yaplan teknolojik yenilikler ile prosesin ksa zamanda ekonomik olarak
kullanm balamtr. retilen susuz sodyum karbonat (soda kl) hafif bir kat madde
olup, suda orta derecede znmektedir.

Klorun endstriyel kullanl ile ilgili ilk patent (1799) aartma ilemi iin olup, bu
da HCl den Cl2 gaz retimini gelitirmitir. Daha sonralar, ok saydaki organik kimyasal
maddelerin sentezi iin klor hzl bir ekilde nem kazanmtr. rnein, vinil klorr
monomeri yapmnda ok byk oranlarda kullanlr. Dier taraftan retilen sodann kire
ile yaplan kostifikasyon ilemi sonunda da endstriyel manada NaOH retimi balamtr.
1890 dan sonra sud kostiin elektrolitik olarak retimi yaygnlamaya balamtr. Bylece
klorun endstriyel anlamda retimi de ortaya konmutur. 1940 lardan sonra, yksek
kapasiteli doru akm reten cihazlarn gelitirilmesiyle Cl2 ve buna bal olarak NaOH
retimi byk bir hzla artmtr. Bunun sonucu kullanm alanlar da hzla gelimitir.
rnein, sabun, tekstil, petrol rafinasyonu, rayon, selofan ve eitli kimyasal maddelerin
retiminde yaygn olarak kullanlmaktadr.

Sodyum karbonat, sodyum hidroksit ve klor gaznn kullanm alanlar ekil-3.1 de bir
akm emas halinde zetlenmitir.

28
 Sodyum klorr Kire ta ve yakt Amonyak

Soda Sud kostik Klor

Cam, sabun, kt,

deterjan, tekstil, Kimyasallar, Kt hamuru ve
seramik, su cam, rayon ve asetat kt, solventler,
kimyasallar, elyaf, kt, plastikler, temizlik
metalrji, petrol almina, sabun, maddeleri,
endstrisi, eker, deterjan, ila, pestisidler,
sodyum gda, kauuk, antifiriz ve
bikarbonat, tekstil, aartma, refrijenasyon
sodyum hidroksit, metalurji, petrol svlar,
deri, boya, gda, endstrisi, kimyasallar, vinil
tarm, su ntralizasyon klorr
yumuatma,
fotoraflk

ekil-3.1. Klor alkali endstri rnlerinin kullanm alanlar

3.2. SODYUM KARBONAT VE RETM

Susuz sodyum karbonat, dier adyla soda kl hafif kat bir madde olup, suda
znrl orta derecededir. Soda, sodyum oksit ierii esas alnarak satlr ve genel
olarak % 58 Na2O ihtiva etmektedir. Kimya endstrisinde olduka yaygn olarak
kullanlmakta olan sodann retimi konusundaki gelimeler, endstriyel kimyann dier
alanlarndaki gelimelere neden olmutur. rnein, sodann Le Blanc metoduyla retildii
yllarda, proses iin fazla miktarda H2SO4 kullanm ve aa kan fazla miktardaki HCl
hem slfrik asit retimindeki gelimeleri hem de hidroklorik asitten, dolays ile klordan
beyazlatma tozlarnn retimi konusundaki gelimeleri salamtr.

3.2.1. Le Blanc Yntemi

Gnmzde sodyum karbonat Solvay prosesi ile ya da doal kaynaklardan

retilmektedir. Bundan nce, yani 18. ve 19. yzyllarda, birok lkede Le Blanc (1773)
prosesi ile soda retimi yaplyordu. Bu nedenle Le Blanc yntemini ksaca belirtmek
yerinde olacaktr.

ki basamakl olan proseste, nce sodyum klorr ile slfat asidinin bir frnda
kzdrlmas sonucu sodyum slfat ve klorr asidi retilmektedir.

2 NaCl + H2SO4 Na2SO4 + 2 HCl

29
 kinci basamakta ise, kok tozu ve kire ta ile kartrlan sodyum slfat 900-1000 oC
de eritilerek sodaya dntrlmektedir.

Na2SO4 + CaCO3 + 2 C Na2CO3 + CaS + 2 CO2

Meydana gelen karma siyah kl ad verilir. Bir ksm slfrlerin hidroliz olmalar
nedeniyle znmelerine frsat vermeden, karm souk su ile ekstrakte edilir ve sonra da
ayrlan zeltiden karbon dioksit gaz geirilerek karbonatlatrma tamamlanr. Daha sonra,
elde edilen Na2CO3 zeltisi deriiklendirilir ve kurulua kadar buharlatrlp kalsine
edilerek soda retilir. Bu yntem byk enerji ihtiyac, kesintili bir proses olmas, CaS ve
kmr crufu gibi atklar nedeniyle yerini Solvay yntemine brakmtr.

3.2.2. Amonyak Soda Yntemi

Amonyaksoda ynteminin temel reaksiyonu 19. yzyln hemen balarndan beri

bilinmekteydi. Ancak, o sralarda prosesin yaps iyi anlalamad iin yntem verimli
olarak kullanlamyordu. 1861 ylnda Ernest Solvay prosesin yryn ayrntlaryla
ortaya koydu ve yntemi baarl bir ticari proses haline getirdi.

Solvay ynteminde kullanlan ham maddeler tuz, kire ta ve koktur. Amonyaa bir
tr katalizr olarak baklabilir. nk retim srasnda reaksiyona girer ve tekrar geri
kazanlr. Ancak, bu ilemlerde az bir miktar amonyak kayb sz konusudur ve bunu
karlamak iin az da olsa amonyak gerekmektedir. Kire ta olarak, yabanc madde
ierii dk, sert, dayankl ve iri taneli olan en uygundur. Metalrjik kok yanarak verdii
s ile kire tan kalsine eder ve ayrca karbon dioksit salar. Sodyum klorr ise, doal
veya yapay tuzlu su halinde sisteme girer.

Solvay prosesinde temel olarak, nce doymu bir NaCl zeltisine gaz NH 3
absorblanr ve daha sonra bu zelti CO2 gaz ile doyurulur. Oluan reaksiyonlar sonunda
NH4Cl zeltisi iinde sspansiyon halinde NaHCO 3 kristalleri meydana gelir. Bu srada
gelien olayn temel reaksiyonunu u ekilde belirtmek mmkndr.

NaCl + NH4HCO3 NaHCO3 + NH4Cl

Bu NaHCO3 kristalleri szlerek ayrlr, ykanr ve kalsine edilirse Na2CO3 rn

elde edilir. Hafif soda adn alan bu rn eer istenirse ki baz endstriyel uygulamalar
bunu gerekli klmaktadr, ar sodaya dntrlmektedir. Amonyum klorr ieren sznt
ise kire st ile reaksiyona sokularak NH3 n geri kazanlmas salanr.

Amonyak-soda prosesinin basitletirilmi bir akm emas ekil-3.2 de verilmitir.

Daha sonra da Solvay prosesinin temel aamalar ve bu basamaklarda meydana gelen
kimyasal reaksiyonlar aklanmtr.

