Visokovredni zavrtnjevi

Osnovni problem kod veza sa obinim

zavrtnjevima je zazor izmeu tela zavrtnja i
rupe.
Obini zavrtnjevi nisu pogodni za veze u
dinamikim konstrukcijama.
Deformacije veza sa obinim zavrtnjevima
su relativno velike zbog ponitenja zazora i
izduenja tela zavrtnja.

Osnove metalnih konstrukcija 1

 Karakteristike visokovrednih
zavrtnjeva

Visok kvaliet osnovnog materijala (granica

razvlaenja od 640 do 1080 MPa);
Mogunost prednaprezanja;
Drugaije ponaanje veza sa prednapregnutim
visokovrednim zavrtnjevima;
Mogunost primene kod dinamiki optereenih
konstrukcija.
neto sporija ugradnja.

Osnove metalnih konstrukcija 2

Prednosti prednapregnutih u odnosu na
obine zavrtnjeve
Vea nosivost,
Manja deformabilnost veze,
Manja naprezanja u osnovnom materijalu na
mestu neto preseka (prenoenje sile putem
trenja),
Spreeno je nekontrolisano odvrtanje
navrtke.

Osnove metalnih konstrukcija 3

 Nedostatci

neto vea cena,

posebna obrada tarnih povrina,
kontrola kvaliteta na gradiltu,

Osnove metalnih konstrukcija 4

 Kratak istorijat

Poetak primene u SAD-u 1948 (zamena

dotrajalih zakivaka na mostovima),
Prvi propisi iz ove oblasti 1951.
U Evropi prva primena 1952.
Kod nas 1964 na HE erdap.
Proklizavanje!

Osnove metalnih konstrukcija 5

 Vrste spojeva sa visokovrednim
zavrtnjevima
Prednapregnuti visokovredni zavrtnjevi:
1. tarni spojevi (TS) tarni spojevi sa tanim
naleganjem (TST);
2. zateui spojevi (ZS);
3. kombinovani spojevi (KS);
Neprednapregnuti VVZ:
Kao kod obinih zavrtnjeva (SS, SST, ZS
i KS);

Osnove metalnih konstrukcija 6

Tarni spoj Zateui spoj

Osnove metalnih konstrukcija 7

Oblik i dimenzije visokovrednih zavrtnjeva

Osnove metalnih konstrukcija 8

 Osnovne dimenzije standardnih
visokovrednih zavrtnjeva

Oznaka dimenzije M12 M16 M20 M22 M24 M27 M30

b 21-23 26-28 31-33 32-34 34-37 37-39 40-42
e 23,91 29,56 35,03 39,55 45,20 50,85 55,37
h 8 10 13 14 15 17 19
s 22 27 32 36 41 46 50
R 1,2 1,2 1,5 1,5 1,5 2,0 2,0
Navrtka
m 10 13 16 18 19 22 24
Podloka
d 13 17 21 23 25 28 31
D 24 30 37 39 44 50 56
s 3 4 4 4 4 5 5

Osnove metalnih konstrukcija 9

 Obeleavanje visokovrednih zavrtnjeva

Vrsta zavrtnja Zazor M12 M16 M20 M22 M24 M27 M30
Zavrtnjevi bez 30
Dd 1,0 mm
tanog naleganja
Zavrtnjevi sa tanim 30
Dd 0,3 mm
naleganjem
Dodatne oznake
30
Montani zavrtnjevi

30
Montane i rupe i zavrtnjevi

Osnove metalnih konstrukcija 10

 Klase vrstoe
Tehnika
(konvencijalna) Zatezna vrstoa Izduenje Udarna ilavost
granica razvlaenja na 0oC
Klasa vrstoe fu d5
f0,2
[MPa] [MPa] (%) [J]
8.8 640 800 12 30
10.9 900 1000 9 20
12.9 1080 1200 8 15

Osnove metalnih konstrukcija 11

Ponaanje prednapregnutih visokovrednih
zavrtnjeva u smiuim spojevima
Prdnaprezanjem se u zavrtnjevima javlja
sila zatezanja, a u kontaktnom spoju napon
pritiska;
Sila trenja izmeu limova zavisi od napona
pritiska i hrapavosti (trenja) kontktnih
povri;
Prenoenje sila se ostvaruje trenjem;
Koncentracija napona u neto preseku je
manja nego kod veza sa neprednapregnutm
zavtnjevima;
Osnove metalnih konstrukcija 12
 Tok sila kod prednapregnutih zavrtnjeva

a) b) c)

