2

SKRIPTA IZ LJEKOVITOG BILJA

-OPŠTI DIO-

Mart, 2012
 2

ISTORIJAT KORIŠĆENJA LJEKOVITOG I AROMATIČNOG BILJA

Ljekovitost biIja iz spontane flore i njegova primjena u terapijske svrhe, poznati su od

davnina. Jos su drevni narodi znali za ljekovita svojstva raznog bilja. Zbog istih tih svojstava ono
se koristi i u savremenoj civilizaciji. Arheološka istraživanja su pokazala da su Vavilonci i Asirci
primjenjivali ljekovite biljke, među njima i one koje se i danas koriste u medicinske svrhe
(velebilje, tatula, lan, itd.). Mnoga saznanja o ljekovitim biljkama iz Asirije su doprla u Egipat,
gdje je skoro 4000 godina p.n.e. opisano nekoliko stotina ljekovitih biljaka. Najveći
staroegipatski papirus - Ebersov Papirus (datira iz1550 godine p. n.e.) sadržao je neku vrstu prve
farmakopeje. Egipćani su bili poznati po vještini balsamovanja, destilovanju mirisnih voda i
izradi parfema od aromatičnog bilja, i pri tome su primjenjivali mnoge ljekovite biljke koje su i
danas u upotrebi (aloja, nana, bokvica, mak, bunika, anis ... ). Prvi pisani podaci o korišćenju
ljekovitih biljaka u kineskoj narodnoj medicini potiču iz trećeg milenijuma p.n.e. Imperator Kin
Nong poznavao je preko 100 ljekovitih biljaka. Shen Nung, imperator iz Shen Nung dinastije
(poznat iz mitologije kao bog vjetra i zaštitnik farmacije) gajio je, upotrebljavao i napravio
kolekciju samoniklog ljekovitog bilja. Njemu se pripisuje otkriće čaja. Legenda kaže da je Shen
Nung stalno pio vruću vodu vjerujući da će ga ona zastititi od bolesti. Jednog dana obilazeći neku
svoju provinciju naredio je slugama da mu pripreme ključalu vodu. Vatra je potpaljivana granama
kamelije i nekoliko listova je upalo u ključalu vodu i obojio je. Kada je probao tečnost znao je da
je otkrio nešto veoma važno. Oko 2600 godine p.n.e. u Kini se pojavila knjiga pod nazivom Nej
Czin sa opisom čak oko 900 vrsta ljekovitih biljaka. Poznavanje ljekovitog bilja i njegove
upotrebe bilo je, u doba starih civilizacija,vezano za misticizam i vjerske obrede. Vršioci ovih
obreda, vračevi i sveštenici, uživali su najviše privilegije i počasti. Zbog toga je pripremanje
ljekovitih napitaka i melema čuvano kao tajna.
Sveukupnim razvitkom prirodnih nauka i filozofije u Staroj Grčkoj, farmacija se posmatra na nov
način, bez misticizma. Veliki grčki filozofi PIaton (427-327 p.n.e.) i Aristotel (384-322 p.n.e.)
bili su takođe ljekari i prodavali su lijekove. Znali su za djelovanje opijuma, kičice, pelina.
Hipokrat (460-377 p. n.e.) je najslavniji anticki ljekar i nosi ime "oca medicine". Pripadao je
ljekarskom staležu koji je, kako se vjerovalo, osnovao Eskulap, grčki bog zdravlja. Hipokratova
 2

jdela sadrže podatke o 300 ljekovitih biljaka podjeljenih po farmakoloskom djelovanju. Njemu se
pripisuje preko 60 medicinskih spisa. "Hipokratovi zapisi" predstavljaju zbir različitih djela
brojnih autora, tako da se ne može sa sigurnošcu reći koje je od njih napisao sam Hipokrat.
Najznačajniji antički botaničar Teofrast (371-286 god. p.n.e.) je bio Aristotelov učenik. Zajedno
sa svojim učenicima osnovao je prvu botaničku baštu u Atini. U svojim djelima De historiis
plantarum i De causis plantarum opisao je preko 500 biljaka, među kojima i za to doba,
najznačajnije, ljekovite biljke. Dugo vremena Theofrastov rad je bio nezamjenljiv u proučavanju i
razumijevanju botanike. Sigurno najpoznatiji i najznačajniji poznavalac ljekovitog bilja i liječenja
biljem u Starom vijeku bio je Grk Pedanius Dioscorides Dioskorid. On je pratio rimske trupe kao
vojni ljekar. Imperator Neron mu je omogućio da proučava osobine i upotrebu mnogih ljekovitih
biljaka. Odlični opisi, oko 600 biljaka, uključujući žalfiju, korijander, majoran, nanu, mrazovac i
mnoge druge nalaze se u njegovom djelu De materia medica. Djelo je napisano u 5 knjiga, oko
77 godine. U petoj knjizi djela, Dioskorid po prvi put detaljno opisuje sva ljekovita sredstva
biljnog i životinjskog porijekla, koja su se u to vrijeme koristila. U tom djelu se navodi oko 800
vrsta ljekovitih biljaka, a njihova ljekovita svojstva opisuju vrlo detaljno. Podaci iz njegovih
knjiga su korišćeni od strane srednjovjekovnih autora knjiga o ljekovitim biljkama. Ovo
originalno djelo prevedeno je na mnoge jezike i više od 15 vjekova je predstavljalo osnovu
farmakologije i medicinske prakse. Autor koji se mora spomenuti zbog svog specifičnog načina
proučavanja biljaka sa aspekta njihove upotrebe, jeste Plinije Stariji. Bio je savremenik
Dioskorida. U svom djelu Historia naturalis (u 37 knjiga) piše o ljekovitom bilju gdje je opisao
oko hiljadu biljaka. Dioskorid i Plinije Stariji su u svojim djelima objedinili skoro sve tadašnje
znanje o ljekovitom bilju i liječenju njime. Čuveni rimski ljekar Galen (129-210) određuje način
spravljanja lijekova od ljekovitog bilja. U svojim djelima je tvrdio da se u biljkama pored
korisnih nalaze i štetne materije koje je neophodno odstranjivati. On je prvi uveo u praksu
primjenu ekstrakcije ljekovitih biljaka, a ti proizvodi, odnosno ekstrakti, dobili su naziv
"Galenski preparati". Galenovi recepti i uputstva najčešće zahtjevaju korišćenje većeg broja
različitih jedinjenja, koja tek pomješana daju zajedničko dejstvo. Njegova uputstva za korišćenje
ljekovitih biljaka zadržala su se u medicini preko hiljadu godina. Indija je zbog svoje bogate flore
i tradicionalne upotreba ljekovitih biljaka bila glavni izvoznik začina, ljekovitog bilja i boja, koji
su se još od davnina karavanima prenosili u druge krajeve (na početku oko Crnog i Sredozemnog
mora a kasnije i u ostale dijelove svijeta). Zbog Indije i ostalih tropskih zemalja Azije, vođeni su
 2

krvavi, imperijalistički ratovi. Pobjeđeni su dažbine morali da plaćaju zlatom, ali i raznim
začinima, ljekovitim i aromatičnim, u to vrijeme izuzetno skupocjenim biljem. U srednjem vijeku
gajenje i upotreba ljekovitog bilja se povlači u manastire, u čijim riznicama se i danas čuvaju
izuzetno vrijedni zapisi iskustava u liječenju biljem, koji datiraju iz Antičkog doba. U Srednjoj
Evropi Benediktinci su u ranom srednjem vijeku širili znanje o ljekovitim biljkama i njihovoj
primjeni. Gajili su brojne ljekovite biljke u samostanskim vrtovima i ispitivali njihova dejstva .
Njihov trud su podržavali Karlo Veliki (742-814) i Ludvig Pobožni (778-840), čijim su zakonima
- Kapitularijima (Capitulare de vilis) date smjernice za gajenje ljekovitog bilja i njihovu
upotrebu. I u ovom za nauku mračnom dobu bilo je pojedinaca koji su ipak doprinijeli učenju o
ljekovitim biljkama.
Ime "kralj ljekara", zaslužno je dobio Ibn Sina koji je oko 1000, godine napisao detaljan
medicinski udžbenik "Canon medicinae" koji je predstavljao najbolju knjigu iz područja
medicine do kraja XVvijeka. Prelaz iz XV u XVI vijek obiljležavaju brojna putovanja i otkrića
novih svjetova, kada su upoznate mnoge nove ljekovite biljke, sirovine, biljni lijekovi i začini,
Portugalci i Španci su otkrivali mnoge afričke i južnoameričke krajeve. U novootkrivenim
krajevima istraživači su našli nove biljne vrste: čaj, kakao, bambus, opijumski mak, đumbir,
rabarbaru i mnoge druge. U XVIII vijeku profesor anatomije i medicine, kasnije profesor
botanike na Univerzitetu u Upsali (Švedska), Carl Von Linne (1707-1778) izvršio je
sistematizaciju u botanici. U svom djelu Systema Naturae (1735) uvodi binomnu nomenklaturu
(svakoj biljci daje naziv roda i naziv vrste na latinskom) i botanički sistem za određivanje vrsta,
koji se zbog svoje preglednosti održao do današnjih dana. Nakon revolucije u Francuskoj
započinje razvoj naučne farmacije, a sa njom i razvoj nauke o ljekovitom bilju. Ovde treba
pomenuti poznate farmaceute kao što su: Lavoisier u Francukoj, Schoole u Švedskoj i Priestly u
Engleskoj. Njemački apotekar Serturner izolovao je morfin iz opijuma, tako da je time obilježen
početak naučne farmakognozije, na hemijskoj osnovi. Potom slede značajna otkrića u vezi sa
izolovanjem alkaloida, čiji su autori bili: J.B. Pelletier, J.B.Caventou i P.J. Robiquet. Tokom XIX
i XX vijeka mnogi poznati farmakognosti, kao D. Planchon, R. Wasicky i V.A. Tihomirov, bavili
su se proučavanjem biljnih ljekovitih sirovina, te su time značajno doprinijeli boljem poznavanju
aktivnih sastojaka u njima, što je bio bitan uslov za njihovu primjenu u terapiji.

ISTORIJAT KORIŠĆENJA LJEKOVITOG BILJA U NAŠIM KRAJEVIMA

 2

Priprema ljekovitog bilja i vještina liječenja čine značajni dio kulturne istorije čovječanstva.
Poznato je da su Stari Sloveni imali razvijen kult bilja. Luj Leze u Slovenskoj mitologiji opisuje
mnoga vjerovanja u ljekovito svojstvo bilja i njihovu primjenu u liječenju. Koliko je bilje bilo
važno u njihovom životu govori činjenica da su ime svog vrhovnog boga Peruna dali biljci
(perunika). Nažalost o tom istorijskom periodu, kao i onom što slijedi, istorijskih podataka
gotovo da i nema. Ipak, zasigurno možemo vjerovati da su Sloveni svoje kultove, običaje i
božanstva donijeli na Balkan. Pisana svjedočanstva, koja nam omogućavaju da pratimo
kontinuitet vjerovanja u ljekovitost bilja, jesu spisi koji datiraju iz srednjeg vijeka. Kao
najznačajnije treba spomenuti najstariji kodeks srpske svetovne medicine iz XIV vijeka - Hodoški
Kodeks u kome se pominje raznovrsna upotreba kima, aloje, tamjana, lanenog i repinog sjemena,
korijandra, cveklinog soka, vrbe i raznog drugog bilja. U XV ili XVI vijeku nastao je Hilandarski
Medicinski Kodeks broj 517 u kom se navodi upotreba perunike, kukurjeka, kamfora i drugih
ljekovitih biljaka. Manastiri su bili centri razvoja medicine. Monaški život, pun odricanja, dugih
postova i napornog rada, zahtjevao je i liječenje. Jedini način liječenja koji im je bio poznat, osim
molitve upućene Bogu, bila je primjena ljekovitog bilja. Neki manastiri su bili sjedišta tek
osnovanih bolnica. Počeci osnivanja zdravstvenih ustanova u Srbiji vezuju se za kraj XII i
pocetak XIII vijeka, odnosno za period djelovanja Svetog Save i Stefana Prvovjenčanog. U
manastirskim bibliotekama nalazili su se medicinski priručnici koji su sadržali stručno znanje
počev od antike, Hipokrata i Galena, do iskustava i liječenja u vizantijskoj medicini - mada nije
uvijek jednostavno razlučiti šta je bila narodna a šta stručna medicina.
Prodor Turaka zaustavio je razvoj srpske države i kulture. Dok su se na Zapadu medicina i ostale
nauke neometano razvijale, naš narod je nastavio da koristi stara iskustva obogaćena turskom
tradicijom. U tom period sastavljene su "ljekaruše" znanih i neznanih pisaca u kojima je osnova
liječenja ljekovito bilje. I o ovom periodu malo je literature, ali nam on neće ostati nepoznat
zahvaljujući narodnoj tradiciji. Narodne pjesme predstavljaju bogat izvor za poznavanje narodne
medicine tog vremena. Iz pjesama se vidi da su pjevači dobro poznavali fiziološko dejstvo,
ljekovitost i otrovnost biljaka. Pjevali su o otrovnosti bjelog maka o mnogim biljkama koje deluju
kao opijum, o ljekovitosti i ljepoti divlje ruže i jabuke, zaštitnom karakteru bijelog luka i
odoljena, i mnogim drugim biljkama. Očuvanju znanja o ljekovitosti bilja, spravljanju lijekova i
načinu branja, koje se vjekovima prenosilo s koljena na koljeno, doprinijeli su mnogi istraživači.
 2

Među prvima treba pomenuti Zaharija Stefanovića Orfelina (17261789) koji je sastavio Veliki
srpski travnik (sadrži zapise za oko 500 biljaka) i Iskusni podrumar. U njegovim knjigama se
govori i o načinu i vremenu berbe i sušenja ljekovitog bilja, kao i o njihovoj ljekovitoj
vrijednosti. Dragocjene podatke o liječenju ljekovitim biljem u srpskoj tradiciji daje Vuk
Stefanović Karadžić (1787-1864) u svom poznatom djelu Srpski rijječnik (1818). Vuk je dao
podstrek i drugim istraživačima srpske kulture koji su u svojim etnografskim spisima donosili i
značajne zapise o narodnoj medicini, npr. Čajkanović u Rečniku srpskih narodnih verovanja o
biljkama i mnogi drugi koji su krenuli njihovim putem.

