PHAN 1. TIENG VIET CHUONG x SUY LUAN NGON NGU 1. MG PAU : CAC KIEU NGHIA CUA PHAT NGON Quan sat cdc phat ngdn (déng thoi la cdc cau) sau : () Tap chi nay méi sin 50 ngan ban. (2) Tap chi nay mdi s0 cing in 50 ngan ban. (3a) Tap chi (3b) Tap chi (4a) Tap chi (4b) Tap chi (6a) Tap chi (5b) Tap chi nay mdi si in cé 50 ngin ban. nay méi sé in nAiing 50 ngin ban. nay mOi sé cding in cé 50 nghn ban. nay mdi 88 cang in nhing 50 nghn ban. nay mé mbi s& cing in cé 50 ngan ban. nay ma m6i sO cing in nhing 50 nghn ban. Trong cdc céu trén cé nhiéu joai nghia khac nhau. 1.1 Hién ngén : Ca 5 loai cau trén day déu chung mét thing bao nhu cu (1). Dé la sf lvgng ban in cia méi s& tap chi, Nghia nay difge néi 1S trong mdi chu. Ching ta néi dé [a nghia hiéa ngén (tif nay goi : hién ngon) cha méi cau tren. 19112 Ham ngén ; tiém gid dink, Cau (2), ngodi hién ngom (1) nO con chiia dyng mét thong tin khong hién hign khac ma ching ta sé goi la nghia him ngon (tit nay goi : ham ng6n), Ia : (6) C6 tap chi Rhée mdi oS in 50 ngan ban. Do ti cfing ma cdu (2) c6 them nghia (6). Nhu ching ta sé thély, cau (2) 06 tién gid dink la cau (6). Ngudi ta néi ring, nghia cia cau 2 gém hai phén, hién ngdn va ham ngdn. Trong truéng hgp nay, ham ngon Ia tién gid dink (viet t&t TCD) cia (2). Nghia cia (2) = Nghia cia (1) + Nghia cia (6) hién ngon (1) ham ngtn | 13 Him ngin : ham § ngOn ng. Cou (3a) cing oS ham ngon, Né bigu thf mot thai dp, mot hamh vi : sw dénh gid it cia ngudi_néi: Nghia cita (2) tién gid dinh 16) (7) Tap chi nay méi sf in 50 ngan ban Ja i. Nghia nay cing la mét him ngdn. Ham ngon ndy do ti od dua lai. Nhw ching ta sé thay, trong tiéng Viét, mdi khi xudt hign ti cé khong vdi cugng vi la mot dng ty thi né déu bigu hign thai d6 danh gid cla ngudi ndi ring sy vat dude dé cap lA & mite 4 it. Ching ta goi loai ham ngon nay la him ¥. Logi ham 9 nay doc lap véi ngt canh vi vay duge goi la ham y ngon new. Nghia cla (3a) = Nghia cia (1) + Nghia cia (7) : hién ngon (1) Nghia cia (3a) ham vain | r— ham § ngon ngw (7) ham y 192Tuong ty, cdu 3b cing c6 ham y¥ ngon nga, 6 day 1a sy danh gid cha nguéi néi ring sy wat duge dé cap Ia & mite do nhidu. Trong cau 4a, mot mat vi cd ti cng mA nghia cua no chita dymg nghia eta cau 2. Nhu vay no o6 tién gia dinh. Mat khac, vi xudt hign ti cé ma nghia cia né chia dung nghia cia cau 3a. Nhtt vay n6é cS ham y ngon ng. Neglfia cia (4a) = Nghia cia (1) + Nghia cia (6) + Nghia eta (7): hién ngén (1+ Nghia cia (4a) . TGD (6) ham ngon— ham y ng6n ng (7! Lane Tuong ty, nghia eda 4b gidng hét nghia cia 4a, o6 diéu ham ¥ ngon ngu hay gis WA chu 8, 6 d6 cho biét su danh gid cia ngudi ni: sy vat duge dé cap IA & mic dd nhiéu (8) Tap chi nay méi sé in 50 ngan ban la nhiéw Nghia cua (4b) = Nghia cia (1) + Nghia eda (6) + Nghia cua (8), Cau 5a cé phiin ding sau tit ma cing chia ti hai tit cing va cé nhw cau 4a. Phin dé cing co nhing nghia nhu cua 4a, nhung ching ta s@ thay, ti ma dung truéce 46 lam cho nghia nay da bj dao di, Nghia cia 5a dai dé la “Tap chi nay thudc loai tt, khong nén in it nhu vay" Neoai ra, ham y cla mét phat ngdn con 06 thé dugc hinh thanh (rong nhing tinh hudng giao tidp cu thé. Loai ham y nay dupe goi Ea hiun y dé thoai. Tém lai nghia dy da cia mot phét ngon sé la : 13-LS-TV 193Nghia tign gid dinb ham von] ham j ngon ngt ham ¥ ham ¥ hi thoai Do nhing co ché ngon ngi? ma chting ta nhfn bist dude, “suy ludn” ra cfc loai ham ngon. Trong chung nay ching ta sé gidi thitu nhing loai ham ngon do UW, KHAY NIEM TIEN GIA DINE Trong myc nay chiing ta chi gidi thigu nhing khdi niém co bin nbat vé TGD (tién gid dinh). Trong [NDD, 1987, tr.62-119] ching toi 4A trinh bay chi tiét va day di hon vé vén dé nay. 2.1 Dinh nghia. Cé hai loai TGD : nga nghia va ngd dung. 2.11 Tién gid dink ngd nghia Dink nghia ngi? nghia. Xét hai cau c6 quan hé phi dinh nhau: (2) Con anh Ba dang banh. (2) Con anh Ba khong bénh. Qua méi cu trén ching ta déu biét rang : (3) Anh Ba da 6 con. Cau 3 ludn luén ding da cau 1 dung hay sai (cau 1 sai tie la cau 2 dang). Chung ta néi cau 3 la TGD cia cau 1 (va cing la ca cau 2). Khai quét : Quan hé gid tri chan li gitta mot cau A va TGD B ctia n6 nhu sau : Dit A cé gid tri ding hay soi thi TGD B ctin n6 vin lon luon cé gié tri ding. 194Néi each Kkhée : Cau A cé TGD la B néu gid tri ching cha B lis diéu kien cin cho A cb gid tri diing howe sai. A 6 TGD lA B dude ki hitu nhu sau: A > B Quan hé gid trj chan If gida A va TGD B aia no. duge bigu hign nhu bing 2.1.1A Hf 1iA Luu ¥ : Xét cde eau : Bing 214 duge kh A> B (4) Ba duge Ihen. a a (8a) "Ba duc khen" a mot cau ding nga phap. 5 qd (5b) "Ba duge khen” JA mdt cu bi dong. Du 4 06 ding hay khéng thi 5a va 5b vn lutn iudn dting. Quan hé gid trj chan li gia 4 vA 5a (hoac 5b) théa man dinh nghia tren day. Tuy nhien, ching ta khong coi 4 od hai TGD la 5a va 5b, vi 5a va 5b la nhiing ciu thude situ ngon ngu. Noi cach khdc, chung ta khong xét TGD @ ofp dd situ ngon nga. Dink nghia logich. Ching ta néu cau hoi: Néu A-»B, thé thi khi B c6 gid trj sai thi A nhan gia tri gi ? Tinh hudng din t6i cfu héi nay chinh JA cau 6 sau day ota B. Russell viét nam 1905 ; ‘6) The King of France is bald (Ong vua hién nay ciia nude Phap hoi tran) : Cau tren od mot TGD la “Hign nay c ong vua nude Phép" Nhung TGD nay sai vi nam 1905 nude Phap khding cdn ché do quan chi. (Khong thé néi cau 6 IA sai vi ring nhw vay thi cau phd dinh cua né “The King of France isn't bald” phai ching. Nhung cau nay cing khéng thé ding duge vi nim 1905 lam gi od ong vua Php. Trong trutmg hgp nay phai dung tai legich 3 tr] : Ching ta noi A 6 gid tr) trung gian hay fa gia tri rong, vi ki hidw 4b Didu nay duge miu ta nh bang 2.1 1BDinh .nghia cia Keenan Bong 2.11B Nhing dinh nghia trén day chi 4p dung A —-» B duge dé xc dinh TGD cia nhing cau tung a@ dl thuat. Vi rang chi nhuing cau tudng thuat mdi s ad xée djnh duge gid tri cau d6 dung hay sai, # 5 Nhiing cau héi khong c6 gid trj chan li. Trong thye t#, cau héi van cé6 TGD. Khi hdi "Con anh Ba c6 khoe khong?” la ching ta da TGD ring "Anh Ba da od con". Do vay Keenan da dinh nghia TGD cia cau hoi nhu sau : Mot cia Adi Q sé co mot TGD logich la mot ctu tong thudt B, neu ctu A - ctu tra [di thuc sw cia Q — cé mot TGD la B. Dinh nghia TGD bing legich tink thi RMartin, 1976, da ding tac tw tinh thai cd yéu (1), xem chuéng VI va phép kéo theo légich dé dinh nghia TGD - A-> B= (A>BA (-A) + BY def 212 Tién gid dinh ngw dung Duéi gée dd ng dung, mot cau ngoai gid tri dungjsai con 6 gid tri chudn xde/khong chuéin x4e (correction/incorrection). Mot cfu ding nhung cé thé sai v8 TGD. Lic d6 ta néi cau dung nhung khéng chudn xac. Nhu vay, TGD cia mot cau duge coi nhu nhitng digu kign ding chudn x4c coa ciu dé. Quan sat mau héi thoai gém mdt cau hoi va 4 cau tra Idi khée nhau - (D Anh tidp tye hit thude A ? (8a) Vang ! (8b) Trvéc kia thi 06, nhung bay gid thi khong. Tién dau ma hit. 196Thude nay mua cho ba tai. (8e) Day la lin dau toi hut. 18d) Chufa bao gid tai hut 4. Thuée nay mua cho ha tdi Céch dp 8a nbin nhan ring cau hdi 7B dung va chudn xéc. Céch dép 8b nhin nhan rang cau héi 7 Ja sai nhung chudin xde “Cach dap 8c nhin nhan ring cfu béi 7 la dung va khong chuan xac. Cach dép 8d nbin nhan ring cau hdi 7 1a sai va khong chudin xc. Dinh nghia : A cé mot TGD ngit dung la B née: a) khi Phat ngon A thi ngutti néi da gid dink ring B va tin ring ngudi nghe cing nghi la B, b) B da duge chép nhon. Nhu vay, TGD nga dung la cai nén cho cudc hdi thoai dydc tién hanh binh thudng va cau néi duge chép nhan. Hai cau dudi day mau thudn nhau nhung c6 thé chap nhan dude cA hai néu coi rang ching o6 hai TGD ngd dung khde hau : (9a) Anh Ba tuy giéu nhung van tdt bung. (9b) Anh Ba tuy nghto nhung van tét bung. Sau 9a co mot TGD. ngd dung la “ngudi gidu thutng xau bung". Trong khi dé cau 9b c6 mot TED ngdt dung la "ngiei nghao thutng x&u bung". ‘Twong ty, hai cau dudi day cing nhan hai TGD nga dung trai ngudge nheu : (10a) Anh ay khong bist ring “eau lac bo" lA mot tit géc Anh. (0b) Anh ay khong biét ring "cau lac be" la mot ti ge Han. Lint ¥ - TGD ngt dung duge coi lA ding 4 thai didm phit ngon 197- TGD ngi dyng cin duce xée dinh qua ngit canh. Mot chu & nhing ngé canh khéc nhau ob thé o6 nhing TGD ngd dung khac nhau. Cing mdt ti hy o6 thé gly ra nhing TGD khdc nhau. So sanh (11) Cha tich Ba doc c& trayn chudng. (12) Bé Ba doc ca Haghen. Hai cau trén 06 cfu tric giéng nhau nhung ching khéc nhau & nhung tir thye lam nén nghia hién ngdn cho mai cau. Do vay tu cd trong mbi cau dé da gay ma nhing TGD ngt dung khdc nhau. Méi cau trén cé nhiing diéu sau day - (A-11) a. Cha tich Ba con doc loai truyen khac. b. Nhung nguti duge coi JA “mau mye, dgo dic" thi it doc truy@n chudng vi loai trayén nay bj coi IA "van héa phim doc hai’. ¢. Cha tich Ba doc truygn chudng la didu khong ai ngd ti (A-12) a. Bé Ba cin doc lai truyén khac. b. ft ngu’i mhé tudi doc Héghen vi loai sfch triét hoe nay duge coi la tritu tugng, khé hiéu va khé khan c. Bé Ba doe Héghen ta diéu khong ai ngo téi Phin a va c cia A-11 va A-12 giting nhau. Day la phén do nghia cia ti cé gay nen. Ching chi khéc nhau @ phiin b. Dé la phin TGD ngs dung cia mi chu. Dé thiy 16 hon diéu nay. ching ta xét mOt cau phd din : (13) Chi tich Ba khong doc od bio Nhan Dan. Trong cdu nay, ty cad dA gay ra nh@ng nghia sau : (A-13) a. Chi tich Ba odn khong doc nhung sich béo khac. 198b. Nh@ng ngudi duge coi i& "cd cudng vi, cb tréch nhigm thue hién dutmg Idi cia Dang’ thi thutng doc bao Nhan Dan vi day la ting néi cia Dang. c. Chi tjch Ba khong doe béo Nhan Dan la diéu khong ai ng’ tdi . Trong A-13, tir doc & hai phan a va c trong A-11 da duge thay bang "khong doc". Diéu nay 6 nghie la : a) Trong céu 13 thi tit khang chi tac dong vao tt doc. Ti cA nim ngodi pham vi tac ding cia khong : (13b) Chi tich Ba [khong doc] c& bio Nhin Dan b) Hai phdn a va c trong A-11, A-12, A-13 khong la TGD cia nhting cau dé 2.2 Phan Ioai TGD 22.1 Co nhiéu cach phan loai TGD. Ching ta néu G day mot TGD (8 hgp : la "sy phy thudc Mn nhau trong quan he ngd doan" (Lyons, 337). Vi dy : Noi tdi tit "tring da” la ngudi ta bidt noi vé “mat". Do vay : tring da --» miit. TGD néi toi : la “diéu kign ding bén trong, la ni dung © khong thé thiéu duge eda ti" (Hoang Phé, 1975). Vi dy : "nhim" —-» mat (TGD té hop) --> trude 46 mat mé (TED noi taid. TGD cia sy phét ngon : Loai TOD nay doc lap voi noi dung cau n6i ma lién quan téi nhing hanh vi phat ngon. Vi du : phat ngon ménh lénh —-» 06 mot ton ti gia ngudi néi va ngubsi_ nghe. 199TGD lop lai su phon doan thie tei. Vi dy : Ba dang doc gi vay ? > Ba dang doc mét ci gi 46 TGP thing tin bach khoa. Vi dy cia C.Fillmore : (L) Déng ctia lai ! Cau nay doi héi mot loat diéu kidn ding : ia) Ngudi noi va ngu@i nghe c6 quan hé "ra lénh — nhn enh" (b) Ngudi nghe trong tinh trang déng duge cita. ic) Ngudi ndéi nghi téi mdt cai ctta nao do va 6 Uf do dé tin ring nguti nghe cing hitu dung cdi cita dé. (d) Céi cia duce n6i ti dang méd. (e) Ngw&i néi mudn edi cla dé dong lei. Nhu chung ta sé thay, TGD bat bién trong phép pha djnh, do dé néu chuyén cdu (1) sang cau ménh lénh dang phi dink “Ding déng cia lai" thi cic diéu kign ding a ~ d van git nguyén, chi thay d6i diéu kién e. Do vay cau (1) 66 mot loat TGD a - a. Vi vay loai TGD nay duge goi la théng tin bach khoa TGD tir vi 66 met. Vi du: (2) Ba Jai goi Nam. Do tit lai ma chiing ta bist duyc cfu trén od TGD la (3) = (3) Ba dA goi Nam. Cau (2) van thong bao v8 noi dung chit yeu cia chu (31, do vay kidu TGD nay duge goi la TGD tit vj — bd mat. TGD tie vi 68 séu. Vi du : 14) Ba da phe bink Nam vé ban kién nghj 46 Cau nay c6 cde TGD Ia : (a) Ba a Nam 1A ng. 200(b) Theo quan diém cia Ba thi ban kién nghj 46 khong tat. (c) Nam chiu trich nhigm vé bin kién nghj dé. TGD tin tai. Vi dy : (5) Ba ding § tdi dy hoi nghi. Cau trén ob hai TGD la : (6a) Cé mOt ngudi ten 2 Ba. (6b) Ngudi ta da mdi Ba tdi dy hoi nghi. Trong 46, 6a duge gpi la TGD tin tai TGD tit vung dai cuong va TGD tit vung doe tha TGD dai cing néi vé nhiing nét nghia dai cuong chung cho nhiéu ngdn ng, nh cic nét : sinh vat, vO sinh, ngudi, duc, cAi, tre, git... TGD dae thi doi hdi sy binh lun wé cde ti vj duge hdc tdi. Loai TGD nay cho phép so sanh va tim ra nhdng khac bidt li thi vé tir vung gitia cie ngon ngi. TGD phi tie vung. Vi du : (7) ChiSe do nay con lanh hon chide do kia (8) Ca hai 40 déu rach. Cau (7) c6 TGD phi tit vung ta (8). TGD trong quan hé v6i titu diém Mét cfu 6 thé duge nhin manh vio nhiing diém khac nhau Diém nhéin 6 mang thong tin chi yéu cin cau va duge goi fa tigu diém cia chu. Trong mét cAu, trit di&m nhan ta, phén con lai tré thanh TGD cia cau dé. Loai TGD nay la TGD net dung Nhu vay, mot cau 06 thé cé nhiéu tiéu diém khac nhau va do 46, nd c6 nhiéu TGD net, dyng khéc fhau. Quan sat cau ; (9) Ba mua chic 4o nay & Ba Lat 201Cau (9) 06 thé dung dé trd Iti cho 3 cau héi khde nhau : (20a) Ai mua chiée do nay ¢ Da Lat ? (20b) Ba mua gi 6 Da Lat ? (20c) Ba mua chiée 40 nay 6 dau ? Do dé cu (9) 06 8 titu diém khée nhau va wong ung 06 3 TGD khée nhaw 23 Cie tinh chat cia Uén gid dinh 231 TGD bét bién vdi céc phép bién dbi phi dinh, nghi van, ménk lénh. Nghia 1k mot cfu khang djnh, néu bién déi sang dang cau pha djnh, nghi van hay menh lenh thi TGP cia cau dé khong thay déi. Vi du: (la) Tau sé ding @ ga tdi. (Ib) Tau sé khong dimg & ga tdi. (1c) Tau 6 dimg 6 ga téi khong ? (1d) Tau sé ding & ga tdi chit ? (le) Khong ditng tau & ga toi ! (1g) Ding tau é ga tai ! (lh) Yeu cau dimg tau lai & ga tdi ! Cée cau tir 1b téi 1h déu cé TGD nhu cia la la : (2) Truée dé va ngay hic dang ni, tau dang chay. 232 Vai bign phép kiém nghigm TGD 2.3.2.1 Néu A --» B thi khi phat ng6m xong A khong cin néi ré them B. Nghia la hai cach néi sau la khong binh thutng: "A va khong BY, “A va BY. Neue lai néu néi duce mt cach binh thutmg cau "A va BT thi A * B. 2022.3.2.2 Vi TGD la diéu kign ding chudn xac mét cau cho nén : Néu A ---> B thi cau “Khong B va A" la vo nghia. 