Zdravko VRSALOVIC, dipl. el. ing.

VFTEHNIKA
za 3. razred elektrotehnicke skole
za strucno zvanje: elektrotehnicar elektronike

IP "SVJETLOST" d.d.
Zavod za udzbenike i nastavna sredstva
Sarajevo, 200 I.
 Izdava~: IP "SVJETLOST" d. d. Sarajevo PREDGOVOR
Zavod za udZbenike i nastavna sredstva Sarajevo
Direktor: Sefik ZUPCEVIC
Zaizdava~: Abduselam RUSTEMPASIC
Urednik: AnteBANIC
Recenzenti: Zvonko AZINOVIC, Tuzla
Kasim IMAMOVIC, Tuzla
Lektor: Muedeta HADZIABDIC
Ovaj udzbenik izraden je u skladu s planovima i programima Ministarstva
obrazovanja, znanosti, kulture i sparta i prvenstveno je namijenjen ucenicima
Korektor: Mersija CEHIC
treceg razreda elektrotehnicke skole za strucno zvanje elektrotehnicara elektronike.
Tehnicki urednik: Yanda BABOVIC
Udzbenikje nastao od autorovih priprema za nastavu predmeta VF tehnika,
Naslovna strana: Mira GOGIC od kojihje, 1996. godine Mjesovita srednja elektrotehnicka skola u Sarajevu izdala
DTP: Zlatko EMINAGIC skripta. Postojeca skripta su dopunjena i ponovno obradena za ovaj udzbenik.
Stampa: OTISAK, Sarajevo Proslo je vise od 60 god ina otkako je izmedu Berlina i Leipziga uspostavljena
TirliZ: l 000 primjeraka prva visestruko iskoristena veza na svijetu za istodobni prijenos 200 telefonskih
razgovora. Tek 1953. godine izraden je VF - uredaj za istodobni prijenos 960
telefonskih razgovora, a malo zatim i za I 260 razgovora. Godine 1960., u Svedskoj
je pusten u rad VF- uredaj za 2 700 kana Ia, odnosno razgovora, i jed an televizijski
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka kana! istodobno. Pocetkom sezdesetih godina, tranzistor je istisnuo elektronke
Bosne i Hercegovine, Sarajevo kao aktivni element i u vrlo kratkom razdoblju razvijenaje familija sistema za rad
621.395 (075.3) po koaksijalnim kabelima. Broj govornih krugova je utrostrucen. Novi sastavni
elementi i tehnologije, ukljucivanje elektronickih racunala i drugog, doveli su
VRSALOVIC, Zdravko
VF tehnika : za treci razred elektrotehnicke da se, pocetkom sedamdesetih godina, prijenosni kapacitet koaksijalne parice
struke za strucno zvanje: elektrotehnicar poveca na ukupno I 0 800 govornih kanala.
elektronike I Zdravko Vrsalovic. -Sarajevo :
Svjetlosi, 2001.- 136 str. : ilustr. ; 24 em Trecu tehnolosku revoluciju potaknut ce govorne komunikacije, robotika,
ISBN 9958-1 0-366-4 elektronicka posta, dobivanje informacija na telefonski zahtjev, us luge organizirane
COBISS/BiH-ID 9681414 putem interaktivnih terminal a. Uopce, opseg mogucnosti primjene je velik.
Klasicna metoda digitalizacije govornog signala sa sustavom PCM-a i 64 kbit/s
uvedena je prije tridesetak godina. Danas se istrazuju ucinkovitiji postupci
ISBN 9958-10-366-4 digitalizacije govornog signala. Razlozi su ustede prijenosnih kapacitetata i
djelotvornost pohranjivanja informacija za daljnje digital no proc~siranje ll mrezi.
Digitalna tehnologija omogucilaje spajanje funkcija komutacije (prospajanja)
Federalno Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta, na osnovu odobrenja Vijeca za odabir i prijenosa u visenamjenski cvor. Nadalje, uvodenje svjetlovodnih (s optickim
udZbenika od 12.03.2001. godine, Rje~enjem broj UP-1-03-38-9-2517/37 odobrilo je ovaj udzbenik za
upotrebu. kabelima) prijenosnih sustava ; novih tehnologija, bilo je osnova za povecanje
brzine prospajanja uz povecanje ptijenosnih kapaciteta.
Strogo je zabranjeno svako kopiranje, umnoZ:avanje i pre~pavanje ovog udzbenika u cjelini iii
pojedinih njegovih dijelova, bez odobrenja Izdavaea.

2
3
 Sustavi s optickim kabelima postaju standardna tehnologija na tranzitnoj i
medunarodnoj razini telefonske mreze, a sve se vise primjenjuje u gradskim
podrucjima i mjesnim mrezama.
U telekomunikacijama je zapocela era optickih komunikacija. Uz satelite i
mrezu ISDN-a, a posebno sirokopojasnu digitalnu mrezu integriranih sluzbi,
BISON, to je telefonija bliske buducnosti.
Sadrzaj udzbenikaje podijeljen u sest poglavlja, koja se mogu posmatrati kao
posebne cjeline. Na kraju svakog poglavlja data su pitanja za provjeru
usvojenih znanja.
Autor najtoplije zahvaljuje na velikoj pomoci, misljenjima i prijedlozima
kolegama, priznatim strucnjacima na podrucju telekomunikacijii i ujedno
profesorima u Mjesovitoj srednjoj elektrotehnickoj skoli u Sarajevu, gospodinu
Dzemi Borovini, dip!. el. ing., gospodinu Salemu Spahicu, dipl.el.ing. i profesoru
u Zeljeznickom skolskom centru gospodinu Mladenku Karacicu, dip!. el. ing.
Takoder, zahvaljujem Izdavackoj kuci.
U Sarajevu, kolovoza- augusta 2000. godine
Autor
4
1. ANALOGNI MODULACIONI I
DEMODULACIONI POSTUPCI
Moguce je da se signali u njihovom izvornom obliku, dakle u onakvom u
kakvom se pojavljuju na izlazu pretvaraca poruka- signal, prenose na udaljeni
kraj pomocu elektricnih vodica. Za takav se prijenos kaze da se s.gnali u njemu
prenose u svom osnovnom obliku, prirodnom iii fizickom podrucju frekvencija.
Ovakav prUenos je u principu najjednostavniji.
Osim ovakvog prijenosa, postoje i drugi nacini prijenosa. Medutim, ovakve
metode prijenosa zahtijevaju prethodnu obradu originalnih signata.
Jed nom periodicnom signalu se mijenjaju neki od njegovih osnovnih parametara
tako da on postane nosilac originalnog signata, a samim tim i prenosene poruke.
Taj postupak u kome se mijenjaju izvjesni parametrijednog periodicnog signata
u funkciji karakteristicnih velicina drugog, bilo kakvog signata, naziva se
modulacija. .
i
I
Cilj u postupku modulacije je da se signal obradi tako da bude podesan za
prijenos. Signal, originalannosilac poruke, zove se modulisucim signalom, poinocni
periodican signal nosiocem, a modulisucim signalom izmijenjeni nosilac,
modulisanim signalom.
Primljeni modulisani signal nije direktno upotrebljiv za pretvarac signal -
poruka. Takav signal mora na mjestu prijema da se podvrgne novoj obradi. Potreban
je inverzan proces; iz modul isanog signata izvu'Ci originalan signal, koj i nosi poruku.
Takav postupak obrade modulisanog signata naziva se demodulacijom iii
detekcijom.
Modulacija i demodulacija su dva nerazdvojna postupka u prijenosu signata.
Prvi je vezan za predajnik, a drugi za prijemnik. Sklop koj im se obavlja modulacija
zove se modulatorom, a sklop u kome se obavlja demodulacija demodulatorom
iii detektorom.
Osnovna svrha upotrebe modulacije se sastoji u sljedecem:
- visestruko iskoristenje prijenosnog sistema za istovremene prijenose vise
razlicitih informacija;
- mogucnost koristenja raznih frekventnih pojasa elektromagnetskih valova u
radiotehnici;
- sigurnost zastite od smetnj i pri prUenosu signata.
Kod postupaka u kojima se dobUa kontinualan modulisani signal, kao nosilac
se uvijek koristi signal ciji je valni oblik sinusan. On ima tri karakteristicna
parametra: amplitudu. frekvenciju ifazu. Na svaki od ovih parametara moze se
5
utjecati tako da se izabrani parametar mijenja direktno srazmjerno modulisucem
Modulisuci signal xu(t) i nosilac
signalu. Ako se, naprimjer, amplituda nosioca mijenja po zakonu koji diktira
se saberu preko sklopa za sumiranje,
modulisuci signal, dobit ce se amplitudna modulacija (AM); ako se mijenja Ao + k xo(t)
oznacenog sa +, tako da se na
frekvencija nosioca- dobit ce se frekventna modulacija (FM), a ako je to faza,
njegovom izlazu dobija signal:
fazna modulacija (PM).
x = x(t} = A0 + kxo(t) + A cos Qt.
1.1. · AMPLITlJDNA MODULACIJA I DEMODULACIJA Sklop za sumiranje moze se
Amplitudna modulacija (AM) je modulacija kod koje se amplituda noseceg ostvariti na razne nacine, naprimjer, Xn(l)
signala mijenja u ritmu promjene modulisuceg signala. transformator sa dva posebna
Nekaje naponnosioca dat izrazom: primarna i jednim zajednickim Sl. 1.2. Produktni modulator
sekundarnim namotajem. Sa N.E.je
x,(t) = A cos Qt. oznacen nel inearan element.
Slika 1.1. pokazuje funkcije koje predstavljaju modulisuci signal, nosilac i
modulisani signal. Anvelopa (obvojnica) modulisanog signala direktno je y = y(t) = a0 + a 1 I A 0 + kx0 (t) +A cos Q t I+ a2 I A 0 + kx0 (t)/2 +A cos Q t /2 =

srazmjerna modulisucem signalu.

a0 + a 1 A 0 + a 1 kx0 (t) + a 1 A cos Q t + a2 I A 0 + kx0 (t}/2 +
Tako je poruka koja predstavlja
modulisuci signal "utisnuta" u noseci Xo(t)l ..A + 2 a2 A I A 0 + kx0 (t) I cos Q t + a2 I A cos Q t /2 =
signalu vidu njegove promjenjive am-

LJc
~~··Ao•'•Xoi'l
plitude. Amplitudno modulisani signal = I 1 + I2 f(x 0 (t)} + I, cos Q t + I4 I Ao + kx0 (t) I cos Qt.
je dobijen proizvodom dviju funkcija:
A ,../ Posljednji clan izraza predstavlja korisni produkt modulacije. Svi clanovi, osim
x ..tM(t) = (A 0 + kx 0(t) cos (Q t + rpoJ. posljednjeg, predstavljaju parazitne signale u slucaju koji posmatramo.
.o.o { t Jednostavan amplitudni modulator mg'fe se ostvariti sa samo jednim
Amplitudno modulisani signal je
Xn(t)~ tranzistorom (sl.l.3.), pri cemu se modulacioni naponmoze dovesti na bazu, emiter
dobij~n proizvodom - produktom
. t iii kolektor.
modullsuceg signal a i nosioca, pa se ova
vrsta modulacije naziva i produktnom A +kA Xo (t)
modulacijom. XAM(t)~
00 Ucc

Sklopovi za realizaciju ove mo-

dulacije se zovu produktnim modu-
Ao{ t
uo
+----
~'
latori ma.
Svaki elektronicki sklop iii element
koji posjeduje nelinearnu karakteristiku
[.o. 0 +kA..X o(tJ]AncosQt - rC
"izlaz-ulaz", u stanjuje da posluzi kao S/.1.1. Princip amplitudne modulacije
Ur~o t l"llflufl
~) ~t
CfJJ; ~)
produktni modulator. •
Ako imamo neki nelinearni sklop cija je karakteristika "izlaz-ulaz" data
polinomom sljedeceg oblika:
Y = a 0 + a 1 + a 2 x2
""ly) "Ml(y ""ly
gdje je: x = x(t) ulazni signal
y = y(t) izlazni signal a) b) c)
a 0, a 1, a 2 konstante
Sf. 1.3. Aamplitudna modulac(ja sajednim lranzistorom
Ovaj sklop moze posluziti kao modulator, slika 1.2.
a) modulacUa na bazi; b) modulac!ia na emiteru: c) modulacija na kolektoru

6
7
 Pri modulaciji na bazi tranzistora modulisuci signal UA, napon nosece
Jednadzbu za napon amplitudno modulisanog signala mozemo da napisemo uz
frekvencije ~vi prednapon U0 su vezani na red. Ukupan napon se nalazi na spoju
pomoc trigonometrijskih transformacija, ll obliku iz kojeg cemo vidjeti spektar
baza - emiter i upravUa protokom kolektorske struje. Kolektorska struja sadrzi
AM - signala:
spektar frekvencija, medu kojima i amplitudno modulisani signal iCAM.
Ako uvrstimo izraz za stepen amp! itudne modulacije, dobit cemo konacan izraz
Na izlazu postoji oscila-
za amplitudno modulisani signal:
!11-'h:) ~~ .n~
b}
torni krug, koji eliminira
nezeljene frekvencije. Na sl. "ro UAM(t) = (UN+ UM cos {J) t) cos Q t = UN cos Q t + UM cos {J) t cos Q t =
1.4. prika'zan je postupak
modulacije na bazi. ~~I •
= UN cos Q I+ 112 UM cos (Q + {J)) t + I /2 UM cos (Q- {J)) t.
Vidimo-d;J se amplitudno modulisani signal sastoji od tri frekvencije ito:
Posmatrano na osci-
UAM(t) = UN cos Q t + m/2 UM cos (Q + w) t + I /2 UN cos (Q - w) t
loskopu dobijaju se oscilo-
grami amplitudno modu- - od gornje bocne frekvencije Q + w;
lisanog signata prikazani na ! l - od donje bocne frekvencije Q- w;
sl. 1.5. i sl. 1.6. Sf. 1.4. Modulacija na bazi - od nosece frekvencije Q;
a) zbir napona U0 , UN i UM odnosno F+f, F -f i F.
Vidimo da obvojnica b) karakteristika diodnog spoja em iter baza
modulisanog signata pred- N a s I. l. 8. pri kazan j e spektar amp Iitudno
c) vremenski tok ukupne ko/ektorske struje
lto modulisanog signata sa simetricnim rasporedom
stavlja vjernu sliku mo- d) amplitudno modulisan signal u kolektorskoj struji
dulisuceg signata. donje i gornje bocne frekvencije u odnosu na
nosecu frekvenciju.
UAM
Na sl. 1.9. je prikazan spektar signala pri modu-
lacij i jednim prostoperiodicnim signal om, ana sl.
1.1 0. spektar signala pri modulacij i opsegom
UAM frekvencija.

ro u. u. ro u.
-2-
2

~· fJir:
S/.1.5. Oscilogram AM- signa/a . . S/.1.6. Oscilogram AM- signa/a

F· f F F+ f
Stepen modulacije se izrazava kao odnos ainplituda modulisuceg i noseceg
signala i oznacava sam: Sf. I. 7. Stepen amplitudne Sl. 1.8. Spektar AM- signa/a
nwdulacije m
UM
m= UN
Ako je ulazni signal suma periodicnih signala frekvencija.J;,./; i.h itd., a nosilac
Stepen modulacije moze imati vrijednosti m < 1, m = 1 i m > l. Sa sl. 1.7. se signal frekvencije F. amplitudni spektar ce imati izgled kao na sl. 1.11.
vidi da pri stepenu modulacije m > I nastaju izoblicenja, pa se ovaj stepen U visokofrekventnim vezama kao rezultat modulacije se dobijaju bocni opsezi
modulacije ne koristi. - gornji i donji. Telefonski opseg, kao i bocni opsezi, predstavljaju se trokutima
Sa dobijenog oscilograma, grafickim iii racunskim putem, moze se odrediti (vidi sl. 1.1 o·.) kod kojih porast visine predstavlja prirodni porast frekvencije.
stepen amplitudne modulacije:
a-b Ovakvo predstavljanje telefonskih opsega pruia pogodnost, je'r se jasno vidi
m= a+ b da gornji bocni zadrzava prirodan smjer porasta frekvencije, ti- onje unormalnom
po1ozaju, dokje donji bocni opseg zaokrenut.
8 9
 a}
? ;,)
ll ~i a minimalna snaga
,., u
u; (I - m)2.
LIM
Prema tome je:

p4Mm<f.\' = (I + m)2
.,"
tm, ..

b]
~ b) ....... , P,,Mmin = (I - m)2 .
Ll u '''\,
•,
', LN Ako je stepen modulacije m=1 (100%
"'• modulacija), maksimalna snaga je jednaka P,w
pu. jpu. cetverostrukoj snazi rezima bez modulacije i 4 (\(•.. ·~--
mijenja se U granicama od 0 do 4 p N sto je
F-f F F•f =- f'nW<r f:.f.......... prikazano na sl. 1.12.
Sl. I. 9. Spektar pri modulaciji jednom
frekvencijom Sf. I. 10. Spektar pri modulaciji opsegom
frekvenc{ja
Snaga koju nose komponente bocnih
frekvencija F - f i F + f je jednaka za obje ...
komponente i iznosi: Sl. 1./2. Promjena snage kod AM
u

Llrr PF ',=PF-1'=--
. 2 PN.
m1

"[ """ r
~

Za slucaj stepena modulacije m = I, bocne frekvencije nose 50% snage koju

emitira noseca frekvencija,jer je ukupna snaga bocnih frekvencija:
m1
p" = p"" 'r+ P,.. _r=-
' 2
PN.
,. ~

u UN Srednja snaga za period modulacije T= lifdataje izrazom:

m1
P,.,. = PN + P" = (1 + l) Pv
Vidi se da ako se m mijenja od 0 do 1, srednja snaga poraste do 50%.
F-f3 F-f2 F-f1 F F+f1 F+f2 F+f
3 ZakUucujemo daje ekonomicnije projektirati modulator sa sto vecim stepenom
Sf. /.II. Spektar AM signa/au slucaju kadaje ulazni signal suma periodicnih signa/a modulacije, a to je u praksi tesko izvodlj ivo. Srednja dubina modulacije se obicno
uzima oko 30%.
Amplitudna modulacija u svom osnovnom obliku daje noseci signal i dva bocna
Snaga PN noseceg signala proporcionalna je U.v, dok je maksimalna snaga opsega. Za razne potrebe moguce su varijante sa fonniranjem bocnih opsega bez
modul isanog sign ala proporcionalna
noseceg signala iii jednog bocnog opsega sa iii bez noseceg signata.
u; (I+ m),

10
11
 Demodulacija
Prstenasti modulator
U multipleksnim sistemima se najcesce
u!J h ~·
I rli~M Modulacija i demodulacija su dva nerazdvojna procesa. Na mjestu prUemaje
neophodno izvrsiti demodulaciju (detekciju), kako bi se iz modulisanog signata
koristi prstenasti modulator. ru;T izdvojio originalni nosilac poruke.
Objasnjenje cemo dati na primjeru sl. 1.15.
Idealan prstenasti modulator je tip
modulatora na cijem izlazu se dobijaju ~~
~~2f
dva bocna opsega, ali bez nosece prije demodulacije
frekvencije.
Prstenasti modulator se ponasa kao
preklopnik koji preklapa signal trenutnog
modulisuceg napona u ritmu jednakom
·J""'P- '
UAM
'
\.._ __ .. /
)
t
r_
F· f F
---

nosecem valu.
Na sl. 1.13. je UN amplituda
modulisuceg signala predstavljena
sin11soidom frekvencije f; preklopnik je,
us-tvari, modulator, a impedansa Z1 je
impedansa na ulazu u filter, koj i slijedi iza
modulatora.
Ako je oblik signala UN kao na
dijagramu a), oblik signala koji se dobija
na krajevima
1
zima izgled kao na
dijagramu b).
nl
poslije demodulacije
Sf. 1.13. Prstenasti modulator
- shema
- dijagram UN (a)
- dijagram UM (b)
F 2 F· f
Sf. I. /5. Spektar AM signa/a prije i poslije demodztlacije
·~
Kao postjedica modulacije, pored nosioca frekvencije F, pojavljuje se donja
bocna frekvencija F- f i gornja bocna frekvencija F + f Ako se odstrane svi
produkti modulacije osim F- f, pa se na mjestu prijema ovog signata superponira

·,r .
Razvojem ovakvog signala u red, vidjet
cemo da sadrzi poznate bocne komponente
sa frekvencijama F +fi F- f
,L·M
Pasivni dvostruko uravnote:leni
diodni modulator
.tJ,., opet nosilac frekvencije F- kao produkt modulacije dobijamo tri komponente. Ta
tri signala imaju frekvencije: F- (F- f) ; F; F + (F- f).
Ako etiminisemo sve produkte osim F- (F- f)= f, proizitazi da smo izvrsiti
(\ inverzan proces kojije obrnut od modulacije, tj. demodulaciju,jer smo modu1isani
I
\ _,•
I ''._I1 1 signal vratili u njegovo prirodno frekventno podrucje.

w
Znaci, demodulacija amplitudno modulisanog signala je, ustvari,
Na sl. 1.14. prikazan je primjer

u:l~~~
u u~1J I trf
Ifi ,_ modulacija modulisanog signala istom nosecom frekvencijom.
amplitudne modulacije kod koje se
Od mnogobrojnih demodulatora i postupaka amplitudne demodulacije navest
dobijaju dva bocna pojasa bez nosece
cemo amptitudni demodulator sa sl. t.16., koj i se sastoj i od diode D, otpornika R
frekvencije. Prikazani modulator je i kondenzatora C.
dvostruko uravnotezeni diodni modulator

koji se vrlo mnogo koristi u VF uredajima
za prijenos telefonskih kanala.
Napon noseceg signala treba daje po
amplitudi desetak puta veci od napona
modulisuceg signala, kako bi noseci sig-
nal upravljao radom dioda.
u~JMlil*111!~ ,_
Sf. 1.14. Pasivni dvostruko uravnoteieni
diodni modulator
a) shema: b) vremenski tok signata
Pozitivne vrijednosti modutisanog signata UAM pune kondenzator C preko di-
ode D, a praznjenje se vrsi preko otpornika R, za vrijeme dokje dioda blokirana
pri naponu UAM < Uc Napon Uc slijedi obvojnicu (anvelopu) amptitudno
modutisanog signala, sto znaci da po obliku odgovara modutisucem signalu.
Kondenzator mora biti dovoljno velikog kapaciteta da bi premostio razmak izmedu
vrijednosti koja kratko spaja gornju granicnu frekvenciju modulisuceg signala.

13
12
 Velicina IJ.F po definiciji predstavlja
devijaciju frekvencije pri FM. Ocigledno da

~ ·:JJr
devijacija ne zavisi od modulisuce frekvencije,
a proporcionalna je amplitudi modulisuceg
signala.

wl~
Na sl. 1.17. je prikazan valni oblik noseceg,
modulisuceg i frekventno modulisanog signala. :.

·~~-lh._
. i .' l ·. Pri frekventnoj modulaciji istovremeno
: . :'b. ... . ' ..
nastaje i fazna modulacija, jer za vrijeme ...
negativne poluperiode modulisuce struje
frekventno modulisani signal fazno zaostaje za
S/. 1.16. Amplitudna demodu/acija nosecim signaiom, a za vrijeme pozitivne
a) detektor anile/ope: b) vremenski tok ulaznog i izlaznog signa/a
poluperiode modulisuce struje frekventno
modulisani signal fazno prednjaci nosecem
1.2. FREKVENTNA MODULACIJA I DEMODULACIJA signalu.
Pri frekventnoj modulacij i nastaje i
Frekventna modulacija (FM) je modulacija kod koje se frekvencija noseceg devijacija faze, koju nazivamo indeksom
signala mijenja u ritmu promjene modulisuceg signala. modulacije: Sf. /.17. Frekventna modu/acija
Ako je noseci signal prostoperiodicna funkcija vremena:
M= ~w
(J)
i = I cos Qt,

a modutisuci signal; i I = I. VI cos (J) t,

a)
ondaje izraz za struju frekventno modulisanog signala dat kao:

i 1 .~lt) I cos (Q t + ~w sin w t + <p) = I cos (Q t + M sin w t + <p)

,nllrlhlhlllr, ___
(J) F~

~ ~_ 1 ._
gdjeje: L1w- maksimalno odstupanje kruzne frekvencije od
kruzne frekvencije noseceg signata; b)
<p- pocetna faza noseceg signal a;
M- indeks modulacije.
,_] 1 r 1 1 _ ,_
F
Trenutna vrijednost kruzne frekvencije FM signata iznosi:
w t = Q + k I M cos w t = Q + L1w cos w t.
Odavde je trenutna vrijednost frekvencije FM signa Ia:

F, = F + -
~(J)
cos OJ f = F + L1F cos (J) t.
c)
T _ l F
1 T -

2n S/.1.18. Spektar FM signa/a

a) M= 6: f= 12.5 kHz; F= 75kHz
b) M= 3: f= 25 kHz; F= 75kHz
c) M= l: f~~ 75 kHz; F= 75kHz

14 15
 Indeks modulacije ima znacaj pri razmatranju spektralnih komponenti FM tacka privedenog modulisanog signa Ia u oblasti
signala. Za malu vrijednost indeksa modulacije (M <<I), FM signal sadrzi, ukoliko linearnog dijela rezonantne krivulje. Vremenska
je modulisan prostoperiodicnim modulisucim signalom, pored nosece i dvije bocne promjena izlaznog napona ovisi od toka promjene
komponente, od kojih donja zap prednjaci istoj komponenti AM signala. trenutne frekvencije J;. Maksimalno odstupanje
Za vece vrijednosti indeksa modulacije dobija se pri FM teorijski beskonacan izlaznog napona od srednje vrijednosti odgovara
spektar frekvencija, koj i je simetrican u odnosu na nosecu frekvenciju. Amplitude maksimalnoj devijaciji frekvencije.
pojedinih komponenata brzo opadaj u pa se kao sirina spektra FM signa Ia definise: Kako je trenutna vrijednost frekvencije FM
B=2b.F signal a:
Na sl. 1.18. prikazanaje ovisnost gustine linija spektra frekvencija FM signala F, = F + b.F cos m t ,
pri stalnoj devijaciji i pri raznim vrijednostima indeksa modulacije.
Snaga kod frekventne modulacije ima stalnu vrijednost, sto je jedna od prednosti trenutna vrijednost dobivenog AM signal a bit
ove modulacije u odnosu na amplitudnu modulaciju. ce: Sl. I. 20. Pretvaranje FM signata u
AM signal pomocu rezonantne
Frekventna modulacija se ostvaruje direktnim i indirektnim postupkom.
u (t) = U+ b.Ucos mt. krivulje oscilatornog kruga
Kod direktne frekventne modulacije na frekvenciju oscilatora noseceg signala
djeluje se modulisucim naponom. Taj napon mijenja kapacitet kapacitivne diode Ako se proces odvija u oblasti linearnosti
C (t) a time i rezonantnu frekvenciju oscilatora, sl. 1.19: Stabilnost frekvencije rezonantne krivulje, b.Ubit ce proporcionalno sa
direktnog modulatora nije dovoljno velika paje potrebno otkloniti ovaj nedostatak. b.F, a izoblicenja bit ce mala.
Druga mogucnost demodulacije FM signala
je primjena raznih specijalnih demodulatora
Cs (detektora) za demodulaciju FM signala, koji se
t>.KTP/NI I oum nazivaju diskriminatori.
Osnovno za diskriminatore je da se
ELEMENT odgovarajucom spregom dva oscilatorna kruga i

nl-
"~ I
~Lib detektorskih dioda postigne karakteristika
detekcije na linearnom dijelu, kao na sl. 1.21.
Velicina propusnog opsega primijenjenih
oscilatornih krugova odreduje velicinu linearnog
dijela karakteristike.
Sf. 1.21. Karakteristika detekcije
diskriminatora
Sf. 1.19. Frekventni modulator -Uh napon izvora napajanja,
-UM modulisuCi napon. L C oscilatorno kola i C( t) promjenjivi kapacitet kapacitivne diode 1.3. FAZNA MODULACIJA I DEMODULACIJA
Kod indirektne frekventne modulacije koristi se fazni modulator, kome se Fazna modulacija (PM)je modulacija kod koje se faza noseceg signala mijenja
dovodi modulisuci napon sa amplitudom obrnuto proporcionalnom modulisucoj u ritmu promjene modulisuceg signala.
frekvenciji. Na ovaj nacin se fazna modulacija prevodi u frekventnu. Prednost Pretpostavimo da SLI noseci (i) i modulisuci signal (il) prostoperiodicne funkcije
indirektne metodeje veca stabilnost frekvencije,jer se koristi stabilisani kristalni vremena:
oscilator. Nedostatakje sto se sama modulacija odvija na nizim frekvencijama pa
i =I cos Q t,
je potrebno koristiti vise stepena umnozavace frekvencije.
Jednostavni postupci amplitudne demodulacije mogu se primijeniti i za i1 = 1,.1 cos m t .
demodulaciju frekventno modulisanog signala, pod uvjetom da se ovaj FM signal
prvo pretvori u AM signal. Tada ce izraz za struju fazno modulisanog signala imati slijedeci oblik:
Pretvaranje FM u AM signal vrsi se pomocu rezonantnog kola uz pomoc krivulje '
i,.M (t) =I cos (Q t + k JM cos w t) =I cos (Q t + !ljcos wt) =I cos rp t.
rezonancije (sl. 1.20.). Linearnost postupka pretvaranja se postize ako je radna

16 17
 U prethodnim izrazima t je trenutna faza modulisanog signala, koja se mijenja
Za vrijeme pozitivne poluperiode y
u ritmu promjene modulisuceg signala; il<p je amplituda promjene faze i naziva se
modulisuce struje, fazno modulisani signal
devijacija, a k je koeficijent proporcionalnosti. Devijacija je direktno
fazno zaostaje za nosecim signalom, a
proporcionalna amplitudi modulisuceg signala i ne ovisi od njegove frekvencije.
frekvencija se smanjuje; za vrijeme negativne
Na sl. 1.22. je prikazan valni oblik noseceg (a), modulisuceg (b) i fazno
poluperiode modulisuce struje, fazno
modulisanog (c) signala, kao i promjena trenutne faze. modulisani signal fazno prednjaci nosecem
TrFnutna faza PM signalaje data kao: signalu, a frekvencija je veca od frekvencije
noseceg signala. y,
({J t = .Q t + t<,.cp cos (f) t' Na sl. 1.24. dati su graficki prikazi trenutne
frekvenje noseceg signala i PM signala.
a faza modulisanog noseceg signala u odsustvu Usporedborn izraza za frekventno mo-
modulacije kao: dulisani i fazno modulisani signal zakUucujemo
da su matematicki slicni, uz bitnu razliku sto
cp=.Qt=2;rFt. kod FM signala postoji indeks modulacijeM,
a kod PM signala devijacija faze 8.cp. Analogno Sf. 1.23. Trenutnafaza u odsustvu

-~.
Vidimo da je trenutna faza noseceg signala bez tome, zakljucujemo da je spektar fazno modulacije i pri modu/aciji

7'"';:__,
modulacije upravo proporcionalna vremenu, dokje pri modulisanog signala sastavljen od
modulaciji prostoperiodicnim n'lodulisucim signalom · .·., ••o . •
.
beskonacnog broja frekventnih komponenti Y
jednaka zbiru dvije funkcije:
. ......,...
., koje su simetricno rasporedene oko nosece f 1-----------

~·
frekvencije i cije amplitude opadaju.
({J = .Q t Fazni modulator na s\.1.25. sadrzi pojacivac
... ... "' . '"!·.·····-,
. : .
sa podesenim oscilatornim krugom LC i
({JM = 8, ({J COS(!) { . paralelno prikUucenom kapacitivnom diodom
<> . C(t).
r. .....
~
Graficki prikaz ove dvije funkcije vremena datje Promjenom kapaciteta kapacitivne diode f
.....~·
[

na sl. 1.23. pomocu modulisuceg napona iz rezonanse se

: Frekvencija noseceg sign ala je konstantna velicina ., izvodi oscilatorni krug. Usljed nastalog
bez modulacije i iznosi: 1.22. Fazna modu!acija prilagodenja, periodicno se mijenja amplituda
i faza. pojacanog noseceg
.. signala.
. . Parazitna
, ,renu1na fire kvencya
Sf. 1. 24. "' .. u odsus tvu
F= _1_ cp amplitudna modulaclJa odstranJUJe se pomocu modulacije i pri modulaciji
2;r ogranicivaca amplitude. prostoperiodicnim signa/om

1---" u PM

Pri faznoj modulaciji trenutna frekvencijaje data izrazom: f---'-<l um

ft= F- 8.cp.fsin wt = F- 8.Fsin wt. ~.ub

> L c
C[ t l

U prethodnom izrazu 8.F = Llcp f predstavlja devijaciju frekvencije koja od

modulisuce frekvencije ovisi upravo proporcionalno. Zakljucujemo da se pri faznoj
modulaciji javlja i frekventna modulacija. Vidi se da su promjene frekvencije u Sf. 1.25. Faznimodulator- Uh -napon izvora napajaJ?ja: U,- modtdisuci napon:
odnosu na promjene faze za n/2 pomaknute unaprijed. LC oscilatorni krug: C( t) promjenjivi kapacitet kapacitativne diode i U0 napon
nose(:eg s(!f!Wia

18 19
 Na sl. 1.26. je graficki prikazana 2. MULTIPLEKSNI PRIJENOS
ovisnost promjene ka.paciteta i struje ( [)
u oscilatornom krugu, kao i promjena
faznog ugla u ovisnosti od promjene
kapaciteta.
U cilju linearnosti, promjene faze
treba ,da bude sto manje, a zeljena
devijacija faze se povecava primjenom VF tehnika, svakim danom u tehnici telekomunikacija, dobija sve vece znacenje.
vise modulatora. On a obuhvaca uredaje i sisteme za istovremeno prenosenje veceg broja informacija
(govor, glazba, radioprogram, TV-program i dr.)jednim zajednickim prijenosnim
S obzirom na naglasenu vezu izmedu
putem - zicanim vodom, bakarnim kabelom, optickim kabelom iii usmjerenim
fazne i frekventne modulacije,
vezama.
principijelno se isti demodulatori koriste Sf. 1.26. Promjenefaze pri promjeni Prevodenje NF signala, naprimjer, govora u podrucje visokih frekvencija,
za obje modulacije. kapaciteta oscilatornog kruga
potrebno je iz vise razloga. Najvazn ij i je ekonomski razlog, kako bi se TT vodovi
sto bolje iskoristil i, a potom da se lakse savladaju udaljenosti i smetnje.
K val iteta prij enosa mora biti uskladena u medunarodnom prometu s
preporukama CCITT (Medunarodni savjetodavni komitet za telefoniju i
telegrafiju).
Pitanja Elektricna manifestacija, od pocetka do krajajedne veze informacija, podlijeze
I. Objasni svrhu koriscenja modulacije! razlicitim utjecajima. Ti uijecaji uzrokuju da se izvorna infonnacija na pocetku
2. Kako je definisan stepen amplitudne modulacije i koje vrijednosti moze imati'>
veze, manje iii vise, razlikuje od informacije reproducirane na kraju veze. Osnovna
3. Navedi osobine amplitudne modulacije!
4. Kako se na,ijednostavnije moze realizirati produktni modulator? mjera kvalitetaje razumljivost informacije.
5. Kakav je spektar AM- signal a? Postoje dvije vrste faktora koji uijecu na kvalitetu veze: prvi potjecu od osobina
6. K,ako se mijenja srednja snaga AM- signala za period modulacije? prijenosnog sistema, a drugi od stranih utjecaja i smetnj i.
7. Qd kojih dijelova se sastoji prstenasti modulator? Logicna zamisao je siroki pojas frekvencija koji je raspoloziv na prijenosnom
8. Koje su osobine pasivnog dvostruko uravnotezenog diodnog modulatora? putu iskoristiti za istodobno prenosenje vise informacija.
9. Sta znaci izvrsiti demodulaciju amplitudno modulisanog signala i kako se moze Drugim rijecima, problemje staviti na raspolaganje siroki pojas frekvencija za
realizirati demodulacija?
uspostavljanje vise istodobnih veza.
10. Staje tl·ekventna devijacija kod frekventne modulacije?
II. Navedi osobine frekventne modulacije! To se moze ostvariti pomocu dvije potpuno razlicite metode.
12. Na koji nacin se moze izvrsiti demodulacija frekventno modulisanog signala? Prva se sastoji u tome da se svakom kanalu uzastopno i ograniceno vrijeme
13. Navedi osobine fazne modulacije! dodijeli pojas raspolozivih frakvencija.
14. Kako se definira sirina spektra fazno modulisanog signal a? Druga se sastoji u podjeli raspolozivog frekventnog pojasa na odgovarajuci
broj dijelova, koji se dalje dodjeljuje pojedinim kanalima.
Na sl. 2.1. prikazanje princip prijenosa sa vremenskom podjelom.

c~
- : ~ \
/rO--q KAN.6l2

ot-~\ PRIJENOSNI PUJX~---LH

r· ~
KANAL3 9'
, \)~KANAL3
,~ I \
~I ~ I KANAL4 •

Lt-l_J---1 --LJ--q
Sf. 2.1. Princip prijenosa sa vremenskom podje/om

20 21
 U ovom slucaju, dva su korisnika u govornoj vezi samo u odredenim
vremenskim razmacima. KANAL1 KANAL 1
Na sl. 2.2. prikazan je princip prOenosa s frekventnom podjelom. U ovom KANAL2 1/I~EKO.N.<I.LNI VISEKANALNI KANAL2
slucaju, korisnici su u svakom kanalu stvarno medusobno povezani dok traje
KANALn
UREDAJ
otpremnik
~ r- UREBAJ
priiemnik
:
razgovor. KANALn

t:AIJI'.L 1 fC4
~Aflllllf -f2 I ~ I
f1-~~l
n~t,,
)L!J

~
'-I,,-----, .1
f KANAL 1 I<ANAL1
'-1 L__f\
KO.N.O._ "' '?
{/

~~ ~
KANAL 2

z~' VISEKANALNI VISEKANALNI KANAL 2

UREBAJ ~":":"'" ~ UREEl.IIJ
,-j p1ijemnik otp1emnik

~
'FinO>M PUT KANALn KANAL n
- "'"'" 1,A
:__
- )-,r-1I 1, -/I I<At~.AL .1
f3,-\ f4 ,---c 4
Sf. 2. 4. Dvoiicna dvosmjerna te/efonska veza

" ~ I
(~fs t4 -ts ~ 2.1. DIFERENCIJALNI SISTEM
Sf. 2.2. Princip prijenosa s frekventnom podjelom Koriste se dvije vrste pasivnih diferencijalnih sistema:
- transjormatorski
Sheme sistema visekanalne telefonije na sl. 2.1. i 2.2. vrijede samo za jedan - otpornicki.
smjer prijenosa. Zadatak diferencijalnog sistema je da omoguci prijelaz sa dvozicnog na
cetverozicni rad i obrnuto, sa cetverozicnog na dvozicni rad.
KANAL 1
KAN~.L

KANA.L2
1
l
I
VISEKANALNI
UREfJAJ
I ~ VISEKANALNI
UREfJAJ
KANA.L 2 Transformatorski diferencijalni sistem
KANALn
olpremnik prijemnik
KANA.Ln
Na sl. 2S je prikazan transformatorski \

'~
diferencijalni sistem. On ima osobinu da u
smjeru .I - I, 4 - 4 i smjeru 3 - 3, I -I
KANAL 1
omogucava prijenos energije uz neke
~.L1

KANAL2 minimalne gubitke koji kod ovog sistema

KANAL2 VISEKANALNI ~ VISEKANALNI
UAEfJAJ
prijemnik
UREfJAJ
otpremnik
u idealnom slucaju iznose 0,35 N.
KANALn KANAL n
Ovaj sistem ima i zabranjeni smjer
Sl. 2.3. Cetveroiicna dvosny'erna telefonska veza prijenosa energije od 3 - 3 prema 4-4 i u
tom smjeru slabljenje bi trebalo da bude
Telefonske veze su dvosmjerne, pa je potrebno predvidjeti i prijenos u beskonacno veliko.
suprotnom smjeru. To vrijedi za slucaj daje diferencijalni
Na sl. 2.3. prikazanaje dvosmjerna cetverozicna telefonska veza. transformator idealno izbalansiran, tj. claje
Ovako zamisljen sistem se ostvaruje preko dvije parice (cetverozicno). I kod z, = zi> gdje je: Sl. 2.5. Transformatorski diferencija/ni
sistema sa vremenskom podjelom koristi se cetverozicna veza. z,- karakteristicna impedansa sis/em
Smjer A- B je odvojen od smjera B- A. z, - balansna impedansa, predstavlja
Moguce je telefonsku vezu ostvariti i dvozicno u oba smjera. ustvari vjestacki vod.
Sl. 2.4. prikazuje dvosmjernu telefonsku vezu izvedenu dvozicno. Ukoliko je z, : ;:. Z", slabljenje izmedu 3 - 3 i 4 - 4 nije beskonacno. To je u
Za svaki smjer prijenosa je predviden jed an pojas frekvencija. praksi najcesci slucaj. Slabljenje tada iznosi:
Da bi pre51i sa cetverozicnog na dvozicni rad i obratno, sa dvozicnog na z,+ zh
cetverozicni rad, potrebno je ugraditi diferencijalni transfonnator. ad = 0. 7 + In/ I
. z,.- z,
22
23
 Na sl. 2.6, prikazano je postavljanje diferencijanog transformatora na liniji. Prva i najmanja normirana grupa visekanalnog sistema ima 12 kanahi. Njena
frekventna sirinaje od ( 12 X 4) 48kHz. Osnovna grupaAje u normal nom polozaju
a1 kana Ia, sl. 2.8.a, smjestena je u podrucju od 6 - 54 kHz, a osnovna grupa B u
podrucju od 60- I 08 kHz, sl. 2.8.b.
2 2. 2 z.