Kire ta Kok Amonyak Tuz zeltisi

30
Kire
Amonyak
frn Amonyak
Karbonatlatrma
Kire
destilleyici
Atk zelti absorblayc
Na 2CO33
kuleleri
NaHCO
Kalsinasyon
sndrme Filtre
 CO2

Hava

NH3

ekil-3.2. Solvay prosesi akm emas

a) Tuz zeltisinin Hazrlanmas

Solvay prosesinde kullanlan tuzlu sular, ounlukla yeralt tuz kaynaklarndan elde
edildii gibi, dorudan kaya ve deniz tuzu kullanlarak da hazrlanabilir. Bu doygun tuz
zeltisi iinde bulunabilecek Ca ve Mg tuzlarndan temizlenmelidir. Aksi takdirde, bunlar
retim srasnda istenmeyen keltiler oluturur ve rnde znmeyen safszlklar
meydana getirirler. Kalsiyum iyonlar sodyum karbonat ile CaCO3 halinde ve magnezyum
iyonlar da kire veya sodyum hidroksit ile Mg(OH)2 halinde ktrlr.

Ca+2 + Na2CO3 CaCO3 + 2 Na+

Mg+2 + 2 NaOH Mg(OH)2 + 2 Na+

Oluan keltiler ve dier safszlklarn keltilmesiyle ayrlan berrak tuz zeltisi

amonyak absorblama basamana gnderilir.

b) Tuz zeltisinin Amonyaklandrlmas

Saflandrlm deriik tuz zeltisi iinden ters akm prensibiyle gaz amonyak
geirilir. Bu ilem dolgu maddeli bir absorblama kolonunda yaplr. Amonyan salamura
31
tarafndan tutulduu bu kolonlar kok, seramik ve plastik dolgulu olduu gibi kampana rafl
kolonlar da olabilir.

Bu kolonlarda amonyak absorbsiyonu kademede gerekletirilir. nce vakum

filtreleri iinden ekilen havada bulunan az miktardaki amonyak absorblanr. kinci bir
kolonda karbonatlatrma kulelerinden kan gazlarn tad NH3 ve CO2 tutularak, bunlar
kazanlm olur. Ksmen amonyaklandrlm tuzlu zelti esas amonyaklandrma kolonuna
gelir ve burada amonyak destilleyicisinden gelen gaz NH3 ile amonyaklandrlr. Amonyak
absorbsiyonu srasnda ok fazla s aa kt iin bu kolon soutma donanmna
sahiptir.

NH3(g) + H2O(s) NH4OH()

c) Karbonatlatrma lemi

Amonyakla doymu tuz zeltisinin karbonatlatrlmas genellikle iki kule

kullanlarak yaplr. lk kuleye btn amonyan (NH 4)2CO3 haline dnmesi iin
yeterince CO2 gaz gnderilir.

2 NH3() + H2O(s) + CO2(g) (NH4)2CO3()

Oluan amonyum karbonat ikinci bir kulede CO2 gaz ile amonyum bikarbonata
dntrlr ve bu da ortamda bulunan tuz ile NaHCO3 keltisi oluturmaktadr.

(NH4)2CO3() + CO2(g) + H2O(s) 2 NH4HCO3()

NH4HCO3() + NaCl() NaHCO3(k) + NH4Cl()

zelti ortamnda yryen bu reaksiyon, kimya proseslerinde ok fazla karlalan

bir denge reaksiyonudur. Fazlar kural gz nne alndnda, sabit scaklk ve basn
altnda byle bir sistemde en fazla kat dengede bulunabilir. Yani, reaksiyon
denkleminde yer alan drt bileikten sadece kat fazda ayn anda gzkebilir. Kat
fazda hangi bileiin yer alaca scaklk ve konsantrasyonlara baldr.

Amonyakl salamuradan karbonatlatrma ilemiyle NaHCO3 n oluturulduu

kolonlar ok yksek ( 30 m) ve ii tamamen kampanal raflardan meydana gelmitir.
Merkeze ve aa doru eimli olan her bir rafn ortasnda bir tane byk kampana
bulunmaktadr. Karbon dioksit absorbsiyonu tamamen sv dolu olan kolonda gerekletii
iin gaz basn altnda gnderilir. Kolonda oluan NaHCO 3 kristalleri tabandan bir
sspansiyon halinde dar alnr.

d) Sodyum Bikarbonatn Szlmesi

32
 Karbonatlatrma kulesinin tabanndan alnan sspansiyon bir dner filtrede vakum
altnda veya bir santrifj filtrede szlr. Burada vakum kullanlmasnn nedeni hem
NaHCO3 szmek hem de ortamda kalan amonya emerek geri kazanmaktr.

Filtrede elde edilen kristal pastas su ile ykanarak NaCl ve NH4Cl zeltisinden
arndrlr. Bylece rnn kalitesi artrlm olmaktadr. Aksi takdirde, ortamda kalan
NH4Cl kalsinasyon srasnda Na2CO3 ile tuz oluturarak son rnn kirlenmesine sebep
olmaktadr.

2 NH4Cl + Na2CO3 2 NaCl + 2 NH3 + H2O + CO2

e) Sodyum Bikarbonatn Kalsinasyonu

Temizlenmi ham sodyum bikarbonat indirekt stlan dner silindirlerde 175-225 oC

lerde kalsine edilirse, karbon dioksit ve su vererek bozunurken sodyum karbonata dnr.

2 NaHCO3 Na2CO3 + CO2 + H2O

200 oC civarnda elde edilen rn dner soutucularda soutularak depolanr. Bu

rne hafif soda ad verilmektedir. Oluan gazlar ise karbonatlatrma kulelerine gnderilir.

f) Kire ve Karbon Dioksit retimi

Amonyum klorr zeltisinden amonya geri kazanmada kullanlan CaO iyi

kalitedeki kire tann kok ile kartrlp bir dikey frnda kalsinasyonu ile elde edilir.
Kire ta 900 oC nin zerindeki scaklklarda bozunarak CaO ve CO2 verir.

CaCO3 CaO + CO2

C + O2 + 4 N2 CO2 + 4 N2 + Is

Kalsinasyon ileminde oluan kire (CaO) periyodik olarak frndan ekilir ve yakma
havas ile soutulur. Kire 230-300 g/L CaO konsantrasyonuna kadar su ile kartrlarak
kire st hazrlanr.

CaO + H2O Ca(OH)2

Kire frnnda retilen karbon dioksit hem kire tann kalsinasyonu ile hem de kok
kmrnn yanmas ile oluur. Ancak yanma iin hava kullanldndan seyreltilmektedir.
Bu gaz, kmr ve kire tozlarndan temizlemek amacyla, ykama kulelerinde su ile
ykandktan sonra kullanlmaktadr.

g) Amonyan Geri Kazanm

33
 Amonyak-soda prosesinin ekonomik baars, proseste kullanlan amonyan hemen
hemen tamamnn geri kazanlmasna baldr. Kullanlan amonyan byk bir ksm
sodyum bikarbonat szntsnde ve ykama suyunda NH 4Cl eklindedir. Daha az miktarda
amonyum hidroksit, amonyum karbonat, amonyum bikarbonat ve amonyum karbamat
eklindedir. Bunun dnda prosesten ayrlan baz tortular ve zeltilerde de amonyak
bulunabilir.

Amonyak ieren btn zeltiler ve tortular amonyak geri kazanma sistemine

gnderilir. Burada snn tesiri ile amonyum hidroksit, karbonat, bikarbonat ve karbamatlar
bozunarak destillenir. Amonyum klorr ise ortama katlan kire st ile reaksiyona girerek
amonyak verir.