2.3.2.3 Quan he TGD 06 thé coi nhu quan hé nhan qua, tir A bigt duge B, cho nén : a) A va B khong thé xuat hien 6 hai vé cia mot cdu nghich nhan qua. "Tuy A nhung B" b) A va B khong thé xuat hién & hai vé cla mot cau nhan qui ma B Wa nguyén nhan, A lA két qua. Nhing cau dui day ughe rit chéi tai: “A bdi vi BY, ‘vi B nén A’, “B. Béi vay A’ 2.3.3 Tinh chat bat biém vé TGD duge van dyng dé gidi thich nhidu hign tigng ngén ng lién quan téi sy phi dink. Vi du 1. Phan bigt cau phi dinh va cau bée bé. Quan sit cac cau: (3) Ba gia 6m (4) Ba khong gid dm. (5) Ba khong 6m Do tu gid ma cau 3 c6 TGD 1a 5 (Ba khong 6m). Cau 4 cay cé dang thie pha dink céa 3 nhung lai khong c6 TGD ay, vi ta c6 thé néi nhu cau 6 : (6) Ba khong gia 6m ma la Ba 6m that. Theo cach hiéu nhw cau 6 thi ti AkOng chi tac dong lén dong tw gid. Nghia la 4 06 cfu true "Ba (khong gia] om’, Tuy nhién, con mot kha nang khdc trong chu 4, ti khong tée dong Ten chi ngt Ba, vi ching ta c6 Ii néi : (7) Ba khong gia 6m ma lA Bén gia dm. Nhu vay trong c& hai cdch hiéu vé cau 4, tir khong 6 chife ning béc 66. Vay 4 Ja mat clu bée bd. 203,Vi du 2. Phin bigt pham vi téc djng oda tt kAOng trong cau phd dinh TGD cia nhing ti nhén mgnh cing, chink cd, ngay. Xet mot sé cau ma thong tin chung cia nhing cau nay la"Ba doc truyén chudng". Nhung trong moi cau déu co nheng TGP khéc nhau do nhtng ty nhin manh cing, cd chi tde dong vio nhdng yéu té trong mdi cau dé gay ra. Khi xéc dinh TGD cn chu ¥ téi pham vi téc déng cia nbing ti hu nay. Chiang han: (8) Ba eling doc truyén chuéng. C&a tric cia cau trén lA : (48) C - cing - D - B. Tit cing cé chic ning di chigu. Do vay cfu tre (A8) cd hai TGD la: (TGD—A8ia. C - von — D - BI, vdi B1 khae B. b. Cl - D ~ B, véi Cl khée C. Van dung vao cau 8 : iTGD~8) a. Ba con doc loai truyen khée b, C6 ngui kh4e doc truyén chung Bay git ta phd dinh cau 8 theo nhung céch khac nhau : (8a) Khéng phai Ba cing doc truyén chiféng. (8b) Ba cing khong doc truyén chuéng. i8c) Cung khong phai Ba doc truyén chudng. Pham vi tic dong cia khong trong nhing cau tren thi khéc nhau, do dé nhitng ciu dé c6 nbing TGD khéc nhau. Pham vi 46 duge hiéu nhu sau : 204 (8a) Khong phai [Ba cing doc truyén chung].(8b) Ba -~ cing — {khong doc] - truyen chuéng. (8c) [Cing khong phai] Ba doc truyén chudng. Trong Sa cum khong phdi c6 thé tac dong vao nhing diém khae nhau : i8al) Khong phai Ba cing doc truyén chuéng nia la Bon cing doc truyén chuéng. i8a2) Khong phai Ba cing doc truyen ching ma la Ba cling doc the {8a3) Khong phai Ba cing cor truyén chuténg ma lh Ba cling coi phim chuéng. Do dé 8a cé nhiing TGD khac nhau : ‘TGD—8a) 1. Ba cé lam mot cdi gi d6. (TGD-8a) 2. Co ngudi khac (A Bon chang han) cing doc truyen chuGng. (TGD—8ay 3. Ba cing doc mot cai gi khac nia (vd ; doe tho). (TGD—8al 4, Ba cing lam mot vide gi khdc ita (vd = coi phim chuéng) Cau 8b c6 cu tric A8, véi D = khong doc, do do né 6 hai TGD : (TGD—8b) 1. Cé ngudi khac khong doc truyén chudng. ‘TGD—8b) 2. Ba cing khong lam mét viée khée (vd : khong hoc mét_mén khac). Trong cau Sc, tit cing tée dOng vho cum hing phai, thé nghia 1b n6 déi chiéu mot diéu sai nay v6i mét diéu sai khdc. Do vay né 6 nhing TGP sau : (PED-8c) 1, Khong phai Ba doe mot thi khée (TGD—8c) 2 Khong phai o6 ngudi khdc (vd ; Nam) doc truyén chudng. . 25Tinh hudng dan téi (TGD—8c) 2 nhv sau : Cé mot ngubi dang doin va nhém *—Nam doe truyén chudng. — Khong phai Nam doc truyén chuéng ! ~ Ba doc truyén chuéng. — Cang khong phai Ba doc truytn chudng* (Day IA cau 80). Met vi dy khac, Tit chi o6 TGD vé tinh duy nh&t cia yéu té nim trong pham vi téc dng cia né.Do vay khi gip cdu khing djnh hay phi djnh chia tit nay thi trude hét edn xée dinh ro pham vi tac dong cia nd. (9) Ba chi doc truyén chung. Cau nay duge phan tich 14"Ba [chi [4c truyén chudng] }". Do vay né cé TGD Ia: (TGD-9) (Ngoai truyén chuéng) Ba khong doc loai truyén nao khac, (10) Ba khong chi doc truyen chuing (11) Ba chi khong doc truyén chung. Cau 10 duge hiéu nhu sau "Ba (khong chi] doc truyén chuting", nghia lA tit khdng tac dOng riéng Wen mot tir chi, do vay né phi dinh tinh duy nh&t cia déi tugng, nghia la né TGD ring "Ba cdn doc nhitng tht khéc. ~ (TGD-10) Ngodi truyen chuéng ra Ba cin doc nhting loai” truyen kha. Trong khi do, 6 cau 11 tit chi nam ngoai pham vi tac dong eda ti phd dinh va cau nay duge hiéu ta “Ba chi [khang doc truyén chuéng]". Do vay né TGD vé tinh duy nhat cua thude tinh néu 6 vj tir (thude tinh nay phd dinh thuge tinh cua 9). Vay TGD cia 11 Ia phdn ba cia TGD-9. 206(TGD-11) Ba doc nhéng logi truytn khée ngoai tri truyén chuong, (12) Chi cé Ba dec truyén chuéng. Cau 12 duge higu IA "[Chi of Ba] doc truyén chudng" nghfa la chi tée dong lén Ba. Do vay né TCD Ba la adi tugng duy nhat e6 thudc tinh néu sau 46. (TGD-12) Ngoai Ba ra khong obn ai doe truyén chudng (= Ba lA ngvdi duy nat doc truyén chudng) (13) Cang chi 06 Ba doc truyan chung. Cau 13 duge higu lA “[Cing [chi od Ba} ] doc truyén chudng" nghia 1A chi tée dong lén Ba, con cdng tac dong len ‘chi cb Ba’, né a6i chidu mot diés duy nhat nay voi mot didu duy nhat hdc. Do vay cau tran of hai TGD Ia : (TGD~13) a. Ngoai Ba ra khéng cin ai doc truyén chung (= Ba Ia ngubi duy nbat doc truyen chudng). b. Ba la ngudi duy nhat co mot hinh dong khéc Hoan toan tyong ty, tit 13 ching ta suy ra cau 14 dudi day cé TGD trai nguge vdi 13 114) Cang chi cd Ba khong doc truyén chudng. (TGD~14) a. Ngoai Ba ra khong cdn ai khong doc truyen chudng. (= Ba la ngudi duy nhat khong doc truyén chudngy b. Ba la ngudi duy nhat 0 mat hanh dong khéc. (15) Chi oS Ba cing doe truyen chuéng. Cau 16 duge hiéu nhu sau ; [Chi cd Bal— cong - doc — truyén chudng". Nhu vay no cé cu tric A8, 6 dé ti cing lam 207nhiém vy déi chidu. Ta day, 15 06 (TGD—15) a va b. Ngodi ra. tit ché tae dong vao Ba, vay Ba la duy nhat o} hai thude tinh : ({TGD-15) a. Co ngudi khae doe truyén chudng. b. Ba cdn doc nhig truyén khac c. Ngoai ngutti dé va Ba ra khéng cdn ai doc truyén chudng. 234 Tién gid dinb cia céu phic Cé mét vin dé thi vj nhung rit phic tap vé TGD: "TGD cua mét bé phan co con dude gitt lai trong mot cau bao chita bd phan do khong >” C6 nhiéu cing trinh khdo sit vé van dé nay. Trong [NDD, 1987) 44 48 cAp tdi van dé nay. 24 Phin biét tién gid dinh véi mot sé khai nigm khie Gita cde cau trong ngdn ngu tr ohien o6 nhiéu kiéu quan he nga nghia : quan he TGD, quan hé suy dién, quan he hiéu ngam, quan hé tréi nghia.. Sy phan bigt 1 rang cdc quan he ay la céin thiét duc bigt trong nghién ctu ngd nghia 241 Tién gid dink, hé qua légich va phép kéo theo 241.1 He qua logich vit tién gid dink Dink nghia : B la he qua Yogich cia A n&u va chi néu mbi khi A cd gid trj ding thi B cing 06 gia tri ding. ‘Tit dink nghia trén ta suy ra, A sé 06 gif tri eat khi B cd gid tri sai. So sinh cde cau : () a} Moi sinh vién ngoai ng déu chuyén cn va thong minh b) Moi sinh vien ngoai ngw déu chuyén cin hoge thing minh. c) Moi sinh vién ngogi ngY déu chuyén can. 208Cau la ding néu va chi néu cfc sinh vién ngoai new déng thoi chuyén cfin, déng thai thong minh. Trong difu kien Sy, edu 1b, le eGing ding. Nhu vay 1b va le déu lA h® quad ldgich cia la. Nhung le khong !