Trenje

Fp
3d

Povrina trenja

Osnove metalnih konstrukcija 13

 Proklizavanje
Kada je sila u zavrtnju manja od sile trenja
koja se angauje u spoju, nema reltivnih
pomeranja izmeu limva, a sile se prenose
trenjem;
Nakon dostizanja sile trenja dolazi do
naglog pomeranja (proklizavanje) izmeu
elemenata (ponitava se zazor);
Proklizavanjem ne dolazi do iscrpljenja
nosivosti zavrtnja, ve on poinje da radi
kao obian zavrtanj na smicanje i pritisak
omotaa rupe.
Osnove metalnih konstrukcija 14
 Granino stanje nosivosti prednapregnutih
visokovrednih zavrtnjeva se dostie smicanjem
tela zavrtnja ili gnjeenjem omotaa rupe
Proklizavanjem dolazi do znaajnih deformacija
koje je poeljno izbei (koncentracije napona,
zamor materijala);
Proklizavanje se moe tretirati kao granino stanje
upotrebljivosti;
Evrokod 3 razlikuje dve kategorije spojeva (veza):
B otporne na proklizavanje pri GSU (SLS)
C otporne na proklizavanje pri GSN (ULS)

Osnove metalnih konstrukcija 15

 Koncentracija normalnog napona

Keoficijent koncentracije napona:

k = s x , max / s x , cal

Osnove metalnih konstrukcija 16

Poreenje ponaanja spojeva sa razliitim
spojnim sredstima

Kompatibilnost razliith spojnih sredstava!

Osnove metalnih konstrukcija 17
 Unoenje sile prednaprezanja

Pored sile zatezanja u zavrtnju se javljaju i

sekundarni neeljeni uticaji od torzije
usled trenja izmeu navrtke i navoja i
izmeu navrke i podloke;
Naprezanje VVZ je sloeno.
Sila prednaprezanja se mora kontrolisati i
ograniiti!

Osnove metalnih konstrukcija 18

 Sila prednaprezanja Fp

Fp = n 1 f 02 As

f02 tehnika granica razvlaenja;

As povrina ispitnog preseka;
n1 koeficijent pritezanja (redukcije);

Osnove metalnih konstrukcija 19

 Keoficijent pritezanja

0,7 za k > 0,14

n1 =
0,8 za k 0,14
Koeficijent k zavisi od trenja izmeu navrtke i navoja.
Vrednosti definie proizvoa (k = 0,13 - 0,17).
Ispitivanje na licu mesta pri ugradnji!

Osnove metalnih konstrukcija 20

 Vrednosti sile prednaprezanja
d As f 02 Fp [kN] Mu [Nm]

[mm] [mm2] [N/mm2] n1=0,7 n1=0,8 za k=0,16

M12 84,3 53 61 102
M16 157 99 113 253
M20 245 154 176 493
M22 303 191 218 672
900
M24 353 222 254 852
M27 459 289 330 1495
M30 561 353 404 1694
M33 694 437 500 2307

Vrednosti u tabeli su za visokovredne zavrtnjeve klase vrste 10.9.

Za klasu vrstoe 8.8 vrednosti iz tabele pomnoiti sa 0,70.

Za klasu vrstoe 12.9 vrednosti iz tabele pomnoiti sa 1,20.

Osnove metalnih konstrukcija 21

Postupci kontrolisanog unoenja sile
prdnapezanja (pritezanja)

Merenje momenta uvrtanja (priteznja)

navrtke pomou momentnog kljua;
Merenje ugla okretanja navrtke;
Merenje momentnog impulsa;
Merenje izduenja zavrtnja;
Postupci sa indikatorskom podlokom;

Osnove metalnih konstrukcija 22

Merenje momenta uvrtanja

M u = Fp d k

Mu moment uvrtanja
Fp sila prednaprezanja
d preik zavrtnja
k koeficijent

Osnove metalnih konstrukcija 23

 Merenje ugla okretanja navrtke

d Mu debljina paketa t ugao okretanja j

[mm] [Nmm] [mm] []
M12 10
M16 25 0-50 180
M20 50
M22 70 Za sve zavrtnjeve 50-100 240
M12-M30
M24 90
M27 150
M30 170 100-240 270