2 NH4Cl + Ca(OH)2 CaCl2 + 2 NH3 + 2 H2O

Destilleyicinin tabanndan verilen su buhar ortamdaki amonyan hemen tamamn

srkleyip yukar karr. Kampanal tipte raflar olan destilleyicinin stnden NH 3 ve
syrlan CO2 gazlar karken, tabanndan CaCl2, reaksiyona girmemi NaCl ve kire
fazlasn ieren kalnt alnmaktadr.

Amonyak-soda ynteminin basitletirilmi teknolojik emas ekil-3.4 de verilmitir.

Buraya kadar aklanan nitelerin birbiri ile balantlarn ema zerinde grmek
mmkndr.

Solvay prosesi ile retilen soda, hacim arlnn (dkm younluu) dk

olmasndan dolay, hafif soda adn alr. Bu rn baz kullanlar iin uygun deildir.
rnein, cam endstrisi tane bykl kumunkine yakn olan daha youn bir soda
kullanr. Gene elik endstrisi, dkmclk ve emaye alanlarnda istenilen rn ar
sodadr.

Ar soda yapm iin, hafif soda nce su ile muamele edilerek, daha byk sodyum
karbonat monohidrat kristalleri oluturulur. Daha sonra, bu monohidrat kristallerinin
srekli alan kurutucularda (175-190 oC) suyu giderilerek ar sodaya dntrlr.
s
Na2CO3 H2O Na2CO3 + H2O
Ar soda

Dier taraftan, yzlerce yldan beri amar ykama ve temizlik ilerinde kullanld
iin amar sodas ad verilen sodyum karbonat dekahidrat da soda endstrisinde yer
almaktadr. amar sodas (kristal soda), susuz sodann scak suda zlmesi ve deriik
zeltinin soutulmas suretiyle elde edilir. Szlerek ayrlan kristaller, gerekirse,
tlerek kullanma hazr hale getirilir.

34
35
ekil-3.4. Solvay yntemiyle hafif soda retimi
 Problem (3-1): Susuz sodann scakta zlmesiyle hazrlanan deriik zelti
soutularak Na2CO3 10 H2O eklinde amar sodasnn kristallenerek ayrlmas
salanmaktadr. Bunun iin 40 oC scaklkta hazrlanan soda zeltisi 15 oC ye kadar
soutulmaktadr. Na2CO3 iin znrlk deerleri 15 oC de 14,1 ve 40 oC de 32,8 g/100 g
zelti olarak verilmitir. 300 kg susuz soda kullanlmas halinde,

a) 40 oC de doygun zelti elde etmek iin gereken su miktarn bulunuz.

b) Ayrlacak amar sodas miktarn hesaplaynz.

zm : Temel, 300 kg susuz soda

(100 - 32,8)
a) Gereken su miktar : 300 = 614,6 kg
32,8

b) retilecek amar sodas miktar X kg kabul edilirse u ifadeleri yazlabilir.

106
zeltide kalan Na2CO3 miktar : 300 - X kg
286

180
zeltide kalan su miktar : 614,6 - X kg
286

Bu durumda 15 oC deki doygun zelti iin aadaki eitlii yazmak mmkndr.

Na 2 CO 3 300 - 0,3706 X 14,1

= =
H 2O 614,5 - 0,6294 X 100 - 14,1

25770 - 31,8345 X = 8665,86 - 8,8745 X

22,96 X = 17104,14
X = 744,9 kg

Problem (3-2): Arlka % 22 lik bir sodyum karbonat zeltisinden 600 kg

bulunmaktadr. Bu zelti buharlatrlarak mevcut suyun % 15 i uzaklatrlyor. Daha
sonra, zelti 20 oC ye kadar soutularak Na2CO3 10 H2O eklinde soda kristallendiriliyor.
Soda iin znrlk deeri 20 oC de 21,5 kg Na2CO3/100 kg su eklindedir. Buna gre,

a) Elde edilen kristal miktarn,

b) lemin kristalizasyon verimini hesaplaynz.

zm : Temel, 600 kg zelti

a) zeltideki Na2CO3 miktar : (22/100) 600 = 132 kg

zeltideki su miktar : 600 - 132 = 468 kg
Buharlaan su miktar : (15/100) 468 = 70,2 kg

Kristallenen Na2CO3 10 H2O miktar X kg kabul edilirse u ifadeler yazlabilir.

36
 Kristallenen Na2CO3 miktar : (106/286) X kg
Kristale geen su miktar : (180/286) X kg
Geriye kalan su miktar : 468 - 70,2 - (180/286) X kg

Buna gre tuz balans yaplarak X deeri u ekilde hesaplanr.

106 21,5 180

132 = X + (397,8 - X)
286 100 286

132 = 0,3706 X + 85,527 - 0,1353 X

0,2353 X = 46,473

X = 197,505 kg

106
197,505
b) Kristalizasyon verimi = 286
100 = % 55,45
132

3.2.3. Doal Kaynaklardan Soda retimi

Sodyum karbonat sentetik yoldan Solvay yntemiyle elde edilebildii gibi, sodyum
karbonat ieren doal maddelerden yani doal mineral veya doal alkali tuz zeltilerinden
de retilmektedir. Solvay sodas hem pahal ve hem de evresel problemler nedeniyle her
geen gn yerini doal kaynaklardan retilen sodaya brakmaktadr.

Doal soda ister mineral keltileri halinde ister soda zeltileri halinde olsun deiik
miktarlarda NaHCO3, Na2SO4 ve NaCl iermektedir. Bu safszlklar nceleri doal soda
retimine olan istei azaltmtr. nk bunlardan arndrlarak soda retimi yapmak
maliyeti artrmaktayd. Ancak daha sonralar, soda ieren gllerden Na 2CO3 yannda KCl,
K2SO4, brom, boraks ve borik asit gibi yan rnlerin retimi gerekletirildike doal soda
retimi nem kazanmtr.

Doal kaynaklar iinde en nemli soda cevheri, bileimi Na 2CO3 NaHCO3 2 H2O
(sodyum sesquikarbonat) eklinde olan tronadr. Alkali bir mineral olan trona cevheri
ierdii organik maddelere bal olarak kahverengi, sar ve beyaza kadar deien renklerde
olabilmektedir. Monoklinik sistemde kristallenen tronann setlii 2,5-3,0 mohs ve
younluu da 2,1 g/cm3 olarak verilmitir. Doal sodyum bikarbonat olan nahkolit ile
dawsonit [NaAl(CO3)(OH)2] de bitml istler ierisinde nem kazanacak soda kaynaklar
olarak grlmektedir. Trona cevherini saflatrmak iin kullanlan proseslerden ikisi
monohidrat prosesi ve sesquikarbonat prosesidir.

a) Monohidrat Prosesi

37
 Klasik madencilik yntemleri ile kuru olarak karlan cevher krclardan geirilerek
ufalanr. Sodyum sesquikarbonat bileiminde olan cevher direkt stlan bir alevli frnda
160-200 oC de stlarak bozundurulur.

2 (Na2CO3 NaHCO3 2 H2O)(k) 3 Na2CO3(k) + CO2(g) + 5 H2O(g)

Elde edilen kalsine rn tanklarda su veya seyreltik soda zeltisi ile kartrlarak
zndrlr. Bu srada NaCl, Na2SO4 gibi znebilir safszlklar da znm olur.
znmeyen gang mineralleri doygunlua yakn konsantrasyondaki zeltiden ayrlr.