/L/l-1.<t1/l<l·Jj/Vl<l ['~
a2 6 54 kHz 60 108kHz
Sl. 2.6. Postavljanje diferencijanog transformatora Sl. 2.8.a Osnovna A -grupa Sl. 2.8.b Osnovna B -grupa

Da pojacivac ne bi oscilirao, slabljenje diferencijalnog transformatora mora Pet primarnih grupa cine jednu super grupu, koja zauzima sirinu od (5 X 48)
biti vece od pojacanja pojacivaca: 240kHz. Super grupaje smjestena u podrucju od 312-552 kHz, a ovih 60 kanala
ad1 + ad2 - a 1 - a 2 > 0 se nalazi u normalnom polozaju. To je osnovna super grupa iii sekundarna grupa.
Pet super grupa cini sistem od 300 kanala sa frekventnim podrucjem od 812-
ad 1 + ad2 _ a1 + a2 > 2 044 kHz. Razmak izmedu super grupa iznosi po 8 kHz. Ta grupa se naziva
0
2 2 tercijalna.
Tri grupe od po 300 kanala stvaraju sistem od 900 kanala u frekventnom
ad-a> 0
podrucju 8 516- 12 388kHz. Razmak izmedu tercijalnih grupaje po 88kHz.
Lla > 0. Ovakva grupa se naziva kvartalna.

Kanalni pretvarac (modem)

Formiranje primarne grope
Otpornicki diferencijalni sistem R Kanalni pretvarac ima zadatak da premjesti govorni opseg u osnovnu, odnosno
Na sl. 2. 7. prikazanje otpornicki diferencijalni primarnu grupu. Obrnuto je u prijemnom dijelu.
sistem. Otpornicki diferencijalni sistem se sastoji Kanalni pretvarac je osnovni element svih visekanalnih sistema.
od dva otpornika. Za premjestanje 12 govornih pojasa (kanala) u osnovnu pril)larnu grupu (60-
Ovakvi diferencijalni sistemi po konstrukciji 108kHz) postoje tri mogucnosti:
su jednostavni i vrlo jeftini. Nedostatak im je
slabljenje u smjeru prijenosa od 0,7 N i sto nemaju - direktno modulacijom;
~
balansnu impedansu. Upotreba imje ogranicena. - predgrupnom modulacijom;
SL. 2. 7. Otpornicki diferencijalni -sa predmodulacijom.
sistem
Ovi postupci se razlikuju u kolicini upotrijebljenih filtera, tipova filtera
2.2. VISESTRUKA MODULACIJA modulatora.
Telefonski visekanalni sistemi, s vecim brojem kanala, su namijenjeni za daleke Formiranje primarne grope direktno modulacijom
veze u nacionalnoj i medunarodnoj ravnini. Zato je potrebno, da visekanalni sistemi
Kod direktne modulacije, pojedini govorni kanali se premjestaju izravno u
raznih proizvodaca mogu raditi medusobno u istoj mrezi. Jedan od osnovnih uvjeta
polozaj primarne grupe. Pri tome je potreban minimalan broj modulatora i filtera,
za medusobni' rad visekanalnih sistemaje da njihovi frekventni rasporedi kanala i
a maksimalan broj tipova filtera.
grupa kanala medusobno odgovaraju. U tom smislu, CCITT je dao preporuke za
standardizaciju frekventnog podrucja za pojedine kanale, za grupu kanala i za
cijele sisteme.

24 25
 Na sl. 2. 9.a. prikazanje frekventni dUagram formiranja primarne grupe direktno
modulacijom, a na sl. 2.9.b. je data blok shema formiranja primarne grupe Frekvencija 84.08 kHzje pilotska frekvencija. Sam pilot ima sUedece funkcije:
direktnom rnodulacijom.
- da.s/uii kao mjerni pilot.
Tada se salje u otpremi i prolazi preko citavog sistema do prijema. Na prijemu
Ll l:c,LJ nema pilotskog prijemnika. Podesan je za kontrolu grupe pomocu mjernog
2 Ll so t~L::~. instrumenta;
3 Ll 54 bl:::J - da sluii kao mjerni pilot i indikator smefnje.
4 Ll 68 bL::1 Tada postoji pilotski prijemnik koji ukljucuje zvucni i opticki alarm i eventual no
5 d 72 b],;::j blokiranje;
5 Ll 75 bl::::.i
-pilot moie da sluii kao mjerna frekvencija, indikator smetnje i blokiranja,
7LI 80 b1::::1
kao i za automatsku regulaciju prijema grupe preko prijemnog grupnog pojacivaca.
8 Ll 84 bl::::.i
9 Ll 88 bl,::] Formiranje primarne grupe sa predgrupnom modulacijom
10 Ll 92 bl::::.i
nLl 96 bl,::] Formiraju se prvo cetiri podgrupe od po tri kanala preko nosecih frekvencija
12 Ll 100 bl,:::J 12, 16 i 20kHz u gornjem bocnom opsegu. Frekventni pojas svih podgrupaje od
0 4 104 12-24kHz.
l\1\l\l\l\f\N\f\l\l\1':::,. I Prva podgrupa u kojoj su kanali 1, 2 i 3, ima podgrupnu modu1aciju sa nosecom

~---
frekvencijom 120 kHz i prelazi u pojas od 96- 108kHz. Druga podgrupa (kanali
6084.08 108
I 4, 5 i 6) ima nosecu frekvenciju 108 kHz i prelazi u podrucje 72 - 84 kHz. Treca
Sl 2. 9. a 10-ekventni d!fagramformiranja primarne grupe direktnom modulacijom
l ima nosecu 96kHz i prelazi u podrucje 72-84kHz, acetvrta ima nosecu frekvenciju
1 84 kHz i prelazi u podrucje 60- 72 kHz.
i Svaki kana! saddi govorni i signalizacioni kana!.

il
;~
1Ll 1LJ
2 Ll 12 ILl
16 ILl
1 3 Ll
u"
,.) 20
[:~ L1Lk::J ~
121LJ 24 96 108 120
.-)
[ 4 Ll 12 ILl
.::. :i 5 L]
i 6 L] 162o1Ll
12L1M ~
s2 24 96 108
7 Ll 12ILlILl 84
8 Ll 16 ILl
9 Ll 20
L1Lk::J ~
12!LJ 24 72 96
10 Ll 84
11 Ll 12 ILl
12 Ll 15 ILl
1?~. 20

s 1~~
0 4 L1Lk::J b,lli
12 24 50 72 84
64 N'-J~l\l\l\l\!\
r-------+--__
Sl 2. 9. b Blok shema .formiranja primarne grupe direktnom modu!acijom 60 84.08 108

26 Sl. 2. I 0. Frekventni dijagram formiranja primarne grupe predgrupnOI'/l modulactfom

27
 Prilikom spajanja, neparne grupe se vezu zajedno, parne zajedno, pa preko grupu 60 - I 08 kHz, a gornji od 120 - 168 kHz. Pomocu zajednickog filtra
diferencijalnog transformatora sve se vezu zajedno. propusnika pojasa frekvencija 60 - I 08 kHz izdvaja se primarna grupa. Na sl.
Iza d iferencijalnog transformatora osnovna grupa 60 - I 08 kHz prelazi preko 2.12. prikazan je frekventni dijagram formiranja primarne grupe sa
filtra. nepropusnika opsega 84.08 kHz koj i cisti podrucje pi Iota osnovne grupe, te predmodulacijom, ana sl. 2.13. dataje blok shema formiranja primarne grupe sa
se citava grupa pojacava i otprema dalje. predmodulacijom.
Na ulazu svakog kanala nalazi se ogranicivac amplitude i niskopropusni filter.
Iza filtera se dovodi signalizacioni kanal. Tako i govorni i signalizacioni kana! idu
Ll I::::lLI l2,. 1 ./J
dalje zajedno. l2,. 108 f136 ..::::)168
2 Ll L:,LJ ]132
3 Ll >ILl l2,. 1011 ..::::!164
l2,. 100 ]128 .•::::)160
4 Ll L:,LJ
l2,. 96 ]124 .•::::) 156
5 Ll L::LJ
s Ll r::::LJ l2,. 92 ]120 .. ::::) 152
2 l2,. 88 ]116 .. ::::) 148
7 Ll r::,LJ
l2,. 84 ]112 ..::::) 144
3 <-;~~ L" M:!ler-- ...:..t I --: 8 Ll I::::LJ ...-:140
n11 nn j
r:::,LJ l2,. 80 ]108
9 Ll
:\. [::;,LJ l2,. 76 ]104 . ::::i'f36
4 10 Ll ]100
r::,LJ l2,. 72 ..::::)132
11 Ll
5 12 Ll [::;,LJ l2,. 68 ]96 ..::::) 128
0 4 60 64 92 120 124
28 32
6 ...-: ..-·: ..-·: ..-·: .... ~ .. -·: .. -·: ..-·: .. -·: ..-·:...-: .-·:
[':.,J'\f':J':J'J':J'\1\N\f'\f'-, .:,,,,,l,:•••• ~:.,,,.«,:,,,,..o.:., .• A: ••.• ..\:,,,,.\:,,,,A: •••• A: •••• A: •....~: . • ~

~ ··~·,~<----·:;::_-_:::~:==:~:::~~:~~:~~:]
60 84.08 108 120 168

Sf. 2.12. Frekventni dijagram formiranja primarne grupe predgrupnom modulaciojom

9
lza pojasnog fi ltra 60- I 08 kHz, grupa nailazi na filter prigusnog pojasa 84.08
10 kHz, ciji je zadatak da ocisti podrucje pi Iota. Zatim se dovodi pilot. Cijela grupa
se pojacava i otprema dalje.
11

12
CD
a
.q'
S/. 2.11. Blok shemaformirarija primarne grupe predgrupnom modulaciojom CD

Na sl. 2.1 0. prikazan je frekventni dijagram formiranja primarne grupe

-c::b.-
predgrupnom modulaciojom, ana sl. 2.11. dataje blok shema formiranja primarne 2
grupe predgrupnom modulacijom.

Formiranje primarne grupe sa predmodulacijom

Svaki kana! ima dvije kanalne modulacije. Kod svih kanala, prva kanalna
modulacijaje sa 28 kHz i uzima se gornji bocni pojas (28-32kHz).
Kod druge kanalne modulacije nalaze se samo modulatori bez filtera. Svaki
kana! ima svoju nosecu frekvenciju i formira gornji i donji bocni pojas. Izlazi
drugih kanalnih modulatora se vezuju paralelno. Svi donji bocni opsezi formiraju S/. 2.13. Blok shemaformiranja primarne grupe predmodulaoijom

28 29
 Formiranje sekundarne grope
Svaka primarna grupa (PG) u svom opsegu 60 - 108 kHz dovodi se preko
Sekundarna grupa se form ira od pet primm·nih grupa (PG) koje su opsega 60- diferencijalnog transformatora kao mjerne tacke, na svoj PGM, a zatim na filter
I 08 kHz, preko nosecih 420,468, 516, 564 i 612 pre laze u pojas (donji bocni) 312 propusnik pojasa. Prva primarna grupa prelazi u opseg 312- 360kHz, druga 360
-552kHz.
-408kHz itd. Parne primarne grupe se vezuju zajedno, neparne zajedno, pa sve
Sekundarnoj grupi se pridodaje pilot sekundarne grupe 411.92 kHz. zajedno preko diferencijalnog transformatora. Ovako formiranoj grupi od 312 -
Na sl. 2.14. prikazanje frekventni dijagram dobijanja sekundarne grupe, a sl. 552kHz prikljucuje se pilot sekundarne grupe 411.92 kHz, pojacava, prelazi preko
2.15. prikazuje blok shemu otpremnog i prijemnog dijela PGM-a. zajednicke mjerne tacke i odlazi dalje.
420

1:::::::,_------~
Formiranje tercijalne grope
1PG

>PG
...
1:::::::,__---- _;_-- J
Tercijalna grupa (TG) se formira od pet sekundarnih grupa preko nosecih
( I 516 frekvencija koje su neparni multipl od broja 124.
>PG 1:::::::,_ ____ _ L __ ~·- __ ~
f. I I 564 Osnovni opseg tercijalne grupe je 812-2 044 kHz, a frekvencija pilota tercijalne
.C.PG
""-
L...-:::::::...
' ' '
----/---I----t--- I
---,.1 grupe je 1 552kHz.
Sl2
5 PG 1:::::::,_ ___ .! _- ./ __ -'~ ___/~ ___ _J
I r
'

I
'

/
.I

_,..
Sekundarne grupe u tercijalnoj se oznacavaju rednim brojevima I - 5 iii 4- 8.
60 "" I1 2 3 4 5 ......... Na sl. 2.16. prikazan je frekventni dijagram formiranja tercijalne grupe.
.--d--!-1.--d.--dd
312: 360 400 456 504 552

Sf. 2.14. 8/ok shema formiranja primarne grupe predgrupnom modu/aciojom

1364 1612 1860 2108 2356

13 X 124

~ ~~2.~77
11 X 124 15 X124 17x124 19x124
l PG ,____v)W

411,92
2.PG~

312 SG 552 ~ /
1[4]

4. PG D-----J~-./1;. ~.~~-~-~
NO 0 a> a> tD tD .....

5.PG~
812 ... ...
an
oc::>
to
......
oc::>
(")(")
..... 10
10 10
en o
1'- a> 2044

612 S/. 2.16. Frekventni dijagram formiranja tercijalne grupe

1. PG
Formiranje kvartalne grope A
2. PG Kvartalna grupa (QGA) se formira od tri tercijalne grupe. Uzima se gornji
~552
bocni pojas. Osnovni pojas kvartalne grupe je od 8 516- 12 388kHz, a frekvencija
pilota kvartalne grupe je 11 096 kHz.
Na sl. 2.17. je prikazan frekventni dijagram formiranja kvartalne grupe, ana
4. PG sl. 2.18. je data blok shema otpremnog i prijemnog dijela TGM-a.
Na izlazu se, pomocu diferencijalnog transformatora, izdvaja pilot tercijalne
5.PG grupe, pojacava i ispravlja, te se u ovom primjeru koristi za regulaciju nivoa i
612 alarm.
Sf. 2.15. Blok shema otpremnog i prijemnog dijela PGM-a

30
31 -
 0 0 ~ ovisi o prijemnom nivou pi Iota. Na komparator se dovode napon ~~ i istosmjerni
~:: i'~ ~~ napon U iz izvora stalnog istosmjernog napona, gdje se uporedujl!. Aka je pilot, a

;t!
. 1552 ~~ ::::~ T"""'g

-~
to znaci i osnovna grupa, dosao sa normalnim nominalnim nivoom, tadaje ~~ = U
i njihova razlika je jednaka nuli. Aka prijemni nivo pilota odstupi od svoje
nominalne vrijednosti navise iii nize, odstupit ce i napon U navise iii nize od
svoje nominate vrijednosti. Tada nastaje razlika izmedu napon~ U, i U, komparator

~~t~m
utvrduje tu razliku i daje istosmjerni napon odgovarajuceg polarifeta. Taj ce napon
djelovati na regulator R koji utjece na pojacivac. Razlika napona, odnosno
C.0
u:;
COUl
~S:J
00(.0
~~ regulacija ce djelovati sve dotle dok napon Up ne postane jednak naponu U.
;:::~
co O')CJ)
B Na sl. 2.19. prikazanaje principska shema automatske regulacije nivoa osnovne
Sl. 2.17. Frekventni dijagram formiranja kvarta/ne grupe QGA grupe pomocu pi Iota.
U prijemnom dijelu iza izjednacivaca i
pojacivaca se nalazi diferencijalni tran-
sformator, gdje se odvaja pilot kvartalne
grupe (QGApil), filtrira, pojacava i ispravlja
i maze da vrsi jednu od ranije navedene tri
funkcije.
U prijemnom smjeru preko diferen- IZVOR
11880 cijalnog transformatora izdvajaju se tri ISTOSMJERNOG
tercijalne grupe, svaka prolazi kroz svoj fil- NAPONA
81~2044, ,fR>l;tr·12~88
3. TG N $% ter, demodu Iise se, pojacava i propusta donj i S/.2.19. Principska shema automatske
bocni pojas 812- 2 044 kHz. regulacije nivoa pomocu pilota
13200

1. Formiranje velikih sistema

8516-12388
---o--f-
Sf. 2./8. Blok shema otpremnog i prijemnog dijela TGM-a
Automatska regulacija nivoa osnovne grupe pomocu pilota
Neka od osnovnih grupa OG (PG, SG, TG itd.) sa svojim pilotom dolazi u
prijemu, pojacava se i prolazi preko diferencijalnog transformatora. Preko
diferencijalnog transformatora se odvnja pilot osnovne grupe i dovodi pilotskom
prijemniku, koji se sastoji od pilotskog filtra, pojacivaca ispravljaca. Na izlazu
pilotskog prijemnika dobijamo istosmjerni ispravljeni napon ~,, cija vrijednost
32
Linijske grupe velikih sistema nazivaju se prema granicnoj vrijednosti
frekvencija liilijske grupe LG iii prema kapacitetu sistema.
Na sl. 2.20.je prikazana linijska grupa LG 4 MHz(960 kanala) po frekventnom
planu B. Ova grupa se formira od 16 sekundarnih grupa. Prva sekundarna grupa
preko nosece frekvencije 612 kHz, prelazi u pojas 60 - 300 kHz, druga izlazi
izravno u svom osnovnom opsegu 312 - 552, a od trece do 16 preko nosecih koje
su neparni multi pi 124. Razmak izmedu prve i druge, kao i druge i trece sekundarne
grupeje po 12kHz, a razmak izmedu ostalihje po 8kHz.
Vidimo da u linijskoj grupi LG 4 MHz sve sekundarne grupe leze u zaokrenutom
polozaju, osim druge sekundarne grupe.
Linijski opseg si~temaje 60-4 028 kHz.
Frekventni plan LG 4 MHz se koristi i za formiranje tercijalne grupe, koja se
fonnira od pet sekundarnih grupa ito od 4 do 8.
Frekventni plan LG 4 MHz se koristi za fonniranje kvartalne grupe QGB, koja
se sastoji od 15 SG (ad 2 do 16) i lezi u pojasu 312- 4028kHz.
Linijska grupa LG OS MHz ( 120 kanala) se form ira prema frc;:kventnom planu
LG 4 MHz od samo prve dvije SG. Prvaje modulisana sa 612kHz, a druga ide
izravno. Tako je dobijen pojas od 60- 552 kHz.
33
 Linijska grupa LG 1.3 MHz (300 kanala) po planu B se form ira od pet prvih
SG. Linijski pojas lezi u podrucju od 60- 1300kHz. 2.3. TELEFONSKI Vi:SEKANALNI SISTEMI
Linijska grupa LG 1.3 MHz (300 kanala) po planu A se form ira od jedne TG ZA RAD PO ZRACNIM VODOVIMA
koja se preko nosecih frekvencija 6324kHz i 8432kHz prebacuje u opseg 64 12-kanalni sistemi za rad po zracnim vodovima rade na dvozicnom principu,
- 1 296kHz. i'•
'·i
''I
ali s razlicitim frekventnim podrucjima. Prema preporukama CCITT-a postoje
Na sl. 2.21. je prikazan frekventni dijagram formiranja LG 1.3 MHz po ·:1 cetiri vrste 12-kanalnih sistema za rad po zracnim vodovima, s raz1icitim
frekventnom planu A, a na sl. 2.22. je prikazana blok shema nastajanja te iste t~,
frekventnim rasporedom.
!)
. grupe. 12 kanala, koji cine sistem, ne premjestaju se u odgovarajuce podrucje izravno,
vee se prije dovode u primarnu osnovnu grupu B. Ta se grupa pomocu potrebne
;t'
modulacije smjesta u zeljeni polofuj za prijenos preko voda. Frekvencije koje se
~
N
10
""' koriste za takvu modulaciju variraju s tipom '

~
uredaja. Opcenito, svako premjestanje se provodi Alit>. ) f [kHz]
s dvije modulacije. 36 84192 140
~~
~ Sistemi sa 12 kana! a za rad po zracnim SMJER A- B SMJER B -A
~;i
fj vodovima zauzimaju spektar frekvencija, pocevsi
DONN
o~Ln
~"'
oco
oo ::r ll3
od frekvencije 36kHz.
Sl. 2.23. Frekventni raspored
12-kanalnog sistema
I I Zajednicke karakteristike sistema za rad po
120KANALA
300 KANALA
zracnim vodovima su:
TG - frekventno podrucje je ograniceno do 143 kHz;
600 KANALA - relativno mali broj kanala (maksimalno 12);
1 QG(B) - izlazni nivoi relativno su visoki zbog smetnji;
- potrebnaje automatska regulacija nivoa, obicno s dva pilota;
· 960 KANALA
- radi preslusavanja na zracnim vodovima sistemi imaju pomaknuta frekventna
'
Si. 2.20. Formiranje linijske grupe LG 4 MHz podrucja;
- veliki domet;
- izlazna impedansaje reda velicina 600 W, pa su potrebniposebni sklopovi za
6324 prilagodenje uvodnog kabela.
~-
T 8432
- t -~j
812 2044 l1t- :s;: •> 1. MODULACIJA

_________ .:.. - - - - - r- - -_.::?-i21

.. ..
71]6- '8368 60 108 360.J
,. - 2. MODULACIJA
v 1
,J

21 o 252 30IJ. ... 392

~+--- ~ ~--------------"'
64 1296 36 81 92 110
Sf. 2.24. Premjdtanje 12 kana/a pomocu dvije modulacije
Sf. 2.21. Frekventni dijagramformirnnja LG 1.3 MHzpofrekventnom planu A

2.4. TELEFONSKI VISEKANALNI SISTEMI

ZA RAD PO KABELIMA
1 ~60-108 312-552 812-2044 7136-8368
2 :: KM ,- 64-1296 S obzirom na vrlo razlicite karakteristike pojedinih vrsta kabela, kabelski sistemi
1? ' ; """?L__...j
medusobno se razlikuju i po broju kanala i po frekvencijskim podrucjima prijenosa.
Ti sistemi imaju od 12 do 2 700, odnosno I 0 800 kanala. '
Sf. 2.22. 8/ok shemaformiranja LG 1.3 MHzpo frekventnom planu A

34
35
 Karakteristike sistema prijenosa za rad po kabelima su:
c) za rad po koaksijalnim kabelima.
- frekvencijsko podrucje prijenosa ovisi o vrsti kabela; Ovdje postoj i najveca mogucnost prijenosa vrlo velikog broja kanala s obzirom
~ broj kanalaje relativno velik;
na siroku frekventnu karakteristiku koaksUalnog kabela.
- izlazni nivo je nizak, ispod 0 N (nepera); Najvazniji telefonski sistemi za rad po koaksijalnim kabelima su:
- vrlo niski prijemni nivoi; 1) sistemi 300 kanala u podrucju 60- 1300kHz;
- pilotska regulacijaje automatska; 2) sistemi 960 kanala u podrucju 60-4 028 kHz;
- razmak izmedu pojacivacaje relativno mali; 3) sistemi za 2 700 kanala zauzimaju prijenosni pojas koji prelazi 12 MHz.
L rad na cetverozicnom principu, osim kod 12-kanalnih uredaja;

- daju dobru kvalitetu prijenosa zbog male razine suma.

2.5. MEDUPOJACIVACI
Prema osobinama kabela, visekanalni sistemi mogu biti:
Postoje dva tipa medupojacivaca: tip a i tip b.
a) za rad po simetricnim kabelima.
Medupojacivaci se postavljaju kadaje na simetricnom kabelu 0.8 mm precnika
Zauzimaju frekventno podrucje oko 110 kHz, u kojem se moze smjestiti 12
parice rastojanje izmedu krajnjih stanica vece od 18 km.
kanala. Prijenos je dvozican i u jednom smjeru se prenosi podrucje 6 - 54 kHz, a
Kod pojacivaca tipa au jed nom smjeru se prenosi grupa u podrucju 60- 108
u drugom 60 - 108 kHz.
kHz i samo pojacava, au suprotnom smjeru grupa 6-54kHz. Filteri pravca sluze
Pojas od 12 kanala 6 - 54 kHz nastaJe od osnovne B grupe pomocu nosece
za odvajanje jednog smjera od drugog.
frekvencije 114 kHz.
Ovakav slucaj je nepogodan, ako postoji povratna sprega preslusavanja preko
114 drugog voda. Tada se visoki izlazni nivo grupe preko toga voda vraca na ulaz.
Posto je ulazni nivo grupe nizak, njemu smeta ovaj preslusani nivo.
60
Fsl :J08 .
.... ..-i
) f [kHz] Uslijed ovakvog preslusavanja stvara se povratna sprega koja moze dovesti do
samooscilovanja pojacivaca, sto izaziva "zvizdanje" u kanaJima.
-- I

/
~~
'"1112 ~- '
f [kHz]
6 54,60 108 '
SMJER A-8 SMJEF: 8-A
Sf. 2.25. I 2-kanalni sistemi za rad po kabelima 00: ~
6-54 ~
6-54
---)-

60-108 1l ~100
4
b) za rad po zvjezdastim cetvorkama.
To su cetverozicn i sistemi i za svaki smjer prijenosa potreban je pose ban vod.
U oba smjera prijenos se obavlja istim frekvencijama. Uz papirnu izolacUu,
kabelom se moze prenijeti ukupno 60 kanala u frekventnom podrucju 12 - 252 (a) (b)
kHz, uz razmak medupojacivaca oko 18 km. Stirofleks izolacijom frekventno Sf. 2.2 7. MedupojaCivaCi- slucajevi bez modulacije (a)
podrucje se moze prosiriti od 12 - 552 kHz, a moguc je prijenos 120 kanala. sa modulacijom (b) u pojaCivacu

Kod medupojacivaca b vrsi se prebacivanje opsega 60- 108kHz u 6-54kHz

p
r-~--- '11::'1
z---41~:::~:::'1
-::>1'1 ) f [kHz] i obrnuto. Tako, u otpremi imamo iste pojase, au prijemu druge pojase. Ako se
preslusava otpremni nivo sa jedne strane on prelazi na otpremni nivo suprotne
p-a-,
60 300
/----<oj
~=;~::;?)
'WJ f [kHz]
strane, pa je utjecaj preslusavanja manji i ne moze uopce doci do "zvizdanja"
pojacivaca. ,
Daljinsko napajanje medupojacivaca izvodi se ~jednicki za dva sistema, .sl.
Sf. 2.26. /20-kanalni sistemi za rad po kabelima 2.28.

36 37
 ~l
;j
~~
~.;

Prvi sistem radi po jednoj parici, a drugi po drugoj parici. Svaki od sistema
ima i svoju jedinicu za napajanje. Ove dvije parice istovremeno sluze i za daljinsko Za osnovne oscilatore u VF uredajima koriste se iskljucivo oscilatori sinusnog
napajanje medupojacivaca. U tu svrhu, pomocu translatora se form ira fantomsko oblika oscilacija. Ovi oscilatori se odlikuju vrlo velikom stabilnoscu frekvencija
kolo preko kojega se ukljucuje daljinsko napajanje 220 V prema zemlji. oscilovanja. Za lakse objasnjenje potrebe za velikom stabilnoseu frekvencije
oscilovanja oscilatora, posluzit eemo se primjerom na sl. 2.29. Naime, telefonski
if
m signal od 0.3 - 3.4 kHz modulise nosilac frekvencije 12 kHz. Kao produkt
~ modulacije dobijamo dva bocna pojasa, donji od 8.6-11.7 i gomji od 12.3-15.4
~
~

'l
kHz. U toku modulacije, ukinut je noseci signal. Uz pomoc kanalnog filtra propustili
""'220V ~ I~ smo samo donji bocni pojas.
"'-'220V
n....r-1..-'t ia
m
~ ~:" ,•I

i
I /.,

"'-'220V ~J,_______...:J.~
a) I
0.3
I
3.4
:<
8,6
"
1t712
I
15.4
) kHz
"'12.3

~t~ ~~:
2

~
VF UREDAJ
12 KANALA

1 J QJ
II b)
0.3

~~
3.4 8,6

~i
11.7 13
>kHz

~ c)
1.3 4.4 8,6 11.7 .
>kHz
Sl. 2.28. Daljinsko napajanje medupojaCivaca ~
~ Sl. 2.29. Primjer potrebne stabilnosti nosece frekvencije pri modulaciji signa/a
Kod sljedeeeg medupojacivaca pomoeu translatora na ulazu se izdvajajedna i
druga zila napajanja i d.ovodi na regulacioni transformator na kojem se podize
~~
~
napon za vrijednost pada napona u prethodnom polju· i otprema na sljedece ~l Da bi se isti pojas vratio na mjesto prijema u normalno prirodno stanje,
~
pojacivacko polje. Na istom ovom transformatoru preko sekundarnog namotaja ;{ modulisemo ovim signalom novi nosilac od 12kHz.

se izdvaja napon 220 V, ispravlja i istosmjernim naponom napaja medupojacivac.
2.6. GENERATOR! NOSECIH FREKVENCIJA
'Poveeanjem broja kanala poveeava se i broj nosecih frekvencija. Osnovni prob-
lem koji se tom prilikom javlja je, kako osigurati sve potrebne nosioce uz
najekonomicnije uvjete. Najlakse bi bilo, za svaku nosecu frekvenciju, naciniti
poseban oscilator. Glede ekonomicnosti, ovakvo rjesenjeje neprihvatljivo. Zato
se koristi sljedeee rjesenje: iz jednog oscilatora se dobija noseea frekvencija, pa
se ta frekvencija umnozava i dijeli. Tako se dobija cijeli spektar razlicitih
frekvencija.
Znaci, sklop za dobijanje potrebnog broja nosecih frekvencija, polazeei od
osnovnog signata, sastoj i se iz tri podsklopa, i to:
- osnovnog oscilatora;
- generatora harmonika;
- djeljitelja frekvencija.
Oscilatori su elektronicka kola u kojima se vrsi pretvaranje istosmjernih napona
u izmjenicne napone. Ovo pretvaranje se vrsi bez ikakvog spoljasnjeg generatora
izmjenicnog napona, samo uz pomoe istosmjernog izvora za napajanje.
I
Znaci, na mjesto prijema regenerisemo nosilac iste frekvencije kao sto je bio
na strani predaje.
Sta bi se dogodilo ako bi na strani prUema umjesto nosioca od 12 kHz
n regenerisali nosilac od 13kHz, razlicitod onoga na strani predaje (sl. 29.c)?Nakon
II
1 modulacije donji bocni pojas ne bi pao u podrucje 0,3 - 3,4 kHz, odakle je
transponovan, vee bi bio pomaknut u des no za 1 kHz, tj. od 1,3 - 4,4 kHz. Ovakvo
pomicanje pojasa dovelo bi do nepovratno velikih osteeenja signata.
Da bi osnovni oscilator odgovorio vrlo strogim zahtjevima u pogledu stabilnosti
frekvencije, on se obicno gradi sa kristalom kvarca.
Grupiranje na bazi multipleksa sa frekventnom podjelom kanala nije stihijsko,
vee se izvodi po strogo odredenim principima. Sve frekvencije nosilaca su, ustvari,
cijeli umnosci (harmonici) osnovne frekvencije 4kHz. Upravo ta zakonitost daje
moguenost da se veeina nosilaca razlicitih frekvencija, potrebnih za postupak
modulacije i demodulacije, osigura iz jednog izvora. Takvo rjesenje osigurava
visestruku prednost. Broj potrebnih oscilatoraje minimalan, cijena uredajaje niza,
manjaje njegova zapremina, smanjenaje potrosnja energije itd.
Princip dobijanja veeeg broja nosilaca razlicitih frekvencija, polazeei od
osnovnog oscilatora datje na sl. 2.30.

38
39
 f
M
n
~t
~.\

2.7. PRIJENOS SIGNALIZACIJE

Fo
60/15 Za normalnu eksploataciju visekanalnih sistema moraju se predvidjeti i pomocni
n 2 Fo neophodni sklopovi, medu kojima se kao najvazniji isticu oni koji omogucavaju
~Bf------ll]-4 kHz [j
prijenos signata i impulsa biranja.