Poetno pritezanje momentnim kljuem: M u = 0,1 M u

Osnove metalnih konstrukcija 24

Merenje momentnog impulsa

Primenjuje se pneumatski zateza sa

vazduhom pod pritiskom.
Manja preciznost, pa se primenjuje
kod manje znaajnijih konstrukcija.
U kombinaciji sa momentnim
kljuem pritezaje se vri za 70-
80% sile.

Osnove metalnih konstrukcija 25

 Postupak sa indikatorskom podlokom

Primenjuje se uglavnom u Velikoj Britaniji.

Pritezanje se vri sve dok se ne utisnu ispupenja (bradavice).
Kontrola se vri merenjem zazora.
Osnove metalnih konstrukcija 26
 Koeficijent trenja m
Zavisi od hrapavosti i stanja obrade
kontaktnih (dodirnih) povrina;

m
Nain obrade dodirnih povrina 0361 0561
0362 0562
0363 0563
Bez posebne obrade 0,30 0,30
Nezatiena ienje plamenom 0,40 0,40
ienje mlazom abraziva 0,50 0,55
Povrine oiene mlazom abraziva, a potom zatiene
Zatiena prevlakom od legure aluminijuma 0,50 0,50

Osnove metalnih konstrukcija 27

 ienje mlazom abraziva

Povrine metala se izlau dejstvu kvarcnog peska

(0,7-1,2 mm) ili otroivinih metalnih opiljaka
(0,3-0,5 mm) pod visokim pritiskom (7 bara).
Poeljna je zatita kontaktnih povrina protiv
korozije.
Primenjuje se legura Al AlMg5 . Debljina sloja
je 100-150 m.
Zatitni sloj ne sme da smanji koeficijent trenja!

Osnove metalnih konstrukcija 28

 Proraun nosivosti prednapregnutih
visokovrednih zavrtneva u smiuim spojevima

Potrebno je proveriti:
nosivost na proklizavanje, pri graninom
stanju upotrebljivosti;
nosivost na smicanje i pritisak po omotau
rupe, pri graninom stanju nosivosti;
Prema naim propisima ne dozvoljava se
proklizavanje pri eksploatacionom
optereenju (koncept doputenih napona)!
Osnove metalnih konstrukcija 29
Nosivost prednapregnutih zavrtnjeva
na proklizavanje Fs,dop
m Fp m n 1 f 02 As
Fs ,dop = m = m
n2 n2
m broj tarnih ravni (kao senost kod
obinih zavrtnjeva),
Fp sila prednaprezanja,
m koeficijent trenja,
n2 koeficijent sigurnosti.

Osnove metalnih konstrukcija 30

 Koeficijent sigurnosti n2

Koeficijent sigurnosti na proklizavanje n2

Vrsta optereenja (tip konstrukcija) Sluaj optereenja I II
Preteno mirno optereenje 0,3 < Dd 1 mm 1,25 1,10
(zgrade, krovovi i sl.)
1 < Dd 3 mm 1,56 1,38
Mirno + dinamiko optereenje 0,3 < Dd 1 mm 1,40 1,25
(mostovi, kranski nosai i sl.)

Osnove metalnih konstrukcija 31

Neophodne kontrole nosivosti kod prednapregnutih
visokovrednih zavrtnjeva u tarnim spojevima

V1 Fs ,dop = m m Fp /n 2

V1 Fb ,dop = min t d s b ,dop

V1 maksimalna sila u jednom zavrtnju,

Fs,dop nosivost na proklizavanje,
Fb,dop nosivost na pritisak po omotau rupe.

Osnove metalnih konstrukcija 32

Neophodne kontrole nosivosti kod neprednapregnutih
visokovrednih zavrtnjeva u smiuim spojevima

d p 2
V1 Fv ,dop = m t dop
4
V1 Fb ,dop = min t d s b, dop

V1 maksimalna sila u jednom zavrtnju,

Fv,dop nosivost zavrtnja na smicanje,
Fb,dop nosivost na pritisak po omotau rupe.