Szlm zelti znr organik bileiklerin giderilmesi iin aktif kmrden

geirilir. Daha sonra buharlatrlarak 100 oC civarnda monohidrat kristallerinin ayrlmas
salanr. Bu monohidrat kristalleri indirekt stmal kurutucularda stlarak ar sodaya
dntrlr.
~ 150 oC
Na2CO3 H2O(k) Na2CO3(k) + H2O(g)

b) Sodyum Sesquikarbonat Prosesi

Bu yntemde kuru trona cevheri krclarda ufalanr ve bir seri zndrcde

zndrlr. Doymu zeltinin durulma, szlme ve aktif kmrden geirilerek organik
bileiklerden arndrlmas salanr. Berrak soda zeltisi vakum kristalizrlerinde
buharlatrlarak, 40 oC civarnda sodyum sesquikarbonat kristallerinin ayrlmas salanr.
Santrifj ile ayrlan kristaller dner stclarda 200 oC civarnda kalsine edilerek
bozundurulur. Sodyum sesquikarbonatn kalsinasyon reaksiyonu yukarda verilmitir. Elde
edilen rn istenildii takdirde ar sodaya dntrlr. Monohidrat prosesi dorudan ar
soda verdii iin bu prosesin yerini almaktadr.

c) Gllerden Soda retimi

Sodal gllerin sularndan soda retimi her geen gn nem kazanmakta ve bu

konuda da deiik yntemler gelitirilmektedir. Bunlar, trona iin uygulanan ilemlerden
daha karmak yntemlerdir. nk tuzlu sularn bileimleri ok farkllk gstermektedir.
Bu konuda ok uygulanan ilemlerden birinde, deriiklendirilen tuzlu su karbonatlatrma
kulesinde CO2 gaz ile ilem grerek sodyum bikarbonat kristalleri oluturulur. Meydana
gelen kristaller tuzlu su zeltisinden szlerek ayrlr, ykanr ve kalsine edilerek sodaya
dntrlmektedir.

Dier bir yntemde ise, tuzlu su buharlatrlr ve Na2CO3 ieren bir ift tuz (Na2CO3
2 Na2SO4) kristalleri ktrlr. Burkeit ad verilen bu ift tuz szlerek ayrlrken sznt
dier rnlerin kazanm iin baka ilemlere gnderilir. Burkeit suda zlerek ortamdaki
Na2SO4 ya glauber tuzu ya da anhidrit olarak ayrldktan sonra soda Na 2CO3 10 H2O
eklinde kristal soda olarak kristallendirilir. Kristal soda kzdrlarak nce monohidrat
sonra da ar sodaya dntrlr.
3.3. SODYUM BKARBONAT

38
 Sodyum bikarbonat; hamur kabartma tozu, sodal su ve yangn sndrme cihazlarnn
retiminde, deterjan, ila, alkolsz ikiler ve gda endstrisinde kullanlr. Deri-ksele
endstrisinde hafif alkali ihtiyacn karlamak iin sodaya % 25-75 orannda katlarak
deitirilmi soda eklinde de kullanlmaktadr.

Kabartma tozu olarak kullanlacak sodyum bikarbonat Solvay prosesinde elde edilen
ham sodyum bikarbonatn ykanmas ile hazrlanamaz. nk bu bikarbonat tamamen
kurutmak son derece gtr ve bu srada ierdii amonyak geri kazanlamaz. Bu yolla
retilen bikarbonat pek ok safszlk ihtiva eder ve ok az miktarda kalacak amonyak
sodyum bikarbonata kt bir koku verdii iin birok kullanlna uygun olmamaktadr.

3.3.1. Sodyum Bikarbonat retimi

Sodyum bikarbonat retimi iin nce doygun bir soda zeltisi hazrlanr. Bu zelti
soda retiminde kullanlan karbonatlatrma kulesine benzer bir kolonun tepesinden
aaya verilir. Yaklak 40 oC de tutulan kolonun altndan basn altnda karbon dioksit
gaz gnderilir.

Na2CO3() + CO2(g) + H2O(s) 2 NaHCO3(k)

Meydana gelen sodyum bikarbonat sspansiyonu kolonun tabanndan alnarak vakum

filtrelerinde szlr ve ykanr. Santrifjlenen madde, srekli alan bir tama bandnda
70 oC de kurutulur. Elde edilen yaklak % 99,9 saflktaki NaHCO3 depolanr.

Problem (3-3): 40 oC de hazrlanan doygun bir sodyum karbonat zeltisi iinden

CO2 gaz geirilerek sodyum bikarbonat retilmektedir. Byle bir sistemde 2 ton Na 2CO3
zeltisi kullanld zaman elde edilecek maksimum NaHCO3 miktarn hesaplaynz. Bu
scaklkta Na2CO3 ve NaHCO3 iin znrlk deerleri srasyla 48,5 ve 12,7 g/100 g su
eklinde verilmitir.

zm : Temel, 2000 kg soda zeltisi

zeltideki Na2CO3 miktar : (48,5/100 + 48,5) 2000 = 653,2 kg

zeltideki su miktar : 2000 - 653,2 = 1346,8 kg
Oluan NaHCO3 miktar : (2 . 84/106) 653,2 = 1035,3 kg
Reaksiyonda harcanan su miktar : (18/106) 653,2 = 111,0 kg
zeltide kalan su miktar : 1346,8 - 111,0 = 1235,8 kg
zeltide kalan NaHCO3 miktar : (12,7/100) 1235,8 = 157 kg
Kristallenen NaHCO3 miktar : 1035,3 - 157 = 878,3 kg

3.4. SODYUM HDROKST, KLOR VE RETMLER

39
 Saf sodyum hidroksit (sud kostik) beyaz, krlgan bir kat olup havann nem ve
karbon dioksitini kolayca absorblar. htiva ettii Na2O miktarna bal olarak pazarlanr ve
genellikle % 76 Na2O veya % 98 NaOH ierir. Sodyum hidroksit zeltileri, sodann
kullanld 18. yzyln ortalarndan itibaren retilmitir. Pazarlanabilir kat bir rnn
gelitirilmesi, Le Blanc sodann kire vastasyla kostifikasyonu sonucu salanmtr.

Na2CO3 + Ca(OH)2 2 NaOH + CaCO3

19. yzyln sonlarna doru, yksek kapasiteli doru akm reten donatmlarn
gelitirilmesi ile sodyum hidroksitin byk oranda retimi elektrolitik olarak yaplmaya
balanmtr. 1940 larda elektrolitik olarak geekletirilen NaOH retimi kire-soda
prosesiyle yaplan retimi gemi ve 1960 lardan itibaren de kire-soda yntemi tamamen
terk edilmitir.

Klorun endstriyel olarak ilk kullanm aartma ilemleri iin olmutur. Bu talebi
karlamak iin gelitirilen proseslerde Cl2 gaz hidroklorik asitten retilmitir. Ykseltgen
vastas olarak MnO2 ya da bir bakr klorr katalizr ile birlikte hava kullanlmtr. Daha
sonralar, sodyum hidroksit retimine paralel olarak, bu yntemlerin yerini elektrolitik
prosesler almtr. Bu gn klor ok sayda organik kimyasal maddelerin sentezinde
kullanlmaktadr. Bu kimyasallarn birou son rnlerde gzkmese de ara basamaklarda
yer almaktadr. Kimyasallardaki en byk kullanmlarndan biri vinil klorr monomerinin
retimidir. Ayrca, yanc olmayan diklor metan, triklor etilen ve perklor etilen gibi
zcler ve anorganik kimyasal maddeler retiminde kullanlmaktadr. Odun hamuru ve
kt aartlmasnda da kullanlr.