~
60kHz U niskofrekventnoj telefoniji, poziv izmedu korisnika se obicno obavlja strujom
~ frekvencije od 17-25Hz, dok se impulsi biranja ostvaruju prekidanjem istosmjerne
n Fo
~ struje. Takav tip signalizacije nije primjenjiv u VF telefoniji,jer se pojas frekvencija
Sl. 2.30. Princip dobijanja veceg broja
nosilaca razliCitihfrekvencija
Sf. 2.31. Principska shema dobijanja nosilaca
frekvencije 4kHz ~ za prijenos ogranicava na 0.3 - 3.4 kHz, a signalizacione frekvencije su daleko ·
ispod pojasa i kao takve eliminirane kanalnim filtrom. Zbog togaje potrebno da
~ svaki VF sistem raspolaze i sklopovima koji ce signalizacione komponente NF
Iz osnovnog oscilatora, koji je stabilisan kristalom kvarca dobija se nosilac
osnovne frekvencije F0 • Takav signal se dovodi generatoru harmonika. Generator
l telefonije premjestati u vise frekventno podrucje i obrnuto, te na taj nacin omoguciti
prijenos kroz VF sisteme. Ovakvi uredaji se nazivaju signalizacioni iii pozivni
harmonika je sklop koji ima osobinu da, kada mu se na ulaz dovede signal
frekvencije F0 , na svom izlazu daje citav niz signata sa frekvencijama F0 , 2 F0 , 3
F0 , .•. n F0 • Sve ove frekvencije zadrzavaju stabilnost koju ima nosilac dobijen iz
osnovnog oscilatora.
I
-!
uredaji.
Postoje dva sistema uredaja za signalizaciju i to:
- signalizacija safrekvencijom unutar govornog pojasa;
- signalizacija sa frekvencijom u kanalu van govornog pojasa.
Filtrima propusnicima pojasa se izdvajaju pojedini nosioci, a zatim koriste za Na st. 2.33. je prikazana blok shema nacina ukljucivanja signalizacionog
transponovanje telefonskih kanala. uredaja, koj i omogucava da se signalizacija po VF kanalu izvede nekom od
Polazna frekvencija za dobijanje ostalihje 4kHz, pa bi trebalo naciniti osnovni frekvencija unutar govornog pojasa 0.3- 3.4 kHz.
oscilator te frekvencije. Takvo rjesenje nije preporucljivo, jer se tesko postize /
dovoljna stabilnost osno.vnog oscilatora na niskim frekvencijama. Nairne, pri
takvim frekvencijama plocica kristala kvarca ima prilicnu debljinu, cime ona gubi
elasticnost. Zato se rade oscilatori visih frekvencija. U sljedecem stup~u- djeljitelju
frekvencija dobili bi nosilac polazne frekvencije od 4 kHz, kojeg sada mozemo
fs
umnaZati.
Na st. 2.31. prikazanaje principska shema dobijanja nosioca frekvencije 4kHz,
ukoliko osnovni oscilator radi na 60kHz.
Djeljitelj se moze izvesti na vise nacina, kao bistabilni·multivibrator, kao bloking
oscilator, a cesto se realizira kao regenerativni modulator.
Na st. 2.32. prikazanje nacin dobijanja nosilaca potrebnih za formiranje osnovne
primarne grupe predgrupnom modulacijom.
Sf. 2. 33. Blok shema signali:::acije sa frekvencijom unutar govornog pojasa

Pozivna struja frekvencije do 25 Hz, koja iz centrale dolazi na ulaz u VF kanal,

120kHz ispravlja se ispravljacem!, te pobuduje otpremni relej 0~. Ovaj relej svojim
kontaktima or ukljucuje generator signalizacione frekvencije J,, koja je unutar
108kHz
govornog pojasa, na ulaz modulatora. Zavojnica, preko koje je ispravljac vezan
96kHz
na dvozican vod, ima zadatak da poveca otpornost prikljucnog ispravljaca za
govorne struje koje teku istim dvozicnim vodom, te da tako onemoguci njihovo
84kHz ispravljanje sto bi takoder dovelo do aktiviranja releja OR. Kondenzatori vezani
St. 2.32. NaCin dobijw~ia nosilaca potrebnih zaformirarye osnovne primarne grupe
na dvozican vod onemogucavaju protok struje 17- 25 Hz prema diferencijalnom
predgrupnom modulacijom transformatoru i dalje. ·

40 41
 r:,

~~~

Signalizacione struje, koje teku od druge strane, izdvajaju se signalizacionim fi~

prijemnikom SP koji na svom ulazu ima filter, (ovaj filter je predviden da propusti ~ Pitanja
tl Sta je zadatak diferencijalnog transformatora?
£1 l.
samo signalizacionu komponentu), pojacivac i ispravljac, pa se dobijenom ,j'J..-, Koje su osobine otpornickog diferencijalnog sistema?
ff; 2.
istosmjernom strujom aktivira prijemni relej PR, koji svojim kontaktom prikljucuje
~
3. Kojim nacinima se moze formirati osnovna primarna grupa (60-108 kHz)?
generator frekvencija 17-25Hz za signalizaciju prema centrali, odnosno korisniku. 4. Koji su zadaci pi Iota?
Ovakvo rjesenje, pored prednosti kao sto su relativno jeftini sklopovi ima i
losih osobina. Prva je u tome da se prilikom slanja iii prijema signalizacione
komponente prekida govorni trakt, cime je onemoguceno koriscenje automatske
telefonije,jer hi se prekinula strujna kola biraca u centrali sto automatski dovodi
I~ 5.
6.
7.
8.
Objasni, kako se vr~i automatska regulacija nivoa osnovne grupe pomocu pilota?
Kako se formira LG 1.3 MHz po frekventnom planu A?
Kako se formira LG 1.3 MHz po trekventnom planu B?
Koje su zajednicke karakteristike sistema za rad po zracnim vodovima?

do prekida veze. Ia 9.
10.
Koje su zajednicke karakteristike sistema za rad po kabelima?
Navedi osobine medupojacivaca tipa A!
Nezeljene pojave koje se javljaju pri signalizaciji sa frekvencijom unutar 11. Navedi osobine medupojacivaca tipa B!
govornog pojasa, mogu se otkloniti ukoliko se za prijenos signata poziva odabere 12. Od kojih elemenata (podsklopova) se sastoji sklop za dobija11ie niza nosecih frekvencija?
frekvencija kojaje unutar telefonskog kanala 0-4 kHz, ali van govornog pojasa 13. Koji se sistemi uredaja za signalizaciju koriste?
14. Koji je osnovni nedostatak prijenosa signalizacije sa frekvencijom unutar govornog pojasa?
0.3 - 3.4 kHz. Najcesce se u tu svrhu koriste frekvencije u pojasu iznad 3.4 kHz,
tacnije 3 825 iii 3 859 Hz.
Na sl. 3 .34. je prikazan nacin ubacivanja signal izacione frekvencije 3 825 Hz
u telefonski kana!.
_:r:
3825Hz M

S/.2.34. 8/ok shema signalizacije safrekvencijom 3825Hz"

Ova frekvencija, dobijena iz posebnog generatora, modulise se nosecom

frekvencijom kao i govorne struje posmatranog kanala. Poslije modulacije se
izdvaja zeljena bocna komponenta i ubacuje u telefonski kana!.
Signalizaciona frekvencija se moze ubaciti u kana! i ispred modulatora, pa se
tada koristi jedan modulator i za govorne i za signalizacione struje, ali u tom
slucaju kanalni filter mora imati nesto prosiren opseg.

42
43
 ~
r;'
~~
'fi
3. MODULACIJA I DEMODULACIJA U b
t>
Kvantizacijaje zaokruzivanje izmjerene trenutne vrijednosti signal ana najblizu
DIGITALNIM KOMUNIKACIJAMA fj dozvoljenu vrijednost. Sto je broj dozvoljenih unaprijed odredenih amplitudnih
vrijednosti manji, grdka pri zaokruzivanjuje veca, tj. kvantizacijaje grublja, ali
je potreban manji broj digita da se kvantizirana vrijednost izrazi.
Pri pretvaranju kontinualnog signala u nizove digita uvijek pravimo odredenu
gresku kvantizacije koja se pri rekonstrukciji kontinualnog signala na prijemu ne
moze popraviti. Sretnaje okolnost da perceptivni sistem covjeka, kojije najcesce
krajnji prijemnik prenijetih informacija, razlikuje samo konacan, relativno mali
broj gradacija spoljasnjeg nadrazaja, pa se greska kvantizacije prilikom
Da bi se po trenutnim vrijednostima, i po vremenu kontinualrii signal izrazio digitalizacije kontinualnog signal a moze uvijek uciniti manjom od praga percepcije.
nizom "digita" (cifara), odnosno da bi se pretvorio u niz impulsa koji fizicki Nevedeni osnovni postupci pri pretvaranju kontinualnog signala s(t) u digitalni
predstavljaju digite, potrebno je obaviti tri osnovne operacije: signal impulsne kodne modulacije sPCM(t) prikazani su na sl. ~-1. Radi
- odmjeravanje, tj. diskretizaciju signala po vremenu; preglednijeg crtanja, uzeto je da su trenutne vrijednosti signal a s (t) na sl. 3 .I a.
- kvantizaciju, tj. diskretizaciju signala po trenutnim vrijednostima; pozitivne. Odmjerene vrijednosti signala u intervalima T 0 prikazane su na sl. 3.1 b.;
- kodiranje, tj. cifarsko predstavljanje diskretnih vrijednosti signala grupom one cine, ustvari, signal impulsne amplitudne modulacije (PAM). Komprimovane
digita, odnosno impulsa. vrijednosti odmjeraka naznacene su na sl. 3.1 c. Uz pretpostavku da cjelokupni
Diskretizacija po vremenu vrsi se odmjeravanjem trenutnih vrijednosti signala opseg trenutnih vrijednosti signala s(t) kvantiziramo sa samo 8 nivoa,
u odredenim trenucima vremena. komprimovani i kvantizirani odmjerci predstavljeni su na sl. 3.ld. Svaki
komprimovani i· kvantizirani odmjerak pretvara se u datom primjeru kodiranja u
niz od 3 bita, sl. 3.le. Svaki bit je fizicki predstavljen pravokutnim impulsom
a)js'" ~ amplitude "nula" iii "jedan". Trajanje impulsa i pauze mora_da zadovolji zahtjev
-?;!-~t . I , I ]o
da se cijela kodna rijec zavrsi prije pocetka slijedeceg odmjerka. Medutim, ukoliko
elektronicka kola to dozvoljavaju, trajanje impulsa i pauze moze se uciniti po
~+- Tf ~t+' Tf
1
+t- Tf --.e- Tf ~
., SPAH(t) 1I •I II _,,.
1 __ volji malim, kao na sl. 3.1 f., pa se u "prazninama" izmedu kodnih rijeci jednog
b) I
~
I
----r· ---- .
I
l,r"'
~~ .......
signala mogu prenositi kodne rijeci drugih signala, sto predstavlja princip
vremenskog multipleksa.
Formiranje jedinstvenog PCM
__-::w--
)1---------r--~-=l~~~].:::=:;~~~~~~
signala od neovisnih kontinualnih
11 /--;
e "'r :.·.:;.-.·_-_:. n ------
t
c]o
i signala, prikazano je na sl. 3.2. Tri a
gornja reda predstavljaju tri proizvoljna
~.._,_--:
I I : I
: t

I
1 ;)I

~To~To~To~To-

l- -----r::'r""'"l'==:c-_=_:y;: ,
kontinualna signala. Svaki se signal b )~ I
..-::w-- odmjerava u intervalima od po T 0 , ali
I I I

d ~ ~---- ..,t
~l~
-··r··---
--- ---- - ------ ]o su odmjerci prvog signala (kanal I)
i5 pomaknuti za T/3 ispred odmjeraka C)t
drugog signala (kana! II) i za 2T/3 ctSTo-+j+To~To~ /./"' t
e) i ispred odmjeraka treceg signala (kana!
. - co:: I I J/ ~ .
~
Ill). Sabiranjem tri povorke na
I zajednickoj impedansi dobija se
i
multipleksni PAM signal, kao na sl.
f)
3.2d. Binarni koder pretvara ovaj sig-
nal u multipleksni PCM signal kao na
sl. 3 .2e. Medutim, ako bi multipleksni
Sl. 3.1. Osnovni postupci pri digitalizaciji kontinualnog signa/a
PCM signal sa sl. 3 .2e. stigao na drugi Sl. 3.2. Formiranje multipleksnog PCM signa/a

44 45

kraj prijenosnog puta, prijemnik ne bi mogao pravilno rekonstruirati pojedine
signale jer ne bi znao koji biti pripadaju prvom, drugom iii trecem kanalu. Znaci,
multipleksni PCM signal, pored osnovnih informacionih bita, mora da sad..Zi i
dopunske sinhronizacione bite, koji ce pokazati prijemniku kako su razmjesteni
biti pojedinih kanala.
3.1. DIGITALNI PRIJENOS U
' TRANSPONOVANOM OBLIKU
Vee ina real nih kanala slabo prenosi istosmjernu komponentu i niske frekvencije.
Polozaj propusnog pojasa na osi frekvencija kod realnih kanalaje relativno visoko
u odnosu na spektar korisnog signala, tako da se linijskim kodiranjem ovaj spektar
ne moze pogodno potisnuti u raspolozivi pojas. Sirina propusnog pojasa kod nekih
medijuma znatno je veca od pojasa potrebnog za prijenos pojedinih signala. Ukupan
raspolozivi pojas u ovakvom slucaju moze se efikasno iskoristitijedino translacijom
spektra korisnog signala, tj. modulacijom.
Intenzivan razvoj digitalnih komunikacija u osnovnom pojasu automatski je
doveo i do potrebe za digitalnim prijenosom u transponovanom pojasu. Postupak
transponovanja moze se obaviti modulacijom razlicitih nosilaca, ali se najcesce
modulise prostperiodicni nosilac. Takve nosioce karakteriziraju tri parametra -
amplituda, frekvencija i faza, pa i u slucaju ovakvog prijenosa digitalnih signala
razlikujemo tri osnovna tipa modulacije.
Na sl.3.3. prikazana je opca blok shema sistema za digitalni prijenos u
tra1isponovanom pojasu. Signal koji treba prenijeti je najcesce binarni niz Cije
elemente mozemo smatrati statisticki neovisnim. Obicno se pretpostavlja da su
oba binarna stanja podjednako vjerojatna.
·?"1.3.3. 8/ok shema sistema za d(<sitalni prijenos u transponovanom pojasu
46
~
~
~
Prvi blokje koder u koji se uvodi signalu ritmu osnovnog takta. Zadatak kodera
je da u prenoseni signal unese na digitalnom nivou transformaciju i korelaciju,
(:; koje ce sa sv~je strane omoguciti postizanje boljih performansi citavog sistem.a
~ (suzenje spektra, lakse izdvajanje takta i sinhronizacije, lakse izvodenje
I
demodulacije itd.). U odredenim slucajevima funkcija kodera moze biti pripojena
i u modulator.
Osnovni zadatak modulatora je da omoguci prijenos informacija kroz
raspolozivi frekventni pojas. I pri prijenosu digitalnih signala, modulacijom se na
pogodan nacin vrsi promjenajednog iii vise parametara prostoperiodicnog nosioca.
Postupak kodiranja i modulacije se moze posmatrati kaojedinstven postupak koji
se naziva kodulacija. Postupci koji iz modulisanog signala omogucuju detekciju
modulisuceg signala, ostvaruju se u sklopovima koje cini dekodulator. To su de-
modulator, odluCivac i dekoder.
Postupak demodulacije se vrsi u demodulatoru.
Dio od ulaza u modulator do izlaza iz demodulatora moze se zamijeniti
ekvivalentnim niskofrekventnim sistemom koji unosi linearna i nelinearna
izoblicenja u signal i u kojem takoder djeluju i eventualne smetnje. Radi toga se
iza demodulatora vrsi obnavljanje (regeneracija) prenosenog signal a. Regeneracija
se vrsi sinhrono s taktom digitske frekvencije. Ovaj takt se, slicno kao i nosilac,
najcesce izdvajaju iz samog prenijetog signala u posebnom kolu - ekstraktoru
digitskog takta.
Zadatak dekoderaje komplementaran zadatku kodera.
Prijenos izmedu modulatora i demodulatora se odvija preko sistema koji cine
predajni stepen, prijenosni medij i prijemni stepen. Prijenosni medij moze biti
neka prirodna sredina (slobodan prostor, atmosfera, voda) iii svjetlovod, valovod,
kabelska i zicana veza. Na sl. 3.3. je pretpostavljeno da se prijenos vrsi radio
putem. Prijenos kroz prirodnu sredinu moze biti difuzan iii l,ISmjeren. Objekti
izmedu kojih se uspostavlja veza mogu biti fiksni iii pokretni.
3.2. IMPULSNA MODULACIJA
Kod postupka modulacije kod kojegaje modulisani signal impulsnog valnog
oblika, kao nosilac se obicno koristi povorka periodicno ponavUanih impulsa, sl.
3.4. Takva povorka ima nekoliko karakteristicnih parametara. To su amplituda A,
vrijeme trajanja impulsa (sirina) t:.T i polofaj T, odnosno lokacija impulsa u
odredenim trenucima, u toku vremena. S obzirom na sam valni oblik modulisanog
signala koji je diskretnog tipa, sve vrste modulacije koje dolaze u ovu grupu
pocivaju na principu odredenom teoremom o odabiranju.
Gornja granicna frekvencija kod telefonskog signalaje 3.4 kHz. Pri teoremi o
odabiranju uzima se dajefmax =4kHz. Frekvencija odmjeravanja iznosi najmanje
8kHz, sto znaci da se diskretni uzorci telefonskog signala uzimaju svakih 1251J.S.
47
 I
~
w
~
-polozajne modulacije, skup uzoraka predstavlja pomak u vremenu pojedinih
Rt . . impulsa u odnosu na polozaj koji bi imali u odsustvu modulacije.

'l~DlJDDD
U svakom periodu odabiranja u njihovom aktivnom dijelu postoji po jedan
impuls. Kako je razmak izmedu impulsa mnogo veci od njihovog trajanja, on
moze da se iskoristi za postavljanje novog niza uzoraka, od kojih svaki pripada
t
=-7 drugoj informacij i.
_,
1
r /n ~-
SI. 3.4. Povorka pravokutnih impu/sa
3.3. KLASIFIKACIJA POSTUPAKA
DIGITALNE MODULACIJE
Primjenom teoreme o odabiranju, modulisuci signal se diskretizira, tj. pretvara Najopcija podjela postupaka digitalne modulacije prostoperiodicnog nosioca
u konacan broj uzoraka. Kao rezultat ovoga postupka dobij~u se odbirci. Oni su je u principu ista kao i kod kontinualnog modulisuceg signata, tj. razlikujemo
definirani njihovim polozajem u vremenu, odredenim korakom odabiranja i amplitudnu, frekventnu i faznu modulaciju.
trenutnom vrijednoscu intenziteta modulisuceg signata u trenucima odabiranja.
Ako se amplituda nosioca A direktno proporcionalno mijenja modulisucem Postupci amplitudne modulacije
signalu u'"(t), sl. 3.5., dobija se impulsno amplitudna modulacija. Signal koji U ovom slucaju, modulisuci signal se analiticki moze predstaviti izrazom:
odgovara ovom slucaju, prikazan je na dijagramu (b).
Ukoliko se mijenja samo trajanje nosioca b.T proporcionalno modulisucem SDsH(t) = A/2 (I+ x(t)) cos (2Jrfct+ 8),
signalu, dobija se impulsna modulacija po trajanju iii tzv. impulsno-sirinska
modulacija. Modulisani signalje prikazan na dijagramu (c). gdje je: A- amplituda
f..- frekvencija nosioca
e- pocetni fazni kut
for~~ ~J
_un ljr-~
i
I~,' ~~ ·~-~~;a

f.
i
I
I
..._

. _;_!_-fib,)
I
i
UUlUt...,~fl
t
~ ;
:
. I
:
I 4
' '
x(t) - modulisuci signal

Principijelna shema modulatora i odgovarajuci vremenski dijagrami prikazani

rn r;~ mm~ n 1 IT ncJ
F.

~ su na sl. 3.6. U ovom slucaju modulisuci signal preko komparatora upravlja

JUfU:UiU~U:~Wt prekidacem i to tako da je prekidac zatvoren kada je x(t) = 1, a otvoren kada je x(t)
~ "l I I 1 " I r ·' I

illlliLUtfUUJU__
lid;
S/. 3.5. Tipovi impu/sne modulacije
Ukoliko se mijenja samo treci parametar nosioca, sto znaci da se polofaj nosioca
mijenja u odnosu na njegov referentni polozaj u odsustvu modulisuceg signata,
dobija se impulsno-polozajna modulacija. Odgovarajuci signal prikazan je na
dijagramu (d). . dva bocna pojasa) za razliku od ASK gdje sll promjene amplitude skokovite. Na
U sva tri tipa modulacije, svaki uzorak modulisuceg signata zdruzen je sapo
jednim impulsom iz povorke impulsa koji predstavlja nosioca. Veza izmedu njih
se ogleda u linearnoj ovisnosti koja postoji izmedu uzoraka i nekog od parametara
impulsa. Prematome, u slucaju impulsno-amplitudne modulacije, amplitude impulsa
predstavljaju skup uzoraka modulacionog signata; u slucaju impulsno-
-sirinske modulacije, to su vremena trajat~a pojedinih impulsa; au slucaju impulsno-
=- I. Pri tome na ulaz prekidaca se dovodi noseci signal.
U spektru modulisanog signata se, pored noseceg signata, pojavljuju i dva
bocna pojasa koji predstavljaju translirani spektar modulisuceg signata. Cesto se
ovaj postupak obiljezava i sa ASK. Ako se modulisuci signal filtrira, tj. ako se
vrsi njegovo uoblicavanje, dobija se na odgovarajuci nacin promijenjeni (suzeni)
spektar amplitudno modulisanog signata. Ovakav postupak modulacije (gdje
promjene anvelope nisu skokovite, vee kontinualne) nazivamo digitalna AM (s
sl. 3 .6.b. prikazani Sll modulator i valni oblici za digitalnu AM s tim sto m predstavlja
stepen modulacije (koj i nije jednakjedinici za vremenski dijagram na slici).
DSB postupak modulacije je jednostavan za realizaciju ali ima nedostatke.
Prvi je karakteristican za sve postupke amplitudne modulacije- varijacija anvelope,
a drugi nedostatak je postojanje nosioca, sto znaci da je znatan dio energije
modulisanog signala sadrzan u nosiocu a ne u korisnom dijelu spektra.

48 49
 i
ASK postupak (uvjetno i digitatnu AM) mozemo shvatiti kao ktasu AM signata
sa indeksom modutacije jednakim jedinici.
~ Princip generiranja binarnog FSK signata prikazan je na sl. 3. 7. Modulator se
sastoji od dva neovisna oscilatora (s frekvencijama.J; ij;_) i preklopke preko koje
se bira izlaz jednog od oscilatora, Preklopkom upravUa modulisuci signal. I u
li slucaju modulacije digitalnim signalom definira se indeks modulacije h = fJ; -f.)

.A~Q,t / ~(U !I T (T- trajanje elementarnog modulisuceg signata). Na istoj slici, redom jedan
ispod drugog su prikazane trenutne faze jednog i drugog oscitatora, modulisuci
. •.. (t)~=---..·t . signal, kao i trenutna
~
-~ ~ faza i frekvencija i valni
OSC.~ s(t)

. :x(tJ~ ---• M t
Iri
obiik modulisanog sig-
nata. OOSC.~
x(t) ~
.•

~
"P
U trenutku kada mo-
dulisuci signal prelazi iz
~-·. jednog binarnog stanja u

;li.·· ~· ······:,.,:,
t_.
·--<····'-....
t'f!
·--
1
drugo, ti modutisanom
signalu se u opcem slu-
caju pojavljuju diskretne
promjene trenutne vri-
jednosti (prekidi prve
1a1 vrste). Postjedica ovoga
k
Sf. 3.6. Principska shema modulatora i vremenski oblici za . ASK postupak (a)
i digitalnu AM (b) ;" je da je trenutna frek-
vencija na granicama di-
'~ gital nih intervala bes-
~ konacna. Unutar digit-
Postupci frekventne modulacije
Fr~kventna i fazna modulacija pripadaju ktasi kutne modutacije. Zbog postojece
veze trenutne frekvencije i faze u kutno modutisucem signalu uvijek se prisutne
If skill intervala trenutna
frekvencija je konstan-
tna i jednaka frekve1icij i
[! St. 3. 7. Principska shema FSK modulatora,
obje vrste modutacije. odgovarajuceg oscila- dijagrami taka faze i valni oblici signata
Opci oblik kutno modulisanog signata datje izrazom:
[ tora.
S(t) =A cos (21rj,. t + 2Jr qJ(t)), Osnovni nedostatak ovakvog modulatora je potreba da se odrzavaju jednake
r amplitude u oba oscilatora. Pored toga, da bi se odrzavao konstantan indeks
f. modulacije, neophodno je kontrolirati stabilnost oba oscilatora.
gdje je:
A- amplituda Generisanje fSK signata s mekim tastovanjem (CPFSK) prikazanoje na sl.
r
f._.- frekvencija nosioca ' 3.8. U najjednostavnijem slucaju modulator se sastoji od naponski kontroliranog
qJ(t)- dio ukupne trenutne faze, koji nosi informaciju o modulisucem signalu. ! oscilatora. To je oscilator bez memorije koji na izlazu daje signal konstantne am-
I
U slucaju frekventne modulacije, velicinadq)(t)/dt koja se moze nazvati trenutna plitude, dok muse frekvencija-mijenja po zakonu:
frekvencija, mozemo razlikovati dvije klase digital no modulisanih signata. To su
FSK, tj. frekventna modulacija s "tvrdim" tastovanjem, odnosno diskontinualnom
fazom i CPFSK, tj. frekventna modulacija sa "mekim" tastovanjem, odnosno
I j (t) = /,_ + h X (t).

Za slucaj da sex(!) modulisuci signal diskretno mijenja, i frekvencija se mijenja

kontinualnom fazom.
diskretno, kako je to prikazano valnim oblicima na istoj slici.

50
51
 Naponski kontrolirani oscilator se
najcesce realizira u vidu oscilatora kod
kojega ulazni (modulisuci) signal utjece
na trenutnu vrijednost osciliranja. Posto
realni osci1ator nije u sustini sistem bez
memorije, potrebno je da njegov
propusni pojas bude mnogo siri od
spektra' modulisuceg signata. Takoder
kod ovakvog sistema vrlo je vazno da
se stepen modulacije odrzi konstantnim
u odredenom temperaturnom pojasu i
ll uvjetima starenja, sto se tesko postize
bez dodatne regulacije.
Sf. 3. 9. CP FSK modulator sa stabilizacijom frekvencije nosioca
Na sl.3.9. prikazan je CPFSK modula-
tor sa stabilizacijom frekvencije nosioca.
Digita1na FM se dobija kada se izmedu
kodera i modulatora za CPFSK ubaci
linearni uoblicavac- H(f) prema sl. 3.10.,
osigurava blazu promjenu frekvencije i
otklanja diskontinuitet ll fazi, sto ima za Sf. 3.10. Principska shema modulatora za
posljedicu suzenje spektra.
52
Postupci fazne modulacije
~
lt{(J
Postupke digitalne fazne modulacije mozemo podijeliti na postupke kod koj ih
modulisani signal ima konstantnu anvelopu i one kod kojih je ova anvelopa
promje1~ iva. Postupci s promjenj ivom anvelopom cesto su jos poznati pod oznakom
PEK, a od znacaja su u mobilnim radiovezama u kojima se koriste linearni
pojacivaci u predajniku. Ovi postupci omogucavaju prijenos u vrlo uskom pojasu
frekvencija. Promjenjiva anvelopa kod ovih sistema sluzi za uoblicavanje nag1ih
skokova faze, karakteristicnih za faznu modulaciju s konstatJtnom anve1opom.
Postupci fazne modulacije s konstantnom anvelopom mogu se ostvariti na dva
nacina. Jedan je da se koristi serijska veza kola za diferenciranje i frekventni
modulator iii neposredno sam fazni modulator. Drugi nacin je da se fazna
r.r'>"
modulacija ostvaruje pomocu modulatora za amplitudnu modulaciju (kod kojega
se potiskuje nosilac ).
Sl. 3.8.Principska shema CPFSK modulatora U klasi postupaka s konstail-
tnom anvelopom, razlikujemo \ -..os(t)
s[t) PSK u kojem dolazi do naglih
promjena faze, i postupke di- x(t)~n !,cos2 • lot
gitalne PM kod kojih, kao i kod
I~ 31
mw Ll L5-8...J~
digitalne FM, modulatoru pret- I
hodi kolo za uoblicavanje modu- 1
lisuceg signata. Vr
Na sl. 3.11. prikazanje modu- s(t) ~~'VVMJi 3o
lator z.a binarnu PEK i odgova- I VT
rajuci valni oblici. Ovi modula- n/2
tori su obicni produktni modu- n/2 I LSl F3o
latori kao kod amplitudne mo- FAZNI STAV VT
dulacije s potisnutim nosiocem,
pri cemu se modulisuci signal Sf. 3. II. Blok shema modulatora j valni oblici za
binarnu PEK
dobija filtriranjem (uoblicava-
~~ njem) originalnog digitalnog sig-
nata. Filtrom se uoblicava prolaz od jednog faznog stava na drugi, Cime se moze
""'h
-r Lzd1.~·- ,;r
znatno suziti spektar modulisuceg signata.
U praksi se za generiranje PSK signa Ia cesto koristi tip modulatora sa sinfaznom.
p
petljom, prema sl. 3.12. Modulisuci signal se sabira sa izlazom iz faznog
komparatora i vodi na NF filter cijim se izlazom pobuduje naponski kontrolirani
c::J 0 A,- ~,;
' oscilator (VCO). Modulisani signal dobijen na izlazu iz VCO vodi se na ulaz
faznog komparatora i poredi sa signalom iz referentnog oscilatora frekvencijeJ;.
...~~rwrn·l\
Ali:nnrnu- •.d Kao kod digitalne FM, tako i kod digitalne PM, modulacija se vrsi na taj nacin
sto se modulisuci signal prvo linearno uoblici, a zatim dovodi na fazni modulator.
~~~ Tako se dobija modulisani signal sa konstantnom anvelopom, ali mu promjene
faze nisu nagle. Znacajan dio njegove snage je koncentriran u uzem frekventnom
digitalnu FM i odgovarqjuCi valni oblici pojasu u odnosu na odgovarajucu PSK modulaciju.
53
 Kod uniformnog odmjeravanja reciprocna vrijednost perioda T0 je frekvencija
odm.jerav;mja,
fo = 11T0 •
Kolicnik trajanja odmjerka i perioda odmjeravanja je faktor rezima
odmjeravanja,
ao = B0 I To = Bofo·
Vrijednost faktora rezimaje mala (I 0· 2 - 10·3 ). Sto je faktorrezima manji, toje
veci "prazan" vremenski interval u koji se mogu utisnuti odmjerci drugih signata
i time povecati broj multipleksnih kanala. Medutim, smanjenjem vrijednosti faktora
re~ima umanjuje se snaga odmjerka, pa i odnos signal - sum pri rekonstrukciji
Sl. 3. I 2. Fazni modulator sa sinfaznom pet/jom
kontinualnog signala u prijemniku.
Fluktuacija odmjeraka u vremenu oko nominalnog poloZaja, u praksije poznata
pod imenom "dziter", unosi izoblicenje prilikom rekonstrukcije kontinualnog
3.4. ODMJERAVANJE
signata, pa je potrebno da dziter ne prekoraci dozvoljenu vrijednost. Zbog toga
Pri digital nom prijenosu osnovne operacije digitalizacije kontinualnog signa Ia ritam odmjeravanja signala treba biti stabilan, a prilikom prijenosa kroz
sastoje se u diskretiziranju po vremenu, koje nazivamo odmjeravanjem i regenerativnu liniju impulsi treba da se regeneriraju bez vecih vremenskih
diskretiziranju po trenutnim vrijednostima koje nazivamo kvantiziranjem. fluktuacija.
U postupku digitaliziranja kontinu;lnog signata po vremtmu mjerimo njegove Postupak rezonantnog prijenosa energije odmjeraka bio je namijenjen za
trenutne vrijednosti u tacno definiranim vremenskim intervalima. Prema tome, mi elektronicke telefonske centrale na bazi PAM vremenskog multipleksa, ali je uz
nista ne biramo nego prosto odmjeravamo zatecenu trenutnu vrijednost. Ovu izvjesne modifikacije nasao primjenu i u PCM otpremnim terminalima.
vrijednost nazivamo odmjerkom signala. Uproscena shema rezonantnog odmjeravanja u visekanalnom PCM predajnom
Teorijsko trajanje odmjerkaje beskonacno kratko, ali u stvarnosti trajanje 6 0 terminalu prikazanaje na sl. 3.14.
je konacno (sl. 3.13.). Vremenski interval izmedu susjednih odmjeraka naziva se
period odmjeravanja i oznacava sa T0 • .
Ako se signal odmjerava u jednakim vremenskim intervalima, tj. ako je T0 =
const., kazemo daje odmjeravanje uniformno. U suprotnom slucaju odmjeravanje
je neuniformno. Prakticnu primjenuje naslo samo uniformno odmjeravanje,jer je
njegova realizacija tehnicki jednostavnija.
s ( t)
s(t] 1
...... .,/- .........
-~
/
S/. 3.14. Rezonantno odmjeravanje tl PCM termina/u

---+t Pretplatnicki signal s(t) prikljucuje se na kontinualni ulaz NF filtra granicne

frekvencije f = 4 kHz. Energija signala preko filtra puni kondenza:tor C 1 na
~ To ~ To
1 ; 1~ ao.'1 impulsnom iilazu filtra. .

S/.3.13. Parametri povorke odmjeraka

54 55
 Kada se elektronicki prekidac P 1 u trajanju jedne rezonantne poluperiode
(8 0 = T/2) zatvori, elektricni naboj kondenzatora C 1 prelazi na kondenzator Cz na (/J.s)i = S;+ 1 - S; (i = 0, I , 2, ... , q- 1).
zajednickom PAM multipleksnom vodu koji vodi prema kompresoru odnosno
koderu. Na kraju posmatranog kanalnog vremena Tz = T/z, zajednicki kondenzator Gran ice zona oznacene su na apscisi dijagrama. Svakom amplitudnom kvantu
Cz se prisilno prazni pomocu elektronickog prekidaca Pz, kako bi u slijedecem (!J.s)jednoznacno odgovara nivo kvantiziranja vi koji ne mora obavezno biti unutar
kana! nom intervalu bio spreman primiti odmjerak drugog pretplatnickog signala. i-te zone. Razlika izmedu dva susjedna kvantiziranja naziva se interval
Prekidac. P mora biti narocito brz i snaZan da na zajednickom kondenzatoru C kvantiziranja:
poslije prainjenja rie preostane napon od prethodnog odmjerka, jer bi to dovel~
do preslusavanja izmedu PAM kanala. · (!J.v); = V;- V; -I (i= 1,2, ... , q-1).