Osnove metalnih konstrukcija 33

Dopueni naponi za visokovrede zavrtnjeve
s b,dop [N/mm 2] tdop s t,dop
Vrsta izrade Veliina 0361 0561 [ N/mm 2] [ N/mm 2]
zavrtnja sile F p
Sluaj optereenja
I II I II I II I II
F p=0 280 320 420 470
Neupasovani
0,5F p 380 430 570 640 240 270
zavrtnjevi
Fp 480 540 720 810
360 410
F p=0 320 360 480 540
Upasovani
0,5F p 420 470 630 710 280 320
zavrtnjevi
Fp 480 540 720 810

Vrednosti iz tabele odnose se na visokovredne zavrtnjeve klase

vrste 10.9. Za zavrtnjeve klase vrstoe 8.8 i 12.9 doputen
napon smicanja se odreuje mnoenjem sa 0,7 odnosno sa 1,2.

Osnove metalnih konstrukcija 34

 Nosivost obraenih prednapregnutih
zavrtnjeva u tarnom spoju Fvs,dop

Fvs, dop = Fv , dop + 0,25 Fs , dop

Fv,dop nosivost obraenog zavrtnja na

smicanje i pritisak po omotau rupe;
Fs,dop nosivost zavrtnja na proklizavanje;

Osnove metalnih konstrukcija 35

 Ponaanja prednapregnutih visokovrednih
zavrtnjeva u zateuim spojevima

Razliito se ponaaju prednapregnuti i neprednapregnuti

visokovredni zavrtnjevi (VVZ).
Neprednapregnuti VVZ se ponaaju kao obini zavrtnjevi!
Osnove metalnih konstrukcija 36
Faze rada zateueg spoja sa prednapregnutim VVZ

Prednaprezanje Optereenje Odlepljivanje

Fp = Fc = pc dA DFb =
Nt N t = N t ,0 (0,73 - 0,77) f 02 As
A 1+ K pt / K b

( K pt / K b 15 - 20)

Osnove metalnih konstrukcija 37

Poreenje ponaanja prednapregnutih i
neprednapregnutih VVZ u spojevima
optereenim na zatezanje

Osnove metalnih konstrukcija 38

 Efekat poluge

w t4
Poveanje sile u zavrtnju 0,5 - N
2
30 a b A t
usled efekta poluge: Q= 4
a a w t 2
+ 1 +
Fb = Q + N t / 2 b 3 b 6 a b 2 A
Osnove metalnih konstrukcija 39
Smanjenje efekta poluge pravilnim
oblikovanjem veza

Osnove metalnih konstrukcija 40

 Proraun nosivosti prednapregnutih VVZ
na zatezanje
Ft ,dop = n 3 F p
n3
Vrsta optereenja Sluaj optereenja
I II
Preteno mirno (zgrade...) 0,7 0,8
Dinamiko (mostovi, kranski nosai...) 0,6 0,7

Kontrola nosivosti: Nt,1 < Ft,dop

Nt,1 sila zatezanja u posmatranom zavrtnju.

Osnove metalnih konstrukcija 41
 Proraun nosivosti neprednapregnutih
VVZ na zatezanje

Ft , dop = s t , dop As

s t,dop [MPa]
Klasa vrstoe I sluaj optereenja II sluaj optereenja
8.8 250 290
10.9 360 410
12.9 430 490

Kao kod obinih zavrtnjeva!

Osnove metalnih konstrukcija 42

Proraun nosivosti prednapregntih visokovrednih
zavrtnjevma u kombinovanim spojevima

Neobraeni VVZ:
( F p - N t ,1 )
Fs , dop = m m
n2

Obraeni VVZ:
m ( Fp - N t ,1 )
Fs , dop = Fv ,dop + 0,25 m
n2

Osnove metalnih konstrukcija 43

 Rekapitulacija neophodnih kontrola nosivosti
kod obinih i visokovrednih zavrtnjeva
Vrsta spoja
Vrsta zavrtnjeva
Smiui spojevi Zateui spojevi Kombinovani spojevi
Neobraeni V1 F v , dop = min ( F v , Fb ) V1
2
N t ,1
2