Naši poznati botaničari i ljekari Josif Pančić (1814-1888) i Sava Petrović (1839-1889) su u
svojim djelima pružili niz podataka o rasprostranjenosti i upotrebi ljekovitog bilja. U novije
vrijeme Jovan Tucakov (1905-1978) je dao najveći doprinos razvoju liječenja biljem i
poznavanju ljekovitog bilja. On je osnivač farmakognozijske nauke kod nas. Izvršio je prvu
introdukciju ljekovitog bilja koj se nije gajilo kod nas. Njegovo kapitalno djelo Lečenje biljem –
Fitoterapija imalo je više izdanja.
Prostrani brdski i planinski masivi okićeni livadama, pašnjacima, šumama, proplancima i
obradivim površinama, pružaju izvanredne uslove za formiranje fitocenoza sa ljekovitim
biljkama. Vegetacija je prilagođena vodnom i toplotnom režimu, visinskim razlikama i
petrografskom sastavu. Od ljekovitog bilja u velikoj mjeri zastupljena je kleka Uuniperus
communis L.). Vegetacija iznad područja kleke bogata je reliktima i endemima. Vrlo tipična za
ovo područje je čemerika (Veratrum album L.), od koje se dobija veoma cijenjena droga tražena
na inostranom tržištu. Od biljaka sa alkaloidima uspješno raste i jedić (Aconitum napellus L.),
bunika (Hyoscyamus niger L.), mrazovac (Colchicum autumnale L.). Od planinskih biljaka sa
heterozidima treba pomenuti kičicu (Erythraea centaurium L.), pasdren (Rhamnus cathartica L.),
glog (Crataegus oxyacantha L.), gorocvjet (Adonis vernal is L.), od biljaka sa taninima petrovac
(Agrimonia eupatoria L.) i kantarion (Hypericum perforatum L.) a od aromatičnih, hajdučku
travu (Achillea millefolium L.), majčinu dušicu (Thymus serpyllum L.). Prilikom nabrajanja
ljekovitog bilja po pojedinim oblastima, nismo imali pretenzija da pomenemo sve biljne vrste u
određenom kraju niti da damo redosled po značaju biljaka. Želja nam je da na primjeru istaknemo
raznovrsnost i bogatstvo naše flore.
 2

Treba naglasiti da u našoj zemlji žive narodi koji su u prošlosti prolazili različitim istorijskim i
društveno-ekonomskim razvojnim putevima. Etnogeneza, materijalna i duhovna kultura, navike i
običaji različiti kod različitih naroda, spojeni u jednu cjelinu čine, i kod ljekovitog bilja,
kvalitativno nov, obogaćen sadržaj, što uostalom "Materia medica" uvijek iziskuje. Ovo je od
velikog značaja i u primjeni ljekovitog, aromatičnog i začinskog bilja u ishrani, odnosno
kulinarstvu, prehrambenoj industriji, kozmetici. Veliki prirodni resursi ljekovitog bilja naših
prostora omogućuju njihovu eksploataciju, a u isto vrijeme propisuju neophodne mjere zaštite od
neracionalne eksploatacije. Tako su neke biljke (npr. Adonis vernal is L., Gentiana lutea L.) usled
neracionalne eksploatacije sa njihovih prirodnih staništa, mjestimično proređene, pa čak i
uništene, pa su stavljene pod zaštitu. U budućnosti, akcenat će biti stavljen na zaštitu i očuvanje
genetičkog potencijala i divergentnosti ovih biljaka. Formiranjem Banke biljnih gena, stiču se
uslovi za pravilno i kvalitetno očuvanje genetičkih resursa ljekovitog bilja.

OSNOVNI POJMOVI 0 BILJNIM LJEKOVITIM SIROVINAMA

Pojam i podjela biljnih ljekovitih sirovina

Ljekovite sirovine ili droge (francuski drogue, engleski drug, njemački droge) vode porijeklo iz
prirode i mogu biti: biljne ili vegetabilne, životinjske ili animalne i mineralne. Nauka koja se bavi
proučavanjem ljekovitih sirovina porijeklom iz prirode i njihovim ljekovitim sastojcima naziva se
Farmakognozija. Naziv ove naučne discipline vodi porijeklo od grčkih riječi pharmakon (lijek,
otrov) i gnosis (znanje), što će reći da ova nauka predstavlja znanje o lijekovima. U okviru uže
naučne oblasti ljekovito bilje proučavaju se prirodne organske sirovine biljnog porijekla sa
biotehničkih pozicija (ekologija i agrotehnika biljaka, genetički resursi, selekcija i introdukcija i
dr.). Biljne ljekovite sirovine ili biljne droge u užem smislu predstavljaju osušene biljne organe
(npr. cvijet kamilice, korijen bijelog sljeza, list pitome nane) sa ljekovitim svojstvima. U širem
smislu biljne droge su proizvodi koji se dobijaju jednostavnim postupcima i procesima prerade
biljaka tj. njihovih odgovarajućih organa. Tako n.p.r., cjeđenjem ili kuvanjem se iz sjemena
izdvajaju masna ulja, a destilacijom vodenom parom se dobijaju etarska ulja. Droge se mogu
koristiti i u svježem stanju, a tada moraju nositi naziv recens - svjež (npr. Citri pericarpium
 2

flavedo recens - svježa kora limuna). U promet droge dolaze u cjelim komadima (in toto), rezane
(concisae), u obliku praška (pulvis), u obliku raznih mliječnih (opium) i drugih sokova. Nalaze se
i u obliku etarskih ulja, smola, voskova, masti, masnih ulja, kaučuka.
Droge se dijele na:
• Droge sa strukturom (organizovane droge)

Pregled droga sa strukturom (nadzemni biljni organi)

Pregled droga sa strukturom (podzemni biljni organi)

Drogama sa strukturom pripadaju i: skrobovi (amyla), brašna (farina) i medicinski ugalj (carbo
medicinalis). Primjeri za ove droge su : Amylum tritici, A. Orizae, A. Maydis, Lini farina (Lini
pulvis), Sinapis farina (Sinapis pulvis), Carbo ligni i Carbo animalis .

• Droge bez strukture (neorganizovane droge)

 2

Smješa smole i mliječnog soka naziva se lactoresina, smole i ulja - oleoresina, smole i gume -
gummiresina. Sve droge se mogu podjeliti i prema: biljnim organima (drogistička podjela),
hemijskom sastavu (hemijska podjela), po svom djelovanju (farmakodinamska podjela) i
botanički.
Drogistička podjela na podzemne organe (rhizoma, radix, tuber, bulbus) i nadzemne organe
(folium, fios, gemme, gallae, herba, fructus, semen) je naročito pogodna za veledrogerije i
skladištenje droga. Nedostatak ovakve podjele je u tome što je najmanje naučna. Prema
hemijskoj podjeli droge se djele na osnovu hemijske prirode aktivnih materija na kojima se
zasniva ljekovitost droga. Tako postoje droge sa: alkaloidima, heterozidima, saponozidima,
taninima, etarskim uljima, masnim uljima, vitaminima itd.
Farmakodinamska podjela je najpogodnija jer razvrstava droge prema njihovom
farmakološkom djelovanju. Ova podjela se zasniva na hemijskoj podjeli i sa naučnog stanovišta
je najprihvatljivija. Primjeri: droge koje se koriste protiv bolova - analgetici, sredstva koja se daju
za umirenje - sedativi, sredstva protiv kašlja - antitusici i dr.
Botanička podjela obuhvata podjelu na niže i više biljke, golosjemenice i skrivenosjemenice,
monokotile i dikotile. Ova podjela je poznata iz botanike. Na osnovu prednosti i nedostataka
nabrojanih podjela, najprihvatIjivija je hemijska podjela droga sa farmakodinamskom
potpodjelom što daje novu farmakohemijsku podjelu. Primjer: saponozidna diuretika,
saponozidna ekspektorancija, hetrozidna kardiotonika i sI. Droge se mogu još podjeliti na
oficinalne (one koje je priznala farmakopeja, naučna medicina i veterina) i neoficinalne (nisu
priznate, ali se koriste u narodnoj medicini i homeopatiji). Stručni propisi o drogama, prirodnim,
polusintetskim, sintetskim, organskim ili neorganskim supstancama sakupljeni su u farmakopeji.
Farmakopeja (Materia medica) predstavlja kodeks, zvanični dokument u kome se nalazi sve u
vezi sa lijekovima i označeno je pojmom "oficinalno". U farmakopeji su sakupljene sve
 2

informacije o fizickim, hemijskim i farmakološkim karakteristikama supstanci koje se koriste za

izradu lijekova, kao i metode koje se koriste za njihovo ispitivanje.
Naša farmakopeja se označava kao Pharmacopoea fugoslavica (skrać. Ph. fug) i ima pet izdanja.
Prvo izdanje domaće farmakopeje datira iz 1933. godine a poslednje iz 2000. godine (peta
farmakopeja). Zemlje koje ne posjduju svoju, nacionalnu farmakopeju, koriste internacionalnu
Pharmacopoea Internacionalis. Postoje i regionalne farmakopeje: Pharmacopoea Nordica za
sjeverne zemlje i Pharmacopoea Europea. Farmakopeje nekih zemalja (Rusija, Njemačka) sadrže
više droga u odnosu na neke druge (SAD). Farmakopeja za svaku oficinalnu drogu daje na
pocetku morfološki opis biljke, njeno stanište i važnija biološka svojstva. Zatim se daje
makroskopski izgled droge koji obuhvata svojstva (izgled, boja, miris, ukus i konzistencija) na
osnovu kojih se droga može identifikovati pomoću čula. Tu se nalazi i mikroskopski opis na
osnovu kojeg se vrši identifikacija i utvrđuje kvalitet droge, a pomaže i pri otkrivanju nedostataka
i falsifikata.
Mikroskopija droga je naročito važna kada se ispituju droge u prahu. Farmakopeja daje metode:
ispitivanje čistoce droge, određivanje procenta stranih primjesa (organske i neorganske) i
procenat usitnjenosti. Daje i minimalni procenat aktivnih materija koje droge moraju da sadrže da
bi se koristile kao lijek. Propisan je način čuvanja i postupci ekstrakcije droga. Nabrojane su i
opšte karakteristike različitih tipova ekstrakata, metode njihovog ispitivanja i kontrole. U
farmakopejama su opisani i farmaceutski oblici lijekova, postupci izrade, kao i metode za
kontrolu ispravnosti i kvaliteta svakog oblika. Osim propisa farmakopeje postoje i nacionalni
standardi kojima je definisan kvalitet droga koje su u proizvodnji i prometu.

Droge oficinalne prema PH. Jug. V.

 2

Ostale oficinalne droge, PH. Jug. V.

 2

Stručna nomenklatura

U oblasti ljekovitog bilja koristi se narodna i stručna nomenklatura. Koriste se narodni i latinski
nazivi za biljne vrste i droge. Narodni nazivi su veoma česti u upotrebi. Za neke biljke postoji
veći broj narodnih naziva, na primjr, kamilica se u narodu naziva još: bijela rada, lijepa kata,
carev cvijet itd. - Chamomilla recutita L. Od svih naziva obično se uzima onaj koji je najčešći i
pokriva veću teritoriju. Latinski nazivi biljaka se koriste u domaćoj i međunarodnoj (naučnoj i
stručnoj) terminologiji i predstavljaju najsigurniji način za determinaciju i upotrebu biljaka.
Naziv droge se izvodi iz imena vrste (rijetko iz imena roda) koji se stavlja u genitiv i dodaje se
latinski naziv biljnog organa koji se koristi kao droga.
 2

Primeri:

Uz nazive droga postoje i sledece oznake:

+ droge jakog fiziološkog dejstva,
++ otrovne droge.

Osnovni pojmovi o aktivnim materijama ljekovitog bilja

(sekundami metaboliti)

Aktivne materije koje učestvuju u biohemizmu biljaka dijele se na: primarne i sekundarne.
Primarne materije ili produkti primarnog metabolizma biljaka su osnovna gradivna jedinjenja
koja obezbjeđuju energiju za rastenje, razviće, funkcionisanje i reprodukciju živih organizama. To
su: šećeri, masti i proteini.
Sekundarne materije ili produkti sekundarnog metabolizma (sekundarni metaboliti) nazivaju se
jos i biološke aktivne materije. Sekundarni metabolite su raznovrsne hemijske prirode. Ova
jedinjenja upotpunjuju funkcionisanje biljnog organizma u kome nastaju, a jedan broj
sekundarnih metabolita pokazuje farmakološku aktivnost. Produkti sekundarnog metabolizma
biljaka su: alkaloidi, glikozidi, organske kiseline, etarska ulja, sluzi, gume, smole, tanini,
vitamini.