3.5. KVANTIZACIJA I KOMPRESIJA Nivoi kvantiziranja i odgovarajuci intervali upisani su na ordinati dijagrama.
Amplitudni opseg simetricnog kvantizera odredenje, dakle, dvostrukim iznosom
Diskretizaciju trenutnih vrijednosti kontinualnog signala duz amplitudnog amplitude
kontinuma nazivamo kvantizacijom za razliku od diskretizacije duz vnimenskog
kontinuma, koju smo nazvali odmjeravanjem.Kvantizacijaje postupak koji mora Au=- So= s",
da prethodi kodiranju, jer kvantiziranjem neizbrojiv skup trenutnih vrijednosti
svodimo na izbrojiv. dokje amplitudni opseg kvantiziranog signata odreden dvostrukim iznosom
Funkcija kvantizeraje da trenutnu vrijednost pobudnog signata, koji u opcem amplitude
slucaju pripada beskonacnom skupu tacaka iz kontinualnog amplitudnog opsega-
transformira u najblizu dozvoljenu vrijednost iz konacnog, diskretnog skupa V=-vo=vq-1·
amplituda. Ako je kvantizer pobuden kontinualnim ulaznim signalom s (t), na
izlazu kvantizera nastaje kvantiziran i signal s0 (t), koj i je kontinualan po vremenu Amplitudni kvantizer ima opseg (-A 0 . A 0 ) i u opcem sl4caju nije identican
amplitudnom_opsegu kvantiziranog signafa (- V, V). U praksi se usvaja da amplitudni
a diskretan po svojim trenutnim vrijednostima. Kazemo daje kvantizer simetrican
kvant bude jednak intervalu kvantiziranja, (!J.s); = (!J.v);, pa u tom slucaju kojije
ako su dozvoljeni nivoi simetricno rasporedeni u odnosu na srednju vrijednost predstavljen na sl. 3 .15., vrijedi:
signala;.
Dvije moguce vrijednosti simetricne karakteristike kvantizacije prikazane su
nasl.3:15.
v v
Stepenasta kriva pokazuje trenutne vrijednosti ulaznog signalas(t), s diskretnim
vrijedtiostima kvantiziranog signal a s0 (t). al 1' b) i
v; '~q-1
Kvantizacija se dogada trenutno. Zato cemo trenutnu vrijednost ulaznog signala v= "q-1
oznaciti simbolom Vj.1
·-t Vj

s = s(t); t = tl' 1 ,f Vj.1

,--4 <·
---"-:>-
a kvantiziranog signala- simbolom t'--'S ) j Sj S·I+1 Sq = .<I_Q
(, .
so= ·Ao ~ so=·Ao Sj Sj+ 1
(t.S)j
v= ,\'l}(t) ; t = tl' -,f'-----;f-

pri cemu je tl proizvoljni trenutak.

v0 =·v
Vjerojatni pojas trenutnih vrijednosti pobudnog signata podijelit cemo na q
zona. Sirinu zone odreduje velicina amplitudnog kvanta: Sl. 3.15. Karakteristika kvantizacije: (a) s neparnim brojem amplitudnih kvantova.
(b) s parnim brojem amplitudnih kvantova

56
57
 Informacija koju nosi go-
AQ = V + T1 (.18) 0 . vorni signal ne unistava se ni s~) . .
pri najgrubljem kvantiziranju. a) :u(IJ7l-.. -J<l.f7L
Prva varijanta kvantiziranja, slika (a) ima neparan broj amplitudnih kvantova i Odsijecanje vrsnih trenutnih -~ ~dt)
nivoa, ajedan nivo jejednak nuli. Kadaje amplitudni opseg kvantizera (-A , A 0 )
podijeljen na veliki broj kvantova (q >> 1), onda razlike izmeduvarijanti (a) i (6)
vrijednosti govornog signata
bitno ne uuece na razumlj ivost.
s(t)t
nisu sustinske prirode.
.Sam1proces kvantiziranja odvija se onako kako je to prikazano na dijagramu
J.C.R. Licklider i I. Polak b) A~A .. [J /L
. . ;v V~lfv"
]I t

(1948) propustali su govorni

nasi. 3, 16. U lazni, kontinualni signal (tanko izvucena linija) s(t), tokom vremena signal kroz tzv. beskonacni . s4t)

.u mnnnununL ~
prolazi kroz zone razlicitih amplitudnih kvantova. Gran ice zona oznacene su na kliper, tj. kroz niz amplitudnih
dijagramu isprekidanim vodoravnim linijama. Dok se signal nalazi unutar zone
jednog kvanta, na izlazu kvantizera oddava se konstantan nivo koji obicno
ogranicivaca izmedu kojih su
bili naponski pojacivaci (sl.
c 1 Aa·t-M
_AD.· uu~uu
1
odgovara srednjoj aritmetickoj vrijednosti granica zona. U trenutku kada ulazni 3.17.).
signal prelazi u zonu susjednog kvanta, na izlazu kvantizera nivo se skokovito Za pobudni govorni signal Sl. 3.17. Beskonacno klipovanje
mijenja i uzima vrijednost slijedeceg dozvoljenog nivoa. Amplitudni nivoi s(t), oblika kao na dijagramu
kvantizera Aaznaceni su na dijagramu punim vodoravnim linijama. Tako, tijekom (b) na izlazu kaskade ogra-
vremena na izlazu kvantizera nastaje kvantizirani signal sjt), predstavljen nicavaca i pojacivaca dobija se kVantizirani, tj. beskonacno klipovani signal sjt),
stepenicastom krivuljom. - oblika kao na dijagramu (c). Prema tome, beskonacni kliper predstavlja kvantlzer
Razlika izmedu kvantiziranog sa samo dva dozvoljena nivoa, pri cemu je amplitudni kvant po velicini jednak
i kontinualnog signata cini Aa= So ..---... amplitudnom opsegu kvantizera.
gresku kvantiziranja vq·1 I o-.::1 Iako je razlika u vremenskom obliku signata na dijagramu,(a) i (b) drasticna i,
prema tome, greska kvantiziranja vrlo velika i ako seta greska neugodno cuje kao
e0(t) = sQ(t)- s(t). I ~ ll-"SQ(t) jako hrapav sum, razumljivost klipovanog govornog signalaje tek nesto manja od
'I
razumljivosti originalnog govora.
Po~to nas interesira apsolutna Beskonacno klipovanje govornog signata ima prakticnu primjenu u
i srednja kvadratna vrijednost telekomunikacijama. Naprimjer, kada beskonacno klipovani govorni signal
gresk~ kvantiziranja, obje su modulise noseci val amplitudno modulisanog predajnika, povecava se srednja snaga
deftnicije ravnopravne. Greska signal au bocnim pojasima, paje domet takvog AM predajnika veci, nego u slucaju
kvantizacije u telekomunika- modulacije prirodnim govornim signalom.
cionoj praksi obicno se zove sum V1
Potpuna diskretizacija kontinualnog signata, kako po trenutnim vrijednostima
kvantiziranja, jer vremenska v0 tako i po vremenu moze se ostvariti na dva nacina:
funkcijae (t)injenspektarimaju -Aa=- s 0- a) prvo se vrsi kvantiziranje signa/a, a zatim odmjeravanje kvantiziranog
0
slicnosti sa slucajnim procesom signa/a;
S/. 3.16. !lustracija kvantiziranja
suma. Srednje kvadratna vri- b) prvo se odmjerava kontinualni signal, a zatim se odmjerci kvantiziraju.
kontinualnog signa/a
jednost greske kvantiziranja zove Oba nacina su teorijski ekvivalentni, ali se onaj pod (b) primjenjuje u praksi.
se srednja snaga suma kvantizi-
ranja. Neuniformno kvantiziranje
Ako je usvojena vrijednost amplitudnog kvanta mala u odnosu na
Brojna statisticka mjerenja na bazi subjektivnih testova slusanja su pokazala
diskriminacionu sposobnost korisnika informacija, onda je kvantizirani signal u
su da je za standardni kvalitet telefonskog govornog signata dovoljno da odnos
informacionom smislu jednak prirodnom kontinualnom signal a. Tako, naprimjer,
srednjih snaga signal- sum kvantiziranja bude preko 20 dB. Ako se odnos signal
uho kod covjeka ne moze razlikovati po jacini signale iste frekvencije ako je razlika
- sum poveca do 30 dB, slusalac u prosjeku ne primjecuje postojanje suma
nivoa tih signata manja od I dB. · kvantiziranja u aktivnim intervalima govora.

58 59
 ~
Odnos signal -sum se od 20 dB postize vee sa 32 kvanta u opsegu uniformnog ~
.(1'r.·., L~~~~~=~:---~~.r--
kvantiziranja. Stjece se utisak da je za binarno kodiranje govornog signa Ia dovoljno l
;~
IJ}~
samo 5 bita po odmjerku. Taj zakljucak nije tacan,jer iz vidaje ispusteno da se to fi ------r ....
odnosi na uniformni kvantizer koji je prilagoden signalu konstantne snage. Zato
~
~ ' ·=
~~;.r ~~--~--M.~~~- - -~;: ~
je relativni amplitudni opseg tog kvantizera mali u odnosu na efektivnu vrijednost
signala, pa su dovoljna samo 32 amplitudna kvanta da osiguraju zadovoljavajucu
~
~ ffi;-.
~)·
···i-J!•• . dt.l ""]
. --· ~~ . ~......
~

r
,. ·,
"
(~l··~~,_...._

. r- - ... - ., .... ~· ..,. ~ ,;,.

finocu kvantiziranja. Medutim, ako bi na isti kvantizer prikljucili signal znatno ~
manje srednje snage, relativni opseg kvantizera postao bi veliki, pa bi kvantiziranje i- ~ ·--~~----
·slabijeg signala bilo grublje.
St. 3. 19. Marginalno opterecenje kvantizera;
To je ilustrirano sl. 3. I 8. (a) prva varijanta; (b) druga varijanta

Val greske kvantiziranja priblizio bi se pravokutnom obliku kvantiziranog

a)
---- -~=~ L--====
b) A.tf·,____
~11-
~..--
_:_ ~ - --- T" -- -
~
---- ... -....
1-~ '-- -~(;~~~~~~
-~t---=---··.:-------- -~---C
St. 3. /8. llustracija razliCitih opterecenja kvantizera
(a) potpuno opterecenje, (b) marginalno opterecenje
-Da bi crtez bio pregledniji, podijelili smo amplitudni opseg kvantizera (-A 0 ,
A0 ) na manji, paran broj (q = 8) uniformih kvantova ~a. Radi se o kvantizeru bez
nul tog nivoa. Pobudni signal je prostoperiodican val,
s(t) = A sin ((J) t + rp).
'U prvom slucaju, dijagram (a), amplituda sinusoide ima maksimalnu vrijednost
A 1 = A 0 = 4 ~s, koja potpuno opterecuje dati kvantizer, a ne dovodi do
preopterecenja. U drugom slucaju, dijagram (b), amplituda pobudnog signalaje
cetiri puta manja ijednakaje vrijednosti jednog amplitudnog kvanta, A2 = A 0 I 4 =
~a. Oblik kvantiziranog signala u prvom slucaju aproksimira sinusoidu, dok u
drugom slucajuje kvantiziranje grubo. Ocigledno, na relativno slab signal ve!icinu
amp Iitudnog kvanta treba smanj iti, tj. broj uniformih kvantova u opsegu (-A 0 , A 0 )
treba povecati da bi kvalitet kvantiziranog signala bio prihvatljiv. Takvo rjesenje
nije dobro,jer veci broj nivoa kvantizera povecava i broj potrebnih digita po kodnoj
rijeci, pa time poskupljuje uredaj i zahtijeva vecu sirinu propusnog pojasa za
digitalni prijenos signata.
Kada signal oslabi ispod odredene granice, snaga suma kvantizacije nije
konstantna nego se povecava ina taj nacinjos brze smanjuje odnos signal- sum.
Ako bi dopustili da amplituda pobudne sinusoide tezi nuli, A2 --+ 0 , nastala bi
situacija kojaje predstavljena na sl. 3.19.
signala, dijagram (a), cijaje srednja snaga:
(LI8)2
PQ ~P.1-Q= 2 ; P,1- ~0.
Ovo strogo vrijedi samo za simetricni kvantizer bez nultog nivoa, u idealnim
uvjetima bez smetnji i sumova. Ukoliko relativno slab signal djeluje na kvantizer
s nultim nivoom, situacijaje jos drasticnija, dijagram (b). Cimje amplituda signala
postala manja od polovice amplitudnog kvanta, nastaje potpuni prekid prijenosa
informacija, jer signalne moze da pobudi ni jedan visi nivo kyantizera.
Varijacija volumena telefonskog govon'log signalaje narocito velika. Imajuci
to u vidu za rjesenje problema varijacije nivoa pobudnog signal a kvantizera koriste
se dva neovisna postupka:
- slogovna kompresija,
- neuniformno kvantiziranje.
Slogovna kompresija osigurava automatsku regulaciju srednje snage govornog
signala u slogovnom intervalu, sto dozvoljava da se uniformni kva:ntizer projektira
za skoro konstantni nivo pobudnog signala. U telefonskim sistemima koji rade s
frekventnom raspodjelom kanala, slogovni kvantizer je pokazao dobre rezultate.
Medutim, pri digitalnom prijenosu informacija na bazi vremenske raspodjele
kana Ia, slogovna kompresija nije ekonomski opravdana, jer zahtijeva da se u svaki
pretplatnicki kana! ugradi po jedan slogovni kompresor na predaji i slogovni
ekspandor na prijemu.
Postupak neuniformnog kvantiziranja proistice iz razmatranja o stetnim
posljedicama do koj ih dovodi neprilagodenost slabog signala na relativno krupne
kvantove kod uniformnog kvantiziranja. Idejaje jednostavna. Velicina amplitudnih
kvantova treba da se mijenja unutar fiksnog amplitudnog opsega kvantizera tako
da se signali male snage preteino nadu u oblasti fine podjele, a signali vece snage
u oblasti grube podjele. Za govorni signal znamo da su male trenutne vrijednosti
vjerojatnije od vecih pa, prema tome, fina podjela nivoa kvantizera uokolini nultog
nivoa, sl. 3.20. (dijagram (a)) omogucit ce da se male a ceste trenutne vrijednosti

60
61
signala kvantiziraju s manjom greskom. Da bi ukupan broj kvantova ostao jednak
onome kao kod uniformnog kvantiziranja istog opsega (dijagram (b)), pri

+-
neuniformnoj podjeli amplitudni kvantovi pri kraju opsega treba da budu relativno
veliki, tj. greska kvantiziranja za najvece trenutne vrijednosti jakih signala bice
velika.
s( t' l
~

-
=f= skom( t')
u

Sf. 3.21. Blokshema kompresije i kvantizacije

so( t')
v

a) I I I I 1111!1111 I I. · I I
-Ao 0 AQ Fizicki nelinearni kompresor je nelinearni pojacivac koji vise pojacava male
nego vel ike trenutne vrijednosti ulaznog signala.
Trenutni kompresor je nelinearni cetveropol cija transfer funkcija ovisi samo
b) I I I I I I I I II I I I I I I I
od trenutne vrijednosti ulaznog signala s(t ') = s, ito tako da se trenutna vrijednost
izlaznog signala skon,(t') = u, nelinearno mijenja u suglasnosti s karakteristikom
-AQ 0 Ao kompresije kojaje shematski prikazana na sl. 3.22.
S/. 3.20. Amplitudni kvanti ulazriog signata
(a) neuniformni ; (b) uniformni
~ r ___ _---
.i_E
,.. o6oili'iillo _ _ _

.1111 I
Ipak, iako je velika, u statistickom smislu nije znacajna greska. Rijetko se r --,
desava, a njen doprinos srednjoj snazi suma kvantiziranjaje beznacajan. Nasuprot -- I I
-- ~ ; : j
tome, smanjenje suma kvantizira£tia kod malih trenutnih vrijednosti signata je !' - jI '
1
'.
A
statisticki znacajno jer se male vrijednosti cesto desavaju i daju glavni doprinos
ukupnoj snazi suma kvantiziranja.
Neuniformno kvantiziranje moze se ostvariti na tri tehnicki prihvatljiva nacina: -~~'-------..=' I
..,.. ii •••,
Jl:j j f ;I f
I
·••·
'
'111~* ·~w...A.'t.....l..--
. •
l I l i~: 1 ~~·li-- ~Q ~
a) trenutnom kompresijom, j

b) digitalnom kompresijom,
c) nelinearnim kodiranjem.
Kompresija ~ao ekvivalent neuniformilQg kvantiziranja ; ·:/-~1J_
Neuniformno kvantiziranje je ekvivalentno uniformnom kvantiziranju
prethodno komprimiranih trenutnih vrijednosti pobudnog signata. Normalan je
postupak da se kontinualni signal prvo odmjerava pa se odmjerci trenutno
~-~-=lt
komprimuju, a zatim pobuduju uniformni kvantizer na cijem izlazu nastaje Sf. 3.22. Karakteristika kompresije
neravnomjerno kvantizirani PAM signal. U cilju jednostavnijeg objasnjenja, pri
analizi trenutne kompresije privremeno cemo ignorirati prethodno odmjerava£tie Karakteristika kompresije je kontinualna jednoznacna funkcija:
signata i smatrat cemo dana trenutni kompresor, tj. na uredaj koji bez zadrske
smanjuje - komprimuje amplitudnu dinamiku djeluje kontinualni ulazni signal u =f(s),
s(t), ida kontinualni komprimovani signal skoit') pobuduje uniformni kvantizer kojaje simetricna u I i III. kvadrantu i koja prolazi kroz tacke (-AQ, AQ), pri
prema blok shemi na sl. 3.21. cemu u koordinatnom pocetku ima nagib veci od 1. Faktor pojacanja takvog
cetveropola, (u/s), je veci od 1 za male trenutne vrijednosti ulaznog signala, a
postaje 1 za Is/= A 0 .

62 63
 I
Na sL 3 .23. takoder vidimo da podjelom komprimovanog signala u, najednake
~
n
kvante !<;.u, preko karakteristike kompresije mozemo da podijelimo amplitudni ~~
opseg ulaznog signata s na nejednake kvante (fl.s)i.
sj j I s~
ll s2
Utj ·~
si
-=fi ~---
" w ruz ULAZ *111ZLAZ
S/. 3.23. Kompandorski sistem: (a) karakteristika kompresije; (b) karakteristika ekspanzije:
I Zi;
(c) rezultirajuca karakteristika kompandovanja
Izmedu raspodjele amplitudnog kvanta i karakteristike kompresije postoji
korespondencija 1:1, pa cemo o pogodnom rasporedu i velicini neuniformnih
kvantova odlucivati kroz pravilan izbor karakteristike kompresije. Idealna
karakteristika kompresije mora da bude tako prilagodena odrdenom ansamblu
ulaznih signala da sve trenutne vrijednosti komprimovanog signala postanu
podjednako vjerojatne u cijelom amplitudnom opsegu uniformnog kvantizera (-A 11
A1), koji se prikljucuje na ulaz kompresora. - Posto se proizvoljno pretpostavlja da su izlazne i ulazne kodne rijeci Z; i Xi
- Na prijemnoj strani prijenosnog sistema potrebno je da se obnovi prirodan
odnos trenutnih vrijednosti signala, pa se koristi drugi nelinearni cetveropol- tzv.
trenutni ekspandor, cija je karakteristika inverzna karakteristici kompresije.
Trenutni ekspandor istice vece vrijednosti signala na racun manjih ina taj nacin
prosiryje (ekspanduje) amplitudnu dinamiku signala. Ideal an ekspandor osigurava
da likupna prijenosna karakteristika kompandora, tj. redna veza kompresora i
eksp~ndora bude prava kroz koordinatni pocetak sa nagibom 1. Ukoliko
karakteristika ekspandora nije strogo komplementarna s karakteristikom
kompfesije, kazemo da su karakteristike neuskladene, pa ce rezultirajuca
karakteristika kompandora odstupiti od prave linije i kompandor ce stvarati
nelinearna izciblicenja prenesenog signala.
3.4. KODIRANJE
u procesu digitaliziranja kontinualnog signala kodiranje je zavrsna operacija
na predajnoj strani prijenosnog sistema, a dekodiranje je polazna operacija pri
rekonstrukciji kontinualnog signala na prijemnoj strani. ·
U razgranatoj digitalnoj telekomunikacionoj mrezi mogu da postoje PCM
terminali razlicitih karakteristika kompresije, pa je zadatak transformacionog
kodiranja da uskladi razlicite zakone kompresije.
Princip kodir,anjaje ilustriran na sl. 3.24.
Prema nekoj unaprijed usvojenoj konvenciji, koja se zapisuje u vidu kodne
liste iii kodne tablice, svakom od dozvoljenih nivoa s liste ulaznih simbola
64
(Z) = z 1, z1, ... , zk' dodjeUuje sejedan odreden niz simbola sa izlazne liste (X)== x ,
1
x 2, .... , x,. Ovo je sasvim opci model kodiranja, koji obuhvaca sve vrste kodova.
i=O.L .• (q-1)
{Z} =z1 .z2 .... ,Zk
k<q
KODER
Xi; i = 0. 1. 2..... (q - 1l
{X}= x 1, x 2 , ... , x m
m< q
Sl. 3. 24. Princip kodiranja
U tehn ici digitalnog prijenosa podataka na bazi PCM koriste se samo uniformni
kodovi kod kojih je duzina svakog "bloka", (tj. ogranicenog niza simbola)
konstantna za datu I istu.
kodirane prirodnim zakonom, posmatrani koder se definira kao ekvivalentni
transformator osnove brojnog sistema. Po pravilu, transformacija se vrsi u smislu
smanjenja osnove koda kako bi obrada i prijenos digitaJnog signala bili
jednostavniji, odnosno pouzdaniji. ·Zaista, prijenos i obrada digitaliziranog
govornog signala, koji bi bio kodiran sa osnovom 10, bili bi nepouzdani i skupL
Tako, da bi se cifarski prenijela informacija o svakoj mogucoj amplitudi
kvantiziranog odmjerka govornog signala, uzimajuci daje ukupan broj kvantnih
nivoa q = 256, potrebno je da za svaki odmjerak u dekadskom sistemu kodira sa
tri digita (tj. cifre). Svaki digit bi imao 10 mogucih amplitudnih stanja, pa bi
odgovarajuci koder bio vrlo slozen, a regeneracija u kanalu sa smetnjama i
sumovima - nepouzdana. Prelaskom na nizu vrijednost osnove brojnog sistema
ova se nepogodnost ublazava. Narocito pri binarnom kodiranju sa osnovom 2
elektronicka logicka kola postajujednostavna,jer raspola:lemo bistabilnim kolom
koje odlicno definira dva amplitudna stanja. Takoder je regeneracija binamog
vala relativno pouzdana, jer se u regeneratoru donosi najprostija odluka: "postoji
impuls" iii "ne postoji impuls".
Klasifikacija PCM kodera
U svim realiziranim PCM sistemima, na ulaz kodera dovodimo nekvantizirane,
tj. analogne odmjerke ulaznog signala, pa se operacije kvantiziranja i kodiranja
obavljaju simultano u samom koderu.
Prema nacinu rada, razlikujemo tri osnova tipa kodera:
- koder tipa odmjerak po odmjerak;
- koder tipa kvant po kvant;
- koder tipa digit po digit.
65
 Koder tipa odmjerak po odmjerak
2t
~ 0 ---~~i]d-
trenutno kodira cijeli odmjerak prema
simbolickom prikazu na sl. 3.25.
Zamislimo, radi jednostavnosti, da se --
uniformno kvantiziranje i prirodno binarno
kodiranje vrse pri konstantnim amplitudnim
i
....
.....
----- .
~ najmanje n = 4 binarna digita, koder tipa digit
kvantima velicine (~a) = l volt, i da je na
ulaz kodera prikljucen analogni odmjerak
amplitude 13.2 V. Neka je ukupan odmjerak q etalona
amplitudni opseg kvantizera i kodera 2 AIJ
Sl. 3.25. Princip kodiranja
= 15 V, tako da cijeli opseg sadrzi q = Is odmjerak po odnyerak
amplitudnih kvantova. Onda, posmatrani
koder tipa odmjerak po odmjerak treba da ima 15 preciznih amplitudnih etalona i
isto tako amplitudnih komparatora koji simultano uporeduju amplitudu ulaznog
odmjerkas vrijednostima etalona.
Kod ovog tipa kodera se smatra da je komparacija uspjesna samo u slucaju
kadaje amplituda odmjerkajednaka etalonu sa tolerancijom od ~a/2. U protivnom
komparacija nije uspjesna. u nasem primjeru samo ce komparator s etalonom od
13 V ostvariti uspjesnu komparaciju, dok ce sve ostale komparacije biti neuspjesne,
tj. imat ce negativan ishod. Tako ce trenutno biti odredena cifarska. vrijednost
odmjerka, pri cemu greska od 0.2 V predstavlja gresku kvantiziranja. Uspjesan
komparator generise na izlazu ~odera cifarsku vrijednost svog etalona i time ce
biti zavrsen postupak kvantiziranja i kodiranja datog
odmjerka. · komparaciji uporeduje reducirani odmjerak od 1.2 V s najmanjim etalonom od 1 V.
Drugi tip kodera je koder tipa kvant po kvant
! ~~,, t koji postepeno u nizu sukcesivnih operacija vrsi
kvantiziranje i kodiranje, kako je simbolicno
AU~~T
naznaceno na sl. 3.26. Takav koder sadrzi samo jedan
precizan etalon velicine ~a= 1 V, jedan amplitudni
komparator s promjenjivim referentnim naponom i
t t jedan binarni brojac. Pretpostavljamo da su velicine
odmierak etalon
analognog odmjerka i amplitudnog opsega numericki
St. 3.26. Princip kodiranja iste kao u prethodnom primjeru. Onda se proces
kvant po kvant
odvija na slijedeci nacin: komparacija se smatra
uspjesnom ako je amplituda odmjerka jednaka iii
veca od referentnog napona komparatora. Amplitudni komparator na pocetku ima
referentnu vrijednost 0 V i sa tom vrijednoscu, komparacija je uspjesna, pa se
referentna vrijednost komparatora povecava za iznos amplitudnog kvanta ~a i
ponovo se vrsi uporedivanje. Poslije druge uspjesne komparacije referentna
vrijednost komparatora se povecava na 2 (~a), itd. Broj uspjesnih komparacija
registrira binarni brojac. Poslije 13 uspjesnih komparacija dolazi 14, neuspjesna i
zateceni binarni broj u brojacu predstavlja trazenu kodnu rijec.
66
Koder tipa digit po digit je najrasprostranjeniji u praksi. Zadrfuvajuci iste
vrijednosti amplitude i opsega kao u dosada8njim primjerima, princip takvog kodera
je prikazan na sl. 3.27. .
Posto se 16 kvantnih nivoa moze izraziti s
po digit ima 4 precizna etalona: prvi etalonje
tAo "i
.. t
·tu ~~i-
amplitude 23 = 8 V; drugi etalon amplitude 22 "'. lA
= 4 V; treci od 2 1 = 2 Vi cetvrti etalon ampli-
q
~
tude 2° = 1 V. Proces kodiranja je postepen.
~
Prvo se ukljucuje etalon od 8 V kao referentni
napon amplitudnog komparatora. Ako je
amplituda odmjerka manja od etalona,
t n etalona
komparacija se smatra neuspjesnom i odmah odmjerak
se prelazi na komparaciju sa manjim etalonom. Sl. 3.27. Princip kodiranja digiti
U nasem primjeru amplituda odmjerka je veca po digit
od 8 V, pa je prva komparacija uspjesna i na
izlazu kodera se generira prvi bit, a od cijelog odmjerka oduzima vrijednost etalona.
Tako se druga komparacija vrsi izmedu reducirane amplitude odmjerka (13.2- 8) =
5.2 V, i drugog etalona od 4 V. Druga komparacija je takoder uspjesna, pa se na
izlazu kodera generira drugi bit, a amplituda odmjerka reducira se za daljnjih 4 V.
Treca komparacija se vrsi izmedu reducirane amplitude odmjerka (5.2- 4) = 1.2 Vi
treceg etalona od 2 V. Ova komparacija nije uspjesna pa se u cetvrtoj, posljednjoj
Ova komparacija je uspjesna, pa se tako na izlazu kodera tokom cetiri takta
komparacije pojavljuje binarno kodirani broj
13 = 1101.
Tehnicki najslozenij i je koder tipa odmjerak po odmjerak,jer mora da raspolaze
velikim brojem (q) preciznih etalona i komparatora, dokje najprostiji koder tipa
kvant po kvant,jer muje potreban samojedan precizan etalon ijedan komparator.
Srednje mjesto zauzima kodertipa digit po digit koji ima n etalona ijedan zajednicki
komparator. Koder tipa odmjerak po odmjerakje vrlo brz, pa ga koristimo kadaje
potrebno postici najvece brzine kodiranja, kao sto je slucaj pri kodiranju grupnog
telefonskog signala s frekventno rasporedenim kanalima iii sirokopojasnog
televizijskog signala. U telefonskim PCM sistemima s vremenskom raspodjelom
kanala, brzina kodera tipa kvant po kvant moze da zadovolji pri manjem broju
kanala (20), dok se za srednji i veci broj kanala po pravilu koristi koder digit po
digit koji je relativno brz, a moze se realizirati standardnim, dakle, jeftinim
elektronickim logickim kolima. '
67
 I
Postupak dekodiranjaje inverzan proces postupku kodiranja. Na ulaz dekodera
obicno dolazi kodirana poruka povorka bita, ana izlazu oekodera stvara se povorka
kvantiziranih odmjeraka signata. Slicno kodiranju, i dekodiranje se moze ostvariti
I
~
I'·~
odmjerka. Kod ordinarne delta modulacije prenosi se sarilo informacija o predznaku
razlike susjednih odmjeraka, ~- kodna rijec sadr:li samo jedan binarni digit kojim
'~ se obavjestava prijemnik daje razlika pozitivna iii negativna.
razlicitim metodama, pa razlikujemo tri vrste dekodera: 11

- tipa odmjerak po odmjerak; Princip delta- modulacije objasnit cemo uz pomoc slike 3.28.
- tipa kvant po kvant;
- tipa digit po digit.

U jednom PCM sistemu koder i dekoder ne moraju biti istog tipa.

Pored operacija kvantiziranja i kodiranja u koderu se simultano moze ostvariti
a) ., " · -. . rI I ~~-·-, • I

IQm~R I
i kompresija signata. Trenutna kompresija analognih odmjeraka ispred ulaza u
kvantizer danas se napusta zbog tehnickih problema koji se javljaju pri realizaciji
analognog kompresora. Danas je tendencija da se postupak trenutne kompresije I
i
; .JI
vrsi na digital nom nivou, bilo u samom koderu bilo u posebnom bloku- digitalnom
kompresoru poslije kodera. ! sfrJ ~i rrt
!

3.7. DELTA MODULACIJA b) ~--·- ..

' ~·.;I

j
Dobre osobine impulsna kodne modulacije dolaze do punog izrazaja kadaje I .
! l'j ~
usvojeni odnos signal- sum kvantiziranja dovoljno velik, tj. kadaje svaki odmjerak "':::J' ! ! l
kodiran sa dovoljno velikim brojem bita.
"Da li je moguce ostvariti dobar digitalni prijenos kontinualnog signala
""r-J."
i
·<f·i·;.jr-4 -· ·-·-······J
•
ako je svaki njegov odmjerak kodiran samo jednim bitom?"
Na ovo postavljeno pitanje pozitivan odgovor su 1946. godine dati. E. M.
ch'+-_ _j_J.. t I r..LlTT --
Deloraine, S. van Mierolo i B. Derjavic. Oni su u Francuskoj patentirali nov St. 3.28. Princip delta-modulacife: (a) blokshema modulatora;
pos'tupak digitalnog prijenosa informacija pod imenom delta- modulacija (L\M). (b) formiranje aproksimativnog signa/a; (c) signal delta-modu/acije
Pokazali su da je korektan prijenos kontinualnog signata ostvariv jednostavnim
postupkom koji se svodi na prijenos informacija o predznaku ("plus" iii "minus") Neka proizvoljni frekventno ograniceni kontinualni signal s(t) djeluje najedan
nagiba signata,~. informacije koja se moze prenijeti samo jednim binarnim digitom ulaz amplitudnog komparatora (AK), dok na drugom ulazu je referentni tzv.
po odmjerku. aproksimativni signal sJt ), slika (a). Nekaje prema slici (b) u pocetnom trenutku
U buducnosti, konkurentnost delta modulacije u odnosu na PCM ovisit ce posmatranja (t < t) vrijednost ulaznog signata s(t) veca od pocetne vrijednosti
prvenstveno od tehnickih performansi sistema. U principu "ordinarni postupak" aproksimativnog signata sJt) =A. Onda na izlazu amplitudnog komparatora za t < t 1
L\M pogodan je samo za onu klasu signata cija spektralna gustina snage opada s postoji pozitivna razlika, tj. signal diferencije:
porastom frekvencije i cija trenutna vrijednost nema skokovite promjene. Impulsna
L1(t) = s(t) - sJt) > 0 ; t = t1
kodna modulacija ne poznaje takva ogranicenja, jer je podjednako pogodna za
sve klase kontinualnih signata. U trenutku t = t 1 kratkotrajno se zatvara prekidac (P) i odmjerava izlaz
Usavrseni vidovi delta modulacije mogu, po svojim opcim karakteristikama, amplitudnog komparatora. Odmjerak, koji je u nasem primjeru pozitivan, ulazi u
uspjesno da se noses impulsnom kodnom modulacijom. koder i u postupku jednostavnog kodiranja pretvara se u jedan pozitivan kvazi-
-Diracov impuls povrsine L\a, dijagram (c). Taj impuls predstavlja prvu kodnu
Ordinarna delta modulacija rijec L\M signata, a ujedno pobuduje idealni integrator u kolu povratne sprege.
Kod impulsne kodne modulacije prenosimo informaciju o trenutnim Kvazi-Diracov impuls stvara na izlazu integratora odskocni, Heavisidov signal
vrijednostima kontinualnog signata u trenucima odmjeravanja, tj. svaka kodna amplitude L\a. Tako u trenutku t = t 1 +O aproksimativni signal skokovito uzima
rijec sadrzi potpunu informaciju o predznaku i apsolutnoj vrijednosti kvantiziranog vrijednost

68 69
 sa{t) =A+ L1 a; t= t 1 + 0. Nekaje na ulaz.~M predajnika, slika (a), prikljuce~ kontinualni signal. Poslije
U slijedecem trenutku odmjeravanja, t = 11 + T,_, gdje je Td - fiksni interval frekventnog ogranicivaca u pojasnom filtru propusnog pojasa (:!;,;f), signal s(t)
odmjeravanja signata, ponovo zatvara prekidac i koder generise- suglasno situaciji ulazi u kolo za oduzimanje. Na drugi ulaz kola za oduzin~an}e dovodi se
na'dijagramu (b)- slijedeCi, pozitivan kvazi-Diracov impuls. Ovaj impuls takoder aproksimativni napon sJt) iz dekodera. Rezultantni signal diferencije b.(t) ulazi u
pobuduje integrator i zatecenoj vrijednosti aproksimativnog signala dodaje jos kolo za odmjeravanje. To su elektronicka vrata koja u ritmu digitske frekvencije.fu
jedan Heavisidov signal amplitude b.a, tj. propustaju odmjerkc signala diferencije prema koderu. Koderje obican uoblicavac
odmjeraka po amplitudi i trajanju. Rezultantna povorka polarnih impulsa
sJt + J;J = sJt) + Ll a ; t = 11 + Td + 0. predstavlja .1.M signal koji se preko izlaznog stepena salje na liniju, a ujedno
Prema dijagramu (b) identican proces se odvija i u trenutku ! 2 kada se vraca lokalnom dekoderu. Ovaj posljednji integrira impulse b.M signata i tako
aproksimativnom signalu opet dodaje konstantan amplitudni kvant Da. Tek prilikom stvara aproksimativan signal
cetvrtog odmjeravanja, u trenutku t = ! 4 , amplitudna razlika na izlazu komparatora Prijemnik za b.M signal je vrlo jednostavan, slika (b), poslije prijemnog
je negativna, pa koder proizvodi negativan kvazi-Diracov impuls koji na izlazu regeneratora signal dolazi do dekodera koji integrira polarne impulse i stvara
integra~ora generira negativan Heavisidov odskocni signal amplitude b.a, itd. Prema stepenasti aproksimativni signal. Niskopropusni filter granicne frekvencije f. 2
tome, u bilo kojem trenutku odmjeravanja bit ce vrijednost aproksimativnog napona zavrsava rekonstrukciju kontinualnog signala. Lokalni dekoder u predajniku gi
sft) uvecana iii umanjena za konstantnu vrijednost b.a u odnosu na prethodni dekoder u prijemniku kod ordinarne delta-modulacije su jednostavni integratori
trenutak odmjeravanja ti-l" koji upraksi sadrze po jedan otpornik i kondenzator.
Zapazamo da kod delta modulacije ne odmjeravamo ulazni signal s(t) nego Jednostavnost takvog b.M sistema je fascinirajuca. Sto se tice prijenosa, on
signal diferencije b.(t). Interval odmjeravanja ujedno je i digitski interval, pa je odgovara impulsnoj kodnoj modulaciji, pa impulsni regeneratori mogu biti, u
logicno taj interval oznaciti simbolom T!l. principu, jednaki za oba sistema.
Ako bi uporedivali vremenske oblike PCM i .1.M signata pri jednakoj bitskoj
brzini, vb = 1/T,r ne bi otkrili nikakvu formalnu razliku izmedu tih signala.
Blok shema .1.M terminala prikazanaje na sl. 3.29.
Pitanja
I. Ko_je su operaci_je potrebne da se kontinualni signal pretvori u niz impulsa ko_ji fizicki
predstavl_jaju digite?
a] T1 2. Od kojih podsklopova se sastoji kodulator i staje njihov zadatak?
3. Od kojih podsklopova se sastoji dekodulator i ~taje n_jihov zadatak?
ULJ>Z 0<..,.-
~[t) :-/---: IZI.JlZNI
IZI.JlZ
4. Kakvog oblikaje noseci signal kod impulsnih modulacija i koji su mu parametri?
7-1 0' KODER
""-' BLOK 5. Objasni principASK modulacionog postupka!
0<..,.-
I
[ _____: I
6. Koja je uloga uoblicavaca H(f) kod digitalne AM?
7. Kojaje osobina frekventne modulacije sa "tvrdim" tastovanjem?
sQ(t) 8. Kojaje osobina frekventne modulacije sa '"mekim" tastovanjem?
9. Kako se ostvaruje digitalna FM?
10. Gdje se koriste postupci fazne modulacije s promjenjivom anvelopom (PEK)?
LOI<'Jl.LNI
II . Kako se rnoze ostvariti fazna modulacUa s konstantnom anvelopom?
DEKODER 12. Sta znaci odmjeriti kontinualni signal?
13. Staje faktor rezima odmjeravanja i koliko iznosi?
b) 14. Staje dziter?
15. Staje kvantizacija?
16. Kako definiramo ~urn kvantizacije?
ULJ>. I.JlZ
PRIJEMNI DEKODER 0<..,.- 17. Sta predstavlja beskonacni kliper i gdje se koristi?
REGENERATOR ""-' 18. Od cega se sastoji koder tipa odmjerak po odmjerak?
19. Koje su osobine kodera tipa kvant po kvant?
20. Koliko preciznih etalona sadrzi koder tipa digit po digit?
21. Od cega se sastoji intonnacija kod ordinarne delta-modulacije?
S/.3.29. 8/ok shema tJM terminala: {a) predajnik: (b) prijemnik

70
71
 4. HIJERARHIJA U MULTIPLEKSU SA TDM centrala mreznih grupa, kao i za spojne puteve izmedu telefonskih centrala u
decentraliziranim mjesnim mrezama.
Primarni PCM sistem treba da ima osnovne parametre kao u tabeli.