& h® qué ldgich cia 1b, vi nfu sinh vitn ngoai nga chi thOng minh thi cau 1b vin ding nhung chu 1c khong ding nia. Nhu ta da biét, sy phi djnh mt biéu thitc, khong lam thay adi TGD cia n6. Trong khi 6, he qua logich cia mot biéu thie 88 thay d6i khi ta pha djnh biéu thitc do. So sinh cdc cu 2: (2) a. Con vat ay bj gly canh. b. Con vat ay 06 cénh. c. Con vat dy khong cdn nguyén cinh. 2a cb TGD la 2b va od he qua logich IA 2c. That vay, khi pha dinh 2a thi sé dugc ciu 2’a "Con vat Sy khong bi gfy canh” fa cfu vén c6 TGD lA 2b. Chung ta od thé nhan ra TGD nay theo cfc phép kiém nghi¢m da bist (x.§2.3.2). Khong thé n6i: (3)a* Con vat ay bj géy canh nhung con vat ay cé cAnh. b* Con vat dy gly cinh va con vat Ay 6 cénh. c* Con vat &y 06 cinh bdi vay con vat Ay bi gly canh. Nhung trong cau 2’a (A cdu phd djnh cia 2a) thi hé qua Togich 2c 4 bj bién mit. Tuong ty, ding phép bién déi nghi vin cing of thé phan biat duge quan hé TGD va quan he hé qué ldgich, vi phép bin 46i nghi vin cing lam mit di he qua logich nhung vin git nguyén TGD. Khi hdi "Con vat ay 0 bj gay cinh khong ?". Ching ta khong cdn suy ra 2c (co vat fy khong cbn nguyén cfnh), nhung vin oS TGD 2b (Con vat dy od cdnh). 14-LG-1V 209Sy khée bigt gida he qué logich vA TGD cdn duye phan bigt qua phép suy dién lién quan t6i cfc phan dodn tinh thai c6 thé; Cu A = "Ba dA cai thudc" o6 mit TGD lA B = "(truée day) Ba dé nghifn thuéc". Néu bay git ta chuyén A thanh mgt phan doén tinh thdi 6 thé: A' = °Co thé Ba da cai thuéc", thi ta vin suy ra duge B = "truéc day Ba da nghién thuéc". Ching ta oS ea 46; AwB 6 thé A Vay thoi, B Cau A cS mot hé qué légich IA C = "Ba khong con nghign thu6c”, Néu chuyén A thanh ph4n doén tinh théi A’ = C6 thé A = "Cé thé Ba da cai thudc’ thi he qua logich cia A’ cing thanh mOt phan doén tinh thai "Cé thé BY. Ching ta 6 so dé: AB Cé thé A Vay thai cd thé B Nhv vay, khi mot chu A chuyén thanh cdu tinh thai “od thé Av thi TGD ca no van gid nguyen, nhung hé qué légich cia né jai thay déi, va tré thanh cAu tinh thi "cd thé BY. Leech 1974 dA dimg Ich4i nigm hyponymous dé lap quy the xéc dinh céc h@ qua légich (x.tr.137,292). 2.4.1.2. Phép kéo theo vb h€ qua logtch. Phép kéo theo la mt phép todn logich. Hai biéu thvic A va B cé quan hé kéo theo néu gida A va B ob mdt quan hé vé gié tri chin Ui theo mot kiéu xde dinh G.chuong IV). Vay gia hai vé cia phép kéo theo khong cfin cé quan he vé nghfa. So sdnh cdc chu 4 :(4) a. Troi mua. b. Dubng udt. c. Tdi & nha. d.2« 2 = 6. Gita 4a vA 4b c6 mot quan he hé qua logich, Ching ta thé hign né blng mét chu diéu kign — k&t qué, hoic nguyén nhAn ~ két qua : (5) a. Néu trdi mua thi dutng uét. b. Vi troi mua nén dudng uét. Gitta 4dava 4c hoje 4d khong cS quan hd hé qué legtch. Nhung ching ta o6 thé ap mot phan dodn kéo. theo duge bidu hign bang cau diéu kign — két qué gitta céc cfu dé : (6) a. Néu troi mua thi toi 6 nha. b. Néu troi mua thi 2 x 2 = 5 Trong thyc t&, gitta 4a va 4¢ cing 06 mdt quan hé nhfn qué nbét dinb, nhung gida 4a va 4d tuydt nhien khong ob quan he ay. Thé la oS thé lap cu nguyém nhan — két qua gida 4a va 4c, nhung khong thé Ip cau nguyén nhin — két qué gids 4a va 4d: (7) a. Vi trdi mua nén t6i & nha. b. * Vi troi mua nén 2 x 2 = 5 (-). D6 chiéu & — 6, ching ta thay - a. Néu A vi B cd quan he he qua ldgich thi 06 thé lp chu digu kien + két qué, hoac nguyén nhan -— ket qua gita A va B (abu cdc cau 5). b. Quan hé kéo theo gitta A va B duye thé hifn trong ngtn ngw bang céch ding kiéu ciu diéu kign - két qua (6b), chit khong thé dimg kiéu cau nguyén nhan — két qua (7b) ac. Vay thi, cau nguyén nhan — két qué chi duge ding dé tré quan he he qua logich, cdn cau diéu kign — két qua c6 thé . dung dé trd cd quan hé hé qué logich lin phép kéo theo. © phép kéo theo "Néu A thi B’, néu ta pha djnh cA tién dé in k6t 48, déng th’i hodn vj vai trd ciia chting nghia IA ta lap mt phén dodn phan dao, thi sé duge mot cau tuong duong {x. chuong IV,). N&u A thi B = NOx khong B thi khong A Giga A va tién gia inh B eda n6 khong 06 tinh chat ay. 24.1.3, Phép kéo theo logich vb phép kéo theo ngin ngit 24.1.3.1 H@ qua lgich con goi IA phép kéo theo Idgich. TGD 3A mOt thuge tinh ngon ng non cdn gi la phép kéo theo ngon ng@. Con c6 thé phan bigt ching nhu eau : Xé6t mot chu néi ting cia Russell : (8) Ong vua nuéc Phap héi trén. (The King of France is bald). B. Russell d4 phan tich cdu nay thanh hdi cia ba ménh dé: a. Cé mot nguéi lA Ong vua nude Phip. b. Ong vua dé IA duy nhat (quén ti the ghy ra su xac dinh nay). ce. Ong vua dé héi trin. Cau 8 khong chap nhan duge vA cau phi djnh cia né cing vay, vi ménh dé dfu tién sai (nim 1905 nuéc, Phép khong odn vua). Dé khéc phyc diéu ki cyc trén day, B. Russell tim cach gat sy mitu tA x4c dinh khdi nhdng danh ngt cS quan tir the. Ong fam nhy sau: Danh ngit The King of France duge téch thanh hi cba hai phéin "Tén tai mot 6ng vua Php" vA "Voi bat id ai, néu a vua Phép thi phai lA éng vua 4y". 212Ding ki hidu Kx 4€ migu ta "x la éng vua Phap*, thi danh ng@ trén duge miéu ta nhu sau : Ex [Kx A vy(Ky > (y = »))]. Do vay, cau 8 duge miéu tA nhy sau : (8a) + Ex [Kx \ vy (Ky > (y = x) A Bx] & d6 Bx cé nghia "x thi héi", Cau phi djnh cia 8 1A 8b véi hai-cich hidu nhu 8¢ va 8d: (8b) The King of France isn’t bald. (8c) Co xéc dinh mat dng vua Phép vA Ong Sy khong béi. (8d) Khong 06 chuyén tén tei mot Ong vua Phip va ong ay héi. Dang thitc logich ca 8c va 8d lén lugt B : i8cL) Bx [Kx A vy(Ky > (y = x) A ~ Bxh (8dL) ~ Ex [Kx A Vy(Ky > (y = x)) A Bx). Thyc hign sy midu t& nay, B.Russell di coi cb sy mo hé nga ngbia vé pham vi tac dong cia ti not trong cau Bb : Theo cach higu dau, né chi tée dong len tit bald (hdi). Ta noi day su phi djnh ndji tai (internal negation). Theo cich hiéu sau, ti not tac dong Jén to’n cfu, nghia la phi dinh bén ngoai (external negation). Ngudi ta cing gui dé IA sy phil dink situ ngon ngw (metalinguistic negation). Li gidi_ nay din téi hang lost nhong ¥ kién tranh Iwan. 24.132 ¥ kién ctia Stravson 1950. Li gidi 46 cia Russel 45 khong phan bist phép kéo theo ngon ng (TGD) véi phép ko theo légich. Cau 8 kéo theo mot céch ldgich Bi cAu 9a vA kéo theo mét céch ngon ng a cau 10a. (9a) Téc ong vua ay da rung rit nhiéu. (10a) CS mot ong vua nude Phép. 23Nhu ching ta di néu, TGD Ia diéu kign ding dé cho mot cau tré thanh binh thutng. Do 46, o6 thé phan biet hai kigu kéo theo nay qua thai dd cia ngudi nghe, dgc biat qua théi dp phi djnh, va biéu hién bang nhang cong cy ngon ngi khéc nhau. Véi titng Viet, dé bac bd mot h8 qué ldgich, ngudi ta o6 thé lap lai chu d6, vA sau dé ndu ching cit : ThE nhung lei A ; thé sao’ lai A; Voy ma loi A ; ho&’c Nhung Iai A Dé béc hi Qa, ta néi : (9) b. Th@ sao ong dy sim bao nhidu IA luge ? ©. Thé nhumg quan céng X lai bdo Ong dy téc rat ram. Nghia la dé bac bd moOt cfu sai vé he qua logich, ngudi ta chét vf bang cach dua ra chung ctf trai véi he qua logich. Nhung dé bac bd mot cau sai vé TGD, ngudi ta thy sy vo nghia Ii cua cau néi 46 va khong cdn chi y téi ndi dung cia n6 n@a ma frye tidp bac bs TGD cia n6. (0)b. Nudc Phép lam gi cO vua (ma néi vay). c. Nude Phap dé c6 vua (ma néi vay). 