BERBA LJEKOVITOG BILJA

 2

Vrijeme i način berbe su od velikog značaja za dobijanje kvalitetne biljne ljekovite sirovine.
Ljekovito, aromatično i začinsko bilje se sakuplja po lijepom i suvom vremenu, kada biljni
djelovi koji se koriste kao droga sadrže najviše aktivnih sastojaka. Ukoliko se droge sakupljaju sa
samoniklih biljaka, berači moraju biti edukovani i dobro poznavati biljke na terenu. Sve droge se
ne sakupljaju u isto vrijeme i na isti način. Vrijeme branja ljekovitog, aromaticnog i začinskog
bilja zavisi od: faze razvoja biljke u kojoj dolaze u tehnološku zrelost, geografskog položaja i
nadmorske visine područja. Za svako područje izrađuju se i "biljni kalendari". Berba pojedinih
biljnih organa se obavlja:
• cvijet (fIos), kada 1/3 cvijetova počinje da se otvara, a 2/3 je u pupoljku. Izuzetak su buhač i
pelin. Precvjetale i već oplođene cvjetove ne treba sakupljati jer je manji procenat ljekovitih
materija (npr. kod aromatičnih biljaka dolazi do znatnog smanjenja sadržaja etarskog ulja).
• List (folium), kada biljka počne da cvjeta, kada je lišće potpuno razvijeno, najkrupnije i
najsočnije. Ne treba sakupljati lišće procvjetalih biljaka jer se ljekovite materije nagomilavaju u
cvijetu na štetu lišća. Takode, ne treba brati mlado lišće koje je nedovoljno razvijeno, niti starije
lišće. Sakupljaju se cijeli, potpuno razvijeni i neošteceni listovi.
• Nadzemni zeljasti dio (herba), sakuplja se na početku cvjetanja ili kada su biljke u punom
cvijetu.
• Plod (fructus), suv - prije nego što potpuno sazri, sem plodova štitarica i krstašica koji se
moraju sakupljati potpuno zreli (npr. kim, morač). Mesnati i sočni plodovi se sakupljaju potpuno
zreli ili poluzreli (npr. šipurak).
• Sjeme (semen) - sakuplja se potpuno zrelo, u kojem su završeni svi biohemijski procesi, tada je
najljekovitije, najteže, najjedrije i najpogodnije za čuvanje. Nedozrelo sjeme sušenjem postaje
lako, prazno i teže se čuva.
• Kora (kortex) - prije olistavanja biljaka u rano proljeće ili kasno u jesen, po opadanju lišća.
Kora sa mladih grana i stabala je najkvalitetnija i najlakše se skida u proljeće kada biljka sadrži
najviše sokova. Najbolja je mlada, tanka i glatka kora, za razliku od stare koja je suberinizirana,
debela, rapava, ispucala i nema ljekovitih materija.
• Pupoljci (gemma) - sakupljaju se rano u proljece, prije olistavanja.
• Podzemni organi (rhizoma, radix, bulbus, tuber) - vade se u jesen nakon opadanja lišća ili rano
u proljeće; neki rizomi i korjenje se sakupljaju u vrijeme cvjetanja biljaka (jagorčevina,
mrazovac, steza i dr.).
 2

Ljekovito bilje bere stručno lice, naročito ako je rijč o samoniklom bilju da bi se sačuvali prirodni
resursi, rijetke i ugrožene vrste. Samoniklo bilje se mora racionalno sakupljati u protivnom sve
veći broj biljnih vrsta će biti ugrožen i stavljen pod zaštitu. U toku jednog dana berač sakuplja
samo jednu biljnu vrstu, pri tome, na terenu treba da ostavi najbolje primjerke i tako sačuva
stanište. Prilikom sakupljanja od pribora koristimo nož, makaze, ašov i drugo što može da koristi
u radu ili zaštitu berača (npr. rukavice). Za branje nekih biljaka koriste se i specijalne naprave:
"češljevi" za branje kamilice i borovnice i sjekači grančica za branje lipovog cvjeta.

POSLEŽETVENI POSTUPCI KOD LJEKOVITOG BILJA

(primama prerada prema GAP-u)

Nakon berbe biljnih ljekovitih sirovina slede posležetveni postupci: sušenje, sitnjenje, destilacija,
ekstrakcija, pakovanje i čuvanje. Sušenje se smatra najznačajnijom fazom u proizvodnji droga od
ljekovitog, aromaticnog i začinskog bilja. Savremena proizvodnja droga je, praktično,
neizvodljiva bez unapred obezbjeđenih kapaciteta za sušenje.
Greške učinjene prilikom sušenja se teško ispravljaju i kao rezultat dobijamo biljnu ljekovitu
sirovinu nezadovoljavajućeg kvaliteta.

Sušenje
U našem klimatu, ljekovito bilje je sezonskog karaktera i neophodno je konzervisanje biljnih
droga da bi smo ih imali za upotrebu u toku čitave godine. Sušenje je najčešći i najjednostavniji
način konzerviranja droga. Biljne ljekovite sirovine se sušenjem oslobađaju viška vode koja je i
najčešći uzrok kvarenja. Način i režim sušenja uslovljavaju izgled i kvalitet (ljekovitost) droge.
Biljne djelove treba sušiti pažljivo tako da sačuvaju prirodnu boju i hemijski aktivne materije, i
ne više od 8 do 14% vlage. Odnos svježe i suve droge se kreće u određenim rasponima po biljnim
organima i olakšava planiranje i obračunavanje prinosa.
Kvalitet biljne ljekovite sirovine dobrim djelom zavisi od načina sušenja. Nepravilno sušenje
dovodi do gubitka biološki korisnih materija zbog kojih se biljka gaji i dolazi do neželjene
promjene izgleda sirovine a na taj način se smanjuje ljekovita i trgovačka vrijednost robe.
Prilikom sušenja svježih biljnih ljekovitih sirovina osnovni zadatak je:
 2

• da se sirovine što prije osuše, kako bi se dobili po spoljnom izgledu i kvalitetu što bolji
proizvodi;
• da se što bolje iskoristi prostor za sušenje;
• da se odaberu odgovarajuća temperatura i režim sušenja, koje ne umanjuju kvalitet droge.

Odnos svježe i suve biljne ljekovite sirovine

Većina ljekovitog, aromatičnog i začinskog bilja se suši bez prethodnog pranja. Podzemni organi
se prije sušenja očiste od zemlje, trulih i nadzemnih dijelova a potom operu i režu da bi se skratili
migracioni putevi vlage. Sa nekog korjenja se posle pranja a prije rezanja ljušti kora. Režu se i
neki plodovi, epidermis otežava sušenje jer ne propušta vlagu. Sjeckanje lisnatog bilja i odvajanje
stabljike prije sušenja štedi energiju i povećava učinak sušenja. Sušenje može biti prirodno i
 2

vještačko. Samoniklo bilje se najčešće suši prirodno, dok plantažno proizvedeno bilje zahtjeva
sušenje u sušarama (zbog velike mase). Kod prirodnog sušenja koristimo prirodnu toplotu u toku
ljetnjih mjeseci. Prirodno sušenje biljnog materijala (herba, cvijet, list) obavlja se u tankom
rastresitom sloju (nekoliko cm) na ljesama, asurama, daskama, hartiji u hladovini i na promaji.
Najpogodnije prostorije za to su tavani, šupe, čardaci, komore i sl. Na ovaj način se najčešće suše
cvjetovi, lišće, odnosno nježni, zeljasti nadzemni dijelovi biljaka. Nježni biljni materijal se rijetko
izlaže direktnoj sunčevoj svijetlosti jer ona djeluje kao dekolorans, dolazi do gubitka prirodne
boje biljne sirovine. Samo pojedine vrste se mogu sušiti direktno na suncu (npr. cvijet divizme i
lišće velebilja u vrlo tankom sloju i kratko vrijeme). Biljni materijal čvršće strukture (kora, sjeme,
plod, korjen, rizom) se može sušiti direktno na suncu. Debeli, mesnati podzemni organi se prije
sušenja režu na manje komade. Prilikom sušenja treba izbjegavati često prevrtanje da ne bi došlo
do drobljenja i usitnjavanja materijala. Biljni materijal se povremeno okreće i u slučaju promjene
vremena potrebno ga je zaštiti od kiše.
Sušenje zavisi od strukture biljnog materijala. Što je droga nježnija i tanja brže se suši. Suprotno,
što je droga deblja i sočnija, membrane ćelija su joj deblje i manje propuštaju vlagu, sušenje će
trajati duže. Primjer: cvjetovi i listovi se suše kraće, obično 3-8 dana, za razliku od korjenja koje
se suši dvije nedjelje. Dužina sušenja zavisi i od vremenskih prilika i godišnjeg doba (ljeti se
obicno suši brže a u proljeće i jesen sporije). Danas se mnogo češće primjenjuje vještački način
sušenja. U termičkim sušarama se skraćuje vrijeme sušenja. Pri sušenju toplim vazduhom u
termičkim sušarama mogu se podešavati najvažniji činioci sušenja kao što su: temperature
vazduha (40-80 0C), relativna vlažnost vazduha, brzina protoka vazduha i vrijeme trajanja
sušenja. Brzina sušenja i utrošak energije imaju vrlo značajan uticaj na troškove proizvodnje.
Troškovi sušenja predstavljaju 30-40% ukupnih troskova proizvodnje. Za ekonomičnu
proizvodnju ljekovitog bilja važno je da proces sušenja ima male troškove investicija i male
troškove energije, a istovremeno ispunjava visoke zahtjeve tržista u pogledu kvaliteta droge.
Za sušenje ljekovitog bilja se koriste univerzalne sušare koje po konstrukeiji mogu biti:
• podne sušare;
• kontejnerske sušare;
• tunelske sušare.
Podne sušare izrađuju se sa kapacitetom sušenja: 6 kg/času cvijeta ili 20 kg/času herbe.
Kontejnerske sušare su večeg kapaciteta 20-50 kg/času i univerzalne su namjenje (za sušenje
 2

duvana, voća i povrća). Tunelske sušare se u praksi najviše koriste. U primjeni su dvije vrste:
tunelske sa tacnama (ljesama) na kolicima i ramovima i tunelska sa trakama. Kapacitet ovih
sušara je 20-100 kg/čas. Sušare mogu biti pokretne i stacionarne. Najefikasnije je sušenje toplim
vazduhom koji se direktno ili indirektno zagrijeva. Indirektni način zagrijevanja primjenjuje se u
sušarama za ljekovito, aromatično i začinsko bilje. Prilikom sušenja sirovina mora biti udaljena
više od 15 cm od zagrijanih površina i u sušari mora biti obezbjeđena cirkulacija vazduha.
Temperaturni uslovi susenja biljnih ljekovitih sirovina

U novije vrijeme se primjenjuje i sušenje pomoću sunčeve energije u plastenicima (solarne

sušare). Da bi troškovi objekta bili što manji, krovne površine ovog plastenika izvedene su kao
kolektori, a u unutrašnjost plastenika postavljena je susara.

Najveca dozvoljena količina vlage u nekim biljnim drogama (prema Ph. Jug. IV)
 2

U novije vrijeme se primjenjuju i drugi postupci sušenja. Jedan od tih je proces liofilizacije.
Zamrznuto tkivo se stavlja u specijalne komore u kojima se uspostavlja vakum. Na taj način
dolazi do postepene sublimacije zamrznute vode, a tkivo postaje suvo i porozno.

Stabilizacija i fermentacija
Određen broj biljnih ljekovitih sirovina prilikom sušenja mijenja svoj hemijski sastav. Do
promjena aktivnih materija dolazi pod uticajem u drogama prisutnih enzima (uglavnom iz grupe
hidrolaza). Stabilizacija biljne sirovine je proces inaktivacije enzima kojim se sprečava njihovo
štetno djelovanje. Biljni materijal koji sadrži termolabilne supstancije jakog ili veoma jakog
fiziološkog dejstva treba da se stabilizuje prije sušenja (primjer: lišće velebilja i digitalisa).
Stabilizacija ili inaktivacija enzima se obavlja prije sušenja izlaganjem sirovog biljnog materijala
djelovanju vodene ili etanolne pare. Primjenjuje se i postupak brzog sušenja na povišenoj ili
niskoj temperaturi. Izlaganjem biljnog materijala visokim ili niskim temperaturama izaziva
gotovo trenutnu inaktivaciju enzima, a drugi sastojci su zaštićeni količinom vode koja se nalazi u
sirovom materijalu. Kod pojedinih biljnih droga djelovanje prisutnih enzima je poželjno. Tada se
vrši proces fermentacije kojim droge dobijaju željeni kvalitet. Fermentacija se vrši na prirodan ili
vještački način. Sirov biljni materijal odstoji određeno vrijeme u određenim režimima vlage i
temperature koji pospješuju rad enzima. Sušenjem biljne sirovine na niskim temperaturama (20-
30 0c) omogućava se postepena fermentacija i sušenje.

Rezanje i usitnjavanje
 2

Oblik i veličina biljnih ljekovitih sirovina koje dolaze u promet su različiti. Droge u cijelim
komadima (in toto) su najtraženiji oblik na tržištu. Međutim, droge mogu biti i usitnjene i to:
grubo sječene - ruditer concisae,
polusječene - concisae i sitno secene - minutim concisae.
Rezanje je postupak koji se obavlja dok su biljni dijelovi svježi, prije sušenja. Obavlja se
različitim noževima. Usitnjavanje droga vrši se posle sušenja, a predstavlja jednu od mehaničkih
operacija u kojoj dolazi do redukcije čestica. Ova operacija je vazna i česta u farmaceutskoj
tehnologiji i susrećemo je u procesu izrade lijekova kao jednu od početnih operacija. Biljni
materijal se usitnjava sječenjem, gnječenjem, rastrljavanjem i mljevenjem. Za usitnjavanje se
koriste različiti mlinovi (čekićari i kuglični). Usitnjene droge su bolje za transportovanje ali se
brže kvare. Stepen usitnjenosti se određuje prečnikom univerzalnog apotekarskog sita. Ukoliko
stepen usitnjenosti nije drugačije propisan, onda se lišće, cvjtovi i herbe siju kroz sito 6, drvo,
rizomi i korjenje kroz sito 3, a plodovi i sjeme kroz sito 2. Praškasti dio nastao usitnjavanjem
droga odstranjuje se sijanjem kroz sito 0,3. Droge koje su u obliku praška (pulvis) imaju takođe
različit stepen usitnjenosti: grubi prašak - pulvis gross us, fini prašak - pulvis subtillis i najfiniji
prašak - pulvis subtilissimus.