NAZIV SIMBOL VRIJEDNOST

Prijenos govornih signata na daljinu bio je i jeste osnovni zadatak tehnike
telekomunikacija. Ovaj se zadatak u proslosti rjesavao na bazi analognog prijenosa
i analogne komutacije kontinualnog govornog signata.
Razvitak poluvodicke elektronike, racunarske tehnike i suvremenih metoda
logickog projektiranja digitalnih automata i sklopova, kao i razvoj suvremene
poluvodicke tehnologije, otvorili su nove mogucnosti u rjesavanju problema prijenosa
i komutacije. Osnovno obiljezje tog novog puta razvoja jest primjena digitalnih
signata i u prijenosu i u komutaciji. Nacelo vremenskog multipleksa primijenjeno u
prijenosu i komutaciji na osnovi pulsno-kodne modulacije, PCM, naprimjer,
omogucuje stvaranje integriranog sustava veza, u kojem se nacelo integracije moze
prosiriti na integraciju postupaka, tehnologije, sluzbi, signata i drugo.
Danas su rasprostranjeni tzv. primarni PCM sistemi koji su malog kapaciteta
(sa 24 kanala uS. Americi i Japanu i sa 30 kanala u Europi). Oni ne do laze u obzir
za primjenu na velikim rastojanjima, jer ekonomska racunica pokazuje da su
primarni PCM sistemi rentabilni samo na relacijama od 5 do 80 km. Na
udaJjenostima is pod 5 km relativna cijena PCM terminal a je velika u odnosu na
duz)nu linije, paje ekonomicnij i direktan NF prijenos. Na udaljenostima iznad 80
kmrelativna cijena terminalaje zanemarljiva u odnosu na cijenu regenerativne
linije, ali na tim rastojanjima regenerativna linija primarnih PCM sistema postaje
po kilometru skuplja od odgovarajucih linija analognih FDM sistema. Zato su za
pro~irivanje primjene PCM sistema potrebni vremenski multipleksni sistemi veceg
kapaciteta. Proizvode se i eksploatiraju i tzv. sekundarni PCM sistemi sa 96 kanala
uS. Americi i Japanu, odnosno 120 kanala u Europi.
Primarni i sekundarni PCM sistemi predstavljaju poeetak hijerarhijske strukture.
4.1. PRIMARNI PCM SISTEM
U praksi postoje dvije varijante primarnog PCM sistema: sa 24 i sa 30
standardnih telefonskih kanala. Prva varijanta je direktno proizasla iz Bellovog
T~l sistema kojije prethoditeljsvih danasnjih komercijalnih PCM sistema. Druga
30~kanalna varijanta primarnog PCM sistema postalaje opce-europska norma.
Prema tehnickim uvjetima, kojeje data CCITT, primarni sistemi s impulsnom
kodnom modulacijom sluze za prijenos 30 telefonskih kanalau oba smjera prijenosa
po kabelskim paricama iii radio-relejnim uredajima. Primarni PCM sistemi se
mogu koristiti za veze izmedu glavnih i cvornih centrala iii izmedu cvomih i krajnjih
I
Frekvencija odmjeravanja fu 8000 Hz+ 0.4 Hz
I
Broj bita po odmjerku n 8
Broj kvantnih nivoa q 256
Zakon kompresije A-87.6/13
Br<~i kanalnih intervala u ramu z+2 32
Broj telefonskih kanala u ramu z 30
Broj ramova u nadramu 16
Bitska brzina ,. vb 2.048 Mb/s + 100 als
Osnovni PC 30 ram traje T0 = 125 J.LS, a podijeljen je na 32 kanalna intervala od
po T, = 3.9 J.LS. Kanalni intervali oznacavaju se brojem od 0 do 31. U svakom
intervalu Tz ima 8 digitskih intervala od po Td = 0.49 J.LS. Biti ujednom kanalnom
intervalu obiljezavaju se od 1 do 8. Trideset telefonskih kanala (z = 30) imaju
brojeve od 1 do 15 i od 17 do 31 i smjesteni su u kanalnim intervalima istog broja.
Sesnaest ramovajednog nadrama oznacavaju se od 0 do 15. ·
Kanalni interval br. 0 je rezerviran za sinhronizaciju rama u nadramovima br.
0, 2, 4, ... i za sluzbe podataka u ramovima br. 1, 3, 5, ... Prvi bit ( R) u intervalu
br. 0 svih ramova rezerviran je za potrebe medunarodnog prometa. Preostalih 7
bita cine fiksiranu sinhronizirajucu grupu u parnim ramovima, a u neparnim
rezervirani su (R) za razne podatke, pri cemu bit br. 2 uvijek treba da bude u stanju
"1 ",a bit br. 3 sluzi za prijenos internacionalnog alarma.
Kanalni interval br. 16 u ramu br. 0 ima prva cetiri bita u stanju "0". To je
sinhronizirajuca grupa za sinhronizaciju nadrama. Preostala 4 bita mogu se koristiti
za prijenos podataka. U svim ostalim ramovima, kanalni interval br. 16 slliZi za
prijenos signalizacionih kriterija za automatski telefonski promet. Prva cetiri bita
cine cetiri signalizaciona kanala od po 500 b/s, svaki za respektivne "donje"
telefons~e kanale (br. I do br. 15), a preostala cetiri bita cine 4 signalizaciona
kana Ia po 500 b/s za "gornje" telefonske kanale (br. 17 do br. 31 ).
Rudimentna struktura primarnog sistema PCM 30 naznacenaje na sl. 4.1. Na
atialognoj strani uredaj prihvaca dvozicno iii cetverozicno 30 standardnih
telefonskih kanala. ··
Na sl. 4.2. je predstavljen cetverozicni prikljucak, tj. jedna parica sluzi za
odlazni, a druga za dolazni pretplatnicki signal. Svaki odlazni signal prolazi kroz
NF filter, a zatim se odmjerava 8 000 puta u sekundi. Filter potiskuje spektralne

72 73
komponente iznad 3 400Hz. Slabljenje u nepropusnom pojasu filtra treba daje 25 - sum. U hibridnoj javnoj telefonskoj mrezi PCM termlnali se ukljucuju izmedu
dB i vise, sto je znatno blaii uvjet od onoga koji se postavlja u odnosu na filtere u pojedinih analognih teletonskih centra Ia. Ako se telefonska veza uspostavlja preko
FDM tehnici. 5 odvojenih PCM spojnih vodova (sto je najnepovoljniji praktican slucaj), onda
bi srednja snaga suma kvantiziranja porasla za 5 puta u odnosu na PQ jednog
...,f--- 125,., -~------+- PCM kodera. To bi dovelo do smanjenja ukupnog odnosa signal- sum, na liniji za
10 log 5 = 7 dB.
lol1121:~l•l - -_-:_~=-EEEI==== lroJ311
Ovo smanjenje upravo je kompenzirano "viskom" od 1 bita, tako da subjektivno
~)\ )~ ne dolazi do pogorsanja kvaliteta pretplatnickog signala.
r \ ( "~ U multiplekseru (MX) formira se PCM ram, pri cemu se posebnom linijom
lAHold1laltl1l ~.u...1~ JoJolaloJR l~'~JRJRJ ~~ dovode signalizacioni i drugi podaci. Posebno se u ram uvodi sinhronizirajuca
grupa. Tako formirani PCM signal dvozicno odlazi prema regenerativnoj liniji iii

i!EIA]RIIlJRjRJRJ ~lliJs.....,~
If¥J
i I I t
I
~Jsjsls ls!sj ~.2:l•..• l~_ts
1-w·~----·-···-----·
prema sekundarnom multiplekseru. BlokALARM nadgleda rad vitalnih organa u
terminalu i u slucaju neispravnosti salje odgovarajuci signal upozorenja
korespondirajucem PCM terininalu i eventualno blokira elektronicka vrata u PAM
Ni 1·15
KANA!.. KANA!.
N211·11
dijelu prijemnika da bi se spr,ijecio prijem pogresnih informacija.
Sl. 4. /. Organizacija rama sistema PCM 30 U prijemnom dijelu PCM terminala prijem informacija pocinje tek posto se
utvrdi postojanje osnovnog takta i posto ekstraktor sinhro-grupe u dva nesusjedna
(od tri uzastopna) rama detektuje sinhronizirajucu grupu. Onda se u demultiplekseru
PODACI 64 kb/s (DMX) i nelinearnom dekoderu obavljaju operacije koje su inverzne
1. odgovarajucim operacijama u predajniku. .
Gubitak sinhronizma proglasava se kada u tri uzastopne sinhro-grupe postoji
greska na bilo kojoj digitskoj poziciji.
''
Alarm se daje u sljedecim slucajevima:
30
I
'' (a) ako nije detektovan takt;
-t-j ALARM ~ _i (b) ako je izgubljen sinhronizam rama;
I (c) ako je konstatirana grdka u koderu;
l (d) ako postoji kvar u izvorima napajanja i
'
''' (e) ako je vjerojatnoca grdke po bitu dolaznog PCM signa/a veca od I o-•.

Signali koji potjecu od diskretnih izvora informacija i koji se inace prenose

30
St. 4.2. Struktura primarnog sistema PCM 3
(crticama su oznacene veze za nadzor i alarm)
Multipleksni PAM signal dovodi se zajednickim vodom na nelinearni koder.
Svaki odmjerak se komprimuje i kodira sa 8 bita. Odgovarajuca srednja snaga
suma kvantiziranja PQ je za vecinu pretplatnickih signata is pod nivoa percepcije.
Nairne, vee za 7 bita po odmjerku kvalitet prenesenog signala zadovoljava
profesionalne norme. Medutim, CCITT je preporuka da se umjesto 7 bita usvoji 8
bita po odmjerku i ima za cilj da se stvori rezerva u smislu "viska" odnosa signal
preko standardnog telefonskog kanala, naprimjer telegrafski signali sa 50 - 200
Bd i signali podataka sa 200 - 2400 Bd, mogu se prenijeti i primarnim PCM
sistemom na isti nacin kao i govorni signal. Medutim, mnogo je opravdanije da se
po prirodi digitalni signali prenose direktnim uvodenjem u PCM ram kroz
multiplekser, zaobilazeci operacije odmjeravanja, kompresije i kodiranja. Za
direktan prijenos, po prirodi digitalne signale, je zgodno odvojiti jedan iii vise
kanalnih intervala sapo 8 bita u PCM ramu.
Vremenska struktura primarnog sistema PCM 30 formiranaje na bazi multipla
broja 2. To omogucuje jednostavno izvlacenje, ubacivanje, memoriranje i bilo
koju drugu obradu signata, uz koriscenje standardnih logickih kola. Struktura rama
od 8 x 32 bita dozvoljava formiranje i drugacijeg rasporeda vremenskih kanala uz
razlicite kombinacije analognih i digitalnih signala.

74 75
 Broj od 30 telefonskih kanalaje pogodan iz dva razloga: ka11ala za simetricne kabele i sa 300, 960, 2 700, I 0 800 kana Ia za koaksijalne
(1) omogucuje upotrebu parica NF kabela sa standardnim razmakom (h = I 830 kabele. Za bezicni prijenos se najcesce koriste usmjerene radiorelejne veze na
m) izmetlu impulsnih regeneratora i bazi frekventne modulacije (FM) sa 24, 120, 480 i 960 kanala. Na najvisem nivou
(2) dozvoljava kompatibilnost sa super grupama analognih FDM sistema. komutacije nalaze se tranzitne telefonske centrale koje su povezane s drugim
Pogodnosti za primjenu u hibridnim i integriranim mrefuma opravdavaju izbor tranzitnim telefonskim centralama i glavnim centralama FDM sistema velikog
opisanog primarnog PCM sistema kao osnovne karike u hijerarhiji digitalnog kapaciteta, tj. velikog broja frekventno rasporedenih kanala.
prijenosa.
J Od ukupnih investicija u javne telefonske mreze, dobar dio je utrosen na
simetricne NF kabele u mjesnim i oblasnim mrezama. Posto visestruko iskoriscenje
4.2. HIJERARHIJSKI NIVOI U TDM-u
simetricnih vodova na bazi SSB- FDM sistema nije rentabilno na udaljenostima
Suvremenu javnu telefonsku mrezu cine pretplatnicki telefonski aparati i is pod 25 km, vee ina spojnih vodova do nivoa cvorne centrale sluzilaje za prijenos
hijerarhijski rasporedeni komutacioni centri koji su medusobno povezani zicanim pretplatnickih signata samo u osnovnom pojasu.
i bezicnim vezama. Tipicni nivoi komutacije i odgovarajuci spojni putevi
Parcijalni kapacitet simetricnih kabela bio je neiskoristen sve do pojave novih
predstavljeni su na sl.
multipleksnih sistema na bazi impulsne kodne modulacije s vremenskom
4.3. Na najnizem nivou z = 120 ·10800
raspodjelom kanala (PCM- TOM). Zbog svoje inherentne otpornosti smetnjama
pretplatnicki aparati su
i izoblicenjima PCM- TOM sistemi mogu darade u neiskoristenom frekventnom
prikljuceni na krajnju
telefonsku centralu koja
vrsi komutacije pretplat-
nickih signata u mjesnoj
telefonskoj mrezi. Medu-
~
~
II
C6- ·
AKC
TRANZITNA CENTRALA

;:,1~0~27~0- -16~~mJr~~rg~~
·
---------------

GLAVNA CENTRALA
HERTZOV KABEL
pcijasu kabela, tj. u pojasu koj i analognim FOM sistemima ne odgovara. Ekonomska
rentabilnost PCM- TOM sistemaje narocito vidljiva kadaje potrebno povecati
kapacitet spojnih puteva u gusto naseljenim gradskim rejonima. Tamo bi
gradevinski radovi oko postavljanja novih kabela bili teski i skupi zbog ometanja
prometa, presijecanja postojecih kamunalnih instalacija, itsl., pa je povecanje
sobno povezivanje mjes-
kapaciteta postojecih spojnih puteva uvodenjem PCM tehnike ekonomski
nih mreza obavlja se
atraktivno.
obicno preko cvorne
telefonske centrale koja Prosirivanje digitalne tehnike AID--•

cini drugi, visi nivo z=1 NFKABEL na nivoe javne telefonske mreze
komutacije. Prosjecna tek je u zacetku i nailazi na
KRA.JNJA CENTRALA
udaljenost izmedu kraj- ozbiljne teskoce zbog zahtjeva da
nje i cvorne centrale je nova digitalna tehnika bude
oko 15 km, paje u kompatibilna sa starom analog-
PRETPALTNICKI
proslosti bilo najekono- TELEFONSKI APARATI nom. Time se digitalnim prijeno-
micnije da se pretplat- snim sistemima namece manje
nicki signal do nivoa povoljan, a to znaci i manje eko-
cvorne centrale prenosi Sf. 4.3. Tlipican presjek po nivoima jedne telefonske mreze koja nomican, rezim rada. Naprimjer,
koristi analogni prijenos i analognu komutaciju i oznacava
u 'svom prirodnom prosjecnu udaljenost izmedu analognih komutacionih centara posto postojece telefonske S/.4.4. Dio hibridne telefonske mreze koja koristi
frekventnom pojasu (AKC); z oznacava broj frekventno rasporedenih kana/a centrale komutiraju analogne analogni i digitalni prijenos i analognu komutaciju
preko jedne parice po parici iii TUB signale, mora se s oba kraja PCM
vodica u NF kabelu. spojnog puta postaviti po jedan analogno-digitalni (A/D) ijedan digitalno-analogni
U trecem nivou nalazi se glavna telefonska centrala. Prosjecna udaljenost (0/ A) konvertor, tj. po jedan primopredajni PCM terminal.
izmedu cvorne i glavne centrale je oko 45 km, paje na toj udaljenosti ekonomski
opravdano da se po jednoj parici simetricnog kabela simultano prenosi vise Hibridna mreza s analognom komutacijom u telefonskim centralama i s
pretplatnickih signata putem jednobocne amplitudne modulacije s frekventnom mjesovitim analognim i digitalnim spojnim vodovima, shematskije naznacena na
raspodjelom kanala (SSB- FDM). Tako su izgradeni FDM sistemi sa 12 i 60 sl. 4.4. Tan kim crtama oznaceni su analogni, a zadebljanim crtama digitalni spojni

76 77
 putevi. Svaki digitalni spojni put ima na svojim krajevima analogno-digitalne signali podataka, telegrafski,fototelegrafski itd. Prednost integrirane mreze druge
konvertore koji povecavaju cijenu prijenosa i ujedno pogorsavaju kvalitet signala. vrste je njena prilagodljivost razlicitim izvorima i razlicitim potrebama korisnika
Svaka analogno-digitalna konverzija unosi odredeni sum kvantiziranja, pa i mogucnost da u buducnosti prihvati i one signale koje danas jos ne koristimo.
kvafitet telefonskog govornog signata postaje ovisan od broja koriscenih digitalnih Bitnu prednost integrirane mreze cini jednostavnost digitalne komutacije. U
spojnih puteva. Danas se racuna da ce izmedu dva udaljena korisnicka aparata u digitalnom komutacijskom centru, komutacija se vrsi propustanjem pojedinih bita
hibridnoj mrezi pretplatnicki signal proci kroz najvise pet sukcesivnih analogno- TDM signata kroz odgovarajuca elektronicka vnita, otvarajuci i zatvarajuci vrata
-digitalnih konverzija. Zbog toga, srednja snaga suma kvantiziranjajednog ND u odredenim vremenskim intervalima. Tako u integriranoj mrezi komutaciju
. konvertora treba biti dovoljno mala, tako da ni poslije petostrukog povecanja ne ostvarujemo jednostavnom vremenskom selekcijom TDM signata. Nasuprot tome,
· prekoraci dozvoljenu vrijednost. Ovo doprinosi daljem povecanju cijene PCM u analognoj javnoj telefonskoj mrezi komutacija FDM signala nije moguca bez
spojnih puteva. prethodne demodulacije i naknadne modulacije dolaznih odnosno odlaznih
Kombiniranje digitalnog prijenosa s analognom komutacijom u hibridnoj frekventno rasporedenih signata.
telefonskoj mrezi, nije najbolji nacin za ukljucivanje PCM tehnike. Da bi se Europska hijerarhija digitalnih
mogucnosti ovo nove tehnike optimalno koristile, potrebno je da i komutacija komutacijskih centara (DKC) i z = 7680 (TDM]
pretplatnickih signala bude na digital nom nivou. Zato se danas, prilikom planiranja odgovarajuci PCM spojni putevi u
TRANZITNA CENTRALA
novih komutacijskih centara u oblastimajavnog telefonskog prometa," gdje je gusta hipotetickoj integriranoj mrezi prikazani
kabelska mreza, predvida izgradnja telefonskih central as digitalnom komutacijom su na sl. 4.6.
z = 1920 iii 7680 (TDM)
u posebnoj digitalnoj mrezi. Koegzistencija digitalne mreze s analognom moze se Pretplatnicki telefonski signali
ostvariti shemom veze kao na sl. 4.5. dolaze u tzv. koncentrator u kojem se GLAVNA CENTRALA
Digitalni komutacijski centri digitalizuju i vremenski multipleksiraju,
(DKC) medusobno su povezani pa se dalje vode ka krajnjoj telefonskoj z = 480 (TDM]
PCM spojnim putevima. Na centrali pomocu primarnog 30-kanalnog
pogodnim mjestima digitalni PCM sistema. Izmedu krajnje i cvorne CVORNA CENTRALA
komutacijski centri se povezuju telefonske centrale za prijenos ce sluziti z = 120 (TDM]
preko AID konvertora s analognim sekundarni PCM sistem kojije u Europi
komutacijskim centrima (AKC). normiran na 120 kanala. Takoder je KRAJNJA CENTRALA
Ekonomski racun pokazuje da je norm iran i tercijalni PCM sistem sa 480

~
rentabi lnost izgradnje posebne kanala i kvartalni PCM sistem sa 1 920
::}Q_-_]TQM~_-_.=-~
KONCENTRATOH
digitalne mreze, po pravilu, kanala. Na najvisem nivou tranzitnih - -: PRETPALTNiCKI
opravdana na nizim hijerarhijskim centrala predvidaju se PCM sistemi TELEFONSKI APARATI
nivoima i pod uvjetom da se veci najveceg kapaciteta, koji saddavaju Sf. 4.6. Europska hijerarhija digitalnih
dio telefonskog prometa odvija 5 700 iii 7 680 TDM telefonskih kanala. komutacijskih centara (DKC) i vremenski
unutar same digitalne mreze, ada S/. 4.5. Koegzi~te.ncija digitalne telef~nske mreie s Realizacija integrirane digitalne
multipleksiranih sistema u hipotetickoj
se samo inanj j d io prom eta posto;ecom analognom mrezom integriranoj mreii. z - broj TDM kana/a po
mreze, IDN, u etapama, smatra se opcim prijenosnom sistemu
"prelijeva" preko AID konvertora u analognu mrezu. problemom razvoja telekomunikacija u
U daljnjem razvojujavne telefonske mreze, tendencije su da digitalni prijenos svim zemljama. Ponekad se mogu i
postane dominantan oblik prijenosa ne samo na kracim rastojanjima vee ina vecim preskociti neke etape u razvoju zato sto nisu opterecene klasicnom tehnikom, pa
udaljenostima - na visim hijerarhijskim nivoima mreze, na kojima se danas se odmah izgraduje ono sto je na podrucju najnovije. Zbog tih razloga zadovoljenje
primjenjuju analogni FDM sistemi velikog kapaciteta. potreba za telekomunikacijskim uslugama treba rjesavati dugorocnim planiranjem
Danas su rasprostranjeni tzv. primarni PCM sistemi koji su malog kapaciteta. razvoja telekomunikacija, uzimajuci u obzir optimal no uklapanje novih rjesenja u
Javna telefonska mreza u kojoj se telefonski govorni signali prenose i komutiraju postojecu mrezu. Tako bi etapnom realizacijom, danas jos razlicite
u digital nom obi iku, naziva se integriranom mrezom prve vrste. Nasuprot tome, u telekomunikacijske mreze, ustupile mjesto jedinstvenqm integriranom
integriranoj mrezi druge vrste prenose se i komutiraju u digitalnom obliku svi telekomunikacijskom sustavu koji bi bio jedinstven, elastican, optimalan i
moguci analogni i digitalni signali: govorni, glazbeni, video-telefonski, televizijski, ucinkovit.

78 79
 Koristeci se mogucnostima digitalnog procesiranja signata u prostorno-
-vremenskim koordinatama, digitalna integrirana mreza omogucuje i integraciju
postupaka koji se provode s informacijskim tokovima u mrezi. To su prijenos,
komutacija i obrada.
Struktura te mreze temelji se na sklopovskoj (hardver) izvedbi i programskoj
(softver) podrsci, ukljucujuci mogucnost dinamickog prilagodavanja te mreze
informacijskim tokovima u njoj.
Butluci da digitalno procesiranje signala u prijenosu, komutaciji i obradi
omogucuje istovrsne tehnologije digitalnih integriranih sklopova, i integracija
tehnoloskih rjesenjaje na razini mreze. Stoga se razlicitim oblicima informacija
(govor, slika i dr.), cije signale generiraju raznovrsni terminali, na ulazu u integriranu
mrezu pretvaraju ujedinstven signalni oblik, tako da su svi postupci u mrezi koji
se odnose na prijenos signala izmedu cvorista razlicite razine u mrezi i na komutaciju
i obradu informacija unutar tih cvorista prilagodeni tom signalnom formatu. Moze
se reci daje automatska telefonska mre:la, kako kapacitetom instaliranih uredaja,
tako i kolicinom prometa, najrasprostranjenija. Prema predvidanjima, telefonske
informacije prevladavat ce i u doglednoj buducnosti. Zato je preporucljivo da se
osnovne karakteristike integrirane mreze prilagode digitalnom obliku govomog
signala, i da se na temelju preporuka CCITT-a i CEPT-a, kao osnova podloge
buduce integrirane digitalne mreze usvoji digitalni govorni kanal. Dakle,
digitalizacija telefonskog signala prvije bitni element u ostvarenju digitalne mreze.
P(tanja
I. Koliko ima kanala i gdje se koristi primarni PCM?
2. OP,isi ram sistema PCM 30!
3. Opisi strukturu primarnog sistema PCM 30!
4. U; strukturi primarnog sistema PCM 30 nalazi se blok ALARM. U kojim slucajevima se
daje alarm?
5. Kakav ima izgled po nivoimajedna telefonmska mrda za analogni prijenos i analognu
komutaciju?
6. Kakvaje to hibridna mreZa s analognom komutacijom u telefonskim centralama?
7. Na koji naCin se moze ostvariti koegzistencija digitalne telefonske mrde sa postojecom
analognom mrezom?
8. Kakav izgled ima europska hijerarhija digital nih komutacijskih centara?
80
5. USMJERENE RADIORELEJNE VEZE
5.1. ULOGA RADIORELEJNIH VEZA
U modernim telekomunikacionim mrezama radiorelejne veze se, zbog svojih
ekonomsko-tehnickih pogodnosti, siroko koriste kao sistemi za prijenos bilo kakvih
informacija.
Radiorelejne veze se grade na opticku vidljivost. Za ostvarivanje duzih veza
potrebno je postaviti relejne stan ice.
Uredaji za radiorelejne veze rade u frekventnim pojasima od 400 MHz do 13 000
MHz (decimetarski i centimetarski valovi).
Eksperimentalni poceci radiorelejnih veza datiraju iz vremena neposredno pred
Drugi svjetski rat. Tek poslije rata ove veze pocinju da se koriste kao masovno
sredstvo u telekomunikacijama. Godine 1951. u SAD je pustena urad veza Njujork
- San Francisko izgradena od kompanije Bell. Ova veza se proteze preko cijelog
americkog kontinenta, dugackaje oko 5 000 km sa I 05 relejnih stanica.
CCIR referentno kolo za multipleksni telefonski signal
sa frekventnom raspodjelom kanala
Medunarodni savjetodavni komitet za radioprometje, u cilju standardizacije i
jednoobraznosti karakteristika i kvaliteta prijenosa usvojio jednu tipicnu radio-
relejnu vezu kojaje nazvana hipoteticno referentno kolo.
Prema preporuci CCIR, hipoteticno referentno kolo za radiorelejnu vezu preko
koje se prenosi vise od 60 multipleksnih kanala dugacko je 2 500 km.
Referentno kolo je sastavljeno od devet jednakih homogenih sekcija cija je
duzina (2 500 : 9) 278 km. Na krajevima svake homogene sekcije se nalaze
modulatori odnosno demodulatori radiorelejnih uredaja, tako da se na krajevima
homogene sekcije dobije signal u osnovnom pojasu.
Dalje se svaka homogena sekcija dijeli na pet radiorelejnih dionica, prosjecne
duzine (278 : 5) 55.6 km. Duzina dionice od 55.6 km je odredena na osnovu
velikog broja prakticnih razloga, kao sto su: protil trase, snaga radiorelejnog
predajnika, faktor suma prijemnika, uvjeti prostiranja, dobici antena itd.
Dozvoljena snaga suma koji potjece od multipleksnih uredaja za referentno
kolo duzine 2 500 km je 2 500 pW. Ukupna snaga suma u telekomunikacionom
kanalu na kraju referentnog kolaje zbir snaga linijskog suma (sum radiorelejne
veze) i suma multipleksnih uredaja, sto ukupno iznosi 7 500 + 2 SOO = 10 000 pW
u bilo kom kanalu u tacki nultog relativnog nivoa.
81
 Radioprogramski kana)
Za veze izmedu radiodifuznih centara u cilju kvalitetnog prijenosa govora i
glazbe, koriste se radioprogramski kanali, ciji je kvalitet prijenosa znatno bolji
nego · kod normalnog telefonskog kana Ia. CCIR je za radioprogramske kanale
detinirao referentno kolo duzine 2 500 km koje se sastoji od tri sekcije po 840 km.
Na krajevima ovih sekcija radio programski kana! se demodulira do akustickih
frekvencija. Jedan radioprogramski kana! zauzima pojas od 50 Hz do 10 000 Hz.
Dozvoljene varijacije nivoa napona u funkciji frekvencije, au odnosu na nivo
napona pri 800Hz, date su na sl. 5.1.
N radiorelejne veze ove razlike su
- polaritet modulacije slike negativan
- modulacija tona frekventna
lstocnoeuropske zemlje, Francuska, Velika Britanija, Belgija i Luksemburg
nisu usvojile ove norme. Francuski sistem ima 819linija, dok li Velikoj Britaniji
se koristi sistem 405 linija. lstocnoeuropske zemlje koriste svoj jedinstveni sistem
koji kao i CCIR sistem ima 625 linija, ali ima drugaciji razmak nosaca tona od
nosaca slike. Zemlje Sjeverne Amerike koriste sistem sa 525 linija.
Razlike u sistemu televizije u pojedinim zemljama znacajne su za TV studije,
TV predajnike i prijemnike. Za
NIVODUELOG----------~~-------------,,-~

prakticno beznacajne, jer se

0,2
radiorelejni uredaji grade tako
0 da mogu da prenose TV signal
biJo kojih normi. ~11'/0CRUOG) ( \1 r

U tac"kama u kOJ..Jma se vrsJ

,. NIVOSUPRESUE
Nlvo sltiHRb IMPULsA It-'1 '' -.,. *
prespajanje TV signata (video lC'
signata) karakteristike signata 11.7ru:
....._....
su standardizirane. Napon video
signata treba da bude 1 Vpp na St. 5.2. Promjena napona video signata
impedansi 75 W, od cega na
sadrzaj slike otpada 0.7 V, ana sinhro impulse 0.3 V.
a a a
100 200 800 a
a
a
lD
a
a Hz U svijetu se danas koriste tri sistema televizije u boji:
w c:o a
- NTSC sistem (americki);
51. 5.1. Do=voljene varijacije nivoa nap ana u funkciji frekvencije - SECAM (francuski);
- PAL (njemacki).

Radiorelejni uredaji nemaju u~ecaja na izoblicenje frekventne karakteristike Svi problemi vezani za kolor televiziju su rijeseni kroz sistem NTSC.
radioprogramskog kanala,jer je sirina pojasa radioprogramskog kanala samo mali Nasa zemljaje usvojila PAL sistem.
dio osnovnog pojasajednog sirokopojasnog radiorelejnog uredaja. Kolor TV sistem je potpuno kompatibilan sa crno-bijelim TV sistemom. Za
razliku od crno-bijelog TV signata, kolor TV signal mora da sadrzi i informaciju
CCIR referentno kolo za TV signal o boji.
Referentno kolo je dugacko 2500 km i sastoji se od tri sekcije medusobno
prespojene u video (osnovnom) pojasu. Svi zahtjevi za kvalitet prijenosa TV signala 5.2. PROSTIRANJE ELEKTROMAGNETSKIH VALOVA
odnose se na referentno kolo.
Osnovne karakteristike ovog sistema su sljedece: Pod pojmom elektromagnetskih valova podrazumijeva se izmjenicno
- broj linija po cijeloj slici 625 elektromagnetsko polje koje se siri u prostoru. Elektromagnetskl valovi koji se
- sirina video pojasa SMHz koriste u radiotehnici, ponekad se nazivaju i radiovalovima. Izmjenicno
- sirina kanala (slika +ton) 7MHz elektromagnetsko polje stvara elektricna struja koja tece kroz neki vodic.
- razmak izmedu nosaca tona i nosaca slike 5.5 MHz Na prostiranje elektromagnetskih valova bitno utjece valna duzina, sastav
- linijska frekvencija 15 625Hz atmosfere, doba dana, zakrivljenost Zemljine povrsine, stanje Jonosfere itd. Za
- frekvencija poluslike 50 Hz radiorelejne veze se koriste decimetarski i centimetarski valovi. Karakteristicno

82 83
za prostiranje ovih valovaje da se mogu prostirati samo na "opticku" udaljenost, putanju ove vrste valova, koje se reflektiraju odjonosfere. Elektromagnetski valovi
pa se ovakvi valovi nazivaju prostorni iii direktni valovi. Na sl. 5.3. putanja ovih cijaje frekvencija veca od 40 MHz prodiru krozjonosferu, tako daje ostvarivanje
valovaje prikazana linijom I. interplanetarnih radioveza moguce na frekvencijama koje su vece od 40 MHz.

5.3. AKTIVNE MIKROVALNE KOMPONENTE

Klistron
Klistronje specijalna elektronicka cijev ciji se rad zasniva na principu brzinske
modulacije elektrona. Najstariji oblik klistronaje dvorezonantni klistron, koji se
moze koristiti kao pojacivac ili kao oscilator za podrucje decimetarskih ili
centimetarskih valova. Shema dvorezonantnog klistrona dataje na sl. 5.4.
Elektronicki top cijevi
o brazuje katoda (I) sa a) /-T~\
3 ~--------- zagrijevnim vlaknom, resetka za
usno'pljavanje elektrona (2) i
elektroda za ubrzavanje (3).

b)~
Elektroda (4) je kolektor za
sakupljanje elektrona i nalazi se
na pozitivnom potencijalu. Osim
Sl. 5.3. Prostiranje e/ektromagnetskih val ova raz/iCitih va/nih duiina toga cijev sadrzi i dva rezonatora
ito: ulazni i izlazni. Resetke g 1,
g2 , g3 i g4 SLI nacinjene od vrJo
Danas se radiorelejne veze u decimetarskom valnom podrucju ostvaruju "iza tanke zice tako da kroz nj ih !lo0--·-··-
horizonta", sto znaci na udaljenost od nekoliko stotina kilometara, gdje uopce ne elektroni mogu da prolaze. Ove
postoji opticka vidlj ivost. Ove veze koriste fen omen rasprsivanja elektromagnetskih resetke su sastavni dijelovi
val ova usljed nehomogenosti u troposferi. Putanja ovih valovaje oznacena linijom rezonatora i predstavljaju nji-
2. Karakteristicno za ove valove je da su slabljenja jako velika, jer na mjesto hove kondenzatorske dijelove,
prijemne antene stize samo dio energije valova, koji su u troposferi rasprseni na tako da je izmedu ovih resetki
sve strane. Zbog toga se za ove veze koriste predajnici velike snage i antene sa koncentrirano ukupno elektricno
vel ikim pojacanjem. Ovakve veze se koriste u oblastima gdje je tesko iii nemoguce polje u rezonatorima.
postavljanje relejnih stanica (pustinjski predjeli, polarne oblasti, udaljeni otoci i Ako u ulaznom rezonatoru
kopna itd.). · I ,·d . S/. 5.4. Dvorezonantni k/istron: (a) k/istron sa spo/jnjom
Elektromagnetski valovi u kilometarskom i heksametarskom valnom podrucju nema .s,tgna a, :n~cl a ne~a 11 ~ sup/jinom; (b) oznaka k/istronaju shemama:
elektncnog polja rzmedu resetkt (c) shema za objasnjenje principa rada
se prostiru u blizini Zemlje kao povrsinski valovi i slijede krivinu zemljine povrsine. g 1 i g2, gustina elektrona duz
Ovi valovi se prostiru u prirodnom valovodu cije stranice sa jedne strane cine citavog puta od katode do kolektoraje stalna. U slucaju da se na ulazni rezonator
povrsina Zemlje, a sa druge jonosfera. Na taj nacin se u ovim valnim podrucjima dovede signal, izmedu resetki g, i g2 se form ira visokofrekventno izmjenicno polje
mogu ostvariti radioveze na udaljenostima od vise hiljada kilometara. Putanja koje ubrzava ili usporavaelektrone. Kadaje potencijal resetke g 1 veci od potencijala
povrsinskih valovaje na slici predstavljena linijom 3. g2 , elektroni se ubrzavaju, au slucaju kadaje potencijal g 1 manji od potencijaia g2
Jonosferni sloj u jonosferi ponasa se za elektromagnetske valove, cija je elektroni ce biti usporeni. Kadaje dotok elektrona u oblast izmedu resetki g 1 i g2
frekvencija niza od 40MHz, kao provodna ravan. Zbog ovoga efekta radioveze u jednak, broj ubrzanih i usporenih elektronaje jednak. To znaci da se na ubrzavanje
dekametarskom valnom podrucju mogu takoder da se ostvare na izvanredno vel ike i usporavanje elektrona ne trosi nikakva energija iz ulaznog rezonatora.
udaljenosti. Ove udaljenosti mogu biti vece od 10 000 km. Na slici, linija 4 oznacava

84 85
 Oblast· izmedu resetki g 2 .i ~ je -oblast grupisanja. U toj oblasti se brzinska
modulacija elektrona pretvara u gustinsku modulaciju. To se desavajer ubrzani
elektroni sustizu usporene, pa se tako u oblasti grupisanja fonniraju grupe (paketi)
elektrona. Pretvaranje brzinske modulacije elektrona moze se prikazati pomocu
dijagrama na sl. 5.5. U oblasti grupisanja brzina elektrona je stalna sto je na
dijagramu prikazano pravim linijama. Nagib ovih pravaca prema vremenskoj osi
ovisan je od brzine elektrona. U tacki u kojoj se ove prave sijeku elektroni se
sustuzu, tako da u toj tacki grupe elektrona imaju najvecu gustinu.
ut ~ETKE Ul..I!ZNOGi
RfzQ!'P~
~~
~lORA
t
S/. 5. 5. Proslornovremenski dijagram pretvaranja brzinske modulacije e/ektrona
Resetke izlaznog rezonatora su postavljene bas u toj tacki, tj. na udaljenosti S
od resetki ulaznog rezonatora. Izmedu resetki izlaznog rezonatbra tece pulsirajuca
struja. Energija u izlaznom rezonatoru se dobije kao posljedica usporavanja paketa
elektrona izmedu resetki g 3 i g4. Ako u izlaznom rezonatoru postoji elektro-
magnetsko polje i ako je resetka g3 pozitivna ll odnosu na resetku g4, onda ce paket
elektrona koji pro laze izmedu ovih resetki bit ce usporen i predaje svoju energiju
elektromagnetskom polju u izlaznom rezonatoru. Da bi elektroni predavali energiju
elektromagnetskom polju u izlaznom rezonatoru, treba da budu usporeni, odnosno
da im smanji kineticku energiju. ZnaCi, paketi elektrona treba da stizu izmedu
resetki g3 i g4 tacna u trenutku kada je polje izmedu ovih resetki usporavajuce.
Radi togaje potrebno da rezonantna frekvencija izlaznog rezonatora bude takva
da omoguci fa:zni sklad sa paketima elektrona koji pristizu u prostor izmedu resetki
g3 I g4.
86
Cijev sa progresivnim valom
Pojacanje mikrovalnog signa Ia u sirokom frekventnom pojasu mozese ostvariti
pomocu cijevi s progresivnim valom. Ovakva cijev se sastoji u osnovi od
elektronickog topa, koji emitira mlaz elektrona kroz osu helikoidne zavojnice i
kolektorske elektrode. Mlaz elektrona se odrzava u centru helikoide pomocu
snaznog magnetskog polja koje djeluje duz cijele helikoide. Elektromagnetski
val, koji se zeli ojacati, spreze se sa helikoidom na kraju kojije blizi elektronickom
topu. Val se dalje prostire duz namotaja helikoide, tako da je njegova brzina
prostiranja smanjena za iznos koji je proporcionalan odnosu duzine namotaja
helikoide i duzine ose helikoide. Na taj nacin valje usporen. Helikoida ima ulogu
c)
Sf. 5. 6. Cijev sa progresivnim valom: (a) oznaka u sheinama;
(b) elektricna shema; (c) konstrukcija cijevi
usporavajuceg sistema. Brzina elektrona je podesena tako da je nesto veca od
progresivne brzine vala. Elektricno polje vala, koji se prostire po helikoidi, na
pocetku helikoide ubrzava i usporava elektrone po principu koji je slican kao i
kod klistrona. Putujuci dalje duz ose helikoide ovako brzinski modulisani elektroni
se grupisu u pakete, a predavanjem svoje kineticke energije polju povecavaju
snagu elektromagnetskog vala. Tako se interakcijom polja i elektrona ostvaruje
pojacanje signata.
5.4. VALOVODI
Yalovodi su najpozeljnij i tip voda za valne duzine krace od 10 em. Osnovna
prednost valovoda nad koaksojalnim vodovima slicnih dimenzijaje veci kapacitet
prijenosa snage i manje slabljenje.
Pod valovodom se podrazumijeva metalna cijev koja sluzi za kanalisanje
elektromagnetskih valova. Najcesce se susrecu valovodi pravokutnog, kruznog i
el iptickog poprUecnog presjeka. Zidovi valovoda se prave od materijalavrlo vel ike
specificne vodljivosti, pa elektromagnetska energija ne prodire kroz zidove
valovoda.
87
 U ovisnosti od nacina pobudivanja, u valovodu se mogu pojaviti dva tipa valova
i to: . Helikoidna antena
- transverzalni magnetni (FM);
- transverzalni elektricni (TE).
Kroz valovod se mogu prostirati samo valovi cija je valna duzina manja od
poprijecnih dimenzija valovoda, pa se valovod ponasa kao filter propusnik visokih
frekveiJcija.
S.S.ANTENE
Antena je elemenat koji moze da ostvari fenomen zracenja (radijacija)
elektromagnetske energije u slobodan prostor. Ona sluzi kao elemenat za spregu
Helikoidna iii spiralna antena se najcesce koristi u1>odrucjima decimetarskih
valova. Sastoji se od dva osnovna elementa: aktivnog - helikoide i pasivnog -
reflektora. Precnik helikoide- spirale je reda A./4, a dimenzije reflektora su vece
od A./2.
Ova antena spada u grupu sirokopojasnih antena. Koristi se za ur.edaje koji
imaju mogucnost promje_ne nosece frekvencije.
Helikoidna antena ima dobitak reda 10 - 20 dB. Maksimalno zracenje je u
pravcu helikoide, dok smjer odreduje reflektor (sl. 5. 7.).