2413.3. ¥ kién cia Geach 1962. Li gidi cia Russell khong phan biét hé qua légich véi TGD cia mbt cfu. Ma TGD la mot khéi niém trung tam trong li thuyét vé su hi. Noi cich khée, li gidi do cha théa dang vi chua chu y toi li thuyét héi. Lf thuyét héi ma Geach 1962 dita ra, vé ca ban nh sau : "C6 nhing clu hei cd nhiéu diém héi, ie do 06 thé sip xép nhiing Giéu héi nay theo mat irat te sap cho mét cite hdi chi duce dt ra khi cb mot TGD ring nguii ta da tré lei “co’ (DUNG) cho @u Adi ngay tneée do. Ching ta minh hea digu nay qua vi dy 11: (11) Anh oS nhan hon khéng t# khi con anh 43 dai hoc ? Cau nay cS thé phan thinh ba cfu héi khéc theo trat ty sau : (12)a, Anh 06 con chua ? b. Con anh dé dai hoc cha ? c. TY khi 6 anh od nhan hon khong ? 214Gid st ring nguti duge hdi 9 tr Ibi mOt ech chan thyc, nghia la d&p bang 6 ~ khong (hofe df ~ chun), Thé thi : — Chung ta chi dat ra cau héi 12b, néu da oS TGD ring @ cau 12a 06 sy tra Idi cé (DA), N@u nhu ngudi ta tra li cho 12a la "TOi chute cd con”. Thé thi vite dat ra cau héi 12b trd thanh vd nghia. — Ching ta chi dit ra cau hdi 12c (tfc cfu tuong duong véi 11) néu nhv di e6 TGD ring & chu 12b 06 sy tré loi rang DA. Néu Wi dap lai fa "Con tdi trugt dai hoe ri (= chia 6) thi cing ching ai d&t ra cfu hdi 12c n@a, vi hdi nhu vay a vo nghia. Mot khi diéu kign ding 48 dat ra mOt cau hdi ndo d6 (12b chang han) khdng théa man, nhung ching ta vin dat ra chu bdi do (van dat cau 12b), thi ngudi ta khdng trd Wi cau hdi dé, ma la dé tai bang céch béc bd TGD cia cAu dé, nghia IA bic b3 cau hai true titp trude no : “Toi da 06 con du (mA hai vay)". Tré lai cau 8 no la cau tra Iwi cho cfu hai thit hai cia mot cau hoi c6 hai diém hoi : (13) Ong vua (hign nay) cia nude Ph4p cé héi khong ? Cau trén day duge phan tich thinh hai cau héi : (14 a) (Hi@n nay) nuée Phép od vua khéng ? b. Ong (vua} dy 06 hoi khong ? TGD cia cau 14b khong duge théa mén, vi chting ta da dép KHONG khi tra bi ctu hoi 14a. Nh thé, vite dat cau hoi 14b 1 vO nghia. Néi khée di, dang cau 8 48 tra Ri cho 13 la- khong thda dang, vi ta 4% phaf chip nhgn mot TGD sai "(Hitn nay) nude Phap ©} vua’ 215‘Theo chiing ti, ¥ kién cia Geach od diém khéng phi hop véi thyc tign st dyng ngon ng hign nay. Trong thyc tién giao tigp, nhiéu khi ngudi ta vin mac nAién 66 que cde diéu TGD trong mét cAu hdi ma trd Ii ngay vao diém hdi, da TGD dé lA dung hay sai. Chinh vi thé ma od nhtng nuée, trong lust phép 4a cfim kiéu thém van bing cach dat ra nhing cfu hdi o6 mang TGD. 24.2, Tién gid dinh, ham y va sy higu ngdm 2.4.2.1. Ben canh khdi nigm TGD, ching ta ebn ghp cdc thuat ngd khde nhu hiv ngon, hion f, suy y, ngu ¥, hiéu ngém, dm chi ... Thuong ngay nhidu khi ching ta néi diéu nay nhung lai muén ngudi nghe hiéu ra mot diéu khdc ho&e higu thém mot diéu khac, Nguai néi da 6 ngu y. NO cing la ham y. Nhing ngu , phy thudc vio tinh huéng bdi thoai cy thé nguti nghe méi hiéu duye, sé la ham ¥ hdi thogi. Nghe mot ngudi néi A, ching ta dang kinh nghiém thye tign vé x4 bi, vé ngdn ngd, vé gino tip, va tu duy dé suy ra ngudi dé cé ¥ mun néi B. Nhu thé la ching ta thuc hién sy suy y ti A ra B réi Aide ng@m ngudi ta o6 ngy ¥ noi B. BE phan bist TGD vA sy higu ngfm, ching ta quan sét dogn néi chuyén gida mdt nhgc sf vA mot bé gai (Ling qua thong, Pautipski, ban djch Nxb Van hoc, 1984). Bac sé cho chéu mot mén qué thi vj. Nhung khong phai ngny bay git ma do musi nam nda... J — Cha lé suét di bac, bac chi lam duge cd dam, stu thi dé chai thdi hay sao ? Em bé nghiém nghj hii. Grigg béi réi = - Khong, khang phai thé [ .. ] 06 thé bac sé Jam xong vat diy trong vai ngay. Nhung nhimg thi 46 nguti ta khong cho tré con. Bac thutng chi lam ra nhGng mén qua cho ngudi lén. 216~ Chéu s8 khing dénh vd dé { .. |. Ma chau cing ching lam hong dia”. 242.2, Tién gid dink va sv hide ngdm. Ching duge phan biét mhu sau : a, Diéu TGD la cdi chung cia hai nguéi adi thoai, nd la cia ching ta. Diéu hiéu ngim IA cdi mA ngudi nghe ty suy ra. Vay n6 1a cdi cia anh. , Nhge si ding ty mén gua voi ham y¥ Ik mt ban nhac. Em g4i lai hidu ngfim thanh d6 choi. Nhae si néi vé thai gian cho mén qua, em bé higu ngfm thanh thdi gian dn dé chai dé (sudt dvi chi lam duge dam, sau thi) Vi du khfic ; Ba A ci nhau véi anh thanh nién ban dua B: A: — Con tao & nha cing Mo nhy may ay ! B: - Ai la con nha ba ! Khi n6i, A cd ngy ¥ “Anh chi la hang con cai cia tdi". Anh thanh nién da higu ngfim diéu dé, nén dA béc bo ngu ¥ Ay. b. Diéu TGD duge nhan thy qua ngdn ngz. N6 Amdt co ché ngon nga. Ngudi nghe nhan ra né qua nang luc ngon ng (competence) m& moi ngudi ban nga déu cé. Didu hiéu ngim duge nhan thily qua di néé. Ngudi nghe suy ra nh& kink nghiém ngon ngt, nhd su thuc hién ngon ng@ (performance). Véi n&ng luc va kinh nghiém cia mot em bé, mén qui cd nghia lA dé choi mén qua khéng cho tré em ma chi cho nguii lén, thi duge giai thich "vi tre em hay danh v6 va lam hong’. Do d6 mdi néi ‘chau sé khong dénh vd dén...”. c. Diéu TGD cia cau don xudt hién trong moi sy phét ngdn cau dé, con diéu hiéu ngim duge xudt hign va thay déi tuy theo nga hudng 217Vi dy : "Nhung cd em cia Ba xinh lim‘. Trong moi hoan canh vA tinh hudng phat ngén, ciu tran déu cS TGD lA “Ba c6 6 em gai". Tay hoan canh va tinh hudng phat ngdn, né c6 thé 6 nhiing ham y khéc nhau : ( - Néi v6i mt thanh nién chua vg). Do of ché ngén ngwt (cua tit nhimg, x. chuong XIII) ma ching ta biét duge trudéc dé cd mot phat ngon mA ham 9 fa khong nén tim hiéu hoic khong Iya chon cd gai ay. Hidu ngim ham do, nén ngudi ta mdi n6i cau trén nbim tao ta mdt ham ¥ khac (cia minh) : Co gsi em anh Ba 6 mat tét, va nén tim hiéu, Iya chon ch gai ay. (— Noi véi nhing ngudi dang binh Ivan vé hign tugng hien nay nhiéu phu ni & chéng). Ham y cia cau trén lA nhong od gai xinh khong thé nao bj & chéng va ch em cia Ba sé khong thé bj & chong. (— N6i trong khi trao déi vé hién tugng di truyén). Do co ché ngdn new (cia ti nAung) ma bist dugc gia dinh Ba cd nhing ngudi khong dep vé hinh thic ; Ham ¥ cia cfu trén cho phép hiéu rang c6 nhitng ngoai @ mA em géi Ba 1A mdt trutng hgp. ° @ Diéu TCD khong thé déi lap véi hién ngdn, vdi nghia “van ban" eda cau néi. Con diéu higu ngdm lai phy gia thém cho nghla van ban, ludn Iuén cé thé bj van ban loai ba. Trong doan trén, khi em géi hiéu ngém mon qua thanh 4 choi, hob khi nhac si néi dd mudi nom nita sé tang (véi ham y em bé Idn len ong sé ting) thi em géi hiéu ngfm thanh thoi gian Jam méi mén qua khodng 10 n&m.. Qua van ban, nhac sf Grigo da bac di: "Khong, khong phai thé dau...” Lai lay m$t doan hi thoai mA nha béo phing vn nha ngoai giao sau mot cue hoi dam : 218Nha ngoai giao : Chung tdi da trao déi moi vain d@ mdt cach thing thin. Nha béo : The nghfa IA gifla cic nghi c6 su bit déng ding ké vé moi van dé Nha ngoai giao : toi dau cé néi thé. Hodn toan khong phai vay Trong ngon ngit ngoai giao, khi néi "tran déi thang than" véi nhau thi thitng cé thé hiéu ngam "da o6 su bat déng’. Nhung nha ngoai giao cé quyén bic ngay sy hiéu ngéim nay. vi dng ta chi noi 1a "da trao déi thing thdn". e) Diéu TGD cS ngay trong cau néi, khong phai thong qua hoat dong sang tao m& cha thé méi nhan ra né6. Vay ta goi dé lA ngém én tree tid. Con diéu hiéu ngim Ih két qué host dong suy luén va van dung séng tao cia ngudi nghe trong mét canh hudng nhat dinh. Do la ngém dn séng too. OL KHAT NIEM HANH VI NGON NGO 3.1 Van dé Quan hé