Sodyum hidroksit ve klor hemen hemen tamamen alkali metal klorrlerinin

zeltilerinden veya eritilmi klorrlerden elektrolitik yntemler ile retilmektedir. Tuzlu
sularn elektrolizinde klor anotta, hidrojen ise sodyum hidroksit ile birlikte katotta
olumaktadr. Anot ve katot rnlerinin birbirinden ayrlmas gerektii iin pek ok
elektroliz hcresi gelitirilmitir. Bunlar balca bir diyaframl elektrot veya bir cva ara
elektrodu kullanan tipin deiik ekilleridir.

3.4.1. Diyaframl Hcreler

Diyaframl hcreler anodu katottan ayran bir diyafram ierir. Bu diyafram, iyonlarn
elektriksel g ile iinden gemesine izin verirken, oluan rnlerin difzlenmelerini
azaltmaktadr. Dier taraftan, diyaframlar elektrotlarn birbirine daha yakn olarak
yerletirilmesine imkn salad iin ok daha kk hcrelerin retimine sebep olmutur.
Buna karlk, elektrolitin direncine bir de diyafram direnci eklendii iin enerji
verimliliini drmektedir. Bu yzden, mmkn olduu kadar akmn gemesine zayf bir
diren gsteren diyaframlar kullanlmaktadr.

Diyaframl hcrelerde elektrolit anottan katoda doru srekli ak halindedir.

Dolaysyla diyafram tuzlu suyun gemesine izin verirken, katottaki rnlerin, zellikle
OH- iyonlarnn gemesine engel olarak hipoklorit oluumu gibi yan reaksiyonlarn
meydana gelmesini nler. Zamanla tkanan diyaframlarn belirli aralklarla deitirilmesi

40
gerekir. Bu durum yklenen tuzlu su zerindeki hidrostatik basncn ve nitedeki gerilimin
artmasyla kolayca anlalmaktadr.

Son zamanlarda ok eitli diyaframlar gelitirilmitir. zellikle sodyum hidroksit

iin geirgen fakat sodyum klorr tutan permiyonik membranl diyaframlar kullanlarak
ok daha saf sodyum hidroksit zeltileri elde edilmektedir. Tipik bir diyaframl hcrede
yer alan fiziksel deimeler ve kimyasal dnmeler aada maddeler halinde aklanm
ve ekil-3.5 de de diyaframl bir hcrenin kesiti ematik olarak gsterilmitir.

a) Tuz zeltisinin Saflatrlmas

Daha saf bir sodyum hidroksit retimi ve diyafram tkanmasn azaltmak iin sodyum
klorr zeltisinin kalsiyum, magnezyum ve demir bileiklerinden arndrlmas gerekir.
Bu amala bir miktar NaOH ieren soda zeltisi kullanlr. Baz hallerde, slfatlar BaCl 2
zeltisi ile uzaklatrldktan sonra, scak tuzlu su hidroksit ve karbonat iyonlar ile ileme
sokulur. Oluan keltilerin ayrlmasndan sonra berrak tuzlu su HCl ile ntralletirilir.

b) Tuz zeltisinin Elektrolizi

Saflatrlm doygun ve scak (60-70 oC) tuz zeltisi hcrenin anot blmesine
gnderilir. Yklenen klorr iyonlarnn yaklak yars, zel olarak kaplanm titan anoda
elektron vererek kabarcklar halinde Cl2 gaz oluturur. Bu gaz yzeye ykselir ve bir k
borusuyla niteden ekilir (ekil-3.5). Anot blmndeki tuz zeltisinin dzeyi katot
blmndeki seviyeden daha yksek tutularak zeltinin srekli ak salanr. Bu akn
hz OH- iyonlarnn anoda doru gne engel olacak ekilde ayarlanr.

ekil-3.5. Diyaframl bir hcrede retim

41
 Katot blmesinde, anotta dearj olan klor iyonlarna edeer miktarda H + iyonu elik
katottan elektron alarak H2 gaz oluturur. zeltinin zerinde toplanan bu gaz hcreden
dar ekilir.

Anot : 2 Cl- Cl2 + 2 e-

Katot : 2 H+ + 2 e - H2
Elektroliz : 2 Cl- + 2 H+ Cl2 + H2

Anot ve katottaki olaylar kimyasal bir reaksiyon halinde topluca u ekilde belirtmek
mmkndr. Ancak sodyum klorrn dorudan su ile byle bir reaksiyon vermeyeceini
unutmamak gerekir.

2 NaCl + 2 H2O 2 Na+ + 2 OH- + Cl2 + H2

Katot blmesinde Na+ ve OH- iyonlar ile reaksiyona girmemi sodyum ve klorr
iyonlar yani NaCl bulunur. Sonuta, elde edilen zeltide yaklak % 10 NaOH ve % 15
NaCl bulunmaktadr. Bu durumda, yklenen sodyum klorrn yaklak yars nite
zeltisinin iinde kalmaktadr. Bu tuz, sodyum hidroksitin deriiklendirme ileminden
sonra geri kazanlmaktadr.

c) Tuzun Ayrlmas

Elektroliz nitesinden ayrlan ve NaCl ile NaOH ieren zelti, iinde tuz ayrclar
bulunan buharlatrclarda, NaOH konsantrasyonu yaklak % 50 oluncaya kadar
buharlatrlr. Burada, sodyum klorrn sodyum hidroksit zeltisindeki znrlnn
dk olmasndan yararlanlr. % 50 NaOH ieren bir zelti ortamnda sodyum klorr
yaklak % 1 kadar znebilmektedir.

Sspansiyon halindeki tuz durulma, soutma ve bunu izleyen son szme ilemiyle
zeltiden uzaklatrlr. Bu geri kazanlan tuz elektroliz ykleme zeltisine tekrar katlr.
Elde edilen % 50 lik NaOH zeltisi baz endstriyel uygulamalar iin sv sud kostik
olarak kullanlr. Eer daha deriik bir NaOH zeltisi istenirse, % 50 lik zelti yksek
basnl su buhar ile stlan vakum buharlatrcsnda % 70-75 NaOH konsantrasyonuna
kadar deriiklendirilir.

d) Kat Sud Kostik Hazrlanmas

Susuz sodyum hidroksit elde etmek iin % 50 veya % 70-75 NaOH ieren zelti
dkme demir potalarda btn su buharlancaya kadar stlr. Scaklk 500-600 oC ye
ulatnda su miktar yaklak % 1 in altna iner. Gnmzde bu potann yerini erimi tuz
ya da Dowtherm (difenil ve difenil oksit) stmal buharlatrclar almtr. Scak erimi
sodyum hidroksit; iindeki kkrd keltmek iin demirle ileme sokulur ve takiben
erimi NaOH potadan ya elik varillere ya da dner pullama silindirleri veya tanelendirme
eleine verilir. Son zamanlarda sodyum hidroksit taneciklerinin hazrlanmasnda prilleme
kuleleri de kullanlmaktadr.