IfD'BV-'--
izmedu napojnog voda i slobodnog prostora i obratno. Prakticno, antena se koristi
iii za zracenje elektromagnetske energije u slobodan prostor iii za prikupljanje
. ·:---..
·-x~- ~--. ~
--~ .
l
elektromagnetske energije iz slobodnog prostora. Na taj nacin se, s obzirom na
koriscenje, razlikuju dvije vrste antena ito: predajne i prijemne. Izmedu ove dvije
vrste antena principski nema razlike,jer se jedna te ista antena moze koristiti bilo
kao predajna bilo kao prijemna. I
Zbog znatno manje valne duzine elektromagnetskih valova, antene za Sf. 5. 7. Helikoidna antena i d!fagram zracenja
mikrovalno podrucje se razlikuju od antena za metarsko podrucje. U ovim valnim
podrucj ima antene se prave od sistema zicanih vodica cije su dimenzije reda velicine
Antene sa parabolicnim reflektorom
valne duzine. Zbog male valne duzine, kod antena za mikrovalno podrucje, koriste
se neka rjesenja iz optike, kao sto su: parabolicni rej/.ektor, ogledala i soCiva. Ovaj tip antene se zbog svoje jednostavne konstrukcije,' najcesce koristi u
u_ teoriji antena se definira pojam izotropne antene iii izotropnog radijatora. radiorelejnim vezama. Antena se sastoji od zraceceg elementa i reflektirajuce
povrsine u obliku paraboloida.
Izotropna antena je takva antena koja u svim pravcima zraci podjednako.
Kod usmjerenih radiorelejnih veza nije neophodno da antena zraci u svim Zraceci elemenat, kojije smjesten u fokusu paraboloida, zraci elektromagnetske
prav(;\ima, jer se veza ostvaruje samo izmedu dvije fiksne tacke. Zbog toga je valove prema reflektirajucoj povrsini. Poslije refleksije od metalne reflektirajuce
pozeljno da se energija elektromagnetskih valova usmjeri samo u pravcu prijemne povrsine, kao sto je to prikazano na sl. 5.8., elektromagnetski valovi se prostiru
ante~ e. Na taj nacin se na mjesto prijemne antene dobije znatno jaci signal nego u paralelno osi paraboloida, tako da se obrazuje ravanski val. Tako se ostvaruje
slucaju daje antena izotropni radijator. koncentracija elektromagnetske energije, odnosno ostvaruje dobitak antene.
Proizilazi da antene koje imaju usmjereno zracenje ostvaruju odredeni dobitak
iii pojacanje sigriala.
Dobitak antene je velicina koja pokazuje koliko puta vecu snagu mora zraciti
izotropni radijator od snage koju zraci usmjerena antena u pravcu maksimalnog
zracenja da bi na istoj udaljenosti od antene signal od obje antene bio iste jacine.
~
4.7l' - 4.7l'
G=Sef V gldBI= !Olog GS V

gdje je: G d_obitak antene; g dobitak antene u dB; s./efektivna povrsina otvora
antene; A. - valna duzina.

S/.5.8. Antena sa parabolicnim reflektorom i dijagram zracenja aXItene

88
89
 Odnos izmedu zizne daljine i precnika parabola ida se nalazi pomocu definicije 5.6. PROFIL TRASE RADIORELEJNIH VEZA
parabole. Parabola je definirana kao geometrijsko mjesto tacaka koje su podjednako Crtanje protiJa trase
udaljene odjedne zajednicke tacke (zize, fokusa) ijedne fiksne prave (dilektrise).
Posto se dionice radiorelejnih veza grade na opticku udaljenost, prvi zadatak
Efektivna povrsina antene sa parabolicnim reflektorom je znatno manja od prilikom projektiranja ovih vezaje da se ustanovi da li izmedu dvijetacke, izmedu
stvarne povrsine otvora paraboloida. koji se uspostavlja radiorelejna veza postoji opticka udaljenost. Provjera opticke
Kod usmjerenih radiorelejnih veza nepozeljno je svako zracenje osim u pravcu vidljivosti najlakse se izvodi crtanjem profila trase. Tek nakon toga moze se,
ose artene, jer svako zracenje u ostalim pravcima predstavlja rasipanje energije. izlaskom na teren, optickim putem izvrsiti kontrola trase.
Osirn toga, elektromagnetski valovi zraceni u nezeljenom pravcu mogu da dospiju Za crtanje profila trase podaci se uzimaju sa karata cijaje razmjeraobicno 1 : 50 000.
do drugih antena i prijemnika, gdje ce predstavljati nezeljeni signal- smetnju. Prilikom crtanja profila trase treba imati u vidu daje tacnost visina naznacenih na
ovim kartama reda 20m ida na pojedinim mjestima mogu postojati objekti koji
Horn antene nisu naznaceni na katti. Takoder treba imati u vidu da pojedina podrucja mogu
Reflektirajuca povrsina horn antene je takoder dio paraboloida sa zracecim biti pokrivena visokim rastinjem.
elementom u zizi paraboloida. Prilikom crtanja profila trase mora se voditi racuna i o zakrivljenosti zemljine
Ova se antena ·iskljucivo koristi povrsine. Radiorelejne dionice su relativno dugacke, pa se moze smatrati da zemlja
u pojasu centimetarskih valova. nije ravna povrsina. Zbog toga se visine pojedinih tacaka profila, uzete sa karte,
Osnovna prednost horn antene u nanose sajedne krive linije koja predstavlja zakrivljenost Zemljine povrsine.
odnosu na parabolicnu antenuje Na sl. 5.1 0. je prikazan primjer profila trase, vodeci racuna o zakrivijenosti
u cinjenici da horn antena ima Zemljine povrsine.
manja nezeljena zracenja. Njena
8) b)
mana je, sto je antena znatno
skuplja i znatno glomaznija od
parabol icne antene istog dobitka. _A j ... . II -..-~aw- .r • ·-fllio1

Pored parabolicne i horn rr.:...,,~~~~

antene, jos se koriste kasgrejn i
horn-kasgrejn antene. Kasgrejn
antena je modifikacija parabo- '\_
licne antene. Zraceci elemenat ..,....
ove antene je smjesten u ~emenu ..........
parabole, a ll zizi parabole je iJ
smjestena reflektirajuca povrsina St. 5.9. Horn antena
koja nastaje rotacijom hiperbole.
Elektromagnetski valovi zraceni od zraceceg elementa u tjemenu parabole prvo
se reflektiraju od hiberbolicne povrsine prema paraboloidu i od paraboloida ponovo
refleksijom se dobija ravanski val.
Horn-kasgrejn antena se dobija kombinacijom horn i kasgrejn antene. St. 5. 10. Crtanje projila /rase pri uzimanju u obzir zakrivljenosti Zemljine povrsine:
(a) profit trase A - B ; (b) primjer profita /rase vodeci racuna o zakrivljenosti Zemljine povrsine
Prema kvalitetu, cije je osnovno mjerilo dijagram zracenja, najkvalitetnije su
horn antene, a zatim do laze horn-kasgrejn, kasgrejn i parabolicna antena.
Na slici su slijedece oznake:
R- poluprecnik zemlje,
x 1 - polovina rastojanja tacaka A i B, ,
y 1 - maksimalna zakrivljenost Zemljine povrsine na dionici AB,
y- zakrivljenost Zemljine povrsine u bi lo kojoj tacki na udaljenosti x 1 - x od
tacke B. ·

90 91
 Na osnovu slike se moze pisati:
Zadatak: Izmedu tacke M, nadmorske visine 1 436 m i tacke M 2 880 m :Zeli se
- '}- - -2 postaviti radiorelejna veza. Rastojanje izmedu tih tacaka na karti razrnjere 1 : 50 000
R
2
=(R- Yil +X~; yI = 2Ryl + XI . je 65.4 em. Na rastojanju 36.2 em od tacke M na pravcu M 1 M2 nalazi se prepreka
E nadmorske visine I 040 m. Izracunati da li izmedu tacaka M 1* i Mz* postoji
Posto je y, << x 1 , posljednjajednadzba se moze pisati u obliku: opticka vidlj ivost.
x2
y=-~-.
2R M1
,_
Na osnovu ove jednadzbe izracunava se maksimalna zakrivljenost Zemljine

~
M2
~
povrsine na sredini rastojanja izmedu tacaka A i B. Posto je poluprecnik Zemlje
R = 6 370 km, dobijamo:
M1 x1 M2

y 1 /ml = 0,0785 x 1 lkm/2,

Ako se uzme u obzir pojava atmosferske refrakcije, odnosno da je

dobija se:
RPR=~R
3 . 'f 36
2. em
•
A 1B1 km---+
= • • A
65.4 em=
327 km
.

I m/ = 0,0589x~
2
Y1 /km/ . y = 0,07858(x~- x 2 ) lkml.
x 1 = 32,7: 2 = 16,35 km
Zakrivljenost zemljine povrsine na bilo kojem mjestu profila trase dionice moze
se odl-editi na osnovu slijedece jednadzbe: x ~ 18,1- 16,35 = 1,75 km

y = 0,0785 (16,35L 1,752) = 20,74 m.

2 2
x! -x
y= 2R Visina brda.E: h,, = 1040 + 20.74 = 1060.74 m

u : 14 600 = 556 : 32 700

Prilikom crtanja profila, vrijednost visina pojedinih tacaka ne nanose se u
produzetku poluprecnika Zemlje, nego vertikalno u odnosu na duz DE. Razlog za
ovo lezi u cinjenici da se prilikom crtanja profila ne uzima ista razmjera po
u= 248,2 m
55Sm
horizon tali i po vertikali. Zbog preciznijeg crtanja profila, visine pojedinih tacaka
reljefa su jako razvucene u odnosu na udaljenosti, koje se nanose na horizontalnoj z= h/0- 880 = 1060,74- 880
osi. To je i razumljivo s obzirom na cinjenicu da su duzine trase reda nekoliko
desetaka kilometara, dok su maksimalne visine reda nekoliko kilometara. Iz istih z= 180,74 111
l8101l 1.1'1600
razloga, udaljenosti izmedu tacaka A i B se ne mjere po krivoj koja predstavlja
Zemlj inu povrsinu, nego po pravoj koja spaja te tacke. Prilikom ctianja pro fila za ?J7(~) a= u- z = 248,2- 180,74
vertikalnu razmjeru se obicno uzima 1 em za 100 m visine, a za horizontalnu s = 67,46 m
razmjeru I em za 2 km duzine.
lzmedu tacaka M,* i M/ postoji opticka vidljivost.

n- 93
 5. 7. ATMOSFERSKA REFRAKCIJA
Prostiranje·elektromagnetskih valova koji sluze za radiorelejne veze, odvija se a/dB/= 22 dB + 20 log ~ - g1 - g2 .
u atmosferi koja u opcem slucaju nije homogena. Dielektricna konstanta
atmosferskog omotaca Zemlje je velicina koja se mijenja u ovisnosti od pritiska, Gornja jednadzba predstavlja izraz za izracunavanje slabljenja u slobodnom
temperature i vlaznosti zraka. Osobine atmosfere imaju bitnog utjecaja na prostoru.
prostiranje elektromagnetskih valova, a jedna od najznacajnijih velicina koje Slabljenje ce biti manje ako je rastojanje d manje, valna duzina veca i dobici
karakteriziraju atmosferu u elektricnom pogledu je indeks prelamanja. Indeks antena g 1 i g2 veci. Medutim, kako se povecanjem valne duzine smanjuje dobitak
prelamanja u nekoj sredinije jednak odnosu brzine prostiranja elektromagnetskih antene, shibljenje u najvecoj mjeri ovisi o rastojanju d.
valova u slobodnom prostoru i brzine prostiranja elektromagnetskih valova u Gornjajednadzbe je napisana uz uvjet daje prijemnaantena uniformno ozracena
posmatranoj sredini. elektromagnetskim valovima i da je na mjestu prijemne antene stigao ravanski
val. Takoder se moze reci daje na mjestu prijemne antene stigao ravanski val, ako
c je u ravni otvora antene razlika faze elektromagnetskog vala maksimalno A./16.
n=-
v
gdje je: c- brzina prostiranja valova u vakuumu
v- brzina prostiranja valova u posmatranoj sredini.
d
2
Atmosferski omotac Zemlje se moze
predstaviti nizom slojeva zraka u kojimaje
indeks prelamanja konstantan. Sa porastom
vi sine indeks prelamanja opada, sto znaci da ,\\"\~,,n \ Ht (
U..
IE I)!
brzina prostiranja elektromagnetskih valova Gl G2
sa visinom raste. Ako se posmatra jedan
sefl sef2
el~ktromagnetski val koj i se prostire u
atmosferi, ciji pravac nije okomit naZemljinu Sl. 5. I 2. Rastojanje izmeau antena
povrsinu, onda se moze reci da gornji dio
Ova dva uvjeta su ispunjena ako je rastojanje d izmedu antena dovoljno veliko.
valnog fronta bde napreduje od valnog fronta Sl. 5. II. Atmorsferska refrakcija
U slucaju da su antene istog precnika d, mcize se smatrati da su antene dovoljno
iz .nizih slojeva atmosfere. Usljed ovakvog
daleko i da su ispunjeni uvjeti vazenja gornje jednadzbe, ako je:
efekta, elektromagnetski valovi se ne prostiru pravolinijski, nego se trajektorija
elektromagnetskih valova krivi prema Zemljinoj povrsini. Ova pojava se naziva
atmosferska refrakcija. d > 2d2
Atmosferska refrakcija ima za posljedicu prividno smanjenje krivine Zemljine IL
povrsine, odnosno prividno povecanje poluprecnika Zemlje.
Ako su antene razlicitih precnika, onda se uvjet vaienja gornje jednadzbe moze
izraziti:
5.8. SLABLJENJE ELEKTROMAGNETSKIH VALOVA
U SLOBODNOM PROSTORU d> 2dld2
IL
Za usmjerene radiorelejne veze od znacajaje samo direktan val iii val koji se
reflektira od za tu svrhu, specijalno postavljenih reflektora.
Projektiranje radiorelejnih veza neophodno zahtijeva poznavanje slabljenja 5.9. FRENELOVE ZONE
elektromagnetskih val ova na putu od predajnika do prijemnika. Na sl. 5.12. velicina Kod usmjerenih radiorelejnih veza prostiranje elektromag1;1etskih valova se
d predstavlja udaljenost od predajne do prijemne antene, dok velicine G 1 i G2 odvija u blizini Zemlje, gdje, strogo govoreci, nisu ispunjeni uvjeti prostiranja u
predstavljaju dobitak antene, a s.fl i s,n. efektivnu povrsinu antena. slobodnom prostoru. Uvjetima prostiranja u slobodnom prostoru vise cemo se

94
95
pribliziti ako se elektromagnetski valovi prostiru na vecoj udaljenosti od Zemlje
iii bilo kakvih drugih prepreka. Kriterij na osnovu koga c.ijenmlO da lije ispunjen
E1 (E
E=2+
1 E3) + (E3
2-E2 +2 E5) + ... +lEn.
2-E4 +2 1
uvjet prostiranja u slobodnom prostoru je da PR.VA F'RENELOVA ZONA BUDE
SLOBODNA OD BILO KAKVIH ZAPREKA. Tek ako je prva Frenelova zona
slobodna moze se koristiti jednadzba za izracunavanje slaoljenja u siobodnom
Clan 1/2 E, ima amplitudujednaku nuli,jer muje red velik, paje
prostoru.
Posl}latrajmo eiektromagnetski val emitiran iz predajne antene smjestene u
tacki Tna sl. 5.13. U jednom prorriatranom trenutku ovaj val ce dospjeti na sfernu I
E=-E 1 •
povrsinu ABCD. Posto je centar ove sferne povrsine u tacki T, onda ce .val 2
istovrert:~eno dospjeti u sve tacke sferne povrsine ABCD. Zbog toga ce svi
sekundarni valovi koji su emitirani sa ove sferne povrsine biti u fazi. Medutim, Rezonantna amplituda polja u tacki R, u slucaju ·prostiranja u slobodnom
zbog razlike puteva sekundarno emitirani valovi sa sferne povrsine stizu u tacku prostoru jednakaje polovini amplitude polja koju bi u istoj tacki dala samo prva
R, u kojoj je smjestena prijemna antena, sa raziicitim fazama. Na slici su nacrtani
putevi samo onih valova cije se duzine puteva raziikuju zan A./2. Vaiovi koji se
Frenelova zona.
Da bi nasli dimenzije prve Freneiove ,
cf:~1~~
prostiru po ovim. putevima su medusobno iii u fazi iii u protivfazi. Raziika u duzini zone koristimo se siijedecom slikom
5.14. Pr·va Frenelova zona je obrtni
puteva, koje prevaljuju pojedini sekundarni valovi, prikazana je sistemom
elipsoid u cijim zizama je smjestena
jednadzbi:
predajna odnosno piijemna antena. Sl. 5.14. Prva Frenelova zona

TP,+P,R=d+A-!2,
TP 1 +P2 R= d+ 2M, A,
TP 3 + P3 R= d+ 3 A/2, TP+PR=d+-
2
T Pn + Pn R = d + n A.2 .
2 ~ d 2 +r 2 +v{d2 +r 2 -d -d
Ovakvih puteva iman, a svaki od njih
ogranicava prvu, drugu, trecu, ... , n-tu
2= 1 1 2

Frenelovu zonu. Valovi u tacki R iz svih

parnih zona su medusobno u fazi, kao ~ ~d,Rif +d,Rif-d,-d,
sto su faze valova neparnih zona u St. 5.13. Odredivarife prve Frenelove zone
protivfazi.
2 =..!_r2(_!_- _I )
2 2 d1 d2
Rezultujuca amplituda poija u tacki Rje vektorska suma amplituda svih ele-
mentarnih poija, koja potjecu od vaiova iz svih Freneiovih zona: odnosno,
E= E,-E2+ £3-E-1+- .... En.
r= +~M~d2.
Amp Iitude polja ravnomjerno opadaju (zpog porasta duzina puteva) sto je indeks
zone veci, pa se moze uzeti daje amplituda poija izjedne zone jednaka srednjoj Iz gornje jednadzbe moze se odrediti poluprecnik prve Frenelove zone na bilo
vrijednosti amplitude polja iz zone ciji je red za jedan veci i zone cUi je red za kojem mjestu.
jedan manji: Maksimalan poluprecnik prve Frenelove zone je na sredini radiorelejne dionice:
El -E2 E2 +E4 itd.
E2 = E3= 2
2 l
rmax =-.Jdi
2 .

96 97
 Zadatak: Izracunati da li je slobodna prva Frenelova zona (za slucaj iz
Na sl. 5.1 5. predstavljen je dijagram dodatnog slabljenja usljed vise i nize
prethodnog zadatka), ako veza treba da se odvija frekvencijom 7.3 GHz (/.. = 4.1
difrakcije oko ivice noZa u funkciji !ih/r, gdje je r poluprecnik prve Frenelove
em). zone na posrnatranom mjestu.
d 1 = 18100m
d2 = 14 600 m Zadatak: Na slici je prikazana trasa usmjerene radiorelejne veze.
d = 32 700 m Di.Jzina trase jed= 30 km. Dobici antena su po 40 dB. Slabljenja valovoda su
po 2 dB. Frekvencija na kojoj se odvija veza je 7600 MHz (1 = 4 em).
Kako je r <a (18.2 m < 67.5 m), prva Frenelova zonaje slobodna. a) Na rastojanju d 1 = 5 km od antene A* liniju opticke vidljivosti
dodiruje provodna prepreka. lzracunati slabljenje ove trase od tacke A do tacke B.
5.10. DIFRAKCIJA b) Izracunati slabljenje od tacke A do tacke B ukoliko je prepreka nadvisila
liniju opticke vidljivosti za 6.45 m, a nalazi se na istom mjestu.
Kada elipsoid koji ogranicava prvu Frenelovu zonu nije slobodan od zapreka,
onda se slabljenje elektromagnetskih valova, izracunato premajednadzbi:
. d l,lA 14"" I ~ Bj;l
a 0 =22dB+20log A -gl-g2

t-5 km-f
povecava za jedan dodatni iznos. Ovisno o tome koliko i gdje zapreka zadire u
prvu Frenelovu zonu, dodatno slabljenje
moze znatno da se mijenja.
+--30km t
Ako zapreka zadire u prvu Frenelovu
zonu, a nifaje od linije opticke vidljivosti, a= a0 + a 1 ,
onda se ovakav tip difrakcije naziva "nifa" gdjeje:
difrakcija. U slucaju da zapreka nadvisuje a0 - slabljenje kada nema prepreke i kada je prva Frenelova zona slobodna;
liniju opticke vidljivosti, onda se takav tip a 1 - slabljenje zbog difrakcije.
difrakcije naziva "visa" difrakcija.
Fenomen difrakcije (savijanja elek- d
tromagnetskih valova oko zapreke) je a0 = 22+ 20log-- g 1 - g 2 +an+ an
A
dosta slozen, on se analiticki moze rijesiti
3000
samo u nekoliko prostih slucajeva. To su a 0 = 22+ 201og--- 40- 40+ 2+ 2= 63,5 dB.
oni slucajevi, kada se zapreka moze 0,04
predstaviti prostim geometrijskim S/. 5.15. Dijagramdodatnogslabljenjaaz
oblikom. Takvi slucajevi su: difrakcija oko us/jed vise i nize difrakcije oko ivice noza a) a 1 se odreduje iz dijagrama
"ivice noia ", d~frakcija oko sferne
povrsine i difrakcija oko cilindra. b.h- udaljenost vrha prepreke od linije opticke vidljivosti
U slucaju difrakcije oko "ivice noza", zapreka se tretira kao zid od provodnog r- poluprecnik prave Frenelove zone
materijala sa ostrom ivicom. Ovo je idealiziran slucaj. Naprimjer,jedan planinski
vrh koji zadire u prvu Frenelovu zonu nema ovakve karakteristike. lpak, i ovakav iz d ij agrama:
idealiziran slucaj moze pomoci pri rjesavanju prakticnih problema.
a 1 =6 dB
a = 63.5 + 6 = 69.5 dB

98
99
 b) l'lh se uzima negativno kad vrh prepreke nadvisuje liniju opticke vidljivosti, reflektiranog vala, u odnosu na direktni, na prijemnoj a:nteni. Zbog usmjerenog
t}.h = - 6.45 111 dijagrama zracenja antena, reflektirani val na ulazu u prijemnik na ovaj nacin
moze biti znatno oslabljen. Stika (b) pokazuje primjer kako je moguce potpuno
r= ~M1 d2 = ~0,04x5000x25000 = 12
9
izbjeci refleksiju.
d 3000 ' Sa stanovista refleksije, poseban problem predstavljaju radiorelejne dionice
iJ.h -6,45 1 koje se zavrsavaju u gradovima. Zidovi i krovovi zgrada, asfaltirane ulice i drugi
-=--=-- objekti u gradu predstavljaju idealne objekte za refleksiju elektromagnetskih
r 12,90 2
valova. Za borbu protiv refleksije u ovom slucaju koriste se antene sa sto boljim
iz dijagrama: dijagramom zracenja. Drugi nacin je povecanje kuta izmedu putanje direktnog i
reflektiranog vala.
a 1 = 11.5 dB Cesto pri projektiranju radiorelejnih veza nije moguce ostvariti vezu, bez
a= a0 + a 1 = 63,5 + 11,5 = 75 dB. aktivnih relejnih stanica, izmedu dvije relativno bliske tacke jer uopce ne postoji
opticka vidljivost. Ako je rastojanje izmedu ovih tacaka manje od dometa radio-
relejnog uredaja, onda je neekonomicno postavljati jos jednu aktivnu relejnu
5.11. REFLEKSIJA- UPOTREBA REFLEKTORA stanicu. U tom slucaju, ako je moguce, pribjegava se koriscenju reflektora. Primjer
moguce upotrebe jednog reflektora prikazan je na sl. 5.17.
U slucaju prostiranjae1ektromagnetskih valova moze se dogoditi dana prijemnu
antenu, zajedno sa direktnim valom dospije jedan iii vise reflektiranih valova. Ovi
valovi mogu biti reflektirani od povrsine vode, zemlje iii nekih drugih objekata,
koj i su zraceni elektromagnetskim valovima iz predajne antene. Pojava reflektiranih
valova na mjestu prijemne antene izaziva izoblicenje karakteristike grupnog
kasnjenja, sto ima za posljedicu pojavu intermodulacionog suma. Snaga
interm6dulacionog suma ovevrste ovisi od razlike puteva direktnog i reflektiranog Sf. 5.17. Trasa radiorelejne-veze sa rejlektoroni u tacki C
vala i'od razlike nivoa direktnog i reflektiranog vala na ulazu u prijemnik i trebalo
bi biti; bar 60 dB niza od snage direktnog vala.
Ocigledno je da je profi I terena takav da izmedu tacke A i tacke B ne postoj i
Nasi. 5.16. prikazana su dva karakteristicna slucaja suzbijanja reflektiranog
opticka vidlj ivost. Moguce rjesenje veze izmedu tacaka A i B je da se u tacki C
vala .. Stika (a) pokazuje mogucnost smanjenja refleksije povecanjem kuta ·
postavi aktivna relejna stanica. Medutim, kako su udaljenosti manje od dometa
radiorelejnog uredaja, ekonomicnije je u tacki C postaviti reflektor.

~· . 3000· ~

a) b)

St. 5.16. Karakteristicni slucajevi suzbijanja rejleksije

Sf. 5. 18. Rejlektor

100 101
 Reflektor je ravna metalna povrsina ucvrscena na celicne resetkaste nosace sa Slabljenje koje.unosc dva reflektora
cvrstim temeljima u zemlji, sl. 5.18.
Ponekad je, cak i uz koriscenje jednog reflektora, nemoguce ostvariti radio-
Reflektirajuca ravan je najcesce od aluminija jer je lagan, a istovremeno je
relejnu vezu. U tom slucaju, ako to kvalitet prijenosa dozvoljava, mogu se postaviti
dobar'vodic. Uloga reflektoraje ista kao i uloga ogledala u optici.
dva reflektora. I ovo rjesenjeje ekonomicnije od postavljanjajedne aktivne stan ice.
Slabljenje ko.ie unosi jedan reflektor Reflektori ne zahtijevaju nikakvo odrZlivanje osim zastite konstrukcije od korozije.
Na sl. 5.19. je prikazana jedna radiorelejna dionica na kojoj je upotrijebljen Uopceno, najednoj dionici radiorelejne veze moguce je u principu postaviti n
jedari' reflektor. Pretpostavljamo da je reflektor uniformno ozracen reflektora. Medutim, svaki dodatni reflektor povecava slabljenje elektromagnetskih
elektromagnetskim valovima emitiranim iz predajne antene. · val ova. U realnim uvjetima, uz standardne karakteristike uredaja moguce je koristiti
maksimalno dva reflektora. Sarno u izuzetnim slucajevima moguce je upotrijebiti
P, tri reflektora najednoj dionici radiorelejne veze.
s Gpr
•• /dB/= 10 log-=
apr
p; 20 log Mld2
+ 20 l o g - -
d3
PP dS cosa sl cosf3
d, Gornji izraz se sastoji od dva clana. Drugi clanjednadzbe prikazuje za koliko
je vece slabljenje koje unose dva reflektora u odnosu na slabljenje koje unosi
samo jed an reflektor.
Gt
Pe P,

d,
Pp G2
Pe · snaga koju zraci predajna Set
antena
Pp · snaga na prijemnoj anteni
Pe

G,
X
d,

Sl. 5.19. Radiorelejna dionica sa jednim rejlekJorom

Slabljenje koje unosijedan reflektor je manje sto je proizvod d 1 d 2 manji, sto je

valna duzina manja, povrsina reflektora S veca i upadni kut manji. Sl. 5.19. Radiorelejna dionica sa dva rejlektora

• p
• A.d1d 2
apr I dB I = 10 log .....E..= 20 log lzrazi za odredivanje dodatnog slabljenja koje unosi jedan odnosno dva
PP dS cosa reflektora, napisani su uz uvjet da su reflektori uniformno obasjani. Ako taj uvjet
nije ispunjen, prethodne jednadzbe ne mogu se koristiti.
Na terenu treba birati polozaj reflektora tako da se dobije sto manje slabljenje. Uvjet da se jednadzbe koriste je:

102 103
 gdje je:
4Jr S= D2Jr .
g = I 0 logSef)}
dl >2S 4 '
A,

d 1 - udaljenost izmedu antene i reflektora iii izmedu dva reflektora; D 21r 4Jr D1r
S- povrsina reflektora; g = 10 log--·-= 20 log-
4 ..12 A,
A. -',valna duzina,
i
I 5Jr
Ako prethodni uvjet nije zadovoljen, slabljenje koje unose reflektori treba g = 20 log-'-= 41,4 dB
korigirati prema dijagramu prikazanom na sl. 5.21. o;o4
f, r l l I 2S 2,4
d1 . =-=-=200m
mm A 0,04
t·~ . ··ww • • 1.:. . .I~·
a= a 0 + a1 + a2

1·-
a0 - slabljenje trase d 1 + d2
a 1 - slabljenje reflektora
a2 - slabljenje zbog blizine antene i reflektora (reflektor nije uniform no ozracen)
,. ~~
.. .. .
~uJ'f1•·11ihl
• -1

~ I
4~

··~
"'
.
...... .,...;
·~
...... I; 2S
dl>-
A,
I I M I • l t ('I 't '( t,J,..t I u PfP ~·- I . '. I .. . I •

. .. .. - * I# ' •• ~·
,t 190+5000
St. 5. 21. Dijagram za korekciju slabljenja rejlektora
a0 =22+22/og -41,4-41,4+0,25+0,25
0,04
Zadatak: Za radiorelejnu vezu odrediti slabljenje od tacke A do tacke B. a0 =41,96dB
Antene su parabolicne sa precnikom otvora D = 1.5 m. Slabljenja talasovoda _ I M 1d 2 I 0,04· 190· 5000
su po 0.25 dB, a frekvencijaf= 7500 MHz (I= 4 em). a 1 - 20 og dS cosa 20 og-5-19_0_·-4--c-os_I_O

reflekt01
S :4m 2
a 1 = 5,38 dB
_!_= 1rM1 =Jr·0,04·190=00
37
k 4S 2cos 2a 4· 4 2 cos 2 10 '
190m

L=D_/ Jr =1,5 ~ Jr =0,337.