gita ki higu ngén nga vA sy dimg né vao muc dich giao tip dugc thé hién thé nao ? Li thuyét hanh vi ngdn net (speech acts), cing com goi la li thuyét hanh dong |di noi, nghién edu van dé nay, Nguoi xay dung nén mong cho li thuyét hanh vi ngon ngg Ia J.L.Austin vdi odng trinh duge céng bd sau khi ong gua doi "How to do things with words’ ("Ty ngd lam nen sy vat thé nao ?", ban dich tifng Phap cia nha xuft ban Seuil : "Quand dire, c'est faire] (x. Austin, 1962). Véi cing trinh nay, ong da diéu chinh lai mOt cach sau sic méi quan h® gitta ngon ngi va Iii néi theo quan niém va sy phan bigt cla F. de Saussure. Ranh gidi gida ngon ngi va loi ndi, vGi i thuyét cia Austin, da tré nén mé¢ nhat han di. Phat trién li thuyét nay, trudc hét phai ké tdi 219J. Searle véi céng trinh "Speech Acts" [Céc hanh vi ngdn ngit) & Searle, 1969). Khi thc hign mt phét ngon trong mot tinh hudng giao uép cy thé, qua cung céch phat ngOn va cdu tric cia no ngudi néi 44 thyc hién nhémg hanh vi ngdn ngd nhat dinh va nguéi nghe cam nhan duge diéu nay. Xay ra hin wugng dé vi cdc hanh vi gon ngd mang tinh chat x2 hdi, duge wtic ché boi x hoi. Khi gap nhau, nguti Vidt néi "Anh / Chi / Ong / Ba di dau day 2” Day la mt cfu héi nhung ai cing bist dé la mét i chao. Vi vay. trong tiéng Vit 6 tit chéo Adi, nguéi ta chao bang cach hdi. Dé chao, ngubi Viet 06 thé néi "Chau chao ong a '". Khi tinh huing da kha ro ring, ngudi ta 6 thé chio bang mot Idi hdi khéc “Cy di choi a 2". Nhang diéu nay duge hinh thanh mdt cach quy uéc. Xa hoi di ngim quy ude dé thé hign mot ¥ trong tinh hudng giao tiép ndo, trong méi quan hf gida ngudi néi va ngudi nghe nhu thé nao thi ding Wi néi nao, ding hanh vi ndo. Moi ngudi binh thvtng trong mot cong déng ngon ngd déu biét nhong quy téc ung xif 46 trong giao tiép. Cé xem xét cic hidn tugng hoat dong lai ndi theo quan diém cia If thuy€t c4c hanh vi ngon ngd mdi phdt hién due ban chat cua nhiéu hign tugng ngu nghfa va ng phép. So sAnh : (1) Con coi bang hoc tiéng Anh nay. (2) Con coi bang hoc tiémg Anh nay 4a. (3) Con coi bang hoc tiéng Anh nay chit bd ¢/ day chi). (4) Con oof bang hoc titng Anh nay kia (/ eo). Theo gée 4 cia ngd php truyén thing. 4 cau trén ding nhat vé clu tric va hdu nhu déng nhat vé tit ngu. Chung chi khac nhau r&t it 6 mot tit hu dung cudi Theo goc dd cia li thuyét céc hanh vi ngon ng, e4c cau tren khaéc nhau cAn ban, vi ching thé hién nhitng hanh vi ngén nga khée nhau. 220Cau 1 thé hign mét hanh vi ttng thuft, ob thé ding dé tra Tai mot: cau hai. . Cau 2 dupe dimg dé trd lei trong tinh hudng sau : Co mot agudi dé nghj hoc yéu cfu minh thyc hign mot viée P. Minh khong tit chdi, nhung cS dua ra mdt lai tuyén bé, 5 khong ty chéi lam vite P, nhung truéc hét cn thie hign Q (coi bing nhac tiéng Anh nay da). Cau 3 dugc dimg dé tra lai trong tinh hudng sau : C6 mot nguti két luan minh da thye hign mOt vite P gi dé va P thuong duge coi Ia khéng tét. Minh bac bé diéu a6 bing céch khing dinh Iai viéc m& minh vita thyc hién. Cau 4 duge dang dé tra loi trong tinh hudng sau : Cé mot | nguti yéu cfu minh thye hién mot vide P gi 46 va minh tit chai ( béc bé) diéu dé bang cich dua ra dé nghj thye hién mot vide Q khéc. . 3.2 Dong tit ngd vi a21 Truéc hét, Austin da phét hifn ra sy khéc bit gita phat ngon tutng thuat va phat ngOn ngi vi. So sinh hai cau ;: (5) Toi thy anh ti dé. (6) Toi cém anh téi ad. Trong cau 5, ngudi néi miéu td sy kign “anh ti 46” bang’ cach néi ring 44 thy sy kin 46. Tri lei, trong cau 6 ngudi néi khéng miéu t&é mA da thye hién mot hanh dong, noi dung cia hanh dong dé dude chi rd qua phat ngdn ‘céim anh tdi do’. Ching ta noi thay lA dong ti tying thust cdn ctim IA dong th ngit vi (performative verb). Cau 6 thé hién hanh vi cfm. Trong moi phat ngon thé hién mét hath vi ngon ng@ déu t6n tai trén hién ngon hoge ngam én mot dong tu ng@ vi thé hign hanh vi dé. Xét cau: (7) Tdi hia sé dén dy héi nghj. 221Cau trén day cd thé ding tra Ibi cho hai cau héi sau : (8a) Anh via néi gi voi anh Ba vay ? (8b) Anh hita 88 dén dy hoi nghj chit ? Khi cau 7 dang dé tra lei cho cau 8a, né sé BB cau tung thuat Iai hién tugng “Toi via hiia v6i anh Ba..", Lie nay dong ty Auta. dutge ding vdi chitc nang tutng thuat. Khi cau 7 ding dé tra JWsi cho cau 8b thi né lai thé bign hanh vi hua hen cia nguti tra lai, noi dung Wi hita 1A "Toi sé tai dit hoi nghi’. Lie nay, dong ta Avta Jai mang chic ning mot dong ti ngit vi va 7 dude goi la mOt cau ngu vi. Céc phit ngon "Toi you cfu anh & lai’, “Toi shuyon anh nén 3 "Toi bao anh & lai’... déu JA cdc cfu nga vi ob cdc dong ti ngg vi la yeu ctu, huyén, édo thé hién cic hanh vi yeu clu, Rhuyen, boo Khi néi xong ede doan “Toi hia..." "Tei cim..", “Toi khuyén...*, “Toi you cfu...", "Toi bao...” Ia nguti noi da thye hién xong cac hanh vi hua hen, cim dodn, khuyén nha, you cdu, ra lénh.. Noi dung cy thé cia nhing hanh vi dé duge thé hién & bs nga trong mdi cau dé. Nhw vay : Mot phat ngon duge goi JA tutmg thuat néu néd duge dang dé midu tA mot hign tugng, mot sy kién nao d6. Mot phat ngdn duge goi Ki ngd vi néu nd duge ding dé mitu ta mot hanh vi nao d6 cia ngudi néi. Trong mot cau ngt vi, khi phat ngon xong dong ti ngi vi thi hanh vi dé eting da duge thyc hign 3.22 Phuong phép phan bigt dgng tf ngd vi va déng ‘ti trang thuét — Dong tit ngit vi bao git cang duge dimg véi cu & ngbi tha nhat, khong od tit kem trd thi gian, BS ngt cua dong tir ngi vi phai d ngdi thi hai. Dong ti ngit vi cing khong duge ding 222kam véi mot 36 phy dong ti. Nhitng cfu sau day khong phai 1A ngd vi : (9a) Tdi via bifa s@ dén dy hdi nghi. (9b) Toi sé hita dén dy h0i nghj. (9c) Anh Ba bita 98 dfn dy hOi nghj. {9d} Ti yéu cu né lam vide dy (10a) Toi d& yeu cdu no lam ngay vite ly. Nhing c4u dudi day la nga vi : (9e) Toi yeu cdu anh’ lam vide dy (10b) Toi tuyen bs da you odu né lam ngay viée Ay. (10c) Toi hita sé yeu cfu né lam ngay vibe dy. — Phan bift bing l6i noi gédn tiép. So sanh cdc cau : (la) N6 noi rang “Poi cim anh ii do", (11b) N6 néi ring "Toi sé cdm anh tdi a6". (12a) No cam tai ti do. 2b) N6é 88 cfm tdi téi dd. Hai cau lla va 12a la déng nhat nhung hai cau t1b va 12b thi khong. Ching of la oc nhiing cau od thé thay 12a cho lla nhung nhing cau tusng ty nhu vay lai khéng thé thay 12b cho 1th. Chang han : (13a) N6 noi rang “Toi cm anh 146i d6" nhung tdi khong tin la n6 sé c&m thuc sy. (13b) No cfim toi tdi dé nhung toi khéng tin la né cm thyc Bu. (14a) No ndi ring "Toi sé cém anh tdi dé” nhung tdi khong tin a né sé cim. (14b] * No sé cém toi tdi dé nhung tdi khong tin la né sé cam (—) 223Trong hai Wi néi 11, agudi n6i chi don thufn nhic lai Bi mot nguoi khéc. Trong hai Wi néi 12, ngudi not da thé hign luon quan diém cia minh. Cé tin vio diéu ngubi khéc né6i méi chuyén ti cach nhfe Igi nguyén vin Bi nguii khéc (ctu 11) sang cdch nhc lai li ngu’i dé gidn Lisp qua céch néi cia minh. Diéu nay cho thay bé ng cia cAu 11a TA mdt chu ng@ vi. Lai so sinh : (15a) Ba néi ring "Toi hia sé mua séch cho anh" U15b) Ba n6i rang "Tai 4& mua sich cho anh" (nhung tdi khong tin). (46a) Ba biia s& mua sich cho tbi. (16b) Ba d& mua séch cho thi (* nhung tOi khong tin). Hai