42
 e) Sodyum Hidroksitin zel Saflatrlmas

Endstriyel baz uygulamalarda ok saf kalite sodyum hidroksite ihtiya olmaktadr.

rnein, viskoz ipei yapmnda kullanlan sud kostikte NaCl ieriinin 200-300 ppm in
altnda olmas istenmektedir. Bunun iin, elektroliz zeltisinin buharlatrlma sonunda
elde edilen % 50 lik NaOH zeltisine daha ileri derecede rafinasyon teknikleri
uygulanmaktadr. Bu zeltide bulunan safszlklar, genellikle kolloidal demir, NaCl ve
NaClO3 olmaktadr. Bunlardan kolloidal demir, kostik zeltisine % 1 kadar 300 mesh
kalsiyum karbonat katmak ve oluan karm, kalsiyum karbonat n rts yaplm bir
Vallez szgecinden szmek suretiyle uzaklatrlr.

Kostik zeltisinde kalan NaCl ve NaClO 3 ise, kostik zeltisini % 50-70 amonyak
ieren zelti ile dolu olan bir kolona damlatlarak uzaklatrlr. Kostik zeltisine Na 2SO4
katarak, ortamdaki tuzu NaOH NaCl Na2SO4 eklinde bir l tuz oluturarak ayrmak da
mmkndr. Bu l tuz % 35 lik NaOH zeltisinde znmez ve szlerek NaOH
zeltisinden uzaklatrlabilir.

f) Klorun Kurutulmas ve Svlatrlmas

Anotta aa kan scak klor gaz fazla miktarda su buharna sahiptir. Bu su

buharnn byk bir ksm gazn soutulmas ile younlatrlr. Daha sonra slfat asidi
ykaycsndan geirilerek tamamen su buharndan arndrlr. Kurutulmu klor gaz basn
altnda (2,5-5,5 atm) sktrlr ve zel hazrlanm kaplara doldurularak kullanma hazr
hale getirilir. Dier taraftan, byk oranda klor kullanan endstri kurulularna boru
hattyla sevk etmek de mmkndr.

g) Hidrojenin Kullanm

Elektroliz nitesinde elde edilen hidrojen gaz daha ok hidroklorik asit ve amonyak
gibi bileiklerin yapmnda kullanlr. Bunun dnda hidrojen ile ilgili ve endstride byk
nem tayan reaksiyonlar; karbon monoksitin metanol ve dier yksek alkollere
dntrlmesi, kmr, petrol yalar ve katrann benzine hidrojenasyonu eklinde
belirtilebilir.

Hidrojen ayrca byk apta sv yalarn hidrojenasyon ile sertletirilmesinde, petrol

fraksiyonlarndan kkrt gidermek iin hidrodesfirizasyon ileminde kullanlr. Bundan
baka, kaynak ilerinde, kuvars eritilmesinde ve yapay mcevher yapmnda enerji kayna
kullanlr. Ticari hidrojen diye adlandrlan yksek saflktaki hidrojen elik tpte veya
tankerler iinde tanr.

Problem (3-4): Elektroliz nitesinden kan bir zelti % 10 NaOH ve % 15 NaCl

ihtiva etmektedir. Bu zelti buharlatrlarak deriiklendirilmekte ve bu srada bir miktar
NaCl n kristallenerek ayrlmas salanmaktadr. 800 kg zeltinin buharlatrlmas
sonunda elde edilen karm % 50 NaOH ve % 1,25 NaCl ihtiva etmektedir.

43
 a) Elde edilen son karmn miktarn,
b) Ka kg tuzun kristallendiini ve ne kadar suyun buharlatn hesaplaynz.

zm : Temel, 800 kg orijinal zelti

a) Balangtaki ile son zeltideki NaOH miktarnn ayn olduu gz nne alnr ve
son zeltinin miktar X kg kabul edilirse u ifadeler yazlabilir.

Balangtaki NaOH miktar : (10/100) 800 = 80 kg

Son zeltideki NaOH miktar : (50/100) X kg
(50/100) X = 80
Son zelti miktar : X = 160 kg

b) Balangtaki tuz miktar : (15/100) 800 = 120 kg

Son zeltideki tuz miktar : (1,25/100) 160 = 2,0 kg
Kristallenen tuz miktar : 120 2,0 = 118 kg
Buharlaan su miktar : 800 (160 + 118) = 522 kg

Problem (3-5): % 50 NaOH ve % 1,5 NaCl ieren bir sud kostik zeltisinden 2 ton
bulunmaktadr. Bu zeltideki NaCl ortama Na2SO4 katlarak NaOH NaCl Na2SO4
eklinde l tuz oluturup zeltiden ayrlmak isteniyor. Bunun iin ortama katlmas
gereken % 20 lik Na2SO4 zeltisi ve su miktarn hesaplaynz.

zm : Temel, 2000 kg kostik zeltisi

keltilmesi istenen l tuzun % 35 lik NaOH zeltisinde znmedii biliniyor.

zeltideki NaOH miktar : (50/100) 2000 = 1000 kg

zeltideki NaCl miktar : (1,5/100) 2000 = 30 kg
zeltideki su miktar : 2000 - 1000 - 30 = 970 kg
Katlacak Na2SO4 miktar : (142/58,5) 30 = 72,8 kg
Na2SO4 zeltisi miktar : (100/20) 72,8 = 364 kg
Bu zeltideki su miktar : 364 - 72,8 = 291,2 kg
kecek NaOH miktar : (40/58,5) 30 = 20,51 kg
zeltide kalan NaOH miktar : 1000 - 20,51 = 979,49 kg
Son zeltideki su miktar : (65/35) 979,49 = 1819 kg
Katlmas gereken su miktar : 1819 - 970 - 291,2 = 557,8 kg

44
 3.4.2. Cva Katotlu Hcreler.

Cva katotlu hcreler iki ksmdan oluurlar. Bunlardan ilki sodyum amalgam ve klor
gaznn retildii elektrolizer blm, dieri de sodyum amalgamn sodyum hidroksit
zeltisine dntrld amalgam bozundurucu veya sekonder elektrolizer blmdr.
Cval bir nitenin hem elektrolizer blm hem de amalgam bozundurucusunun ematik
gsterilii ekil-3.6 de verilmitir.

ekil-3.6. Cva katotlu bir nitenin ematik kesiti

Elektrolizer hcresinin dibi elik olup, katot ana ubuu ile elektrik balants
salanmtr. Bunun yzeyi hareket halindeki bir cva tabakasyla rtlm durumdadr.
Cva ile tuzlu suyun deme yzeyine yakn olarak yerletirilmi anotlar grafit levhalar
halindedir. Klor gaznn yzeye kolayca kabilmesi iin bu anotlar delikli veya oluklu
olarak hazrlanmtr.

Elektrolizer blmne devaml olarak gnderilen tuz zeltisi cva katot ile grafit
anotlar arasnda ksmen ayrarak, anotta Cl2 gaz ve katotta da sodyum amalgam oluturur.
Elektroliz hcresinin reaksiyonlarn yle belirtmek mmkndr.

Anot : 2 Cl-() Cl2() + 2 e-

Cl2() Cl2(g)

Katot : 2 Na+() + Hg(s) + 2 e- 2 Na(Hg)

Elektroliz : 2 NaCl() + Hg(s) Cl2 + 2 Na(Hg)

Elektrolizer banyosunun scakl yaklak 65 oC ve ortalama NaCl konsantrasyonu

290 g/L olarak verilmitir. Elde edilen sodyum amalgam devaml olarak amalgam
bozundurucusuna akmaktadr. Bu blm, ksa devreli bir pil eklinde almakta ve
amalgama kart akmda temiz su gnderilmektedir. Burada oluan NaOH zeltisi
iindeki sodyum amalgam bir anot, grafit veya demir paralar da katot olarak
davranmaktadr. Anot olan amalgamdaki metalik sodyum elektron vererek Na+ iyonu
haline geerken, katotta sudan gelen H+ iyonlar elektron alarak H2 gazn meydana getirir.
Amalgam bozundurucusunun anodik ve katodik yar reaksiyonlar u ekilde yazlabilir.