~
4S 2cos 2a 4 · 4 2 cos 2 I 0

~
~
104 105
 Iz dijagrama na sl. 5.21. je:
a2 = 4 dB
a= 41.96 + 5.38 + 4 = 51.34 dB.
5.12. POJAVA FEDINGA
Obrazac za odredivanje slabljenja u slobodnom prostoru daje samo srednju
vrijednost slabljenja. Ako se mjerenjem duze vremena registrira vrijednost
. slabljenja na jednoj dionici radiorelejne veze, mogu se uociti znatne varijacije
slabljenja. Varijacije slabljenja mogu biti vrlo vel ike. Tako, naprimjer na dugackim
dionicarria iznad nepovoljnog terena, slabljenje moze povremeno biti i do 50 dB
vece od onoga izracunatog prema obrascu:
d valova, koje su posljedice retleksije, prostiru se do prijemne antene putanjama
a0 = 22+ 20 log-- g 1 - g 2 /dB/.
.It
Ova pojava se naziva FEDING (iscezavanje).
Fedingje "dublji" (izaziva vece slabljenje) ako je:
- valna duzina elektromagnetskih valova manja;
- dionica radiorelejne veze takva da se elektromagnetski valovi prostiru iznad
vodene povrsine iii ravnicarskog terena;
- duiina dionice veca.
Dugotrajna mjerenja i statisticka obrada rezultata su pokazali da postoje dvije
vrste fedinga ito: spori i brzi feding.
Spori fedingje karakteristican za odredena godisnja doba iii doba dana. Dub ina
ovqg fedingaje mala, a promjene slabljenja koje on izaziva su spore.
Brzi feding, cije je vrijeme trajanja i ispod nekoliko milisekundi,je vrlo dubok
i nastaje bez ikakvog reda.
SPORI FEDING nastaje uglavnom iz slijedecih razloga:
1. Indeks prelamanja u atmosferi nije stabilan, a time i povijanje
elektromagnetskih val ova prema zemlj i, izazvano efektom atmosferske refrakcije,
nije uvijek izrazeno u istoj mjeri. Zbog ovog fenomena, trajektorija
elektromagnetskih val ova, narocito na dugim dionicama, moze znatno da odstupa
od normalne trajektorije prema kojoj u orijentirane antene.
Indeks prelamanja ovisi od pritiska, temperature i vlamosti zraka. U standardnoj
atmosferi pritisak i temperatura zraka opadaju sa visinom, dok relativna vlaznost
zraka ne ovisi.od visine. Medutim, usljed hladenja prizemnih slojeva zraka nocu
moguce je da u nizim slojevima atmosfere nastupi inverzija (temperatura raste sa
visinom). Takoder je moguce da, usljed intenzivnog isparavanja, nizi slojevi
atmosfere imaju vecu relativnu vlaZnost zraka.
106
Ove pojave imaju bitnog utjecaja na pojavu refleksije, odnosno na promjenu
trajektorije elektromagnetskih valova.
2. Dodatno slabljenje elektromagnetskih valova moze se pojaviti i usljed kise
i magle. Za radiorelejne veze koje rade na frekvencijama ispod 8 GHz prakticno
ne treba voditi racuna o ovim efektima. Sa porastom frekvencije, utjecaj kise i
magle na slabljenje elektromagnetskih valovajako raste. Slabljenje usljed kise i
magle ogranicava upotrebu frekventnog podrucja iznad 10 GHz. Frekventna
podrucja iznad 10 GHz se koriste za radiorelejne veze na kratkim rastojanjmajer,
sto je frekvencija veca dionica bi trebalo da bude manja. Tako je u pojam:: 13 GHz
za nase klimatske uvje~e, maksimalna duzina dionice svega 20 km.
BRZI FEDING nastaje iz slijedecih razloga:
1. Na mjesto prijemne antene dolazi vise va"lova koji su posljedica lokalnih
retleksija usljed nehomogenosti atmosfere.
2. Na mjesto prijemne antene dolazi vise valova koji su posljedica
retleksije od povrsine zemlje, vode iii raznih objekata. Razlicite komponente
razlicite duzine. Zbog toga retlektirani valovi imaju medusobno, a i u odnosu na
direktni val, razlicite faze. Rezultantno polje je vektorski zbir svih komponenti, a
njihov broj, intenzitet i faza se brzo mijenjaju.
Poznavanje raspodjele fedinga je od posebnog znacaja za projektiranje
radiorelejnih veza:. Najbolji metod za procjenu raspodjele fedinga na konkretnoj
trasije metod mjerenja i registriranja fedinga. U tom cilju se prije izgradnje relejnih
stanica, na odabranoj trasi, vrsi registriranje fedinga posebnim instrumentima.
Ovo registriranje bi, u osnovi, trebalo da traje godinu dana, da I:Ji se obuhvatila sva
godisnja doba. Posto ovako dugacak period registriranja fedinga zahtijeva zmitno
angaziranje, moze se pribjeci registriranju fedinga samo u ljetnim mjesecima,
koji su sa stanovista fedinga najgori. Registriranje fedinga se svodi na
eksperimentalno biljezenje nivoa radiofrekventnog signata na prijemnoj stanici u
funkciji vremena. Analizom rezultata biljezenja mogu se dobiti krivulje
vjerojatnoce raspodjele fedinga. Ove krivulje se obicno daju :za najgori mjesec.
Metode za neutraliziranje utjecaja fidinga
Pojava fedinga bitno utjece na kvalitet prijenosa rediorelejnim vezama.
Retleksije i feding su, ustvari, jedini uzrocnici losijeg kvaliteta prijenosa kod
suvremenih radiorelejnih veza. Tehnika radiorelejnih uredajaje toliko napredovala
da sami uredaji zadovoljavaju i najstrozije zahtjeve u pogledu kvaliteta prijenosa.
Ako se pri projektiranju veze osigura dobra zastita od fedinga, onda radiorelejna
veza moze lako da zadovolji sve tehnicke zahtjeve. Radi toga se mjerama za
neutraliziranje fedinga posvecuje posebna pozornost. Na dubinu i raspodjelu
fedinga moze se bitno utjecati pravilnim izborom trase i radi_orelejnog pojasa
frekvencija.
Mjere za neutraliziranje utjecaja fedinga na nekoj odabranoj trasi mogu se
podijeliti, prema nacinu t:.iesavanja problema, na dva tipa rjesen,ja ito:
107
 PRVO RJESENJE. Posto se pod fedingom podrazumijeva promjena nivoa ra-
dio frekventnog signala, najocigledniji nacin za neutraliziranje fedinga Je da se
povec.a snaga radiofrekventnog signala za jedan dodatni iznos koji odgovara
najvecoj ocekivanoj dubini fedinga. Ovo dodatno povecavanje snage radio-
frekventnog signala naziva se marza za feding. Uobicajena marza za brzi feding
pojasu 6 do 7 GHz iznosi obicno 30 - 40 dB.
Marza za feding moze se dobiti na sljedece nacine:
- povecanjem dobitka antene;
- smanjenjem duzine dionice;
- smanjenjem slabljenja koje unose rejlektori;
- povecanjem snage predajnika;
- smanjenjem faktora suma prijemnika.
DRUGO RJESENJE. Drugi nacin za neutraliziranje utjecaja fedingaje primje_na
diverziti sistema.
Postoje sljedeCi diverziti sistemi:
a) Frekventni diverziti, koji podrazumijeva upotrebu dva neovisna
primopredajnika sa dvije razlicite radio frekvencije. U ovom slucaju dva neovisna
primopredajnika mogu koristiti istu antenu. Sustina ovog rjesenja ogleda se u
cinjenici da je vjerojatnoca istovremenog nastajanja fedinga na dva vala sa
razlicitim frekvencijama manja nego na bilo kojem valu pojedinacno: Preko oba
uredaja, koji rade na razlicitim frekvencijama, prenosi se ista informacija. Na
prijemnoj strani veze postoji sklop za kombiniranje dva signala izdva prijemnika,
koji prenose istu informaciju.
"Na sl. 5.22. dataje blok shemajednog sistema sa frekventnim diverzitijem. Od
svil-l vrsta diverziti sistema, frekventni diverziti se najcesce koristi. Nedostatak
mu je sto zahtjeva dvije razlicite radio frekvencije, sto moze izazvati teskoce u
slucaju da nema dovoljan broj slobodnih frekvencija. Da se dobije zadovoljavajuca
zastita od utjecaja fedinga, potrebno je da razlika izmedu frekvencija dva predajnika
bude bar 2 - 3%.
b) Prostorni diverziti podrazumijeva upotrebu jednog predajnika i jedne
predajne antene. Na prijemnoj strani se nalaze dvije medusobno razmaknute antene
~
Sl. 5.22. Blok shemafrekventnog diverziti sistema
108
i dva neovisna prijemnika. U ovom slucaju se moze smatrati da feding nece
istovremeno nastati na obje prostorno odvojene putanje.
Na sl. 5.23. prikazanaje principska blok shema prostornog diverziti sistema.
u
,~/
~
~
S/. 5.22. Blok shema prostornog diverziti sistema
Antene sll'postavljene jedna iznad druge, obicno na istom stupu. Razmak
izmedu antena maze da varira od nekoliko metara do nekoliko desetaka metara.
Prostorni diverziti moze biti vrlo efikasan, ali se rjede koristi od frekventnog,jer
zahtjeva dvije prijemne antene i ne pruza zastitu od kvara na predajniku. Prednost
prostornog diverzitija je sto zahtijeva samo jednu frekvenciju.
c) Na izuzetno losim trasama primjenjuje se kombinacija prostornog
frekventnog diverzitija.
Pitanja
1. Na kojim frekvencijama rade ureda,ji za radiorelejne veze?
2. Opisi hipoteticko referentno kolo za radiorelejnu vezu?
3. Sta utjece na prostiranje elektromagnetskih val ova?
4. Koji su dijelovi klistrona~
5. Za sta se koristi klistron~
6. Sta su valovodi i sta imje zadatak~
7. Koji je zadatak antena?
8. Sta je dobitak antene~
9. Koje su osobine antena sa parabolicnim retlektorom?
I 0. Kako dolazi do atmosferske refrakcije?
II. Od cega ovisi slabljenje elektromagnetskih val ova u slobodnom prostoru?
12. Kako su definisane dimenzije I. Frenelove zone?
13. Sta je difrakcija?
14. Na koji nacin suzbijamo neteljena djejstva retleksije?
15. Koji je zadatak retlektora u radiorelejnim vezama?
16. Staje feding?
17. Koji je uzrok nastanka sporog fedinga~
18. Koj i je uzrok nastanka brzog fedinga ?
19. Koje se mjere koriste za neutraliziranje u~jeca,ja fedinga?
20. Koji je nedostatak frekventnog diverzitija?
21. Kako se realizira prostorni diverziti?
109
 6. SATELITSKE KOMUNIKACIJE Osnovni podaci o njemu su sljedeci:
masa na orbiti 30 kg,
oblik cilindrican,
precnik 73 em,
visina 59 em,
visina apogeja 35809 km,
,;
visina perigeja 35481 km,
Iznalafenje i realizacija novih spojnih puteva uvijek su predstavljali, a posebno inklinacija 0.085°,
danas, jedan od glavnih domena u oblasti naucnih istrazivanja u tele- geografska sirina 30°W.
komunikacijama. Lansiranje prvog satelita 1957. godine, od strane SSSR-a, zatim,
pocev od 1960. godine niz poslatih telekomunikacionih satelita od strane SAD,
Uporedujuci visine apogeja i perigeja,
kao sto su bili ECHO, Telstar, Early Bird i sovjetski sate! it Munja, pokaza1i su da
vidi se da su otie vrlo bliske. To znaci da se
se otvara nova era u telekomunikacijama. Telekomunikacije preko satelita cine ,j
on krece u ekvatorijalnoj ravni oko Zemlje
danas telekomunikacione sisteme, koji zahvaljujuci principu u realiziranju veza
po krugu, a polo:laj premaZemljije prikazan
ustvari, predstavljaju prosirenje zemaljskih mikrotalasnih radiorelejnih veza u
na sl. 6.1. Ta visina od oko 36 000 km iznad
kosmos. Mogucnosti .u ostvarenju veza, bilo izmedu tacaka na zemlji iii prostoru,
Zemlje rezultira iz uvjeta da su kutna brzina
su ogromne.
okretanjaZemlje oko njene osovine i sate! ita
Satelit se sa zemlje lansira u svoju orbitu pomocu rakete. Orbitaje trajektorija
oko Zemlje jednake. Polozaj satelita u
koju satelit opisuje u prostoru pod utjecajem prirodnih sila kao sto su gravitacija
odnosu naZemlju nije strogo fiksan. Postoji
prema zemlji i drugim tijelima i jos neki prirodni fenomeni. Tijelo koje najvise
malo "klizanje" zbog utjecaja ostalih
utjece na kretanje satelita, u nasem slucaju je Zemlja, naziva se glavnim tijelom.
nebeskih tijela. Medutim, u prvoj aproksi-
Vektor polozaja satelita u odnosu na centar glavnog tijela i vektor njegove brzine St. 6.I. Polozaj tetekomunikacionog
obraiuju ravan orbite. Referentnu ravan obicno predstavlja ekvatorijalna ravan maciji, moze se smatrati da se satelit u sate/ita lntelsat I. /Early Bird/
odnosu na Zemlju ne krece. Odatle mu i ime u odnosu na Zem/ju
gla~nog tijela, u nas to je ekvatorijalna ravan Zemlje. Apogej je najvisa tacka
stacionarni. Sa visine od 36 000 km vidi se I. ko/inearan niz od 6 dipola,
orbite kojaje udaljena od centra Zemlje, a perigej je najni:la tacka na rastojanju od 2. so/arne i:etije,
nesto vise od 1/3 ukupne povrsine Zemlje.
centra Zemlje. Visine apogeja i perigeja se mjere od povrsine Zemlje. 3. antene za prijem signaia tetemetrije i
Sa tri ovakva satel'ita rasporedena u te/ekomande,
U ovisnosti od izbora orbite satelita i njegovog kretanja u odnosu na Zemlju,
ekvatorijalnoj ravni moze se vidjeti, odnosno 4. apogejski motor.
razJikuju se tri vrste satelita ito: sinhroni, subsinhroni i stacionarni sateliti.
radiovalovima u direktnom prostiranju
Sinhroni satelit je takav sate lit cija je srednja zyjezdana perioda okretanja
prekriti cijela povrsina Zemlje.
oko glavnog tijela jedhaka srednjoj zvjezdanoj periodi okretanja glavnog tijela
oko njegove osi. Srednja zvjezdana perioda okretanja Zemlje oko njene osi iznosi Postoji jedan problem koji.je vezan za
23 sata i 56 minuta. Dakle, sinhroni satelit za ovo isto vrijeme napravijedan okret stacionarne satelite. Nairne, lansiranje se /~~-----
-/-:f'~,
oko centra Zemlje. izvodi tako daje njegovaorbita elipsa. Takav I \
Subsinhroni satelit je tako lansirani satelit kod kojegaje srednja zvjezdana
perioda okretanja glavnog tijela oko sopstvene osovine jednaka multiplu srednje
je prirodan put lansiranja. Kada se poslije
nekoliko okreta po takvoj orbiti sate! it nade
'
v- ~~
\

zvjezdane peri ode okretanja satelita oko glavnog tijela. Naprimjer, sovjetski sate lit u apogeju, i to tako da ova tacka lezi u ~\ -~-- . \ :
Munja I. ima periodu okretanja oko 12 sati.
Stacionarni satelitje sinhroni sate! it cijaje inklinacija orbite jedl)aka nuli, a
ekvatorijalnoj ravni Zemlje, telekomandom
se pokrece apogejski motor koji dovodi
'
' ., '
." ""-~ /
.
orbita mu je kruzna sa centrom u centru glavnog tijela. Ravan orbite ovakvog sate lit u kruznu orbitu. Ocigledno, to znatno ' ,
satelita se poklapa sa ekvatorijalnom ravni Zemlje. Ovakav telekomunikacioni utjece na velicinu samog satelita, a samim
tim i na energetske mogucnosti njegovih
....._ ~

--- ..,... 8.2

satelitje Early Bird, koji se inace zove INTELSAT I.

Intelsat I. (Early Bird) je lansiran 6. aprila 1965. godine u stacionarnu orbitu glavnih telekomunikacionih uredaja. St. 6. 2. Prekrivanje Zemlje sa tri sate/ita
oko Zemlje.

llO Ill
 Munja I. sate lit je !ansi ran 23. aprila 1965. godine. On je subsinhroni sate lit. koja ima preko I 00 zemalja clanica. Cilj ove organizacije je da se udruzenim
Osnovni podaci o njemu su sljedeci: snagama eksploatiraju satelitske komunikacije u komercijalne svrhe. Tako su bili
vi~ ina apogeja 39,957 km (iznad sjeverne hemisfere), lansirani INTELSAT II. (1967.) cetiri i tri INTELSAT III. (1969. godine- jedan
vis ina perigeja 548 km (iznadjuzne hemisfere), iznad Atlantika, jedan iznad Pacifika i jedan iznad lndijskog oceana). Satelitima
inklinacija 65°, !NTELSAT III. moguce je prenijeti 1200 kana Ia te!efonije i 4 neovisna televizijska
priblizna perioda 12 h. programa.
Spektar prenosenih signala je vrlo veliki. Radi toga su radne frekvencije za
prijenos poruka oko 20 GHz. Donesene su preporuke o izboru pojasa frekvencija
za veze posredstvom satelita. Tako se za veze u smjeru Zemlja- satelit koriste
·-··----........ ._,
frekvencije nosilaca u pojasu 5 925- 6 425 MHz, a za suprotan smjerprijenosa od
3 700- 4 200 MHz.
Doba zrelosti satelitskih komunikacija pocelo je formiranjem globalnog sistema
na bazi sate! ita INTELSAT IV. Moderni sate! it tipa INTELSAT V. moze u svom
digital nom formatu da prenosi ukupno 10 giga bita u sekundi (Gb/s), sto znaci da
preko takvog satelita mozemo u jednoj sekundi 6 puta da prenesemo iz Europe u
Ameriku sadrzaj Britanske enciklopedije.INTELSAT VI. moze da osigura 80 000
S/.6.3. Subsinhroni telekomunikacioni sate/it Munja I. u svojoj orbiti oko Zemlj"e. telefonskih govornih, kao i vise televizijskih i drugih (videotelefonskih, racunarskih
Stika odgovara jednom njegovom trenutnom poloiaju itd.) kana1a, uz ukupan informacioni kapacitet od preko 3 Gb/s.

Orb ita satelita Munja I. ima oblik elipse, sl. 6.3. Od 12 sati, koliko je potrebno 6.1. GEOSTACIONARNA ORBITA
da satelit obide Zemlju s obzirom na lokaciju orbite u odnosu na nju, povrsina
Zemlje kojuje trebalo prekriti, prekrivenaje ukupno negdje izmedu 8 i 9 sati. Sa Na osnovu zakona Nebeske mehanike slijedi da trajanjejednog obi Iaska satelita
dva, ovakva satelita potpuno je moguce ostvariti permanentno prekrivanje oko Zemlje iznosi:
inte~esantne povrsine Zemije. Nedostatak ovakve orbite je u relativnom kretanju gdjeje:
satelita u odnosu na Zemlju. Znatno se kompliciraju antenski sistemi zemaljskih
stanica. Oni moraju da budu pokretni i da "tragaju" za satelitom, sto se obavlja
automatski.
Tsat =2ng,
Napajanje elektricnom energijom oba satelitaje rijeseno pomocu solarnih celija
i posebnih baterija. A - pciluglavna osa orbite,
Dvije su vrste veza koje se uspostavljaju izmedu satelita i Zemlje. Jedne sluze J.L - gravitaciona konstanta (J.L = 3,99 · I 05 km 3/s 2 •
osnovnoj namjeni telekomunikacionih satelita, prijenosu poruka izmedu udaijenih
Trajanje jednog punog okretaja Zemlje u odnosu na zvijezde stajacice iznosi:
tacaka. Druge su pomocne i sluze za prijenos raznih podataka, bitnih za
funkcioniranje sate! ita i cijelog sistema. TzEM = 23 sata 56 min uta 4,09 sekundi
Poruke koje se prenose su one iste koje se prenose i zemaljskim radiorelejnim mjereno u normalnim, zemaljskimjedinicama vremena.Izjednacavajuci izraze
vezama. To su multipleksna telefonija i telegrafija, faksimil, televizija i razni podaci. dobija se poluprecnik sinhrone iii, kako se cesto zove, geostacionarne orbite:
Pomocu_satelita Intelsat I. prenoseno je 240 telefonskih konverzacija iii jedan
televizijski program sa pretecim tonom na sjevernoj hemisferi. Pomocu satelita
Munja I., ostvaren je prijenos multipleksne telefonije izmedu Moskve i
Vladivostoka i prijenos televizijskog signata izmedu Moskve i Pariza. A= 3 v(nTl2 =42161 km.
4n
Zbog znacaja i mogucnosti primjene satelita u telekomunikacijama, stvorena
je 1964. godine na inicijativu Communication Satellite Corporatium, medunarodna Ova orbita je u ravni ekvatora, pa posmatracu sa Zemlje i:z;gleda da sate lit u
korporacija international Telecommunications Satellite Corsortium (INTELSAT) geostacionarnoj orbiti stoji iznad ekvatora iii, tacnije receno da tzv. podsatelitska
tacka (tj. tacka na Zemlji direktno ispod satelita) miruje na ekyatoru. Medutim,

112 113
ako se ravan orbite satelita i ekvatora Zemlje ne podudaraju, govorimo o nagnutoj
iii inkliniranoj orbiti. Na sl. 6.4. (a) shematski su prikazane geostacionarna
ekvatorijalna orb ita, nagnuta orb ita pod kutom inklinacije p = 45° i polarna orb ita
sa kutom inklinacije 90°.
b)
Ujedno vidimo daje stvama vis ina geostacionarnog satelita (iznad podsatelitske
tacke B):. ·
h = A - R = 35784 km ,
jer je ekvatorijalni poluprecnik Zemlje R = 6378 km. Kut pod kojim satelit vidi
zemaljsku satel itsku stan icu se zove pod sate! itski (iIi nadir) kut \jJ, a tome odgovara
centralni kut y.
U geostacionarnom satelitu, antena za globalno prekrivanje povrsine Zemlje
gradi se tako da ima snop zracenja sirine I7,3 stepena. Zasto je potrebna bas
to Iika sirina snopa? Nairne, najudaljenija zemaljska stanica teorijski more da "vidi"
sate lit pri najmanjem elevacionom kutu, a~ 0 stepeni. Kadaje takva najudaljenija
zemaljska stanica locirana duz ekvatora iii duz meridijana (koji presijeca
podsatelitsku tacku), onda iz trigonometrijskih odnosa slijedi da satelit "vidi"
zemaljsku stanicu pod kutom:

'" . R
rla=OI =arcsm--=~
Sf. 6.4. Mogui:i tipovi satelitske orbite: (a) razliciti kutovi inklinacije; R+h .
(b) figure koje ocrtavaju podsatelitske tacke

Ekstremnoj vrijednosti podsateiitskog kuta odgovara centralni kut y = 8I o . On

Trajektorija odgovarajuce podsatelitske tacke, kakoje to prikazano na sl. 6.4.(b), omeduje onaj dio povrsine Zemljine kugle, koji se teoretski moze prekritijednim
za ekvatorijalnu orbitu svodi se na jedt:Iu tacku, za nagnutu orbitu je izduzena jedinim satelitom koji ima sirinu snopa zracenjajednaku dvostrukom ekstremnom
"osmica", za polarnu orbitu - prava linija.Za odredivanje polozaja podsatelitskom kutu, tj. 2 \jJ = I8°.
telekomunikacionog satelita prema zemaljskoj stanici mjerodavni su, kao sto to Posto opisani geostacionarni sate lit ne prekriva sjeverne odnosno ju2:ne dijelove
pokazuje sl. 6.5., elevacioni ugao a r direktna daljina d. globusa, za prekrivanje cijele teritorijeSSSR-a usvojenaje jedna nagnuta elipticka
putanja. Tako, sovjetski telekomunikacioni sate! it Munja slijedi elipticnu orbitu.
SATELIT U vrijeme proljetne i jesenje ravnodnevice dolazi do pojave zamracenja
geostacionarnog sate Iita, kada ovaj prolazi kroz sjenku Zemlje. Zamracenje satelita
b) [km]j d je nezgodna pojava, jer kao osnovni izvor napajanja za telekomunikacioni sate lit
11'. Y+['J sluze silicijeve solarne baterije koje proizvode elektricnu energiju samo dok su
41
obasjane suncevim zracima. Da bi satelit mogao normalno da radi i u vrijeme
zamracenja, obicno se satelitu dotlaju i elektrokemijski izvori napajanja.
Dva puta godisnje dolazi kod satelita sa geostacionarnom orbitom do
80
"zasljepljivanja" prijemne antene i potpunog kratkotrajnog prekida veze.Vecina
60 satelita ima valjkasto iii loptasto tijelo koje spinuje (rotira) oko one od svojih osa
kojoj odgovara najveci moment inercije.
40
Prvi aktivni telekomunikacioni satelit TELSTAR je rotirao poput svojih
31 20 prethodnika oko svoje ose maksimalnog momenta inercije (tj. oko ose valjka).
Polozaj njegove ose rotacije bio je kontroliran, paje antena na TELSTARU imala
1'1 uniformnu karakteristiku zracenja samo u ravni kojaje okomita na osu rotacije.
20 40 60 80

CENT AR ZEMLJE Da bi se na satelitu mogla kotistiti antena sa usmjerenom karakteristikom

zracenja, tj. s vecim pojacanjem, potrebno je ponistiti efekat spina satelita. Ovo
Sl. 6.5. Osnovni parametri koji odreduju polozaj sate/ita:
a) geometrijski odnosi, b) numericke vrijednosti "despinovanje" moze da se izvrsi na dva nacina: mehanickom rotacijom postolja

114 II'S
na kojem stoji antena u smjeru koji je suprotan spinu satelita istom kruznom
brzinom; drugo, elektronickim faziranjem ansambla slabo usmjerenih antena. Oba
postupka dozvoljavaju da ekvivalentna antena na geostacionarnom satelitu bude
stalno tiperena prema svojoj podsatelitskoj tacki.
6.2, OSNOVNI PRIJENOSNI SISTEM
, Do~'adasnji internacionalni telekomunikacioni sistemi posredstvom satelita
imaju kapacitet od vise hiljada telefonskih i drugih kanala.Uproscena blok shema
zemaljskog dijela satelitskog prijenosnog sistema prikazana je na sl. 6.6., a
primopredajnik predstavljenje blok shemom na sl. 6.7.
SATELIT
;1/
Sl. 6.6. Osnovna blok shema predajne i prijemne zemaljske stanice
POJACAVAC SNAGE
PREDPOJACAV/l.C
----.
[> I od uzlazne.
~
'>'-' ® ~
'>'-'
LOKALNI
OSCILATOR
1' St. 6. 7. Osnovna blok shema transpondera na satelitu
1 - interferencije.
Uobicajeno je da se primopredajnik na satelitu zove transponder. Danasnji
sateliti nose veci broj (desetak i vise) transpondera.
Posmatrajuci blok shemu na sl. 6.6. pretpostavljamo da predajni tenninal koji
se nalazi na zemaljskoj stanici A, preko transpondera sa\je informaciju prijemnom
terminalu u nekoj drugoj zemaljskoj stanici B. Ulazni NF signal s 1(t) u bloku
116
"Modulator" modulise medufrekventni (MF) val pogodne frekvencije (reda 100
MHz). Zatim se u bloku "RF/MF" vrsi konverzija relativno niske medufrekvencije
u visoku (reda GHz) radiofrekvenciju (RF). Najzad u bloku "HPA" (amplifikator
velike snage) vi·si se pojacanje modulisanog RF vala do potrebne izlazne snage
(reda 1 kW). Kao pojacivac koristi se klistron iii, sto je cesce, cijev sa progresivnim
valom "TWT". Tako pojacani RF val (preko valovoda i RF skretnice) pobuduje
antenu ciji je dobitak reda desetak decibela.
Na uzlaznoj dionici (od predajne antene zemaljskog terminala do prijemne
antene na satelitu) dolazi do velikog slabljenja (reda 200 dB) snage emitiranog
zracenja. Poslije promjene frekvencije noseceg RF vala i poslije odgovarajuceg
pojacanja, RF signal na "silaznoj" dionici (tj. od satelita do prijemne zemaljske
stan ice) biva opetjako oslabljen.
U prijemnom zemaljskom terminalu malosumni amplifikator "LNA" podize
nivo signala koristeci duboko rashladeni parametarski pojacivac, da bi se zatim u
bloku "RF/MF" izvrsila konverzija frekvencije (nadolje).Konacno, demodulacijom
medufrekventnog modulisanog vala dobija se korisni signal s2(t).u osnovnom
pojasu.
Prema shemi transpondera prikazanoj na sl. 6.7 ., modulisani i na uzlaznoj dionici
jako oslabljeni RF val uzlazne frekvencijef,, (npr.J,, = 6 GHz) pobuduje prijemnu
antenu na satelitu. Prijemni signal pos1ije filtracije pojasnim filtrom, pojacava se
malosumnim predpojacivacem LNA. Zatfm se posredstvom lokalnog oscilatora
"L.Osc." vrsi promjena frekvencije (koristeci produktni modulator sa pojasnim
filtrom i eventua1no limiterom), kako bi se izbjeglo samopobudivanjetranspondera
od snaznog RF izlaza ka osjetljivom RF ulazu. U vezi s tim silazna frekvencija RF
signala na izlaz·u transponderafd' mogla bi u principu da bude visa iii niza od
uzlazne frekvencijef,,, ali tradiciona1no se usvaja da si1azna frekvencija bude niza
6.3. INTERFERENCIJA SIGNALA
Broj telekomunikacionih satelita u geostacionarnoj orbitije u stalnom porastu,
ajos brze raste broj odgovarajucih zemaljskih stanica. Vecina ovih satelita, kao i
brojne zemaljske radiorelejne veze rade sa frekvencijama 6/4 GHz (prvaje uzlazna,
a druga silazna frekvencija), paje sve vise prisutnaopasnost medusobnog ometanja
Zbog pomenute situacije, za satelitske veze vee su rezervirani kanali na visim
radio frekvencijama (14/11 GHz, 30/20 GHz, itd.). Medutim, kvalitet tih novih
kanala jace je ovisan od meteoroloskih uvjeta, a tehnoloska baza za rad na
frekvencijama iznad 20 GHz, nije jos dovoljno pripremljena.IIustracija vaZ:nijih
izvora interferencije je shematski data na sl. 6.8. Pretpostavili smo da zemaljska
stanica ZS-1 radi sa satelitom S-1, dok ZS-2 radi sa S-2. Istovremeno rade zemaljske
radiore1ejne stanice RR-1 i RR-2. Na oba satelita antene za globalno prekrivanje
obasjavaju obje zemaljske stanice i obje radiorelejne, dok ZS-' svojim glavnim
117
listom "vidi" samo satelit S-1, a ZS-2 vidi samo S-2. Medutim, svojim bocnim
listovima antena ZS-1 moze da vidi i susjednu zemaljsku stanicu ZS-2, obje
radiorelejne stanice, kao i satelit S-2. Ako je predajna frekvencija nekog od
pomenutih "susjeda" jednaka prijemnoj frekvenciji "nase" zemaljske stan ice ZS-
1, onda ce u ZS-1 nastati tzv. kanalna interferencija. Medutim, ako se ometajuca
frekvencija razlikuje od "nase" (aline suvise), tj. ako se propusni pojasi ("nas" i
"susjedni") samo djelomicno preklapaju, kazemo da nastaje medukanalna
interferencija.
/c;-----zs--
S·l 5·2
+
1 i silazna radna frekvencija razlikuju za preko 1 · GHz? Glavni uzrok tom
t I
I
I I
1 I
~ ~
I I
~ I , koje mogu direktno da padnu u propusni pojas prijemnog filtera. Ovi
~· ~~
'RR-1 ~ RR-2 ~
ZS·2
zs ·1
Sl. 6.8. Jlustracija problema interferencije satelitskih i zemaljskih radiorelejnih sistema
Zajasnije sagledavanje mehanizma medukanalne interferencije posmatrajmo
sl. 6.9. na kojoj je prikazana hlok shema RF dijela jedne zemaljske stanice. Na
predajnoj strani, amplifikator vel ike snage (HPA) jako pojacava RF signal i tom
prilikom (zhog nelineamosti cijevi s progresivnim valom - TWT) stvara hrojne
komhinacije frekvencija u sirokom pojasu ispod i iznad svoje nosece frekvencije.
Intermodulacione komponente koje se nalaze izvan propusnog pojasa predajnika
(sirina B 1 /kHz!), prigusuju se pojasnim filtrom (<1> 1) i ulaze u antenu preko RF
skretnice (tj. tzv. dipleksera) i preko antenskog valovoda (AV). Na prijemnoj strani,
primljeni RF signal ulazi iz antene preko zajednickog antenskog valovoda i
dipleksera u malosumni pojacivac (LNA). Da hi se vrlo osjetljivi prijemnik (cija
ekvivalentna temperatura suma moze hiti ispod 20 stepeni K !) zastitio od
spoljasnjih smetnji, ispod malosumnog pojacivaca pos~avlja se kvalitetan pojasni
filter (<I>). · postoje i kombinacije frekvencija bliskih uzlaznoj frekvenciji satelita, pa hi
118
Ql1 DIPLEKSER !D2
Sl. 6.9. Primopredajni radiofrekventni diojedne zemaljske stanice
Kako predajnik zemaljske stan ice more ometati svoj prijemnik, iako se uzlazna
samoometanju je nesavrsenost mehanicke konstrukcije zajednickog antenskog
valovoda, koja ga cini nelinearnim elementom, a manjim dijelom i nesavrsenost
pasivnog filtra na ulazu u prijemnik (<1> 2 ), koji zajake pohudne signale moze da
. predstavlja nelinearnost. Nairne, iako su sa teorijskog gledista i valovod i pasivni
filter strogo linearni elementi, u stvarnosti tone mora hiti slucaj. Zhog nesavrsenosti
izrade valovod na svoj im spojevima moze da generira stetne spektralne komponente
intermodulacioni produkti u apsolutnim mjerilima so izuzetno mali (oko 100 i
vise dB ispod nivoa predajnog signala), ali su ipak relativno snami u odnosu na
ekstremno nizak nivo prijemnog signata na ulazu prijemnika. Slicno vrijedi i za
filter na ulazu prijemnika. Zato se pri gradnji zemaljske stan ice izuzetna pozornost
posvecuje tehnolosko-mehanickoj izradi antenskog fidera- valovoda i pasivnog
prijemnog filtra.
Slicna pojava ometanja vlastitog prijemnika u zemaljskoj stanici utoliko je
hlaza ukoliko je predajna frekvencija razlicitija od prijemne.
Slicna pojava samoometanja prisutnaje i u transponderu na satelitu, kada sate lit
koristijedan zajednicki antenski sistem (sazajednickim valovodom i diplekserom)
za predaju i prijem. Medutim, zbog relativno malih dimenzija antena na satelitu,
ekonomski i tehnicki moze biti opravdano da se koriste odvojene antene: jedna za
prijem, a druga za predaju. U tom slucaju, u transponderu ne moze da dode do
vlastitog pobudivanja preko zajednicke RF nelinearnosti~ Medutim, ometanje
transpondera od strane drugih satelita i drugih zemaljskih stanica (preko bocnih
listova zracenja), takoder je prisutno. Stavise, desava se da satelit ude u glavni list
antene zemaljske RR stan ice i tada se satelitski i RR sistemi uzajamno ometaju.
Najzad, postoji i opasnost od jednog specificnog samoometanja satelita. Zbog
nelinearnosti izlaznog TWT amplifikatora na satelitu, u spektru predajnog signala
odredeni intermodulacioni produkti mogli, preko svojih hocnih listova zracenja,
'
119
da udu u prijemnu antenu satelita. Dado toga ne dode, signal na izlazu transpondera
se propusta kro:i pojasni filter koji uklanja parazitne spektralne komponente.Da
se potnenuta ometanja izmedu satelitskih i radiorelejnih sistema drze u dozvoljeriim
granicama, neophodno je postivati medunarodne preporuke u pogledu plana dozvo-
ljenih frekvencija i maksimalno dozvoljenog fluksa snage pojedinih predajnika.
6.4. VISESTRUKI PRISTUP SATELITU
Do sada smo pretpostavljali da posredstvomsatelita komuniciraju samo dvije
zemaljs,ke stan ice, sto bi odgovaralo modelu komuniciranja od "tacke- do- tacke".
Prve veze ostvarene posredstvom telekomunikacionog satelita izmedu Sjeverne
Amerike i Europe, bi~e su tipa od tacke - do - tacke .. Ubrzo je broj zemaljskih
stanica sa obje strane Atlantskog oceana poceo da raste; vise zemaljskih stanica
pocele su da medusobno komuniciraju preko jednog zajednickog sate! ita. Tako je
nastao problem visestrukog pristupajednom satelitu.
Na prvoj etapi razvoja satelitskih telekomunikacija problem visestrukog pristupa
se rjesavao na bazi odranije uhodane zemaljske tehnike radiorelejnog prijenosa,
tj. na bazi frekventne modulacije i frekventne raspodjele kanala (FM/FDM), pri
cemu svaka pristupna zemaljska stanica koristi jednu iii vise svojih frekventno
modulisanih uzlaznih, odnosno silaznih radio frekvencija,
Ovaj pristup je dobio ime visestruki pristup na bazi frekventne raspodjele
kana1la- FDMA. U novije vrijeme pojedinim frekventno raspodjeljenim kanalima
prenose se digitalno modulisani signali.
"Nesto kasnije pocela se razvijati ideja i o visestrukom pristupu na bazi
vrebtenske raspodjele kanala - TDMA, pri cemu se pristupnim zemaljskim
stariicama dodjeljuje odredeni vremenski interval unutar zajednickog satelitskog
rama, tako dajedanjedini digital no modulisani RF nosilac prenosi digitalne signale
svil} pristupnih zemaljskih stanica.
Treci nacin visestrukog pristupa zasniva se na razlicitosti kodova kod
pojedinih zemaljskih stanica, a oznacava se sa CDMA. U zemaljskoj pristupnoj
stanici korisna informacija se prevodi u oblik digitalno modulisanog signata, a
zatim se mnozi svojim specificnim pseudoslucajnim nizom. Postupak visestrukog
pristupa na bazi razlicitosti kodova - C_DMA se koristi iskljucivo u vojnim
satelitskim komunikacijama.
Pristup na bazi frekventne raspodjele
Tehnika multipleksiranja i demultipleks·iranja analognih telefonskih govornih
signala na bazi frekventne raspodjele telefonskih kanala (SSB/FDM), predstavlja
najstariji i n~jrasprostranjeniji tip istovremenog prijenosa vise signata kroz
zajednicki medij. Ova tehnika primijenjenaje i u radiorelejnim telekomunikacijama
nazemlji gdjeje SSB/FDM signal frekventno modulisan mikrovalni nosilac. Tako
su nastali FDM/FM radiorelejni sistemi, koji su posluzili kao osnova za razvoj
satelitskih telekomunikacija.
120
~~osiriv~nj~m konce~cije frek~entnog multipleksa razvijena je prva metoda
za vtsestrukt pnstup satelttu na_ ba~t ~~kventn: raspodjele (FDMA). Prve primj'ene
ove metode odnostle su se na tskljuctvo multtpleksiranje SSB/FM signala putem
rasporedivanja FM signala unutar radiokana\a transpondera. Svaka zemaljska
pristupna stanica je dobijala bar jedan FM val, kako za uzlaznu tako i za silaznu
dionicu.
U novij im rjesenj ima FDMA sistema, analogni FM valje zamijenjen digitalnim
cetverofaznim modulisanim valom (QPSK) koji nosi samo pojedan PCM kodirani
telefonski govorni signal. To je tzv. SCPC sistem koji omogucuje efikasno
koriscenje snage i frekventnog pojasa transpondera.
Moderni telekomunikacioni satelit se odlikuje visekanalnom strukturom (sa
vise transpondera) i viseantenskim sistemom za globalno, zonsko, hemisfersko i
tackasto prekrivanje Zemlje. Uproscena blok shema telekomunikacionog dijela
jednog satelita prikazana je na sl. 6.\ 0. Sate lit ima dvije antene za globalno
prekrivanje; jedna antena prima polarizirani, a druga antena ortogonalno
polarizirani uzlazni sigt1al. Primljeni signal poslije malosumnog predpojacivaca
(LNA), dijeli se ( demultipleksira) bankom filtera naN transponderskih kanala od
kojih je svaki sirok BTP herca. Drugi, ortogonalno polarizirani uzlazni signal na
slican nacin se razdvaja na drugih Nkanala. Poslije promjenjivog pojacanja (kojim
se upravlja sa Zemlje) i poslije dvostruke translacije pojasa (prvi put od RF na
MF i zatim od MF ka novoj radio frekvenciji, sto se vrsi u cilju efikasnijeg
UPRAVL.JANJE R.I>.DIO ANTENSKI
POJ.I>.CANJEM PREKIDACI
/ " FAR
TACKASTO
ZONSKO
HEMISFERSKO
GLOBALNO
TACKASTO
ZONSKO
HEMISFERSKO
GLOBALNO
St. 6./0. 8/ok she rna telekomunikacionog sate/ita
121
medufrekventnog pojacanja), vrsi se pojacanje snage TWTA (amplifikatorom) i
filtracija izlaznim pojasnim filtrom.
Karakteristike pomenutih tipova antena su ilustrirane shematskim prikazima
na sl. .6.11. i sl. 6.12. Na prvoj od ovih slika prikazan je pojas antene za global no
prekrivanje, tj. antene koja svojim snopom prekriva oko 30% povrsine Zemije.
St. 6.11. llustracija globalnog i tackastog prekrivanja Zemlje
Pored toga prikazana sui cetiri podrucja na povrsini Zemlje (A, B, C i D), koja
su prekrivena sa 4 tackaste antene, tj. antene koje imaju uske tackaste snopove
zracenja. Raspored tacaka odgovara telekomunikacionom satelitu INTELSAT IV.,
kada je taj satelit bio lociran iznad Atlantskog oceana. Pojedini precnik jedne
tacke na povrsini Zemlje je iznosio oko 1 800 km,
Si. 6.12. llustracija hemisferskog i zonskog prekrivanja Zemlje
122
Telekomunikacioni satelit INTELSAT V. ima, pored antena za globalno i
tackasto prekrivanje,jos i antene za tzv. hemisfersko i antene za zonsko prekrivanje.
Ove antene na Zemlji ozracuju povrsine predstavljene na sl. 6.12. Za satelit koji
stoj i iznad sredine Atlantika snop zracenja antena za hemisfersko prekrivanje tako
je uoblicen dajedna antena prekriva, u cjelini Europu i Afriku, a druga Sjevemu i
Juznu Ameriku. Pored toga, satelit moze svojim zonskim antenama da posebno
prekriva najnaseljeniji dio svakog od pojedinih kontinenata.
PCM prijenos
. Svaki telefonski govorni signal se prenosi posebnim RF nosiocem, tako da u
odredenom trenutku zemaljska stanica salje prema satelitu samo onoliko
uskopojasnih Uer su modulisani samo jednim telefonskim govornim signalom)
RF nosilaca, koliko to zahtijeva trenutni promet. Na taj nacin se stedi na snazi
predajnika i na sirini zauzetog frekventnog pojasa. Ovaj sistem poznat je pod
oznakom SCPC (Single - Channel - Per - Carrier). Jedna usavrsenija varijanta
SCPC sistemasteklaje narocito siroku primjenu. Toje uredaj za visestruki pristup
po zahtjevu pretplatnika postupkom PCM sjednim telefonskim kanalom po nosiocu
- SPADE. Ustvari, SPADE ujedinjuje princip SCPC postupka s principom TASI.
Ovaj posljednji koristi se uspjesno vee niz godina pri NF prijenosu telefonskih
govornih signa Ia podmorskim kabelima koj i spajaju Europu i Sjevernu Ameriku,
a osnovna odlika mu je da se telefonski korisnik prikljucuje na telefonski kanal
samo u aktivnim intervalima govora. Nairne, kontinualni govor sadrzi pauze izmedu
slogova i rijeci. Ove pauze teorijski iznose do 30% od ukupnog trajanja
kontinualnog govora. Prakticno, u telefonskoj konverzacij i, kada se posmatraju
govorni signali veceg broja telefonskih koi-isnika, prosjecno trajanje pauze prelazi
60% od ukupnog vremena konverzacije, jer se sada dodaju i pauze usljed
razmisljanja i sacekivanja odgovora.
Na taj nacin za npr., 100 telefonskih korisnika koji istovremeno razgovaraju,
potrebno je osigurati sa 40 telefonskih kanala, jer detektor aktivnosti govora
isklj'ucuje datog korisnika sa linije za vrijeme trajanja pauze njegovog govora, i
istovremeno ukljucuje na tu istu liniju nekog drugog korisnika ciji je govorni
signal u posmatranom trenutku aktivan, tj. razlicit od nekog minimalnog praga
diskriminacije. To je ukratko princip TASI sistema koji je omogucio povecanje
broja razgovora po vrlo skupim i malobrojnim podmorskim kabelskim vezama.
Sada se moze objasniti i princip SPADE u satelitskim telekomunikacijama. U
svakoj zemaljskoj stanici vodi se "knjiga" evidencije trenutno slobodnih i trenutno
zauzetih RF kanala, pri cemu jedan telefonski korisnicki signal "zauzima" (tj.
modulise)jedan RF nosilac. Kadajedan telefonski korisnik kojije prikljucen na
zemaljsktt pristupnu stanicu A, zeli da razgovara s nekim drugim telefonskim
korisnikom koji se nalazi u mrezi pristupne stanice 8, onda kontrolni terminal A
(na osnovu stanja u knjizi evidencije) automatski trazi, rezervir~ i dodjeljuje dva
slobodna RF nosioca, za odlazni i dolazni smjer razgovora. Po zavrsetku razgovora
123
ovi RF nosioci postaju slobodni i mogu se dodijeliti, prema potrebi, drugomi
korisnickom paru. . TfiL&FCINSKI KAN.Atl
Po~to se svaki elektricni signal prostire konacnom brzinom c (290 000 km/s) ~
O#U.hi/1
postoje distanca od zemaljske stanice do geostacionarnog satelita .l!~Wfl I .fiiJiWttt
~
35784 km < d< 41643 km
i relacUe