cau 15a va 16a d6ng nhSt vi nhau, nhung hai clu 15b va 16b thi khong. Cau 16b migu té mt sy kin 0} thé xéc dinh duge gia tri chan li cia n6. Tréi lai, 15b méi chi JA li thong béo. Do vay o6 mét sy khéc biét quan trong. Nguoi ta khong th? xdc dinh duce gid tri chin Uf ding hay soi cia mot ctu ngit vi nlamy 06 thé xbe dinh duge git tri chin It cila mbt chu ting thuft Cing chinh ti nhan xét ring trong cau ngd vi thi hanh vi ngbn ng® d4 xay ra, nén khong thé phi dinh mot dong ti agi vi ma chi phd dinh nOi dung cua n6. Vi dy: (D-= Téi khang djnh ring thi khong ob Ii. ~ Khong ding. Trong 17 ngudi ta khong phi dinh hanh vi khdng djinh ma phi dinh nOi dung cia né. Nhung ta od thé phi djnh mot dong tit tung thuat. Vi du : (Sb) — Toi thdy anh t6i d6. — Khong ching. Anh khong thy ti tdi 46. Néu pha dinh dong ti ngd vi thi ta 98 chuyén ti cfu ngit vi sang cau tung thuat. Néu dat tir khéng trude dong ti cam & 224cau 6 thi hanh vi cém sé big mét, Cau 6 tré thanh mot chu tung thuat 6b. (6b) Toi khong cfim anh téi dé — Khi néi xong doan chia dong ti ng vi lA ngudi ta 44 thyc hign xong hanh vi ngdn ng@ 46. Doan con lai la noi dung cia hanh vi. Chinh diéu nay cho phép dio duc ndi dung mt hanh vi ngdn ngw lén ddu cau. Trong khi do & mot 9f logi cau tutmg thudt tuong ty Iai khong thé thye hitn dugc diéu nay. Vi dy : (18a) Tdi xin thé mai mai trung thanh véi Té quéc. (18b) Toi 58 xin thé ‘mai mai trung thanh vi Té qudc. (19a). Toi you cfu anh téi d6 ngay. 9b) Téi mudn yéu cfu anh téi dé ngay. 18a > M&i mai trung thanh véi T6 quée ! (Toi) Xin thé ! 18b -» Mai mai trung thanh vdi Té quée ! * (Toi) Sé xin thé! 19a -* Anh tdi ¢6 ngay ! Toi yéu céu diy ! 19b ~» Anh téi dé ngay ! * Toi muén yeu cdu day ! 33 Ba hanh vi trong mét phat ngén Khi thuc hign mot phit ngdn nao 46, theo Austin, nguti ta thuc hign déng thoi ba hanh vi tao Ibi, tai Wi va mudn Idi. 3.3.1 Hanh vi tgo ii (locutionary act). Khi néi mot diéu gt d6, chung ta da ding cic yéu té ngdn ngd, th ngit Am, tie vung téi ng ph4p, két hgp lai vA tao ra chudi Am thanh lam nén Wii noi. Vay la ching ta da thyc hign mé: hanh vi tgo Ii. 3.3.2 Hanh vi tei lai (illocutionnry act) Xét phat ngdn sau < (20) Anh nén nghi mot chut. (21) Anh oS nghi mOt chit khong ? 18-LG-TV 225Trong 20, qua tit nén ching ta biét day 1A mot Ki khuyén va ob thé ding dong ti ng vi khuyén 66 chuyén phét ngon tren vé mot cau ngd vi: (20b) Toi khuyén anh nén nghi mot chit Trong 20 cing nh 20b nguoi noi da thyc hign mot hanh vi tai lai IA Ahuyén nful. Trong 21, ngvdi néi da thye hitn mot hanh vi tai Idi la Adi. Nhan didn duge nhting hanh vi nay 4 ngay tai cdc you t ngdn ngit trong cau noi : do dong tir ng vi khuyén (cau 20b), do ti tinh thai nén (cau 20), do cfu tric ct phap "cd... khong’ cia chu 21... Vi vay ching due goi lA nhing hanh vi tai loi. Trong giao tiép, cé nhiéu hanh vi tai Wi khéc nhau, Thutng gap IA nhang hanh vi ra lénh, Adi, you cfu, dB nghi, khuyen nhii, rén de, dea nat, béu riéu, phin xét, phé binh, két toi, xin Wi, chic tung. khén nggi, cam on, hula hen ... Trong Wi noi hing ngay cic dong tit nga vi thutmg duge nit gon di. Nhung trong mOt ngd cinh cy thé luon lutm 06 thé ehuyén mot phat ngon ving dong tit ngd vi thanh mdt cau ngt vi Thay cho cau "Né od dén khong 2” ching ta c6 thé chuyén thanh mét cau ng vi chvfa dong ti Adi : "Tei héi anh né 0d dn khong?” Thay cho cau thé hign di 48 nghi “Anh lam di !* chung ta 06 thé ding cau ng vi chia dong tY dé nghi : “Toi dé nghj anh lam di !", Véi Wei hia “Toi s6 dn’, ching ta o6 thé chuyén thanh cau ngd vi chtia dong tit Are : "Toi hia s& den’. Tuy nhién, vé phucng dién It thuyét, ving dong tif ngv vi trong phét ngén od thé gay ra hién tugng md hé vé cde hanh vi ngém ngit. Xét phat ngon : (22) Toi s& tham gia dokn thanh tra vu vige nay. G 22, ching ta cd thé hiéu lA mot hanh vi Aum hen true mot Wi thinh cu nao d6. Cang cd thé IA mot hanh vi tuyén bé, mot [i thong bao : (22a) Tai fifa sé tham gia doin thanh tra vy vipc nay. A(22b) Toi tuyen 6¢ 88 tham gia doan thanh tra vy vide nay. (22c) Tdi thing béo véi c4c anh chj ring ti 2 tham pia doin thanh tra vy viée nay. Nhiéu cong trinh nghien citu. miéu ta, phan tich cfc phat ngon ving dong ti ra cfu tric chim dé nhan dién ede hanh vi tai léi trong mot phét ngén. Tuy nhién cdn gap nhiéu khé khan. Vé mat ngd dung, cic hanh vi tai li diye chi phi bai nhiing quy the dé ditdc x@ hoi ude ché. Cac nha nghién atu nia va nhiing diéu kién ding cho méi hanh vi ngon ngd. Austin gpi d6 la nhiing diéu kién thudn igi (felicity conditions) 4é mit hanh vi tai Tei dat higu qué va khong bj thét bai. Tay loai hinh vi tai lai ma nhimg diéu kién nay kh4c nhau. Tuy nhién, ching duge tap hop thanh ba loai chinh, ma theo Searle (ban titmg Phap : tr.95 — 114) IA : diéu kign ban déu, diéu kién chém thu vob diés kign thiét yés. Lay hanh vi fuia hen lam vi dy : 1) Nhung diéu kign ban ddu — A chi hia vi B "sé thyc hién C" néu A nghf nho ome : Thyc hign C sé ¢6 ich cho B, m& B khong Tam duge vite 45 éfmg. thai B muén A lam viée as". — Mot khi A dé va dang thyc higén C ma A Jei hda wh B rang sé thye hign C thi Idi hua nay tr nén vO nghia va thanh khéng binh thuting. Chang han, mQt cap vg chéng dang heimg . tudn tring mat hay dang sing rit hanh phic, ngudi vg 9& nghi thé nao khi bong dung nghe nguii chéng hua “Anh hifa wi em ' la tudn sau sé khéng chay theo cd khéc* ? Bai vay, A chi hata voi B sé thyc hién C néu diéu C mi A sé thuc hién khong phot la duong mhién tit yu sé xdy ra. Nhw vay, tuy nhing diéu kién ban d4u khong phai Ba diac truimg co ban cia hanh vi, nhung la nhing diéu kign ofp cba no. Thidu ching IA khong dude.2) Diéu kién chan thye Khi A bia voi B IA 88 thyc hign C thi “A phdi co y dinh sé thie hién C va tin rimg minh cé kha nang thc hién C". Diéu dfn nay Jam nén su khéc bist gida di hia chan thanh vdi loi hita cudi, hia hao. 3) Biéu kign thist yu Khi A hua vdi B la 96 thyc hién C la A da ghi nhan trach nhipm véi B rang "vide A thyc hién C tnd thanh mét nghia vu, mt tréch nhigm tinh thin cia A". Neu loi hita JA ghi nhan nghia vy thyc hign. 4) Nhimg diéu kign khac. Vi dy : Diéu kién "xudt phat" va "t0i dich”. Khi hia hen, dé ngusi ta od thé noi mdt céch rd rang va edng suét thi cin cd hai ngusi déu thong thao thi tiéng dang néi, khOng ai bj nhiing 4iéu kien vat li can tré nhu bi diéc, ngong, héng thanh quan... va cing khong phii ho dang dong kich tron sin khSu hokc dang néi gidn... Diéu kién chan thyc, véi hanh vi kh&ng dinh sé lA ‘nguiti nét tin vio diéu minh khéng dink”, véi hanh vi hoi sé la "nguei nét thuc sy chia biét nhiing thong tin vé diéu minh sé hdi va thyc sy mudn bist nhing thong tin do” néu khong sé chi la ldi héi x4 giao cho qua chuyfn. Diéu kign ban ddu cia hanh vi hdi 8 th ‘ngudi ni tin ring nguti nghe bist nhang thong tin ma minh mutin bist" chn diéu kién thiét yéa cia né lai la ‘ngudi nghe ain long tr& li cAu hii". &83 Hanh vi mugn lai (perlocutionary act)! Day la hanh vi mA qua cung cach noi ning khi thuc hién Adnh vi too loi, qua cde tinh hutng giao titp cu thé nguti ndi cé (1) Trong bai gidng & Dai hoc Téng hyp Ha NGi nhing ndm 1980 — 1982, ching ti gol