Obini zavrtnjevi N t ,1 Ft ,dop = As s t ,dop + 1

Obraeni V1 F v , dop = min ( F v , Fb ) * Fv ,dop Ft ,dop

( F p - N t ,1 )
Fp V1 Fs ,dop = mm
V1 Fs ,dop = m m n2
Neobraeni n2 V1 Fb
V1 Fb N t ,1 Ft ,dop = n 3 F p
Prednapregnuti N t ,1 Ft ,dop = n 3 F p
Visokovredni
zavrtnjevi V1 F vs , dop =
F s , dop
V1 F vs , dop = F v , dop + m ( F p - N t ,1 )
Obraeni 4 = Fv , dop + 0,25 m
n2
V1 Fb
N t ,1 Ft ,dop = n 3 F p
Neobraeni Kao kod obinih Kao kod obinih Kao kod obinih
Neprednapregnuti
Obraeni Kao kod obinih Kao kod obinih Kao kod obinih
* Pri odreivanju nosivosti na smicanje (Fv) i nosivosti na pritisak po omotau rupe (Fb) umesto prenika zavrtnja uzima se prenik rupe!

Osnove metalnih konstrukcija 44

 Pravila za konstruisanje veza sa
zavrtnjevima i zakivcma
Veze i nastavci treba da budu simetrini!
Minimalan broj zavrtnjeva (zakivaka) sa
jedne strane spoja je 2 u zgradarstvu, a 3 u
mostogradnji.
Veze na preklop sa 1 zakivkom nisu
dozvoljene, a veze sa 1 zavrtnjom se koriste
samo u izuzetnim sluajevima;

Osnove metalnih konstrukcija 45

 Veze na preklop sa jednim zavrtnjem

Savijanje spojnog sredstva (zavrtnja)!

Pored smicanja i savijanja u zavrtnju se javlja i zatezanje!

Osnove metalnih konstrukcija 46

Minimalan broj i prenik spojnih sredstava

O b last M inim alan prenik M inim alan broj ko m ad a

p rim ene Z avrtnjevi Z akivci Z avrtnjevi Z akivci
Z grad arstvo 12 13 2 2
M o sto grad nja 16 17 3 3

Osnove metalnih konstrukcija 47

 Optimalan prenik zavrtnja
Pravilnim izborom prenika zavrtnja dobija se
uravnoteen odnos nosivosti na smicanje i pritisak po
omotau rupe!

opt d 0 = 5 t s , min - 0,2 [cm] 6,324

t s , min
- 1 d 6,324
t s , min
-1
1 + 0,3 1 - 0,3

Osnove metalnih konstrukcija 48

 Maksimalan prenik
zavrtnja (rupe) za
I IPE HEA HEB HEM U L

60
d0
-
c
-
d0 c
- -
d0
-
c c1
- -
d0
-
c c1
- -
d0
-
c c1
- -
d0
-
c
-
d0
17
c1
35
c2
-
c3
35
stanardne valjane
70
80
-
6,4
-
22
-
6,4
-
26
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
13
-
25
21
23
40
45
-
-
40
45
profile!
90 - - - - - - - - - - - - - - - 25 50 - 50
100 6,4 28 8,4 30 13 56 - 13 56 - 13 60 - 13 30 25 45 - 45
110
120
-
8,4
-
32
-
8,4
-
36
-
17
-
66
-
-
-
17
-
66
-
-
-
17
-
68
-
-
-
17/13 30
- 25
25
45
50
70
80
45
50
Vrednosti se odnose
samo za zavrtnjeve na
140 11 34 11 40 21 76 - 21 76 - 21 76 - 17 35 28 55 95 55
160 11 40 13 44 23 86 - 23 86 - 23 86 - 21/17 35 28 60 115 60
180 13 44 13 50 25 100 - 25 100 - 25 100 - 21 40 28 60 135 60
200
220
13
13
48
52
13
17
56
60
25
25
110
120
-
-
25
25
110
120
-
-
25
25
110
120
-
-
23/21 40
23 45
28
-
65
-
150 65
- - noicama!
240 17/13 56 17 68 25 94 35 25 96 35 25/23 100 35 25/23 45 - - - -
260 17 60 - - 25 100 40 25 106 40 25 110 40 25 50 - - - -
270
280
-
17
-
60
21/17 72
- -
-
25
-
110
-
45
-
25
-
110
-
45
-
25
-
116
-
45
-
25
-
50
-
-
-
-
-
-
-
-
Linije zavrtnjeva!
300 21/17 64 23 80 28 120 45 28 120 45 25 120 50 28 55 - - - -
320 21/17 70 - - 28 120 45 28 120 45 28 126 47 28 58 - - - -
330 - - 25/23 86 - - - - - - - - - - - - - - -
340 21 74 - - 28 120 45 28 120 45 28 126 47 - - - - - -
350 - - - - - - - - - - - - - 28 58 - - - -
360 23/21 76 25 90 28 120 45 28 120 45 28 126 47 - - - - - -
380 23/21 82 - - - - - - - - - - - - - - - - -
400 23 86 28/25 96 28 120 45 28 120 45 28 126 47 28 60 - - - -
450 25/23 94 28 106 28 120 45 28 120 45 28 126 47 - - - - - -
500 28 100 28 110 28 120 45 28 120 45 28 130 45 - - - - - -
550 28 110 28 120 28 120 45 28 120 45 28 130 45 - - - - - -
600 28 120 28 120 28 120 45 28 120 45 28 130 45 - - - - - -
650 - - - - - 120 45 28 120 45 28 130 45 - - - - - -
700 - - - - - 120 45 28 126 45 28 130 42 - - - - - -
800 - - - - - 130 40 28 130 40 28 132 42 - - - - - -
900 - - - - - 130 40 28 130 40 28 132 42 - - - - - -
1000 - - - - - 130 40 28 130 40 28 132 42 - - - - - -