t
( prost.) = dl +d
__ 2_
c

gdje je: d 1 - distanca po uzlaznoj dionici,

d 2 - distanca po silaznoj dionici.
Znaci vrijeme prostiranja elektromagnetskih signala izmedu dvije zemaljske
pristupne stan ice je
247 m/s < t(prost.) < 287 m/s,
To znaci da signal rezerviranja, kojim stanicaA trazi od stanice B da rezervira
slobodan RF nosilac, putuje od stanice A do B u prosjeku oko 250 m/s, a isto
toliko vrijeme je potrebno da u stanici A stigne potvrda o rezerviranju, pa tek onda
kontrolni terminal A dodjeljuje opabrani par RF nosilaca korisniku koji je trazio
vezu i njegovom sagovorniku. Medutim, maze se desiti da za vrijeme dok signal
rezerviranja putuje iz stanice A u stanicu B, neki drugi kontrolni terminal vee
~»~fltfr ~:o ~~
.(It, •ttr
4JPJ liNt
'01~' ·Ilk 4' t't3 ·~;{
St. 6./3. Frekventni plan raspoqjele telefonskih kana/au transponderskom sistemu "Spade"
Veliki broj od 800 telefonskih kanala uz maksimalno 800 pristupnih zemaljskih
stanica po transponderskom 36 MHz sirokom kanalu predstavlja skoro dvostruko
povecanje kapaciteta i stostruko povecanje broja mogucih zemaljskih pristupnih
stanica i.J odnosu na situaciju kada se koristi cisto analogna FM/FDM tehnika.
Ova komparacija cisto analognog i analogno - digitalnog FDMA postupka
ponov\jenaje i u tabeli, gdje BRF oznacava sirinu pojasa modulisanog RF signala,
NTK je broj telefonskih kanala, a Z je najveci moguci broj pristupnih zemaljskih

zau~me traieni RF nosilac u stanici B. U tom slucaju, stanica A pos\at ce poslije stanica.
500 m/s zadrske ponovno signal rezerviranja trazeci sada neki drugi slobodan RF Pored povecanja broja telefonskih kanala SPADE donosi i znatnu ustedu na
nosilac. Posta se trazenje slobodnih RF nosilaca u knjizi evidencije traZi sohasticki, ukupno potrebnoj RF snazi, jer seRF nosilac ukljucuje samo u vremenu dokje
malaje vjerojatnoca dana ponovljeni signal rezerviranja dade negativan odgovor. telefonski razgovor aktivan tj. samo u 40% od ukupnog vremena razgbvora dva
Korisnicki telefonski signal prije ukljucivanja u SPADE sistem, mora da bude korisnika. Cim detektor aktivnosti govora otkrije pauzu, iskljucuje seRF nosi\ac
vee digitalizovan postupkom PCM sa 8 bita po odmjerku, uz frekvenciju da bi se ponovo ukljucio tek kada govorni signal poraste iznad nekog unaprijed
odmjeravanja.fo = 8000 odmj./s. Takav 64 kb/s korisnicki signal digital no modulise
(postupkom QPSK) dodijeljeni mu RF nosi\ac. Rezultujuci modulisani RF signal Tabela poredenja analogne i digitalne verzije FDMA sistema
ima digitsku brzinu od 32 kBd uz sirinu modulacionog spektra od oko 38 kHz.
Zbog nestabilnosti nosece frekvencije u transponderu, ovome se dodaje 7 kHz Pojednom -I
zastitnog razmaka. Zato je u SPADE sistemu razmak izmedu susjednih RF nosilaca Po jednom RF nosiocu transponderskom kanalu
Modulacija I
Tip (BTP = 36 MHz)
45 kHz, pa u jed nom transponderskom kanalu sirine 36 MHz maze da se smjesti I
ukupno 800 SCPC telefonskih signala (400 odlaznih i 400 dolaznih), kako je to Zpristup
BRF NTK NTK
predstavljeno frekventnim planom na sl. 6.13. Signalizacija u zajednickom kanalu
"CSC" sirine 160kHz, vrsi se bitskom brzinom od 128 kb/s. Ovim kanalom (pored Analogna FM/FDM 2,5 MHz 24 14 336
prijenosa standardnih telefonskih kriterija) vrsi se i medusobno obavjestavanje (SSB/FM) 5,0 60 7 420
svih pristupnih stanica o slobodnim i zauzetim RF nosiocima i prenosenje "signala
rezerviranja" i "signala potvrde". Digitalna Spade O,o45 MHz I 80~ 800
(PCM/QPSK)
L _ _ _ _ _ _ --- -

124
125
usvojenog praga. Na taj nacin se postize usteda od preko 4 dB na snazi TWTA
(amplifikatora) na zemlji ina transponderu. Takoder se smanjuje (za 3 dB) i snaga
najstetnijih intermodulacionih produkata zbog stohastickog "sjeckanja"
modulisanog RF signala u ritmu pauza govornog signala.
Pristup na bazi vremenske raspodjele
U cilju prevazilazenja nedostataka FDMA, i u cilju potpunijeg uklapanja
u
satelit,skih kornunikacija tehniku digitalnog prijenosa koje se nezaddivo siri u
zemaljskim sistemima veza, razradeni su postupci visestrukog pristupa satelitu na
bazi vremenske raspodjele - TDMA.
Princip TDMA objasnit cemo uz pomoc dijagrama sa sl. 6.14: Pretpostavimo,
da tri zemaljske staniceA, B i C komuniciraju posredstvom satelita. Pretpostavimo,
takoder, da se radi o prijenosu telefonskih govornih signala koji se prema
standardima PCM/TDM postupku odmjeravaju u intervalima T0 = 125 f.!S, kodiraju
sa 8 bita po odmjerku i multipleksiraju unutar "zemaljskog" PCM rama. U svakoj
pristupnoj zemaljskoj stanici tako formirani PCM signal, zajedno sa dopunskim
adresama za identifikaciju upisuje se relativno sporim ritmom (ovisno od
hijerarhijskog nivoa) tokom satelitskog rama, Tr = k T0 (k = 1, 2, ... ) sekundi, u
elasticnu memoriju iz koje se relativno znatno brzim ritmom iscitava u odredenom
trenutkti narednog satelitskog rama. Tako nastaje u odnosu na interval ~ kratak
"paket" impulsa koji modulisu RF nosilac. Usmjerenom antenom zemaljske stan ice,
"paket" impulsa se salje uzlaznom dionicom prema satelitu. Ovaj paket RF impulsa
dobio je posebno ime "BERST" (engleski "burst"- prasak). · b) kodirani signal za definiranje pocetka bersta;
i
'~
L
;{I
s~' II
t I I Odgovarajuci format preambule predstavljen je u donjem dijelu na slici.
~
ll/:
sB I I
ifI
s. I cetverofaznog tastovanja mikrovalnih nosilaca, pa se QPSK demodulator mora
sI
t ~
I I q I 'I lli
b
Sl. 6.14. Osnovni princip "visestrukog pristupa po vremenu" - TDMA
Kako to ilustrira slika, svaka zemaljska pristupna stanica u odredenom
vremenskom intervalu salje svoj berst. Trenuci odasiljanja bersta taka su odabrani
da u transponder nikada ne stizu dva bersta istovremeno. Zbog pogonske sigurnosti
126
izmedu berstova postoje odredeni zaStitni vremenski intervali. Kako je to na slici
nagovijesteno, berstovi grupe zemaljskih stanica koje medusobno komuniciraju
preko posmatranog transpondera na satelitu, po pravilu, ne popunjavaju do kraja
raspolozivi interval TJ' nego se obicno ostavlja izvjesna rezerva za eventualno
prihvatanje drugih zemaljskih stanica iii za trenutno povecanje prometa unutar
date gmpe pristupnih stanica.
Transponder, ukoliko mu predajna antena nije ostro usmjerena, vraca sve
berstove, tako da svaka zemaljska stanica prima u intervalima od po ~ sekundi
skup berstova (tj. satelitski ram), pa odabira onaj koji je toj stanici namijenjen.
Odabiranje bersta se vr~i na osnovt.i vremenskog poloiaja bersta u satelitskom
ramu iii na osnovu posebne adrese koja se prenosi u tzv. "preambuli", tj. u nizu
impulsa na pocetku svakog bersta.
Stniktura jednog rama je data na sl. 6.15. Transponderski ram u trajanju ~ =
125 f.!S podijeljenje na 25 vremenskih kanala (prvi red na slici). U svakom tom
vremenskom kanalu moze se smjestiti po jedan berst zemaljske pristupne stanice.
Na pocetku svakog bersta nalazi se "preambula" (srafirani clio), a zatim slijedi
standardni format zemaljskog PCM rama koji u posmatranom primjeru sadrzi 120
TDM telefonskih kanala. Preambula sadrii sve potrebne informacije za pravilan
rad sistema.
To su:
a) signali za sinhronizaciju noseceg vala i za sinhronizaciju digitskog takta;
c) kodirani signal adrese posiljaoca;
d) signal za promjenu raspodjele zona u satelitskom ramu i
e) signal za uspostavljanje i raskidanje veze.
(a) Signali za sinhronizaciju
Da bi se izbjegle teskoce oko odriavanja sinhronizma izmedti pristupnih stanica
i satelita, prakticno rjesenje je nadeno u tome da svaki berst svaki put ponovo
uspostavlja sinhronizam u zemaljskom prijemniku. Nairne, impulsi od zemaljske
stanice do transpondera i nazad, po pravilu, prenose se optimalnim postupkom
dovesti u sinhronizam na pocetku svakog primljenog bersta. Za uspostavljanje
sinhronizacije lokalnog mikrovalnog oscilatora i lokalnog takt generatora sluzi, u
ovisnosti od ulaznog odnosa signal - sum, kraca iii duza povorka digita. u
posmatranom primjeru, za sinhronizacijuje rezervirano 20 bita u trajanju od 20 ns.
(b) Kodirani signal za definiranje pocetka bersta
Ovaj signal ima funkciju da omoguci prijemniku da tacno definira pocetak
prve kodne rijeci u berstu, tj. da osigura mogucnost demultipleksiranja i dekodiranja
PCM rama. Razumije se, signal koji odreduje pocetak bersta treba.da bude dovoljno
zasticen da smetnje ne bi poremetile rad sistema. Sa 12 bita u kodnoj rijeci moze
se osigurati prepoznavanje i korigiranje dva pogresno prenesena bita. Da bi se
127
 smanjila vjerojatilOca pogresnog prijema ovog signala, dekoder promatra berst
samo za vrijeme trajanja odredenog vremenskog"prozora" kada se ocekuje dolazak
preambule. ·
'
(c) Kodirani signal adrese posiljaoca
Ovaj signal sadrzi 5 bita i ima namjenu da omoguci prijemniku da iz skupa
· berstova odabere onaj koji trazi.
, (d) Signal za promjenu raspodjele vremenskih kanala CENTRALNI
TRANZITNA
Sa dva bita ovim signalom predajnik obavjestava satelit da li zeli skracivanje CENTRALA MONITOR
iii prosirivanje bersta, a takoder, u slucaju prekida veze, salje znak za alarm.
(e) Signal za uspostavljanje i raskidanje veze
Ovaj signal sadrzi jedan bit i sluzi za medusobno komuniciranje pristupnih
stanica koje preko transpondera uspostavljaju 4-zicnu telefonsku vezu.
PCM EL I I I 4-PSK
Najzad, na pocetku preambule postoji zastitni razmak koji je potreban zbog L----1 (PRIJEM] MEM. ~ DEMOD.
MF
varijacija u vremenu prostiranja signata na putu od zemaljske stan ice do sate! ita.
.f' 125 ~

rn"' St. 6.16. Osnovna blok shema zemaljske stanice

~
------

------
GHz i dalje salje preko antenske skretnice i usmjerene antene prema satelitu. U
prijemnom dijelu procesi su inverzni: demodulirani i dekodirani pritocni simboli
/ ____
9
wa1 2 3
1 1 11
- --: - _
]] bersta upisuju se u prijemnu elasticnu memoriju iza koje ·se relativno sporo
iscitavaju i salju prijemnom PCM terminalu. Centralni monitor je povezan s
0.48 ~ tranzitnom centralom od koje dobija i kojoj salje informacije 0 potrebnom
povecanju iii smanjenju prometa.
1 2
8 BITA 20 BITA 12 BITA 5 BITA B B

ADRESA
u
sp
F
0
6.5. ORGANIZACIJA TDMA SISTEMA
ZA!;TITNI SIGNALIZA KODZA POSILJA- R
STAAT BERSTA 0 u
INTERVAL SINHRONIZACIJU NOSIOCA DCA s A Organizacija INTELSAT-ovog TDMA rama prikazana je ria sl. 6.17. Ram
..., T.
v
T
6 pocinje tzv. referentnim berstom (RB 1), a zbog vece pouzdanosti rada obicno postoji
E E
z R
E s
T
i ponovljeni drugi referentni berst (RB 2). Zatim dolazi niz od Z prometnih berstova.
A
Broj Z, po pravilu-je jednak broju pristupnih zemaljskih stanica. Lokacija
Sl. 6./5. Struktura satelitskog rama u TDMA sistemu prometnog bersta u TbMA ramuje odredena vremenom zadrske bersta u odnosu
na pocetak referentnog bersta, tj. vremenom T" T2 , ••• , Tz. Prometni berst koji
dolazi od neke "nase" zemaljske stan ice, sastoji se od preambule i od odredenog
Trajanje preambule u posmatranom sistemu iznosilo je oko 15% od trajanja bersta,
broja pritocnih bita. Nasa zemaljska stanica salje svoj berst svim drugim pristupnim
sto je dovodilo do odgovarajuceg smanjenja-kapaciteta raspolozivog prijenosnog
zemaljskim stanicama preko posmatranog transpondera.
sistema.
Usvojeno je da trajanje satelitskog rama Trbude 16 puta duze od trajanjajednog
Blok shema jedne zemaljske stan ice u posmatranom TDMA sistemu izgleda
zemaljskog rama (T0 = 125!J.s), tj. ·
kao na sl. 6.16. Telefonski govorni kanali normal nose kodiraju i upisuju u elasticnu
memoriju (EI.mem.). Po komandi centralnog procesora memorija se brzo iscitava, Tj= 16 T0 = 2 ms,
da bi njen sadr:laj modulisao QPSK modulator kciji radi na medufrekvenciji 70 iii
140 MHz. Medufrekventni signal se transponira na mikrovaln.u frekvenciju reda

128 129
sto je ujedno i trajanje jednog zemaljskog nad-rama ( u europskom CEPT-ovom je preuredeni raspored bita u zemaljskom nad-rainu koji je pripremljen za
primarnom PCM sistemu). Tako dugo trajanje satelitskog rama osigurava njegovu odasiljanje u berstu: 4 096 bita u zemaljskom nad-ramu rasporedeno je u 32
visoku efikasnost i pri velikom broju pristupnih stanica. vremenska satelitska kanala (SC) u svakom po 128 bita, pri cemu svih tih 128 bita
potjecu iz istog zemaljskog vremenskog kanala. N~zad u donjem redu eksplicitno
? ! ' - - - - - - TRA.JANJE SA TELITSKOG RAMA ~ je prikazan raspored kodiranih odmjeraka (po 8 bita) u svakom pojedinom
REF. BERST __~, PROMETNI BERSTOVI satelitskom kanaiu. Vidimo da su odmjerci jednog te1efonskog kanala poredani
'1
onim redom kojim su usli u memoriju zemaljske stanice.

EJ 8 lpream.l z~d_ 1 llpream.j . z~~ 2 llpream.l zs0~z I 2rno "f20.83:! Mbls- 241GS4 b~~

1
L

t~"D-RAM I 2. Zf:M NAO.fiMI I =-= = -= I 59. ZEN NAD-IW-4 I

t"-: ,
,,_ Zf:M (<I}
•/

J .l -,!'------
.
2 m• •2..041! Mbh

LZEid. RAM I 2.ZEM. AAM

1,1!3~~1o@71ef-li€ 1 ~1~ 4 1~!11 8 1 -I~
I:
~

----
4091>

:. :
b~ ---------,of
11&. ZEM RAM
:£1*1 5M?J!~·I§
I (b]

St. 6.17. Struktura satelitskog rama u sistemu INTELSAT V r~~~

r - r ............ -- -
__j/1
,...__.
(<>)
Da bi se osigurala kompatibilnost europskih i americkih PCM sistema usvojeno
je da bitska brzina u satelitskom ramu vbf, bude tacno 59 puta veca od bitske
brzine europskog primamog PCM sistema (vh = 2,048 Mbit/s), tj.
(d]

vh1 = 59· 2,048 = 120,832 Mb/s.

Sl. 6.18. Raspored bita i satelitskih kana/a u s/ucaju prikljucenja europskog, primarnog PCM
Prema tome, ukupan broj bita ujednom satelitskom ramu iznosi: sistema u sistemu INTELSAT V

b1 = Tfvh1 = 241 664 bita.

S druge strane, u europskom primarnom PCM sistemu u intervalu
~ = 2 ms, odnosno za vrijeme jednog zemaljskog nad-rama, ima ukupno
2 ms · 2,048 Mb/s = 4095 bita,
iii 512 odmjeraka, pri cemu je svaki odmjerak kodiran sa 8 bita. Posto je broj
vremenskih kanala u europskom primarnom PCM sistemu Z = 32, usvojeno je da
vremenski satelitski kanal (skraceno "SC") sadrzi svih 16 odmjeraka jednog
zemaljskog vremenskog kanala u datom nad-ramu, Zato je usvojeno da broj bita u
jednom vremenskom satelitskom kanalu bude:
hsc = 16 · 8 = 128 bita.
Ovi biti predstavljaju sukcesivni niz kodiranih odmjeraka. Navedeni brojevi
bita i njihov raspored prikazani su na sl. 6.18. U gornjem redu, shematski je
predstavljen satelitski ram koji sadrzi 241664 bita, sto je ekvivalentno sekvenci
od 59 zemaljskih nad-ramova. U drugom redu, predstavljen je prirodni niz od 16
zenialjskih ramova, u svakom zemaljskom ramu ima 256 bita. Ukupno 16 · 59 =
994 zemaljskih ramova popunjavajedan satelitski ram. U trecem redu, predstavljen
Posto se digitalni prijenos u satelitskim telekomunikacijama skoro u svim
slucajevima vrsi postupkom QPSK modulacije, po kojem jedan digit (tj. jedan
simbol) zamjenjuje 2 bita, svi do sada pomenuti brojevi bita mogu se lako pretvoriti
u brojeve digita (iii simbola). Tako, naprimj"er, odmah nalazimo:
Broj dig ita u jed nom sa tel. kanalu = 1/2 hsc = 64 digita.
Slicno, digitska brzima u satelitskom ramu je:
I
vd1 = vb1 = 60.416 MBd.
2
Tehnickaje praksa da se svi parametri koji opisuju strukturu satelitskog rama
iskazuju u simbolima. Naprimjer, obicno se k3Ze daje preambula bersta sastavljena
od simbola N,p1-eam.1.. i da J. e ukupan broj simbola u J. ednom berstu:
1
1 .
N(bersf) = -bscNsc + N( pream) I szmbola I.
2
Pri tome je N.~c- broj satelitskih kanala koji se salju u pritocnom dijelu bersta
(od jedne pristupne stanice prema drugoj). U realnom sistemu broj simbola u
preambuli dostize:
N(p,am) = 280 lsim·bola/,

130
131
 a broj simbola u referentnom berstu na pocetku satelitskog rama: satelitskog rama) da posalje stanici B ukupno 2 ms x 2,048 Mb/s = 4 096 bita iii
N(ref.hew) = 288/simbola/. 2 048 pritocnih simbola, razdijeUenih u 32 satelitska kana Ia, jer je:
2048
Zastitnom razmaku izmedu dva susjedna bersta dodjeljeno je: Nsc = - - = 32/simbola/.
64
N(za.<tilno) = 60 /simbola/. kako je to vee bilo prikazano na sl. 6.18. (c). Tada nalazimo broj simbola u berstu:
S ovim tehnickim podacima ispisat cemo izraz za efikasnost satelitskog rama: N (herst) = 64 X 32 + 280 = 2328/simbola/
) _ VdfTJ- Z( Nr pream J + N(:astitJ- 2( N(ref.berst) + N(:astitno J paje trajanje takvog prometnog bersta:
qTDMA - vdf Tf T = N(berst J = 2328 x10-6 = 38 33 8
( berst ) V 64 416 ' f-l .
df '
gdje je: Z - broj prometnih berstova, odnosno broj pristupnih stanica u Posto je trajanje rama T1 = 2 ms, zakljucujemo da posmatrani TDMA sistem
zemaljskom ramu. moze prihvatiti po jendom transponderu 50 pristupnih zemaljskih stanica sapo 32
Ispred zadnjeg sabirka u brojniku stoji faktor 2, jer se iz razloga sigurnosti telefonska kanala (u jednom smjeru). Medutim, broj ostvarenih telefonskih
obicno koriste 2 referentna bersta. razgovora po transponderu moze biti bar dva puta veci, ako se koristi postupak
Ako u posljednjem izrazu uvrstimo numericke vrijednosti, onda dobijamo (za digitalne interpolacije u pauzama govornog signala (SPADE sistem).
Tr= 2 ms) debljom linijom izvucenu krivulju efikasnosti na sl. 6.19. S druge strane, Najzad, treba reci i o kompatibilnosti posmatranogTDMAsistemasaamerickim
z
za fiksno = 16 dobit cemo tanje izvucenu krivulju na istom dijagramu. i japanskim T sistemima, koji u prvoj hijerarhijskoj ravni imaju bitsku brzinu vh =
1,544 Mb/s. Tijekom trajanjajednog satelitskog rama T-1 sistem imat ce ukupno
%
EFIKASNOST 2 ms x 1,544 Mb/s = 3 088 bita spremnih za odasiljanje u berstu. S druge strane,
RAMA posto u zemaljskom ramu T-1 sistema ima \93 bita (24 kanala po 8 bita + 1 bit za
100
sinhronizaciju), vremenskom intervalu ~= 2 ms odgovara tacno:
' . . 3088
90 ( Bro1 zemaljskzh T - 1 ramova 1 = -·- = 16 '
'J !I 193
pa je time osigurana kompatibilnost americkih, japanskih i europskih PCM

~-16
80
sistema.

70 Pitanja
I. Kakav je to sinhroni satelit?
2. Kakav je to subsinhroni satelit?
60 3. Kakav je to stacionarni satelit?
4. Sta je nadir?
TRAJANJE RAMA Tf 5. Koji su osnovni dijelovi predajne i prijemne zemaljske stanice?
50L---~---+----~--+----+--~r-7-
6. Staje transponder i od cega se sastoji?
05 1.0 1,5 2,0 2,5 ms 7. Za5to dolazi do interferencije signata?
BROJ PROMETNIH BERSTDVA z 8. U cemu se sastoj i princip visestrukog pristupa na bazi vremenske raspodjele kanala?
I 4 8 1'2 1'6 2o 24 2's 3z 3s 4o > 9.
I 0.
U cemu se sastoji princip visestrukog pristupa na bazi frekventne raspodjele kanala?
Kakvo je global no, a kakvo tackasto prekrivanje?
St. 6. 19. Efikasnost iskoriscenja satelitskog rama u funkciji trajanja ram a (f), odnosno broja II. Kakvo je hemisfersko, a kakvo zonsko prekrivanje?
prometnih berstova (Z) 12. Staje SPADE?
13. Kako izgleda struktura satelitskog rama TDMA sistema?
14. Kakav je format preambule?
Poznavajuci prethodno nabrojane numericke vrijednosti moze se odrediti i . 15. Staje berst?
ukupan broj simbola u jed nom prometnom berstu. Naprimjer, ako zemaljska stanica '16. Koji su osnovni dijelovi jedne zemaljske stan ice u TDMA sistemu i staje zadatak
A radi sa drugom zemaljskom stanicom B na nivou primarnog PCM 30/32 sistema, pojedinog dijela? . '
onda stanica A mora u svakom intervalu od po 2 ms (koliko iznosi trajanje

132 133
 LITERATURA SADRZAJ

I. Analogni modulacioni i demodulacioni postupci 5

I. Branko Vidmar, dip I. ing.: VISOKOFREKVENTNA TELEFONIJA, Skolska knjiga Zagreb. 1.1. Amplitudna modulacija i demodulacija 6
Prstenasti modulator .......... . 12
2. Dipl. ing. Dragan Seguljev: VISOKOFREKVENTNE VEZE, za treci razred usmerenog
Pasivni dvostruko uravnotezeni modulator 12
obrazovanja elektrotehni~ke struke za zanimanje elektromehani~ar TT uredaja, Zavod za
1.2. Frekventna modulacija i demodulacija 14
izdavanje udzbenika i nastavna sredstva Beograd.
1.3. Fazna modulacija i demodulacija 17
3. Mr. Radivoje Filipovic, dipl. inz. Dragan Seguljev, dip!. inz.: OSNOVI VISOKO- Pitanja 20
FREKVENTNIH VEZA (Visokofrekventna telefonija i usmerene radiorelejne veze), Novinsko-
2. Multipleksni prijenos ·············································'····················································· 21
.izdava~ko pereduzece Tehni~ka knjiga- Beograd.
2.1. Diferencijalni sistem ....................................................................................................... 23
4. Savezni sekretarijat za narodnu odbranu: OSNOVI VISOKOFREKVENTNE TELEFONIJE I Transformatorski diferencijalni sistem ........................................................................... 23
TELEFONSKI UREDAJI I USMERENE RADIORELEJNE VEZE I RADIORELEJNI Otporni~ki diferencijalni sistem ..................................................................................... 24
UREDAJI, Vojna stamparija Split. 2.2. Visestruka modulacija .................................................................................................... 24
Kanalni pretvarac (modem)- formiranje primarne grupe ............................................... 25
5. V. Damjanovic, M. Stojanovic, M. Ristic: TELEKOMUNIKACIONA TEHNIKA, Za III stepen
Formiranje primarne grupe direktno modulacijom ......................................................... 25
stru~nosti, Zajednica JZ - Beograd.
Formiranje primarne grupe predgrupnom modulacijom .................................................. 27
6. Dr. Inz. Dobrivoje T. Jovanovic: ELEKTRONIKA I TELEKOMUNIKACIJE, Gradevinska knjiga Formiranje primame grupe sa predmodulacijom ............................................................ 28
-Beograd (Univerzitet u Kragujevcu). Formiranje sekundarne grupe ......................................................................................... 30
Formiranje tercijalne gmpe ............................................................................................ 31
7. Dr. ing. Georgije Lukatela, dr. inz. Dusan Drajic, dr. inz. Grozdan Petrovic, dr. inz. Rade Petrovic:
p!GITALNE TELEKOMUNIKACIJE, Izdavacka radna organizaeija Gradevinska knjiga - Formiranje kvartalne gmpe A ......................................................................................... 31
Automatska regulacija nivoa osnovne grupe pomocu pilota .......................................... 32
Beograd.
Formiranje velikih sistema ............................................................................................. 33
8. Dr. in g. Ilija S. Stojanovic: OSNOVI TELEKOMUNIKACIJA, Gradevinska knjiga- Beograd. 2.3. Tekfonski visekanalni sistemi za rad po zracnim vodovima .......................................... 35
2.4. Telefonski visekanalni sistemi za rad po kabelima ......................................................... 35
2.5. Medupoja~ivaci .............................................................................................................. 37
2.6. Generatori nosecih frekvencija ....................................................................................... 38
2.7. Prijenos signalizacije ...................................................................................................... 41
Pitanja ............................................................................................................................ 43
3. Modulacija i demodulacija u digitalnim komunikacijama ......................................... 44
3.1. Digitalni prijenos u transponovanom obliku .................................................................. 46
3.2. lmpulsne modulacija ...................................................................................................... 47
3.3. Klasifikacija postupaka digitalne modulacije ................................................................. 49
Postupci amplitudne modulacije .................................................................................... 49
Postupci frekventne modulacije ..................................................... c............................... 50
Postupci fazne modulacije .............................................................................................. 53
3.4. Odmjeravanje ................................................................................................................. 54
3.5. Kvantizacija i kompresija .......................................................... :.................................... 56
Neuniformno kvantiziranje .............................................................................................. 59
Kompresija kao ekvivalent neuniformnog kvantiziranja .................... :........................... 62
3.6. Kodiranje ........................................................................................................................ 64
Klasifikacija PCM kodera .............................................................................................. 65

134 135
 3.7. Delta modulacija 68
Ordinarna delta modulacija 68
Pitanja 71
4. Hijerarhija u multipleksu sa TDM 72
. 4.1. Primarni PCM sistemi 72
4.2. Hijerarhijski nivoi u TDM-u 76
Pitanja 80
5. 'Usmjerene radiorelejne veze ........................................................................................ 81
5."1. Uloga radioretejnih veza ..................................................... , .......................................... 81
CClR referentno kolo za multipleksni telefonski signal sa
frekventnom raspodjelom kanala .................................................................................... 81
Radioprogramski kanal ................................................................................................... 82
CCIR referentno kolo za TV signal ................................................................................ 83
5.2. Prostiranje elektromagnetskih valova ............................................................................. 85
5.3. Aktivne mikrotalasne komponente ................................................................................. 85
Klistron .......................................................................................................................... 87
Cijev sa progresivnim valom .......................................................................................... 87 ·
5.4. Valovodi ......................................................................................................................... 87
5.5. Antene ............................................................................................................................ 88
Helikoidna antena ........................................................................................................... 89
Antene sa parabolicnim reflektorom ...................... :....................................................... 89
Horn antene ........................................................................ .... :.. ..................................... 90
5.6. Profit trase radiorelejnih veza ......................................................................................... 91
Crtanje profila trase ........................................................................................................ 91
5.7. Atmosferska refrakcija ................................................................................................... 94
5.8. Slabljenje elektromagnetskih valova u slobodnom prostoru .......................................... 94
5.9. Frenelove zone ............................................................................................................... 95
5.10.: Difrakcija ....................................................................................................................... 98
5.11. Refleksij a - upotreba reflektora .................................................................................... I 00
Slabljenje koje unosi jedan reflektor ............................................................................ I 02
Slabljenje koje unose dva reflektora ............................................................................ 103
5.12 .. Pojava fedinga ............................................................................................................. 106
Metode za neutraliziranje u~jecaja fedinga ............................, ..................................... 107
Pitanja ............................................................................................._. ............................ 109
6. Satelitske komunikacije ............................................................................................. 110
6.1. Geostacionarna orb ita.................................................................................................. 113
6.2. Osnovni prijenosni sistem ........................................................................................... 116
6.3. lnterferencija signala ................................................................................................... 117
6.4. Visestruki pristup satelitu ............................................................................................ 120
Pristup na bazi frekventne raspodjele .......................................................................... 120
PCM prijenos .............................................................................................................. 123
Pristup na bazi vremenske raspodjele .......................................................................... 126
6.5. Organizacija TDMA sistema ....................................................................................... 129
Pitanja ......................................................................................................................... 133
Literatura ........................................................................ ~ ............................................. 134

136