Sita i stepen usitnjenosti (Ph. Jug. IV)

U praksi se najčešće kroz prva tri sita (6, 3 i 2) siju rezane droge, a kroz ostala tri droge u prašku.
Materijali koji se koriste za izradu sita su čelična žica, najlon, svileni konac, a mogu biti izrađena
pletenjem ili štampanjem (podsjećaju na cjedila). Prema načinu rada mogu biti ručna ili
mašinska. Jednoličnost usitnjenog biljnog materijala se osigurava zahtjevom da droga mora
sadržati do 40% sitnijih, a najviše 5% krupnijih čestica od propisane veličine.
 2

Ostali tehnoloski postupci prerade droga

Miješanje
Miješanje predstavlja radnu operaciju kojom se od dvije ili više supstanci (različitog ili istog
agregatnog stanja) dobija homogena smješa. Čvrste materije (npr. cajevi) mješaju se kašikama u
posudi, a praškaste materije u tarioniku sa pistilom. Male količine tečnosti se mješaju
jednostavnim mućkanjem u posudi, mješanjem staklenim štapićem ili prostim sipanjem jedne
tečnosti u drugu. Velike kolićine materijala se miješaju mješalicama. Postoje različiti tipovi
miješalica a najčešći su: lopatičaste, planetarne, sigma, kockaste i u-mješalice.
Dekantiranje
Dekantiranje je proces odlivanja tečne supstance od čvrste (taloga). Ovaj proces se odvija usled
djelovanja gravitacione sile na čvrste čestice u tečnom sistemu, gdje usled razlike u relativnoj
gustini čvrste i tečne komponente dolazi do grubog razdvajanja. Dekantiranje koje se vrši
pomoću centrifugalne sile naziva se centrifugiranje.
Cijeđenje
Cijeđenje je proces odvajanja krupnih čvrstih čestica od tečnosti, pomoću cjedila. Kao cjedilo
može se koristiti: gaza, platno, čelicna rešetka i dr. Cijeđenje se može obavljati ručno i u
uređajima koje nazivamo presama. Prese prema konstrukciji mogu biti: mehaničke (za postizanje
manjih pritisaka prilikom cijeđenja) i hidrauličke (za veće pritiske). Ovim procesom se cijede
sokovi iz voća, masna ulja itd.
Filtracija
Kao i cijeđenje, filtracija je proces razdvajanja čvrstih čestica od tečnosti ili gasova. Prema
načinu rada uređaji za filtraciju mogu biti: kontinuirani, diskontinuirani, gravitacioni, vakum i dr.
Materijali koji se koriste za izradu filtera su: platna od prirodnih ili vještačkih vlakana, papir,
celuloza, sintetirano staklo.

Veličina para filtera

 2

Ekstrakcija
Ekstrakcija je proces izdvajanja aktivnih materija i ostalih sastojaka iz biljne sirovine pomoću
pogodnog rastvarača. Primjenjuje se kod izrade ljekovitih (galenskih) preparata kao sto su
tinktura, ekstrakta, infusa i dr. Ekstrakcijom se aktivne materije iz droge oslobađaju na dva
načina: direktnim rastvaranjem iz razorenih ćelija (ispiranjem) i difuzijom kroz ćelijsku
membranu (izlučivanjem, iscrpljivanjem).
Maceracija
Maceracija je jednokratna ekstrakcija propisano usitnjene droge sa propisanim rastvaračem na
sobnoj temperaturi. Zatim se macerat odvoji od droge cjeđenjem ili presovanjem i ostavi 2 dana
na hladnom mjestu zaštićen od svjetlosti i filtrira.
Digestija
Digestija je jednokratna ekstrakcija propisano usitnjene droge sa propisanim rastvaračem kao i
maceracija, pri temperaturi 30-50 oc. Ovim postupkom dolazi do bržeg izdvajanja aktivnih
materija usled povećanja rastvorljivosti na navedenim temperaturama.
 2

Pregled proizvoda koji se dobijaju mehaničkom i hemijskotehnološkom preradom

ljekovitog bilja

Droge se najčesce pakuju u: sanduke i kutije (koji mogu biti od kartona, drveta, metala i plastike),
papirnate vreće i kese od dvoslojne žilave hartije različitih dimenzija, jutane vreće, plastične kese
i speeijalnu burad. Etarska i masna ulja se pakuju u speeijalnu aluminijsku burad, flaše ili balone
(od tamnog stakla različite zapremine). Pakovanje droge zavisi od vrste droge, količine, načina
prevoza, udaljenosti, kao i od naročitih zahtjeva kupaca. Nježni nadzemni djelovi biljke (cvijet,
list, herba) najčesce se pakuju u metalne kutije koje se dobro hermetički zatvaraju, u drvene
sanduke ili kartonske kutije. Ukoliko se transportuju u drvenim sanducima i kartonskim kutijama,
oblažu se dvostrukim slojem debele hartije (pak-papir) crne I plave boje kao zaštita od svjetlosti.
Prilikom pakovanja droga se ne smije sabijati, niti ostavljati mnogo praznog prostora jer prilikom
transporta može doći do većeg usitnjavanja što bi uticalo na kvalitet droge. Cvijet, list i herba se
mogu pakovati i čuvati u kesama od dvoslojne hartije koje sprečavaju isparavanje etarskih ulja
kod aromatičnih droga a istovremeno štite od uticaja spoljnih faktora (svjetlost, vlaga, toplota).
Droge čvrste strukture (korjenje, rizomi, plodovi, sjeme) pakuju se u vreće ili sanduke standardne
veličine.
Vrsta ambalaze i materijal izrade
 2

Osjetljive i skupe droge se pakuju i transportuju u male posude od tamnog stakla kako bi
vazdušni prostor iznad droge bio što manji, a preko zatvarača se zaliju parafinom ili voskom.
Higroskopne droge čuvaju se iznad dehidratacionog sredstva (pečeni kreč, silikogel) koje upija
vlagu. Droge podložne napadu insekata se štite tako što se u pakovanje sa drogom doda neko
insekticidno sredstvo. Droge u prašku se lakše pakuju ali se teže čuvaju i njihovo pripremanje se
vrši po potrebi (ex tempore). Prije unošenja droga u skladišta potrebno je izvršiti njihovu
sterilizaciju.
Na taj način se iz droga otklanjaju svi živi organizmi (insekti, bakterije i gljive). Sterilizacija se
prije svega odnosi na biljne ljekovite sirovine sakupljene iz prirode i otkupljene od razlicitih
dobavljača. Proces sterilizacije se sprovodi jonizujućim zračenjem, nekim od dozvoljenih
hemijskih agenasa, mikrotalasima, niskim temperaturama (-15°C) i dr. i uvijek se dokumentuje.

Najduži rok čuvanja nekih biljnih droga

 2

Dobro zapakovane biljne ljekovite sirovine čuvaju se na suvom mjestu, u prostorijama koje se
mogu provjetravati (specijalne prostorije, magacini ili skladista). U prostorijama u kojima se
čuvaju biljne ljekovite sirovine relativna vlažnost vazduha treba da je ispod 60% a temperatura ne
viša od 25°C. Poželjno je da budu klimatizovane i dobro zatvorene, da bi se sprečio uIazak
insekata i manjih životinja. SkIadišni prostori moraju biti opremljeni drvenim oplatama ili
policama tako da su droge izdignute od poda i udaIjene od zidova i pIafona. U skIadištima i
magacinima se redovno (1-2 puta godišnje) vrše dezinsekcija i deratizacija. Ukoliko se skladišta
hemijski tretiraju protiv štetočina to vrše ovlaštene firme i svi postupci moraju biti
dokumentovani. PriIikom unošenja droge u prostor za skladištenje ispunjavaju se posebni
dokumenti (protokoli) sa određenim podacima. Ti podaci se odnose na: naziv droge koje se
skladišti, porijeklo uzorka, datum otkupa, datum ulaska u skladiste, podaci o anaIizi droge.
Prilikom skIadištenja postoje i pravilo da droga koja je prva ušla u skIadište bude i prva iznesena
iz njega, ukoliko ne postoje specijaIni zahtjevi. Takođe, u zavisnosti od strukture droge i
hemijske prirode njenih sastojaka, postoje praviIa o vremenskom periodu u kome se ona može
koristiti (rok trajanja).
 2

Etarska uIja se čuvaju na niskim temperaturama, u tamnim prostorijama, u sudovima koji su do

vrha napunjeni, vakumski zatvoreni, da ne bi došlo do hemijskih reakcija (oksidacije,
polimerizacije) koje kvare kvalitet droge.

Uzroci kvarenja biljnih sirovina

Najčešći uzroci kvarenja droga su: vIaga, kiseonik, svjetlost, toplota, živi organizmi i strani
mirisi. VIaga može biti primarna, koja potiče od nedovoljno osušene droge ili sekundarna, od
vodene pare iz vazduha koju je apsorbovala (higroskopna) droga koja nije dobro zapakovana a
čuvana je u vIažnoj, nedovoljno provjetrenoj prostoriji. VIaga pospješuje djelovanje enzima koji
prouzrokuju razlaganje, oksidovanje i druge promjene aktivnih sastojaka koje umanjuju njenu
ljekovitu vrijednost. Takode, vIaga stvara uslove za razvoj pIijesni na drogama te one gube
drogističku i trgovačku vrijednost. Farmakopeja propisuje maksimalni sadržaj vlage u drogi
najčešće 12-14% (tabeIa 17). Kiseonik iz vazduha djeluje kao oksidaciono sredstvo i mijenja
izvjesne ljekovite i balastne sastojke droga. Osim kiseonika i drugi gasovi iz vazduha mogu
uticati nepovoljno na droge. Najveće promjene se dešavaju kod etarskih i masnih uIja. Ove droge
se zgusnu, usmole, promjene boju, miris, ukus i druga svojstva. Masna uIja se užegnu. 1z tih
razIoga etarska i masna uIja se čuvaju u punim zatvorenim posudama, na suvom hIadnom i
mračnom mjestu.
Svijetlost djeluje kao dekolorans, utiče na promjenu prirodne boje droge (lišće požuti i potamni) i
dovodi do hemijskih promjena (polimerizacija, izomerizacija, oksidoredukcija i hidrolize aktivnih
ljekovitih supstancija). Zbog toga se droge osjetljive na svjetlost pakuju u kutije ili sanduke
obložene tamnom hartijom radi zaštite. Povišena temperatura (30-400c) utiče tako što pokreće
aktivnost enzima koji razlažu aktivne materije. Takođe, nagli pad temperature dovodi do
kondenzacije vodene pare na unutrašnjoj strani suda, pri čemu kapljice vlage padaju na drogu i
stvaraju se uslovi za razvoj mikroorganizama. Hladnoća je odličan konzervans jer sprečava
razvoj mikroorganizama, ali u određenim etarskim i masnim uljima izaziva promjene poput
taloženja i kristalizacije nekih sastojaka (etarsko ulje anisa, kamilice, ruže, pitome nane, masno
ulje ricinusa). Živi organizmi, mikroorganizmi, prije svega plijesni (iz roda Mucor,Penicillium i
Rhisopus) pod povoljnim uslovima napadaju droge bogate polisaharidima (skrob, sluz, gume) i
uslovljavaju njihovo kvarenje. Razni insekti i njihove larve, pogotovu skladišni žišci i moljci,
hrane se biljnim drogama koje sadrže dosta skroba, inulin a i sluzi. Uništavaju se primjenom
 2

isparljivih insekticida. Strani mirisi mogu nepovoljno uticati na kvalitet droge. Poznato je da
droge lako primaju strane mirise i stoga gube trgovačku i upotrebnu vrijednost. Nepropisno
zapakovane droge primaju miris iz svoje okoline ili drugih proizvoda jakog i svojstvenog mirisa
(razna organska jedinjenja, nafta). Tokom čuvanja biljne droge mogu, nepažnjom, biti
kontaminirane toksičnim ili škodljivim materijama.

Zamjene primjese i falsifikati

Zamjene
Postoje droge iste, slične ili potpuno različite hemijske prirode i botaničke pripadnosti, ali se
koriste u iste svrhe (za lijčenje istih bolesti ili za uživanje). Droge istog farmakodinamskog
djelovanja nazivaju se zamjene ili paralelne droge. Ta osobina droga je veoma korisna jer u
posebnim okolnostima i nedostatku pojedinih droga one se zamjenjuju paralelnim drogama.
Mnoge uvozne droge su zamjenjene domaćm koje imaju isto djelovanje. Tako npr. se uvozna
kardiotonična droga Digitalis purpureae folium (list purpurnog digitalisa) može zamjeniti
domaćom drogom Digitalis lanatae folium (list vunastog digitalisa) koji je istog djelovanja.

Primjese
Stepen čistoće droge određuje se udjelom stranih primjesa. Strane primjese mogu biti: organskog
(biljnog ili životinjskog pojrekla) ili neorganskog porjekla (zemlja, pjesak, šljunak, cigla).
Primjese koje mogu izmjeniti farmakodinamsko djelovanje droge i štetno uticati na zdravlje ne
smiju se nalaziti u drogi. Za droge koje su u prometu farmakopeje i standardi propisuju
maksimalno dozvoljenu količinu primjesa. Organske primjese biljnog porjekla su: slama, sjeno,
celuloza, hartija, djelovi drugih biljaka. U primjese, osim djelova drugih biljaka, spadaju i djelovi
same biljke koji u opisu droge nisu propisani. Primjese životinjskog porjekla (dlake, perje,
fekalije i dr.) u drogama nisu dozvoljene. Primjese neorganskog porjekla se tolerišu u malom % i
to uglavnom kod podzemnih organa. Primjese koje mogu izmjeniti farmakodinamsko djelovanje
droge i štetno uticati na zdravlje ne smiju se nalaziti u drogama.

Falsifikati
 2

Falsifikati su zlonamjerne zamjene droga. Najčešće se falsifikuju skupe droge i etarska ulja. Ove
droge se zamjenjuju sličnim i jeftinijim. Postoje po život opasni falsifikati. Kako bi se smanjila
mogućnost prevare treba kupovati droge sa odgovarajućim sertifikatima o porijeklu i kvalitetu,
od afirmisanih proizvođača i trgovaca. Promet droga se reguliše ugovorima. Plod kukute (Conii
fructus) po svom izgledu podsjeća na plod anisa (Anisi fructus) te se može lako zamjeniti, što je
veoma opasno. Takođe, list velebilja Belladonnae folium se falsifikuje uzimanjem lista od
vinobojke (Phytolaceae decandrae folium). Često se cvjet kamilice falsifikuje cvjetom drugih
Asteraceae, koje imaju sličan cvjet.