45
 Anot : 2 Na(Hg) 2 Na+() + Hg(s) + 2 e-

Katot : 2 H2O(s) + 2 e- H2(g) + 2 OH-

Toplam : 2 Na(Hg)(s) + 2 H2O(s) 2 NaOH() + H2(g) + Hg(s)

Toplam reaksiyondan da anlald gibi cva geri kazanlrken, sulu ortamda Na+ ve
-
OH iyonlar, dolaysyla sodyum hidroksit konsantrasyonu giderek artmakta ve elde edilen
zelti % 40-45 NaOH iermektedir. Eer scaklk 100 oC nin zerinde tutulacak olursa,
NaOH iin tektik bileim olan % 73 lk bir zelti elde edilebilir. Amalgamdan geri
kazanlan cva tekrar elektrolizer blmne gnderilir.

Diyaframl hcrelerde % 10 NaOH ve % 15 NaCl ieren bir zelti elde edilirken,

cva katotlu hcrelerde, amalgam bozundurmas sonunda yksek saflkta % 50 lik NaOH
zeltisi retilebilmektedir. Buna karlk diyaframl hcrelere gre daha yksek enerji
tketimi sz konusudur.

3.5. AARTMA TOZU

Kire kayma ad da verile aartma tozu retimi gn getike azalmaktadr. Bunun

balca sebebi dayanksz oluu ve byk bir ksmn inert maddelerin oluturmasdr. lk
zamanlar retilen klorun byk bir ksm kire kayma retiminde kullanlmtr.

Kalsiyum hidroksit sspansiyonu iinden 50 oC de klor gaz geirilecek olursa kire

kayma meydana gelir.
O Cl
Ca(OH)2 + Cl2 Ca . H2O
Cl

Bunun iin dner elik bir silindir kullanlabilir ve kalsiyum hidroksit iinden kart
akmla klor geirilirken, silindir iindeki kanatklar ile heterojen sistemin olabildiince
karmas salanr.

Aartma tozu suda znd zaman iyonlar halinde kalsiyum klorr ve kalsiyum
hipoklorit meydana getirir.

2 CaCl(OCl) Ca+2 + 2 Cl- + Ca+2 + 2 OCl-

Hipoklorit iyonu bozunarak oksijen verir ki bu aktif oksijen nedeniyle oksidan zellik
gstermekte ve aartma vastas olarak kullanlmaktadr.

ClO- Cl- + 1/2 O2 (aktif oksijen)

Aartma tozunun ykseltgen (aartma) etkisi aktif klor miktar ile llr. Herhangi
bir klor bileiindeki aktif klor; bu bileikteki klorun gsterdii ayn etkiyi gsterecek
kadar klor gaznn arl eklinde tanmlanmtr. Bir baka ekilde, sz konusu bileiin
klorr asidiyle muamelesinden aa kan Cl2 gaz miktar aktif klor olarak tanmlanabilir.

46
 CaCl(OCl) + 2 HCl CaCl2 + Cl2 + H2O

Klorun oksidasyon etkisini, sulu ortamda edeer olduu aartc oksijen miktarna
bal olarak, u reaksiyon ile belirtmek mmkndr.

H2O + Cl2 2 HCl + 1/2 O2

Bu durumda 1 mol Cl2, oksidasyon gc bakmndan, 1 mol HClO veya 1 mol OCl -
iyonuna ve dolaysyla 1 mol aartma tozuna edeerdir. Yani aartma tozunun teorik aktif
klor miktar % 55,9 olarak belirtilebilir. Halbuki bu deer kalsiyum hipokloritte bileikte
bulunan klorun iki kat (49,65 . 2 = % 99,3) olmaktadr. Kalsiyum hipokloritin oksidan
etkisi iin aadaki reaksiyonlar gz nne alnrsa, bu bileiin 2 mol klora edeer
olduu kolayca anlalabilir.

Ca(OCl)2 + 4 HCl CaCl2 + 2 Cl2 + 2 H2O

Ca(OCl)2 CaCl2 + O2

3.6. KALSYUM HPOKLORT

Forml Ca(OCl)2 eklinde olan kalsiyum hipoklorit, aartma tozu gibi durmakla
bozunmayan dayankl bir bileiktir. Bunun yan sra, kire kaymann iki kat aktif klora
sahip ve nem ekici olmayan bir maddedir.

Kalsiyum hipoklorit eitli yollar ile retilebilir. Kullanlan yntemlerden biri,

aartma tozu eldesinde olduu gibi, kalsiyum hidroksitin klorinasyonudur. Daha sonra,
zeltiye NaCl katlmak suretiyle kristalizasyonu salanmaktadr.

2 Ca(OH)2 + 2 Cl2 Ca(OCl)2 + CaCl2 + 2H2O

Problem (3-6): Bir nitede retilen Cl2 gaznn absorbsiyonu ile kalsiyum hipoklorit
retilmektedir. 740 mmHg basnc ve 35 oC scaklkta absorblama cihazna giren gaz
karmndaki klorun ksmi basnc 70 mm Hg olup, dier gazlar inert kabul edilmektedir.
750 mm Hg basn ve 40 oC scaklkta absorbsiyon ileminden kan gazlarda bulunan Cl2
un ksmi basnc ise 2 mm Hg olarak verilmitir. Bu durumda, cihaza giren her 100 m 3 gaz
bana absorbe edilen Cl2 ve oluan Ca(OCl)2 2 H2O miktarn hesaplaynz.

zm : Temel, sisteme giren 100 m3 gaz karm

Bu durumda, sisteme giren klor gaznn hakiki hacmi 100 m3 olacaktr. Ayn durum
sistemden kan gazlardaki Cl2 iin de sz konusudur.

2 Ca(OH)2 + 2 Cl2 Ca(OCl)2 + CaCl2 + 2 H2O

(70 / 760) 100

Sisteme giren klor mol : = 0,3647 mol-kg
(273 + 35) 0,082

47
 Giren inert gazlarn ksmi basnc : 740 70 = 670 mm Hg

kan inert gazlarn ksmi basnc : 750 2 = 748 mm Hg

(670) (100) 313

Sistemden kan gazlarn hacmi : = 91,03 m3
308 748

(2 / 760) 91,03
Sistemden kan klor mol : = 0,0093 mol-kg
(0,082) 313

Absorblanan klor mol : 0,3647 0,0093 = 0,3554 mol-kg

Oluan hipoklorit mol : 0,3554/2 = 0,1777 mol-kg
Oluan hipoklorit miktar : 0,1777 . 179 = 31,81 kg

3.7. SODYUM HPOKLORT

Sodyum hipoklorit (NaClO) birok yerde ve evlerde mikrop ldrc ve koku

giderici olarak kullanlr. Ayrca, amar ykamada bir aartma arac olarak da
kullanlmaktadr. Endstride bir aartc olarak pamuk, keten, sentetik ipek ve kt
hamuru iin yaygn olarak kullanlr. Selloz rnlerinin aartlmas iin tketilen klorun
byk bir ksm sodyum hipoklorite dntrlerek kullanlmaktadr.

nceleri doygun bir tuz zeltisinin diyaframsz bir hcrede elektroliz edilmesi ile
NaClO retimi yaplmtr. Yksek akm younluu ve dk scaklkta yaplan elektroliz
ileminde kullanlan tuzlu su hemen hemen ntraldir. lem srasnda anotta aa kan Cl 2
gaz ile katottaki NaOH in reaksiyona girmesi salanmaktadr.