Osnove metalnih konstrukcija 49

 Raspored zavrtnjeva u vezi - oznake

e rastojenje izmeu susednih zavrtnjeva;

e1 rastojanje izmeu zavrtnja i ivice lima u pravcu delovanja sile;
e2 rastojanje izmeu zavrtnja i ivice lima upravno na pravac
delovanja sile
Osnove metalnih konstrukcija 50
Propisana minimalna i maksimalna rastojanja
Opis rastojanja Min. Maksimalno
Za nosee zakivke i zavrtnjeve, konstruktivne 8d0
Rastojanje izmeu susednih zakivke i zavrtnjeve u pritisnutim tapovima i ili
zavrtnjeva u pravcu i ukruenjima rebara 15t
upravno na pravac 3d0
delovanja sile Za konstruktivne zakivke i zavrtnjeve u 12d0
e zategnutim tapovima i za vezu rebra i noice ili
izvan nastavka kod limenih nosaa 25t
3d0
Kada je ivica ukruena, odnosno previjena ili
Rastojanje izmeu
(slika 2.56b)
zavrtnjeva i ivice elementa 9t
2d0
u pravcu delovanja sile 3d0
e1 U ostalim sluajevima ili
6t
3d0
Rastojanje izmeu Kada je ivica ukruena, odnosno previjena ili
zavrtnjeva i ivice elementa (slika 2.56b)
9t
upravno na pravac 1,5d0
delovanja sile 3d0
e2 U ostalim sluajevima ili
6t

Osnove metalnih konstrukcija 51

Minimalan prostor za nesmetanu montau

Z a v rta n j N a jm a n ja v e li in a [ m m ]
A B C D E F
M 12 27 24 16 20 22 29
M 16 32 28 19 23 27 34
M 20 36 32 22 26 30 39
M 2 2 ,M 2 4 40 36 27 29 35 44
M 27 45 40 28 31 38 49
M 30 48 42 32 33 40 52

Osnove metalnih konstrukcija 52

 Uski limovi Srednje iroki limovi iroki limovi

bmin = 2 1,5 d 0 = 3 d 0 5 d0 b 6 d0 b 6 d0

Osnove metalnih konstrukcija 53

 Specijalna savremena spojna sredstva

Zakivci sa prstenom;
Injektirani zavtnjevi;

Osnove metalnih konstrukcija 54

 Zakivci sa prstenom

M12 M27...8.8! Kontrolisano prednaprezanje.

Osnove metalnih konstrukcija 55

 Injektirani zavrtjevi

Zazor ispunjen smolom!

Primenjuju se u mostogradnji.
Izrauju se u klasama vrstoe 8.8 i 10.9.
Osnove metalnih konstrukcija 56