Standardizacija, tipizacija ili normalizacija droga

Bilo bi poželjno da se sve droge standardizuju ali to dosta poskupljuje proizvodnju. U praksi
postoje izričiti zahtjevi farmakopeja za standardizacijom droga jakog fiziološkog djelovanja
pošto postoji mogućnost trovanja. Droge jakog fiziološkog dejstva moraju imati ujednačen sastav,
tj. moraju biti standardizovane ili tipizirane. Ukoliko droga sadrži veći procenat ljekovitih
materija ona se standardizuje razblaživanjem. Odnosno, dodaje joj se neka indiferentna supstanca
ili droga sa manjim procentom ljekovitih sastojaka, kako bi se dobio traženi standard koji
zahtjeva farmakopeja. Ukoliko droga ima manji sadržaj ljekovitih materija od propisanog sastava,
tada joj se dodaje droga koja sadrži veći procenat i time se postiže traženi standard. Ovaj proces
naziva se standardizacija odnosno tipizacija ili normalizacija.

ZDRAVSTVENA ISPRA VNOST LJEKOVITOG BILJA

Prilikom proizvodnje i prerade ljekovitog bilja može doći do kontaminacije biljne ljekovite
sirovine. Stepen kontaminacije je često takav da isključuje primjenu sirovine za izradu čajnih
smješa i drugih farmaceutskih i prehrambenih proizvoda. Biljne ljekovite sirovine, poluproizvodi
i gotovi proizvodi od ljekovitog bilja osim očekivane farmakološke efikasnosti moraju biti i
zdravstveno ilspravni. Do narušavanje zdravstvene ispravnosti biljne ljekovite sirovine može
doći:
• mikrobiološkom kontaminacijom;
• kontaminacijom teškim metalima;
 2

• kontaminacijom pesticidima;
• kontaminacijom radioaktivnim supstancama.

Mikrobioloska kontaminacija
Mikrobioloska ispravnost biljne ljekovite sirovine propisana je farmakopejom. Ljekovite sirovine
mogu biti kontaminirane na samom izvoru proizvodnje, u toku dalje manipulacije, distribucije i
skladištenja. Droge mogu biti kontaminirane i mikotoksinima koje ispuštaju bakterije i gljive.
Stepen mikrobiološke kontaminiranosti biljne ljekovite sirovine zavisi od niza faktora: uslova
razvoja biljke, načina berbe, stanja ambalaže, uslova transporta i skladištenja, sušenja, hemijskog
sastava, prisustva insekata i glodara. U pogledu čistoće najveći problemi su kod podzemnih
organa (korjenje, rizomi) jer je na njima prisutna zemlja. Mikrobiološki kontaminirane mogu biti
i herbe koje se neadekvatno sakupljaju (zajedno sa korjenjem).

Pregled zahtjeva za mikrobiološki kvalitet droga preparata na bazi bilja prema

DABID,1994

Korjenje kao biljna ljekovita sirovina sadrži najveći broj bakterija u odnosu na druge biljne
djelove (npr. u odnosu na cvjetove koji su manje podobni kao hranjive podloge za bakterije).
Ukupan broj bakterija na biljnim ljekovitim sirovinama varira od 102 do 108 po gramu (npr. na
Ijudskoj koži se nalazi 105 do 106 mikroba po cm2). Ukupan broj mikroorganizama je od
relativno male važnosti, najvažnije je da se onemogući prisustvo patogenih mikroorganizama
(npr. enterobakterije - bakterije crijevnog trakta koje predstavljaju problem u industriji hrane).
 2

Nedovoljno osušena biljna ljekovita sirovina sadrži veliki broj mikrobioloških patogena
(plijesni). Od postupaka za eliminisanje mikrobiološke kontaminacije u upotrebi su: pasterizacija
(u autoklavima), suva toplota, jonizujuće zračenje i fumigacija.

Kontaminacija teškim metalima

Biljni materijal moze biti kontaminiran i teškim metalima. Biljke iz familije Asteraceae imaju
naročitu sposobnost akumuliranja teških metalima, u korjenu i nadzemnim djelovima. Veliku
sposobnost akumuliranja teških metala imaju: čičak - Arctium lappa (Cd, Pb, Cr), vrba - Salix
alba (Cd, Pb, Hg, Cr), maslačak - Taraxacum officinale (Cd, Pb, Cr), kamilica - Chamomilla
recutita (Pb, Cr, Hg). Kantarion - Hypericum perforatum ima sklonost ka usvajanju i
akumuliranju kadmijuma (Cd). Sadržaj teskih metala u ljekovitim biljkama je indikator
kontaminiranosti područja na kojem rastu biljke.

Granične vrijednosti prema ZEBS-u(Centralni Institut za proučavanje i evaluaciju

hemikalija životne sredine) za hranu su sledece

Maksimalne dozvoljene vrijednosti za koncentraciju olova, kadmijuma i žive u ljekovitom,

aromatičnom i začinskom bilju

Metode za ispitivanje kvaliteta biljne ljekovite sirovine

Kvalitet biljne ljekovite sirovine (droge) propisan je farmakopejom ili nekim standardom
(ISO;JUS standardi). Ispitivanje biljnih sirovina se obavlja na osnovu propisa koji su dati u ovim
stručnim aktima. Za biljne droge koje nisu oficinalne koriste se slični parametri kao i za
 2

oficinalne droge. Vrednosti parametara kvaliteta neoficinalnih droga određuju se na osnovu

rezultata višegodišnjih ispitivanja. Ispitivanje ispravnosti ili opšteg kvaliteta droga podrazumjeva:
1. Organoleptički pregled.
2. Određivanje prisustva stranih primjesa.
3. Odredivanje stepena usitnjenosti.
4. Osnovna hemijska ispitivanja (količina vlage u uzorku, količina pepela, količina silicijum
dioksida u pepelu, količina vodenog ili alkoholnog ekstrakta droge).
5. Određivanje zdravstvene ispravnosti droga (prisustvo ostataka pesticida, teških metala,
radioaktivnosti, mikotoksina, mikrobiološka ispravnost).

Kvalitet biljnih droga - opšta i posebna ispitivanja

Kontrola kvaliteta droga se zasniva na analizi prisutnih sastojaka odgovornih za djelovanje droge.
Za dokazivanje prisustva aktivnih sastojaka koriste se:
• Hemijske metode
• Hromatografske metode
• Fizičke metode
• Organoleptičke metode
• Fiziološki skrining
Najčešće analitičke metode: elektrohemijske, volumetrijske, spektroskopske, hromatografske,
kapilarna elektroforeza, imunološke (RIA; ELISA), biološke, destilacija vodenom parom,
određivanje fizičkih i hemijskih konstanti. Identifikacija droga se može obaviti: makroskopskom
analizom (organoleptički pregled), mikroskopskom analizom (pregled lupom, skaning
mikroskopija i pregled histoloških presjeka) i hemijskom analizom.

UPOTREBA LJEKOVITOG BILJA

 2

Primjena ljekovitog bilja u različitim prerađivačkim industrijama

Poznavanje primjene biljne ljekovite sirovine je veoma važno za sve proizvođače jer mnoge
droge imaju mnogostruku i raznovrsnu upotrebu. Biljne droge se ne koriste samo u medicini i
farmaciji, već i u raznim granama preradivacke industrije, domaćinstvu i dr. Droge mogu biti
istovremeno lijek, hrana, sredstvo za uživanje, začin itd. Takve, višenamjenske droge su od
posebnog značaja i interesa za gajenje jer se mogu plasirati u neku od preradivackih industrijskih
grana (farmaceutska, kozmetičko-parfimerijska, prehrambena, hemijska i dr.). LJekovito bilje je
širok pojam i ponekad je teško reći da li su neke vrste važnije kao lijek, hrana, industrijska
sirovina ili začin. Ljekovito bilje je hemijsko-industrijska sirovina i značajan izvozni proizvod.
Ljekovito i aromatično bilje je vžzna sirovina u farmaceutskoj industriji. Iz ovih biljnih sirovina
se ekstrahuju aktivne supstance koje se ugraduju u lijekove ili se izraduju fitopreparati. Za
mnoge aktivne supstance iz biljaka nije, jos uvek, sintetizovana bolja zamjena (npr. kardiotonični
heterozidi digitalisa). Biljne sirovine imaju veliku primjenu u parfimerijskoj i kozmetičkoj
industriji. Razni skrobovi se koriste kao podloga za fine pudere, hlorofil za paste za zube i
dezodoranse, biljne boje i pigmenti za bojenje kose. Mnogi tonici, losioni, šamponi se izraduju od
biljnih sirovina. Naročito je unosna proizvodnja etarskih ulja i aromatičnih voda jer se koriste za
izradu parfema i kolonjskih voda. Prehrambena industrija koristi veliki broj biljnih droga. U
raznim granama prehrambene industrije biljne droge koriste se kao začini, korigensi,
konzervansi, emulgatori i zgusnjivači hrane. U izradi alkoholnih i bezalkoholnih pića se koristi
ljekovito i aromaticno bilje. U tehnološkoj preradi mlijeka i mesa biljni začini su veoma
zastupljeni. U poslastičarstvu i pekarskoj industriji biljni začini su veoma važna komponenta
proizvoda.

Fitopreparati
Biljne droge i aktivni sastojci ljekovitog bilja se koriste kao lijekovi od davnina (tradicionalna
fitoterapija - narodna medicina) pa do savremene materije medike. U farmakopeji osim droga i
hemijskih supstanci, postoje galenski preparati i dozirani farmaceutski oblici - pravi
fitopreparati. Galenski i pravi fitopreparati se izraduju u apotekama kao tzv. Magistralni lijekovi
ali i fabrikama lijekova. Naziv galenski preparati su dobili po rimskom ljekaru i filozofu
Galenusu, koji je dao veliki doprinos poznavanju i značaju ljekovitog bilja za Ijudski organizam.
 2

On je tvrdio da biljke sadrže određene supstance koje imaju ljekovito svojstvo. Galenus je
pokušao da iz biljaka ekstrahuje aktivne materije te je u farmaceutsku praksu uveo veliki broj
ljekovitih formi: Species, Decotum, Infusum, Tinctura, Extractum, Sirupus, Mucilagines,
Unguentum i dr. Biljne droge i biljni ljekovi se osim u tradicionalnoj medicini, sve više, koriste u
razvijenim zemljama Evrope po konceptu racionalne fitoterapije. Za ovaj vid terapije se koriste
lijekovi koji su pripremljeni od standardizovanih ekstrakata čiji su aktivni sastojci definisani i
deklarisani, oni pokazuju doznu zavisnost i odgovaraju farmaceutskim zahtjevima za određeni
dozirani oblik. Takođe, moraju biti registrovani na osnovu potvrđenog kvaliteta, efikasnosti i
neškodljivosti.

CAJEVI (Species)
Ukoliko se koriste u medicinske svrhe osušeni biljni djelovi (cjeli ili usitnjeni) predstavljaju
jednokomponentne čajeve. Čajne mješavine su jednolike mješavine duže ili više usitnjenih ili
neusitnjenih droga, odgovarajućeg masenog udjela, namjenjene za spoljnu ili unutrašnju upotrebu
a pripremaju se kao vodeni ekstrakti. Mješavine ne treba da sadrže više od 5-6 komponenti.
Droge jakog fizioloskog djelovanja ne smiju se izdavati kao čajevi.
EKSTRAKTI (Exatracta) su koncentrovani oblici koji se dobijaju ekstrakcijom droge različitim
rastvaračima (vodom, alkoholom ili etrom), prema kojima i dobijaju nazive. Ekstrakti se izraduju
maceracijom i perkolacijom digestijom i ekstrakcijom superkritičnim fluidima.

TINKTURE (Tinctura) su etanolno vodeni ekstrakti droga ili etanolno vodeni rastvori
ekstrakata droga (suvih i tečnih), koji se pripremaju na običnoj temperaturi. Tinkture su
namenjene za spoljnu ili unutrasnju upotrebu. Pripremaju se procesom maceracije, perkolacije i
rastvaranjem.
Kontrola fitopreparata podrazumjeva: kontrolu ulaznih sirovina, medufaznih proizvoda, finalnog
proizvoda i ambalaže.

Biljni zacini
Biljni začini su proizvodi koji se dodaju hrani radi poboljšanja njenog ukusa, mirisa, izgleda,
svarljivosti i iskorišt1jivosti. Začini imaju široku primjenu u prehrambenoj industriji i
kulinarstvu. Začini sprečavaju kvarenje hrane i konzervišu je. Danas je u upotrebi veliki broj
 2

začina koji čine specifičnim nacionalne i regionalne kuhinje. Od davnina je začinsko bilje veoma
tražena i skupa roba. Kao izvor začina su se koristile samonikle i gajene biljke. Danas se biljke
koje se koriste za dobijanje začina uglavnom gaje. Najčešće se kao začini koriste biljke koje
sadrže etarsko ulje, alkaloide, sumporne heterozide, gorke terpenske derivate, kisele ili slatke
sastojke. Punoći arome aromaticnih droga pored etarskih ulja doprinose drugi sastojci: smole,
kumarinski i flavonoidni heterozidi, fenilkarbonske kiseline i dr.