2 NaOH + Cl2 NaClO + NaCl + H2O

Gnmzde sud kostik zeltisi dorudan klor gaz ile reaksiyona sokularak NaClO
retilmektedir. Ancak burada kullanlan klorun yars hipoklorit haline gemektedir. Ayrca,
scaklk 27 oC nin stnde olursa reaksiyon sodyum klorat (NaClO3) verecek ekilde
gerekleir.

6 NaOH + 3 Cl2 NaClO3 + 5 NaCl + 3 H2O

Aslnda sodyum hipoklorit zeltisi stlacak olursa dorudan sodyum klorat

teekkl etmektedir.

3 NaClO NaClO3 + 2 NaCl

48
 3.9. SODYUM KLORAT

Sodyum klorat (NaClO3) byk miktarda retilen bir bileik olup, kt hamurunun
aartlmasnda byk oranda kullanlmaktadr. Bunun dnda, kat roket yakt
oksitleyicisi yani amonyum perklorat ve potasyum perklorat gibi patlayc maddeler
yapmnda kullanlr. Sodyum klorat yabani ot ile mcadele ilalar yapmnda da
kullanlmaktadr.

Sodyum klorat bir sodyum klorr zeltisinin, anot ve katot rnlerinin tamamen
karmasna uygun olarak yaplm bir hcrede, elektrolizi ile elde edilmektedir. Elektrolit
olarak, yaklak 3 g/L konsantrasyonda Na2Cr2O7 ieren ve asitlendirilmi (pH 5,5)
doygun bir NaCl zeltisi kullanlr. Sodyum bikromat ortamda bulunan HCl tarafndan
oluturulan hipoklorit asidinin andrma etkisini azaltr.

Dikdrtgen prizma eklindeki elik elektroliz hcresi rafine tuz zeltisi ile
doldurulur ve soutma suyu vastasyla scaklk 40 oC de tutulur. Gerekte elektroliz
rnleri katotta sodyum hidroksit ve anotta da klor gazdr. Fakat hcrede diyafram
olmad iin anot ve katot rnlerinin karmasndan dolay, nce sodyum hipoklorit
oluur ve bu da klorata ykseltgenir. Hcrede meydana gelen anot ve katot reaksiyonlar
muhtemelen u ekildedir.

Katot : 6 H+ + 6e- 3 H2

Anot : Cl- + 6 OH- ClO3- + 6 e- + 3 H2O

Toplam : Cl- + 3 H2O ClO3- + 3 H2

Elektroliz hcresinde meydana gelen olaylar topluca u reaksiyonla ifade edilebilir.

NaCl() + 3 H2O(s) NaClO3() + 3 H2(g)

Klorat oluumunun verimlilii pH artlarna hassas olarak baldr. zeltinin asitlii

gerektiinden daha fazla olduu zaman ar miktarda Cl2 gaz aa kmaktadr. Buna
karlk ortam alkali ise, prosesin ana rnlerinden birisi NaOH in etkisiyle aa kan
oksijen gaz olmaktadr. Bu durumda, rnler suyun ayrmasndan oluan hidrojen ve
oksijen gazlardr.

Elektroliz ilemi sonunda, hcre zeltisi iinde bulunan hipokloriti bozundurmak

iin su buhar ile 90 oC ye stlr. Ayrca kromatn tamamn ktrmek iin gereken
miktarda BaCl2 katlr. Karm bir kum filtreden geirilerek, elektrotlardan gelen grafit
amuru ve ken BaCrO4 ayrlr. Soda ile ntralletirilen berrak zelti yaklak 750 g/L
sodyum klorat ihtiva eder hale gelinceye kadar buharlatrlr. Bu srada ayrlan sodyum
klorrn kelmesi iin karm dinlendirilir ve szlr. Berrak zelti yava yava
soutulup, sodyum klorat kristallerinin olumas salanr ve karm santrifj edilerek
ayrlan kristaller kurutulur.

49
 3.10. SODYUM PERKLORAT

Sodyum perkloratn (NaClO4) kendisi ticari bir bileik olmayp, dier perkloratlarn
retiminde kullanlr. rnein, sodyum perklorat zeltisine scak ve doymu potasyum
klorr zeltisi katlarak karm soutulursa, potasyum perklorat kristalleri kerek ayrlr.

NaClO4() + KCl() KClO4() + NaCl()

elikten yaplm ve platin anotlarla donatlm elektroliz hcresinde 65 oC de

allarak, sodyum klorat elektrolizle sodyum perklorata dntrlr. Elektrolit olarak
doygun NaClO3 zeltisi kullanlr ve elektroliz ilemine sodyum kloratn % 5 i kalncaya
kadar devam edilir. Proses kromat tamponu ile kontrol edilen bir pH da (6,1-6,4)
srdrlr.

Anot : ClO3- + 2 OH- ClO4- + 2 e- + H2O

Katot : 2 H+ + 2 e - H2

Toplam : NaClO3 + H2O NaClO4 + H2

Elde edilen sodyum perklorat zeltisi dier kimyasallarn retimi iin kullanlmak
zere ilgili proseslere sevk edilir.

50
 DEERLENDRME SORULARI

3-1) Leblanc prosesi ile soda retimini reaksiyonlar ile aklaynz.

3-2) Solvay (amonyak-soda) prosesi ile soda retiminin temel kademelerini maddeler
halinde belirtiniz. Her bir safhada meydana gelen olaylar ksaca zetleyerek ilgili
reaksiyonlar yaznz.

3-3) Bir trona saflatrma prosesi olan monohidrat prosesi hakknda bildiklerinizi bir akm
emas halinde belirterek, prosesin reaksiyonlarn yaznz.

3-4) Soda retiminde kullanlan ve bir trona saflatrma prosesi olan sodyum
sesquikarbonat prosesi hakknda bildiklerinizi yaznz.

3-5) Sodyum bikarbonat retimini ksaca aklaynz. Neden solvay prosesinde retilen
sodyum bikarbonatn kullanlmadn belirtiniz.

3-6) Sodyum hidroksit retiminde kullanlan diyaframl bir hcreyi ematik olarak iziniz.
retimi ksaca aklayarak reaksiyonlarn yaznz.

3-7) Sodyum hidroksit retiminde kullanlan bir cva katotlu elektroliz nitesini izerek,
alma prensibini aklaynz. Proseste meydana gelen reaksiyonlarn yaznz.

3-8) Aartma tozu nedir? Ve nasl hazrlanr? Aartma tozunun aktif klor orann nasl
aklarsnz?

3-9) Sodyum hipoklorit retimini ksaca aklayarak retim prosesine ait reaksiyonlar
yaznz.

3-10) Sodyum klorit retimini ksaca aklayarak retim prosesine ait reaksiyonlar
yaznz.

3-11) Sodyum klorat retimini ksaca aklayarak retim prosesine ait reaksiyonlar
yaznz.

3-12) Sodyum perklorat retimini ksaca aklayarak retim prosesine ait reaksiyonlar
yaznz.

51