Primarna prerada
Pod primarnom preradom, nakon zetve, podrazumijevaju se sledeće operacije: pranje,
destilovanje, zamrzavanje, sušenje itd. Sve te operacije, bez obzira da li se bilje priprema za
ishranu ili za medicinsku upotrebu, mora da budu sprovedene u skladu sa nacionalnim propisima
ili propisima Evropske Unije.
1. Nakon pristizanja na mjesto primarne prerade, biljni materijal mora da se istovari i otpakuje.
Pre dalje prerade, materijal ne smije da bude izložen suncu (osim u slučaju specifične prerade, na
primjer prije destilovanja), a mora da bude zaštićen od padavina.
2. Prostorija u kojoj se prerada odvija treba da bude čista,sa dobrim strujanjem vazduha, a ne
smije da se koristi za čuvanje stoke.
3. Gradevina treba da je tako izvedena da obezbeduje zaštitu ubranog bilja od ptica, insekata,
glodara i domaćih zivotinja. U svim prostorijama za skladištenje (uključujući mjesto za
pakovanje) i preradu treba da se sprovedu mjere protiv štetočina.
4. Oprema za preradu mora da bude čista i da se redovno servisira.
5. U slučaju prirodnog sušenja materijal treba da se rasprostre u tankom sloju i da se obezbjedi
nesmetano strujanje vazduha, ramovi sa mrežicama na koje se postavlja treba da su dovoljno
odmaknuti od zemlje. Treba obezbjedit uslove za ujednačeno sušenje ukupnog materijala, te
sprečavanju plijesni. Pri sušenju tečnim gorivom produkti sagorjevanja ne smiju se koristiti za
direktno sušenje. Direktno sušenje produktima sagorjevanja može se primjenjivati ukoliko se kao
gorivo koristi butan, propan ili prirodni gas.
6. Pri vještačkom sušenju treba da se vodi racuna o parametrima procesa (temperatura, trajanje,
itd.), koji treba da su odabrani u skladu sa tipom materijala (korjen, list ili cvijet) i vrstom aktivne
materije (etarsko ulje ili drugo). Mora postojati dokument o parametrima sušenja.
 2

7. Sušenje na zemljištu uz izlaganje sunčevim zracima treba izbjegavati, osim za posebne biljne
vrste.
8. Biljni materijal mora biti rastresit, da bi se iz njega izdvojili djelovi koji ne odgovaraju
zahtjevanom kvalitetu kao i primjese.
9. Jasno označene posude za odlaganje otpadaka treba da su u blizini mjesta rada i one treba da se
prazne i čiste svakog dana.
10. Osušeni materijal se odmah pakuje da bi se sprečilo zagađenje ili rizik od zagađenja.
Pakovanje
1. Nakon ponovljene kontrole, potrebno je ukloniti eventualne primjese i biljni materijal lošijeg
kvaliteta. Materijal treba pakovati u nove čiste dzakove, kese ili kutije. Naljepnica na ambalaži
treba da je jasno označena, postojano pričvršćena i izradena od netoksičnog materijala. Podaci
treba da su u skladu sa nacionalnim propisima ili propisima Evropske Unije.
2. Ambalaža se čuva u čistoj i suvoj prostoriji, koja je nedostupna stoci i drugim domaćim
zivotinjama. Mora postojati garancija da materijal neće biti zagaden ambalažom, kao što bi to
mogao da bude slučaj pri korišćenju vreća izrađenih od vlaknastog materijala.
3. Ambalaža za višekratnu upotrebu treba da je dobro očišćena i osušena pre ponovne upotrebe.
Moraju se obezbjediti uslovi za sprečavanje bilo kakvog zagađenja pri njenoj ponovnoj upotrebi.
Skladištenje i transport
1. Pakovani suv materijal i etarska ulja treba da se skladište u suvim, dobro provjetrenim
prostorijama, u kojima je dnevno variranje temperature svedeno na minimum, a protok vazduha
dobar. Svjež materijal (osim bosiljka) treba da se skladisti na temperaturi 1 oC do 5 oC, a
zamrznuti proizvodi na temperaturi ispod -18 oC (za duži period skladištenja ispod 20 oC).
Skladištenje etarskih ulja podliježe propisima za skladištenje hemikalija.
2. U cilju zaštite od štetočina, ptica, glodara i domaćih životinja, prozori i vrata i drugi otvori
treba da imaju zaštitu (žičanu mrežu).
3. Za skladištenje suvog materijala se preporučuje:
- prostorija sa podom od betona ili drugog materijala,
- korišćenje paleta,
- obezbjeđenje dovoljnog razmaka od zidova,
- odvajanje spakovanog materijala da ne bi dolazilo da zagadenja.
 2

4. U slučaju isporuke rinfuznog materijala treba obezbjediti suve uslove transporta. Vrlo je
preporučljivo da se koriste kontejneri sa provjetravanjem da bi se sprečila pojava plijesni ili
fermentacije. Za prevoz se preporučuju vozila sa dobrim strujanjem vazduha. Za transport
etarskog ulja važe odgovarajući i primenljivi propisi. U tom smislu treba postovati odgovarajuće
nacionalne ili propise Evropske Unije.
5. Fumigacija protiv štetočina primjenjuje se samo ukoliko je neophodno, a sprovodi je isključivo
kvalifikovana osoba. Koriste se samo za tu svrhu odobrene hemikalije. Bilo koja primjena gasova
mora biti praćena dokumentacijom.
6. Tretiranje skladišnih prostora gasom treba da se obavlja u skladu sa nacionalnim propisima i
propisima Evropske Unije.
7. Ukoliko se kao zaštita od štetočina primjenjuje zamrzavanje ili tretman zasićenom parom,
vlažnost skladištenog materijala mora se kontrolisati nakon svakog tretmana.
Uputstvo za komercijalno sakupljanje biljnog materijalaiz prirode u medicinske svrhe
(GHP-Good Harvesting praxis for collected Plant-material)
Pravilnik koji sledi opisuje zahteve koje treba ispuniti u savremenom sakupljanju lekovitog bilja.
Pridržavajući se ovog pravilnika omogucen nam je vazan korak da proizvodi od lekovitog bilja
budu konstantnog i dovoljnog kvaliteta.
Sakupljači
1. Sakupljaci treba da poseduju izuzetno znanje za identifikaciju biljaka od kojih se prave lekovi,
njihovu fiziolosku specificnost, kao i njihove zahteve za činiocimaspoljne sredine (svetlost,
vlaga, zemljiste itd.).
2. Sakupljači moraju biti u stanju da jasno razlikuju lekovitu biljku od njenog srodnika da bi se
izbeglo nezeljeno mesanje biljaka.
3. Sakupljaci moraju imati potrebno znanje o optimalnim uslovima i vremenu ubiranja, o
najboljim tehnikama ubiranja, kao i o konzervacionim procesima koji slede. Takode moraju znati
uslove skladistenja da bi se obezbedio visoki kvalitet prikupljenog materijala.
4. Sakupljači se moraju pridržavati visokog nivoa lične higijene. Ne bi smeli da ucestvuju u
sakupljanju ako su oboleli od in£ektivnih bolesti koje se prenose preko hrane (dijareja, otvorene
rane, zapaljenja koze). Poslu se mogu prikljuciti tek nakon potpunog izlecenja.
5. Znanja sakupljaca moraju biti periodicno prosirivana i pracena od strane specijalista iz
organizacija koje se bave sakupljanjem bilja. Obrazovni procesi treba da budu dokumentovani.
 2

Sakupljanje
1. Sakupljanje treba da se obavlja u vreme kada biljke imaju optimalnu upotrebnu vrednost a u
vezi sa zahtevanim farmaceutskim kvalitetom i terapeutskom e£ikasnoscu.
2. Sakupljanje se izvodi po suvom vremenu. Vlazna zemlja, kiša ili visoka vlaznost vazduha nisu
pozeljni.
3. Sva oprema koja se koristi mora biti čista i oslobodena ostataka prethodno prikupljenih biljaka.
4. Mehanicka ostecenja koja rezultiraju nezeljenim promenama u kvalitetu moraju biti izbegnuta.
(npr. gubici etarskih ulja usled preloma plodova kod biljaka iz fam. Apiaceae).
5. Kad god je to moguce, ubiranje se mora vrsiti na takav nacin da se izbegne nepotrebno
ostecenje biljaka. Takode se mora voditi racuna o tome da se biljci omogući da se vrati u
normalno stanje.
6. Period izmedu sakupljanja i dolaska biljnog materijala u susare treba da bude sveden na
minimum, kako bi se izbegle nepozeljne promene u spoljnom izgledu, kvalitetu i
mikrobioloskom stanju.
7. Sakupljeni biljni materijal mora da bude zasticen od insekata ili domaćih zivotinja.
8. Posebnu paznju treba posvetiti da se ne pretera sa berbom čime bi se mogla dovesti u opasnost
održivost biljne vrste na doticnom području.
9. Nijedna biljka ili njen deo, sa liste zasticenih vrsta, bilo od lokalnog ili internacionalnog
znacaja ne sme se ubirati, izuzev ako se ne poseduje specijalna dozvola izdata od kompetentnih
državnih organa.
10. Odgovorne sakupljacke organizacije trebalo bi da po stave na lokalnom nivou osobu
zaduzenu da osigura ispravnu identifikaciju sakupljenog biljnog materijala čime bi se udovoljilo
stavkama 2(1-9).
11. Informacije u vezi opsteg areala sakupljanja, kao na primer: kratak opis zivotne sredine,
klime, tipa zemljista i ostalih specificnosti koje bi mogle imati uticaja na kvalitet berbe, moraju
biti dokumentovani od strane odgovorne organizacije za sakupljanje bilja, za svaku kampanju
ponaosob.
12. Adekvatna dokumentacija koja sadrži podatke o sezoni, datumu berbe, proceni identiteta,
makroskopiji kvaliteta i čistoći sakupljenog biljnog materijala, treba da prati svaku posiljku sa
mesta berbe u susaru, ili do mesta prerade.
 2

13. Svaka posiljka sastoji se iz bala. Svaka bala treba da bude etiketirana propisno kao i da je
prati dokumentacija iz paragrafa 2(12).
14. Osoba koja se pominje u paragrafu 2.10, a koja poseduje adekvatno znanje u vezi sa
zahtevom o autenticnosti, kvalitetu i čistoći biljnog materijala, mora da potpise pratecu
dokumentaciju i time preuzme odgovornost za specificnosti koje su pomenute u paragrafima 2(12
i 13).

Sušenje/Prerada
1. Kada stigne u susaru ili mesto prerade sakupljeni biljni materijal treba odmah istovariti i
otpakovati. Ne sme biti izlozen suncu i mora biti zasticen od elementarnih nepogoda.
2. Prostorije koje se koriste za susenje i preradu, moraju biti ciste, dobro provetrene i da nikad
nisu bile upotrebljavane za cuvanje zivotinja.
3. Prostorije moraju zastititi biljni materijal od: miseva, pacova, insekata, ptica i od domaćih
zivotinja.
4. Oprema, kao što su ramovi za susenje ili slicno mora biti cista i regulamo servisirana.
5. Ako se radi 0 vazdusnom susenju, biljni materijal mora biti razasut na tankoj podlozi. Ramovi
za susenje moraju biti locirani na dovoljnom rastojanju od poda da bi omogućili adekvatnu
cirkulaciju vazduha i ujednaceno susenje.
6. Za bilo koji metod koji se upotrebljava, adekvatna paznja se mora posvetiti uslovima susenja,
koji treba da budu odabrani adekvatno tipu biljnog materijala koji se procesira.To se odnosi kako
na svojstva aktivne materije (etarska ulja), tako i na tip biljnog organa koji je sakupljen (koren,
list ili cvet).
7. Susenje direktno na zemlji pod suncevim zracima se mora izbegavati.
8. Osusena droga se mora pregledati da bi se eliminisali obezbojeni ili osteceni delovi, kao i
strane primese ili zagadivaci.
9. Jasno oznaceni kontejneri za otpad moraju se ddati pri ruci i prazniti svakodnevno.
10. Osusen biljni materijal treba pakovati odmah u kesice ili kontejnere koji omogucavaju
razmenu vazduha da bi se smanjio rizik od napada stetocina ili budi.
11. Adekvatna dokumentacija o procesu susenja potpisana od strane odgovornog lica treba da
prati svaku balu.
Pakovanje, oprema, postrojenja za skladištenje, dokumenta i atesti kvaliteta
 2

Zahtevi dati u vodicu GAP (Good Agricultural Practice) treba da budu primenjeni gde god je to
moguce.
BILJKE KOJE SADRZE ALKALOIDE
Osnovni pojmovi o alkaloidima
Alkaloidi su bazna azotna organska jedinjenja biljnog porekla. Sekundarni su metaboliti.
Alkaloidi imaju jako i svojstveno delovanje na humani i animalni organizam. Za coveka mogu
biti otrovni vec u miligramskim dozama, te se samomedikacija alkaloidnim drogama ne
preporucuje. Naziv, izveden od arapske rijči al kali (potasa, baza) i grckog prideva
eidos (slican, tj. slican alkalijama), uveo je 1819. godine apotekar C.F.W. Meissner (1792-1853).
Prvi čist alkaloid - morfin izolovao je iz opijuma 1806. godine nemacki apotekar F.W. Serturner
(1783-1841).Od tada do danas proucenje veliki broj biljaka iz kojih je izolovano dosta čistih
alkaloida, a mnogima od njih je utvrđena hemijska grana i fiziolosko delovanje. Danas se
alkaloidi mogu dobiti i sintetickim ili polusintetickim putem. Prvi sintetizovan alkaloid je konin
iz kukute (1866. godine).
Definicija alkaloida:
• pravi alkaloidi - heterociklicna azotna jedinjenja nastala metabolizmom aminokiselina;
• protoalkaloidi - azotna jedinjenja nastala od aminokiselina, jednostavni amini kod kojih azot
nije deo heterociklusa;
• pseudoalkaloidi - azotna jedinjenja koja nisu nastala metabolizmom aminokiselina.
Alkaloidi su manje ili više gorkog ukusa, bezbojni (ima ih i obojenih), opticki aktivni, amorfni ili
kristalni, ne rastvaraju se u vodi, a lako se rastvaraju u organskim rastvaračima. Sa kiselinama
grade lako rastvorljive soli. Retko se nalaze kao slobodne baze, vec u obliku soli, estara amida ili
glikozida. Najcešce su vezani na obicne biljne kiseline (jabucnu, limunsku, oksalnu) ili specificne
kiseline (mekonsku, helidonsku). Mnogi grade nerastvorljive komplekse sa taninima (tanati).
Solanum alkaloidi sadrZe u molekulujedan ili vise secera (glikoalkaloidi). Kao izvor droge
koriste se biljni organi koji su najbogatiji alkaloidima (npr. krtole jedica, caure maka, seme
mrazovca). Kolicina alkaloida u biljci zavisi od genetickih, ekoloskih faktora i dr. Cesta je pojava
hemotipova biljaka koje produkuju alkaloide. Narocita paznja se obraca na optimalno vreme
ubiranja i nacin konzervisanja biljnih delova koji sadrže alkaloide. Količina alkaloida u biljci
najčesce se krece oko 1%, mada postoje i biljke koje ih sadrže u znatno većim količinama (kora
kininovca 15%). U biljkama je retko prisutan samo jedan alkaloid, obicno su to smese hemijski
 2

srodnih alkaloida. Koncentracija alkaloida se izrazava kroz količinu ukupnih alkaloida

preracunatu preko dominantnog ili farmakoloski najaktivnijeg jedinjenja. Alkaloidi mogu bili
deponovani u različitim delovima biljaka. Lokalizovani su u parenhimskim celijama perifernih
delova tkiva. Mogu biti povezani za odredene specijalizovane celije (sekretorne celije i mlecni
sok). Soli su rastvorene u celijskom soku u vakuolama. Kompleksi alkaloida s taninima ili
secerima se nalaze u citoplazmi celija. Bogate alkaloidima su dikotiledone: Rutaceae,
Ranunculaceae, Solanaceae, Berberidaceae, Papaveraceae, Piperaceae, Fumariaceae,
Lauraceae, Rubiaceae, dok Rosaceae, Brassicaceae i Lamiaceae ne sadrže alkaloide. Od
monokotiledonih biljaka najvise alkaloid a imaju biljke iz porodice Liliaceae i Amaryllidaceae.
Alkaloidi su retko prisutni u bakterijama, gljivama, mahovinama i papratima. Skoro svi alkaloidi
su bezbojni. Ipak soli berberina su zute, sangvinarina crvene, a helidonina zutonarandzaste boje.
Naucni naziv alkaloidi dobijaju po vrsti biljke u kojoj se nalaze (Papavern rhoeas - readin),
prema rodu (Atropa - atropin), farmakodinamskom delovanju (narkotin) ili imenu autora koji ih
je pronasao (Paletier - paletierin). Biosinteza alkaloida je najcesce u korenu, mada moze biti i u
drugim biljnim organima (npr. mladi vrsni listovi). Kao polazne supstance u sintezi alkaloida
vaznu ulogu imaju aminokiseline: prolin, lizin, triptofan i dr., koje daju gradu za heterociklicni
sistem u molekulu. Manji broj ima azota van ciklusa. U njihovoj gradi zastupljene su razne
kombinacije karbo i heterociklusa sa raznim funkcionalnim grupama. To su pre svega derivati:
piridina, pirolidina, piperidina, hinolina, izohinolina, indola, purina i dr. Alkaloidi se u drogama
dokazuju hemijski i bioloski. Najcesći nacin je hemijskim reakcijama, kada na alkaloide
delujemo odgovarajućim reagensima (Mayerov reagens, jod-kalijum-jodid) i dobijamo tesko
rastvorIjiva jedinje- nja (taloge). Organolepticki se dokazuju culima. Tako npr. paprika sadrži
kapsaicin koji je ljut, alkaloid kukute (konin) ima neprijatan miris. Bioloske reakcijese izvode na
eksperimentalnim zivotinjama ili na njihovim izdvojenimorganima (atropin izaziva sirenje zenica
macke ili zeca).
Za odredivanje količine alkaloida u drogama postoje brojne metode, od kojihsu najcesce
volumetrijske, gravimetrijske i kolorimetrijske. Alkaloidne droge predstavljaju sirovinu za
ekstrakciju i prečiscavanje alkaloida. Cisti alkaloidi se koriste za izradu doziranih farmaceutskih
oblika (tableta, kapsula, injekcionih rastvora). Danas se alkaloidne droge veoma retkokoriste za
izradu nekih galenskih oblika. Alkaloidi imaju veoma veliku primenu u terapijske svrhe jer deluju
na centralni i autonomni nervni sistem, imaju anestezirajuce delovanje, citotoksicno delovanje,
 2

antiaritmijsko delovanje, antibakterijsko delovanje i dr. Koriste se kao sredstva za ublazavanje i

uklanjanje raznih bolova (analgetik), za umirivanje (blag sedativ), kod raznih oboljenja zuci,
gihta, reumatizma. Postoje alkaloidne droge koje deluju kao insekticidi - nikotin.

ALKALOID NE BILJKE
 2

BILJKE KOJE SADRZE HETEROZIDE

Osnovni pojmovi o heterozidima
Heterozidi, glukozidi ili glikozidi su farmakoloski aktivni i terapijski korisni sekundarni
metaboliti. Salikozid i amigdalozid su prvi izolovani heterozidi (1830. godine). Heterozidi se
razlazu pod uticajem hidrolaza, kiselina, baza ili zagrevanjem, i oslobada se jedan ili vise
molekula secera (glikan) i neko organsko, nesecerno jedinjenje (aglikan, genin, ili genal).
Povezanost glikona i aglikonaostvaruje se etarskom, glukozidnom vezom, zbog toga se nazivaju
glukozidi. U upotrebi je i naziv glikozidi, jer mnogi hidrolizom daju glikozu. Heterozidi su
rasprostranjeni u biljnom svetu. Jedna biljna vrsta moze sadr.zati i nekoliko različitih grupa
heterozida. U različitim biljnim organima mogu se akumulirati razlicite vrste heterozida. Kao
droga koriste se oni delovi biljke koji sadde najvecu koliCinu hetarozida. Heterozidi se u celiji
nalaze rastvoreni u celijskom soku vakuola.
Naucni naziv heterozidi su dobili prema vrsti ili prema rodu biljaka u kojima se nalaze ili iz
kojih su izolovani. Heterozidi su cvrste, kristalne ili amorfne strukture. Ovi metaboliti su
 2

neisparljivi, većinom garki, u vodi, sircetnom estru i etanolu manje ili više rastvorljivi, opticki
aktivni, neutralne reakcije. Heterozidi se razlikuju po hemijskoj prirodi aglikonske komponente.
Na osnovu toga su izdvojene grupe i izvrsena podela droga koje ih sadr.ze. Aglikonske
komponente heterozida nastaju razlicitim biosintetskim putevima. Glikonsku komponentu cine
monosaharidi, disaharidi ili oligosaharidi. Seceri prirodnih heterozida su najcesce u
poluacetalnom obliku. Poluacetalna, alkoholna, grupa secera vezuje se s protonom iz aglikona,
stvara se heterozid uz izdvajanje vode. Proton moze biti izdvojen s razlicitih amino, hidroksilnih,
sulfhidrilnih grupa ili se odvaja sa ugljenika osnovnog skeleta aglikona. Zato postoje razlicite
vrste, oznacene kao C, 0, N i S heterozid. i. Najstabilniji su C glikozidi. U biosintezi heterozida
vaznu ulogu imaju enzimi (graditelji i razgraditelji). U zivom tkivu heterozidi i njihovi enzimi
nalaze se u posebnim celijama.
Bioloska funkcija heterozida u biljci nije u potpunosti razjasnjena. Svakako da je ona povezana
s hemijskom prirodom aglikoua. Heterozidi imaju zastitnu ulogu u biljnom organizmu jer deluju
kao fitoaleksini. Takode, apsorbuju ljubicasti deo suncevog spektra te i na taj nacin stite biljku.
Neke vrste heterozida su biljni pigmenti te uticu na odnos biljke sa spoljnim svetom. U
metabolizmu biljaka kao sekundarni proizvodi javljaju se otrovna jedinjenja (aglikoni), od kojih
se biljke stite, tako st~ ih vezuju za secere i na taj način čine ih neotrovnim. Glikonska
komponenta u heterozidima je znacajna jer menja neka osnovna svojstva aglikona (deluje kao
detoksikans, solubilizator ili stabilizator).

HETEROZIDNE BILJKE
 2

Osnovni pojmovi o saponozidima

Saponozidi su organska glikozidna jedinjenja koja su vrlo rasprostranjena u biljnom svetu. Sadrže
ih predstavnici u preko 70 biljnih porodica, a najbogatije njima su biljke iz porodica:
Caryophillaceae, Primulaceae, Chenopodiaceae, Polygalaceae, Liliaceae i Buxaceae.
Saponozidi su rastvoreni u celijskom soku. Obicno se nalaze u celoj biljci,ali se najcesce
nagomilavaju u podzemnim organima, u plodovima I semenju.Kuvanjem sa razblazenim
kiselinama saponozidi se razlazu na jedanili vise molekula secera (glikon) i na aglikon, tzv.
sapogenol. Saponozidise dobro rastvaraju u etanolu i metanolu, dok se u ostalim organskim
 2

rastvaracima (etar, benzol) ne rastvaraju. Za razliku od njih aglikonska komponenta, sapogenol se

rastvara u organskim rastvaračima (etar, alkohol, hloroform). Pri duzoj upotrebi saponozidi draze
sluzokozu usta, zeluca i creva, i izazivaju pojacano lucenje zlezda. Saponozidi povecavaju
propustIjivost celija te olaksavaju i ubrzavaju usvajanje farmakoloski aktivnih supstanci.
Ubrzavaju adsorpciju lekova, toksina, masti i drugih materija. Nisu otrovni za toplokrvne
zivotinje dok su za hladnokrvne smrtonosni (gliste, zabe, ribe ...). Ukoliko se daju intravenski
smrtonosni su za coveka, jer izazivaju hemolizu eritrocita. Koriste se u razlicitim granama
industrije. Puno se koriste za pranje osetljivih tkanina, svile i vune (naziv prema latinskoj reči
sapo, saponis - sapun). Skoro svi losioni, samponi i slicna kozmeticka sredstva sadrže
saponozide.

SAPONOZIDNE BILJKE

BILJKE KOJE SADRZE TANINE

 2

Tanini ili stavne materije su polifenolna, netoksicna, slozena i raznovrsnajedinjenja biljnog

porekla, oporog ukusa. Naziv "tanin" ne oznacava nekopoznato i tacno definisano hemijsko
jedinjenje. To je vise jedan zbirni organolepticki,tehnicki naziv. Tanini su vrlo rasprostranjeni u
biljnom svetu. Najvise su zastupljeni u biljkama iz familija Rosaceae, Fabaceae, Myrtiaceae,
Geraniaceae, Rubiaceae, Fagaceae,Polygonaceae, Salicaceae. Retko se nalaze u gljivama,
algama i mahovinama. Ima ih u svim organima zeljastih i drvenastih biljaka. U visegodisnjim
zeljastim biljkama najbogatiji taninima su podzemni organi (rizomi I korenje),a u drvenastim
kora sa korena, stabla i debljih grana, lisce, plodovi idr. Samonikle i gajene vrste voca (jabuka,
kruska, tresnja, visnja, jagoda, malina,kupina, borovnica i dr.) sadrže u liscu, kori, plodovima
tanine te se mogu koristiti kao izvor droga sa adstrigentnim delovanjem. Kolicina tanina u
raznom bilju je razliCita: hrastova kora ima oko 10%, tormentila oko 20%, a razne sisarke 50-
70%. Tanini se rastvaraju u vodi, etanolu, glicerolu I acetonu. Tanini se dele na: hidrolizirajuce
(galotanini) i kondenzovane (katehinski). Postoji i treca grupa, mesoviti tanini koji predstavljaju
smesu prethodne dve grupe. Galotanini u svojoj gradi sadde vise molekula polifenolnih kiselina
(galna, digalna) koje su esterifikovane za OH-grupu glikoze, te predstavljaju poliestarska
jedinjenja. Osnovni sastojci katehinskih tanina su katehini i leukocijanidi, koji su po svojoj
hemijskoj gradi bliski flavonoidima i antocijanima.
Taninske droge sluze za dobijanje cistih tanina i za lecenje.
Tanini su adstringensi, sredstva koja stezu. U sluzokozi usta izazivaju oporost I suvoeu. Najveea
kolicina tanina potrosi se za stavljenje koze, jer tanini taloze belancevine i grade nerastvorljive
soli. Tanini deluju antidijaroicno. Oni doprinose postepenom mehanickom odstranjivanju klica iz
crevne sluzokoze. Deluju i hemostaticno, jer izazivaju suzavanje krvnih sudova i stvaraju
koagulacione membrane od zgrusane belancevine krvnog seruma. Tanini taloze alkaloide
stvarajući nerastvorljiva jedinjenja, zbog cega mogu da se upotrebljavaju kao antidoti pri trovanju
ovim supstancijama. Za dokazivanje tanina koriste se organolepticke (po oporom ukusu)
hemijske (talozne i bojene reakcije) metode. Najcesći reagensi za dokazivanje tanina su: rastvor
zelatina, strihinina, olovno acetata, bromna voda i gvožđe III hlorid. Da bi se odredio sadržaj
tanina u drogi, oni se moraju izolovati, preCistiti i potom odrediti (kolorimetrijskim ili
gravimetrijskim metodama).
 2

TANINSKE BILJKE

AROMA TICNO-ZACINSKE BILJKE

U prirodi postoji veliki broj biljaka koje se odlikuju specificnim aromaticnim mirisom takve
biljke nazivamo aromaticne biljke. Biljne lekovite sirovinekoje se koriste zbog terapijskih efekata
etarskih ulja ili pojedinih sastojakaulja nazivaju se aromaticne droge. Etarska ulja se od masnih
ulja (osim po hemijskoj prirodi) razlikuju po tomesto su isparljiva, specificnog aromaticnog
mirisa i na hartiji ne ostavIjajutrajnu masnu mrlju. Etarska ulja su specificni, uglavnom tecni,
produkti biljnog tkiva (sekundarni metaboliti), slozene su smese različitih isparljivih mono-,
seskviterpenai fenilpropanskih jedinjenja. Na sobnoj temperaturi etarska ulja su aromaticne,
bistre, isparljive i lako pokretIjive, bezbojne, zuckaste ili obojene tecnosti. U vodi se ne
rastvaraju ili se rastvaraju veoma malo, dajući aqua aromaticae, rastvaraju se u nepolarnim organ
skim rastvaracima (etanolu, mastima i masnim uljima). Etarskaulja su definisana nekim fizickim
konstantama kao sto su: relativna gustina, indeks refrakcije, rastvorljivost u etanolu odrectenog
razblazenja idr. Specificnost etarskih ulja je da nemaju tacno definisanu temperature kljucanja jer
su slozene smese različitih jedinjenja. Stoga ona frakciono kljucajuu intervalu od 150-350° C.
Sveza ulja su neutralne do slabo kisele reakcije.Duzim stajanjem etarska ulja se zgusnu, potamne
 2

i dobijaju kiselu reakciju(uzegnu). Hlactenjem se iz etarskih ulja izdvajaju stearopteni (biljni

kamfor),dok se tecni ostatak ulja zove eleopten.Aromaticno bilje je veoma rasprostranjeno u
prirodi. Veliki broj aromaticnihbiljaka se i gaji radi proizvodnje droga i začina. Etarska ulja imaju
vise bioloskihfunkcija:
• fiziolosku funkciju - u metabolizmu biljnog organizma;
• ekolosku funkciju - znacajan su faktor biohemijske interakcije biljke sa spoljnom sredinom.
Etarska ulja se primenjuju i u taksonomiji biljaka (hemotaksonomija). Osnova za njihovu
primenu u taksonomiji zasniva se na Cinjenici da su karakteristike etarskih ulja pod genetickom
kontrolom kao i morfoloske karakteristike. Etarska ulja su uglavnom produkti viSih biljaka. Ove
biljke su rasporedene u vise od pedeset familija. Najznacajnije i najpoznatije su biljke iz familija
Lamiaceae, Apiaceae, Myrtaceae, Rutaceae, Lauraceae, Asteraceae, Pinaceae i dr. U flori nase
zemlje ima mnogo samoniklih biljaka koje se koriste za dobijanje etarskog ulja. Od gajenih
najvaznije su: pitoma nana, kamilica, morae, kim, korijander, timijan, maticnjak i dr. Etarska ulja
su lokalizovana u razlicitim delovima biljaka (podzemnim i nadzemnim organima). Etarska ulja
lokalizovana u različitim delovima iste biljke, mogu biti slicnog ali i veoma razlicitog sastava.
Aromaticne droge sadrže najcesce manje ili oko 1% ulja mada ima I bogatijih droga (pupoljak
karanfiliea sadrZi i do 20% etarskog ulja).
Etarska ulja su slozene smese dve klase jedinjenja: terpena i fenilpropanskih derivata. U okviru
terpenske frakcije zastupljeni su isparljivi monoi seskviterpeni. Monoterpeni se javljaju u obliku
aciklicnih, mono- i biciklicnih, alifaticnih i aromaticnih struktura. Na osnovu uvedenih
funkcionalnih grupa, sastojci ulja mogu biti ugljovodonici, alkoholi, aldehidi, ketoni, kiseline,
estri,fenoli, etri, oksidi i dr. U okviru frakcije seskviterpena, formiraju se jos raznovrsnije
strukture osnovnog skeleta. Ova grupa terpena javlja se u oblikuugljovodonika, oksida, alkohola,
ketona i estara. Fenilpropanski derivati su zastupljeni u etarskom ulju biljaka iz familija Apiaceae
i Myrtaceae. Biosinteza terpena u procesu metabolizma biljaka ide preko mevalonske kiseline a
fenilpropanoida preko sikiminske kiseline. Tokom destilacije, iz biljne sirovine predestilisu i
različita alifaticna jedinjenjamanje molekulske mase koji se rastvaraju u etarskom ulju i postaju
njegovsastavni deo. Količinai sastav etarskog ulja neke vrste ili jedinke zavise od veceg broja
faktora:
• genotipa (kolicina i sastav ulja je genetski definisano svojstvo);
 2

• fenofaze ontogenetskog razvoja biljke (znaeajno za odredivanje optimalnog vremena

prikupljanja biljnog materijala);
• ekoloskih faktora (temperatura, svetlost, zemljiste, nadmorska visina i ostali faktori zivotne
sredine);
• načina obrade biljne sirovine (susenje, usitnjavanje uslovljavaju delimican gubitak etarskog ulja
i promene njegovog sastava);
• načina izdvajanja etarskog ulja iz biljne sirovine. Postoji više nacina za izdvajanje etarskog ulja
iz biljne sirovine:
• destilacija pomocu vodene pare;
• mehanicko cedenje sirovog materijala;
• ekstrakcija pomocu nepolarnih organskih rastvaraca;
• topli i hladni anfleraz postupak;
• ekstrakcija superkriticnim fluidima.
Najstarija i najvise koriscena metoda je destilacija pomocu vodene pare, kao i razlicite savremene
modifikacije ove tehnologije. Etarska ulja se ne mesaju sa vodom niti hemijski reaguju sa njom te
je moguce primeniti Daltonov zakon parcijalnih pritisaka i razdvojiti ulje od ostatka biljnog tkiva.
Klasican proces podrazumeva kuvanje propisno usitnjene droge u vodi u aparatima za destilaciju.
Produkt destilacije je mesavina vode i ulja koja se sakuplja u posude od inertnog materijala
(florentinska boca). Na vrhu i dnu boce se nalaze slavine za odvajanje ulja (laksih ili tezih od
vode). U praksi se koriste i procesi turbo destilacije, "produvavanja" pare pod pritiskom i proces
hidrodifuzije. Turbo destilacija je proces u kome se droga in toto potapa u vodu, destilator zatvara
i specijalnim nozevima vrsi usitnjavanje droge. Metoda "produvavanja" podrazumeva uvodenje
vodene pare pod pritiskom od 1-3bara kroz korpe napunjene biljnom sirovinom. Proces
hidrodifuzije se odvija uvodenjem vodene pare pod malim pritiskom 0,02-0,15 bara, u odredenim
vremenskim intervalima, u posude sa biljnom sirovinom. Svaka od ovih tehnologija se odvija pod
različitim temperaturama te se dobijaju ulja razlicitog sastava. Mehanicko cedenje sirovog
materijala je tehnologija izolacije etarskih ulja iz sirovina meke konzistencije, koje sadrže vecu
kolicinu ulja. Najpoznatiji je proces cedenja etarskog ulja iz perikarpa plod ova agruma. Etarska
ulja izdvojena iz biljne sirovine se podvrgavaju odredenim postupcima pre pakovanja i
skladistenja. Odvajaju se od vode ili rastvaraca, odstranjuju se balasne materije, neka ulja se
obezbojavaju, neutralizuju ili rektifikuju. Etarska ulja se cuvaju u punim, dobro zatvorenim
 2

posudama od inertnih materijala (tamno staklo, aluminijum i dr.), u suvim, provetrenim

prostorijamau kojima je dnevno i sezonsko variranje temperature svedeno na minimum.
Skladistenje etarskih ulja podleze propisima za skladiStenje hemikalija. U svetu se najvise
proizvode etarska ulja nane, agruma i eukaliptusa. Kvalitet aromaticnih droga odreden je
sadržajem etarskog ulja. Količina uljau drogama se odreduje metodom kontinuirane destilacije
pomocu vodene pare u o£icinalnom aparatu po Clewenger-u (Ph.Jug.V). Farmakopeje propisuju
različite modi£ikacije ovog postupka, zavisno od £izickih osobina etarskih ulja. Nasa
£armakopeja propisuje tri postupka. Prva dva postupka definisuvolumen % etarskog ulja u
drogama (ml/100g), a treCim postupkom seodreduje tezinski % etarskog ulja (g/ lOOg).
Preporucuje se da se arornaticne droge cuvaju cele ili u većirn kornadimaa da se usitnjavanje vrsi
pred upotrebu ex tempore. Aromaticne droge semogu cuvati i koristiti najvise godinu dana.
Kvalitet etarskih ulja je odreden organoleptickim osobinama i na osnovu fizickihi hemijskih
parametara. Za analizu kvaliteta etarskih ulja se koriste jednaod metoda hromatogra£ije.
Aromaticne droge imaju £armakolosku aktivnost koja se donekle razlikuje od aktivnosti
izolovanih etarskih ulja. Delovanje aromaticnih droga je zasnovano na aktivnosti etarskih ulja i
drugih £armakoloski aktivnih sastojaka.U terapiji se primenjuju u obliku: infuza, tinktura i drugih
jednostavnih galenskih oblika. Etarska ulja se koriste u industriji kozmetickih sredstava i
parfema, prehrambenih proizvoda, alkoholnih i bezalkoholnih pica. Pojedina ulja sekoristeu
terapiji ili za izradu fitopreparata. Etarska ulja retko pokazuju hronicnu
toksicnost ali treba voditi racuna 0 dozama primene jer one uslovIjavajuakutnu toksicnost.
Aromaticne droge se koriste kao sedativi, u terapiji respiratornog trakta, kao aromaticna gorka
sredstva, antiin£lamatorna sredstva, stomahici, karminativi i holagozi, korigensi, diuretici,
antiseptici, rube£acijensi i dr. Aromaticne droge se koriste u prehrambenoj industriji kao zacini
(aditivi) i arome (objedinjujui miris i ukus) koje poboljsavaju organolepticka svojstva namirnica.
Takode, doprinose i boljoj svarljivosti i iskoriScavanju hrane a ujedno jekonzervisu i produzavaju
njenu sve.zinu. Aromatieno bilje je i medonosno te ga peelari eesto gaje.

BILJKE BOGATE LIPIDIMA (ULJIMA)

Lipidi (masne materije) su prirodni produkti biljnog ili zivotinjskog porekla. U hemijskom
pogledu to su gliceridi vise masnih kiselina tj. smese estara više masnih kiselina i glicerola.
Masne kiseline koje su zastupljene u uljima mogu biti:
 2

1) zasicene (palmitinska, stearinska)

2) nezasicene (oleinska, linolna, linolenska)
Ulja koja sadrže vise zasicenih masnih kiselina su postojanija, dok su ulja koja imaju nezasićene
masne kiseline nepostojana, imaju sposobnost da apsorbuju kiseonik iz vazduha graded
polimerizovana jedinjenja, te se brže ili sporije menjaju. U biljkama pretezno se nalaze oleinska,
linolna i palmitinska kiselina. Masna ulja se nalaze u celoj biljci, ali se najcesce nagomilavaju u
semenu i plodovima izvesnih biljaka. Te tzv. uljane biljke mogu da sadrZe 10-70% masnog ulja.
Lipidi su cvrste ili bistre masne tecnosti, lakse od vode koje na papiru ostavljaju masan trag. U
vodi i etanolu su nerastvorljive (izuzetak je ricinusovo ulje koje se rastvara u etanolu) dok se u
organskim rastvaračima rastvaraju. U procesu saponifikacije grade soli masnih kiselina - sapune.
Upotrebljavaju se za proizvodnju boja i lakova, masnih kiselina, sapuna, glicerola, za
podmazivanje motora, u tekstilnoj i kozarskoj industriji. Najvecu primenu imaju u ishrani: za
kuvanje, pecenje, za izradu margarina i dr.
BILJKE BOGATE SLUZIMA
Sluzi su amorfne mase koje sa vodom daju koloidne zilave, guste rastvore - hidrogele. Sluzi u
biljkama predstavljaju rezerve ugljenih hidrata (Salep tuber, Althaeae radix) ili rezervoare za
vodu (Lini semen, Cydoniae semen). Prema poreklu, odnosno biljnim sastojcima iz kojih nastaju,
sluzi se dele na: proste (celulozne i pektinske) i mesovite (celulozno-pektinske). Postoji,takode,
podela na kisele (uronske kiseline) i neutralne (heksoze, pentoze) sluzi. Sluzi se dobijaju
talozenjem iz vodenih rastvora i emulzija, pomocu koncentrovanog etanola i drugih organskih
rastvaraca u kojima se sluzi ne rastvaraju. Upotrebljavaju se u medicini kao kataplazme, za
lecenje zapaljenja koze i sluzokoze, kao sredstvo za vlazenje i omeksavanje, za lecenje organa za
disanje i zdrela, i kao laksantna sredstva. U tekstilnoj industriji koriste se za proizvodnju lepila, a
kao stabilizatori i emulgatori nalaze primenu u prehrambenoj industriji.

SLUZNE BILJKE
 2

VITAMINSKE BILJKE
Vitamini su prirodna organska jedinjenja koja su neophodna za normalno funkcionisanje ljudskog
organizma tj. podsticu biohemijske i fizioloske reakcije u organizmu. Oni doprinose jacanju
organizma i povecanju njegove radne sposobnosti, kao i suprotstavljanju raznim stetnim
uticajima spoljne sredine. Dnose se u znatno manjim kolicinama u odnosu na gradivne (proteini) i
energetske (ugljeni hidrati i masti) materije. Covek mora svakodnevno, pravilnom ishranom, da
unosi vitamine jer njegov organizam nije u stanju da sintetise veliki broj vitamina. Biljke bogate
hlorofilom predstavljaju znacajne izvore vitamina i provitamina (vitamini B grupe, C, A, E, K,
D), mad a se mnogi vitamini mogu dobiti i sintetskim putem i koristiti u obliku lekova. Vitamini
se dele na one sa koenzimskom funkcijom, u koje spada vecina hidrosolubilnih vitamina tj.
vitamin a rastvorljivih u vodi (B-grupa, C) i vitamine bez koenzimske funkcije, koju cine
liposolubilni vitamini tj. vitamin rastvorljivi u mastima (A, D, E, K). Nedovoljno unosenje
pojedinih vitamina u organizam izaziva poremeeaje avita
minozu. Isto tako i davanje velikih doza pojedinih vitamina dovodi do patoloskih promena u
organizmu hipervitaminoze (narocito izazvana vecom dozom vitamina A iD).