ld Adnh ui xuyen ngon. 2Bthé bidu hidn mit muc dich xa xdi ndo dé ma neu nghe co the khong thay ngay mac di hoan toan higu 76 hanh vi tai lot. Tré lai vi dy 20 va 22. O 20, hanh vi tai loi Ja khuyén nha nhung mugn Iii khuyén nhi dé os thé oft dé tgo ra hanh vi got J, mot su thuyét phuc, nhung cing oS thé nhhm gay mic. dong & ngwoi nghe qua théi d} an cdn, triu mén cia ngudi ni. Nghia la cau 20 tng véi it nhét 3 hanh vi mugn léi khac nhau. ‘Trong 22, qua Wi thong bao “Toi sé tham gia doan thanh tra vy viée nay", vdi nhOng ngudi binh thutng thi do chi A mbt thong bdo binh thugng. Nhung né gay ra nhdng hanh vi mug¢n bi Khac nhau 6 mét si nguti khac. Ngubi néi muén gay Aide quit tam W phan khdi noi nhing ngubi tt vA lam Jo ling nhang thé luc tieu cyc, tham 6, tham nhGng néu ngudi do la mot cin bo that sy liem khiét vi c6 nang lyc. Ngude lai, cau nay cing c6 thé duge ding 48 tno ra su khigp dé noi nguti nghe nhhm di héi nhitng ké dink itu vao vu vite phai "biét diéu" vdi quan chite 9 tham gia do&an thanh tra.. Nhu vay, mot hanh vi tai léi oS thé tao ra nhimg hanh vi mon i khde nhau. 33.4 Hanh vi ngén ngd gidn tigp (indirect speech~act) Khai niém hanh vi ngon ng gian tiép duge-J.Searle su dyng dau tién (mam 1969). Sau d6 dutge Gordon va Lakoff, 1971, phat trién. Hanh vi ngon nga gién tiép cing duge goi la hanh vi tai Toi phdi sink. Mot hanh vi ngon ngd dug esi la gidn tiép khi dang thic ngdn nga cia hanh vi tai li khong phan anh truc tiép niue dich cia diéa muén néi. Hanh vi tai Idi la mot cau hdi, nhung 06 thé tao ra hank vi ngon ngw gién tip 1& mot Ibi dé nghi : (23) Anh c6 diém khong ? Nhi cau tric ngdn ngt ma ta biét anh vi tai Wi la mot hanb vi héi. Nhung moi ngudi binh thutng déu hiéu rang nguti 229éi modn thyc hign mot hanh vi tai 18i khée, mét hanh vi ngon ngd gidn tip, 1 xin ditm : (2A) Xin anh que diém (néu anh 06) Mot hanh vi tai li JA sy tuyén bd hode théng bio 06 thé 6 hanh vi ngon ng gidn tip IA canh cdo. Vi dy : (25) Toi néi (1 ba0) cho mi ditt, te nay tré di con nhue vdy thi dig vic mht t6i ay nun. Mot hank vi ngon ngi? gian tip 06 thé ducoe thie hign nho nhiing hinh vi tei Wi khéc nha. Vi dy: (26) Tdi mudn anh bat quat len. (27) Anh o6 thé bat quat lén dude khong ? Hai eau tren thé hign hai hanh vi tai léi khac nhau, bay i?) ¥ kim va hdi, nhung déu cong mdt hanh vi-ngon ng gién tip % su dé nghj : (28) Toi dé nghi anh bat quat len hé Cing mpi hinh vi tai ti co thé tao ra nhimg hamh vi ngon ngit gién tidp khée nhox. Trong hai cau dudi day, hanb vi tai Wi la héi nhumg hanh vi gian tiép la bay to ¥ kin (ctu 29), JA khuyen (cau 30), a xin (cAu 23), 1a mudn mugn (cau 31), Jk mus mua (cia 32) hay mudn thué (cau 39)... (29) N6 khong din sao ? (30) Lam nhu vay anh khong so bj phe binh a ? (31) Thu vidn od quyén "Tram nam cd don" khong ha chi? (32) Cita hang sich nay 06 quyén “Tram nam cd don" khong ha chj ? (33) Cita hing (cho thué sich) nay co quyén “Tram nam cd don" khong ha chj ? 29 -» Theo tdi (/ tdi cho ring), 1 ra no phai dén.30 + Toi khuyén anh ‘dimg lam vay. 31+ TOI mudn mugn quyén "Pram nim od don". 32 + Toi mudn mua quyén "Prim nim od don" 33 ~» Toi muén thud quyén “Tram nam od don’. Mét thing bio cing oS thé tao nén mot hanh vi gin tiép a dé nghj (34) Em chua hidu odch gidi nay. Trong lép, néy hoc sinh néi vdi gido vien chu dé thi em do 4a gién tiép thyc hign hanh vi dé nghj : 5 34 > Dé nghj thay / od giang lai cach gidi nay. Do dau ma céc hanh vi ngén ngit gién ti’p dude hinh thanh? Do diu ma véi mét kiéu cAu nhat dinh (ing vdi mOt hanh vi tai lai nhat dinh) lai o6 mét hanh vi ngdn ng gidn tigp nhat dinh? C6 hang loat cong trinh nghién cifu tra Idi céu hoi nay Theo R.Zuber, 1980, nhiing hanh vi ngén ngi gidn tip cd dic didm siéu ngon ng ching dude hinh thanh trén od sé sidu ngon ngi, nghia la hinh thanh trén co sd ngit nghia hon [A nga dung. Cang theo tac gid. TGD (tién gid dinh) la mot he qua ng nghia thing thing nhung 6 c4p dd sidu ngdn ngd. Nhu vay cd thé ding quan he TGD dé phat hign ra nhing hanh vi gidn tigp. Vi dy : V6i hamh vi tai lai la sw hdi thi cde dong nx trong ctu hoi detec TGD bdi che dong tit ltm co sd cho lai dé nghi. Ngudi ta chi ban, cho, cho vay, cho mugn... mot vat khi ngudi ta cd vat 46. Nhu vay od céc quan hé TGD sau : cho * 66 ; cho mugn + c6; bin — cd... Nhu vay, mot cau hoi tuyén chon chia ti cd, nhy ‘cd A khong ?", s® tiy tinh hudng giao ti’p cu thé ma nay sinh mot hanh vi gidn tiép lA li dé nghi ma moi ngudi nhan biét duge. Dé 06 thé la Wi dé nghj bén, cho, cho muon... Cau hoi: (36) Chj cé quyén "Trim nam cd don” khong ? 231es hanh vi ngon ng gién tip la Toi muén cé quytin “Tram nam 6 don". Tuy theo chu nay duge hi 6 dau, thy vidn, cia hing cho thud sich, cda hang ban sich... m& nOi dung "mudn c6" duge cy thé héa thinh muén mugn, mudn thu@ hay muén mua ... Tham chi cau trén néu ding dé hoi mt ngudi ban sp ra nuéc ngnai lam viée hofe sinh sting thi lai cé hanh vi gidn tiép la "mu6n xin*. Dio, thuée 14. Wa nhtng vat nh mA gid tri khong bao nhiéu, dimg mot Idn. Trong quan hé ban be khong cd chuyén mygn mét que diém, mua mét diéu thude. Chinh vi vay ma céu hoi 23 (Anh c6 digm khong ?) lufn ludn of hanh vi gién tip la 24, mot fei d& nghj cho diém : Xin anh que diém. Trong ldgich tinh thai (chuong VI) co quan hé : "a > od thé a’. Do vay ma mdt cau hdi tuyén chon chia tit cé thd 38 06 mot hanh vi ngon ngg gién tidp la "dé nghj thuc hign’, Chinh vi vay ma cau hdi "Anh o6 thé néi gon hon duge khong ?° od hanh vi gién tigp la “Dé nghj anh noi gon lai [. Lite 9 : Cau hoi “Co A khong 7" tusng duong mot cd4ch Yogich voi cau hdi "Co A hay lA khong oo A ?", N&u mot ai d6 lay vé sau cla cau trén dé tao thanh mot cau hdi phi dink “Khong c6 Aa ?*, thi trong cau hdi nay da ngim khang dinh ring “anh khong cd A‘. Do vay trong moi tinh hudng héi, do hoi thu vidn hay higu sdch... thi né cang chi con od hanh vi gién titp B “tOi muén cé A", va hanh vi gién ti’p dé nghj A’ da mét di trong phan Idn céc trutng hop. C&c hanh vi ngon ngu gidn tidp, hién nay duoc hiéu la thude mot pham vi rong rai hon [a htgu bre tai [ot (Mocutionary force), tat cA nhing gi gay ra tit mOt hanh vi tai Wi. Diéu nay oS thé do ngit huéng gay ra. Cing od thé chju tac dong cia nhing quy juat ng6n tit, quy luat tam Li ho&e logich. Trong titng Viét, hang loat cfs bée 66 (x.chwong XVD ditdc hinh thAnb tit nhdng edu chit van, vay chting cd hanh vi tai Idi la sy hi. Nhu vay, chu bée bbchinh la hidu iyc tai i ca nhtng hanh vi tai loi 1a sy hoi. Loai higu Ive tai bi nay d& thanh mt og ché ngon nga xdc dink 33.5 Ban vé cac hanh vi tai Idi, hanh vi ngén new gian tiép, ngudi ta cing chu y tdi giao tiép ba ngudi. Ngoai hai ngvai déi thoai con them ngudi thi ba dong mét vai tro nao dé anh hung t6i ech thie giao tigp cia hai nguai. Co nhttng van dé ngudi ta chi muén noi riéng véi nhau, vay nguéi ta phdi tim mét hinh thie thong bao dé nguoi ngoai cude khong hidu duge Lai e6 ubing vin dé néi vdi nhau nhung chi cdt dé néi cho ngubi thi ba nghe. Day chinh 1a hién tugng cfc dién vien déi thoi vdi nhau trén stn khéu nhung cét dé truyén di mot thong digp no 46 v6i khan gid. Hinh thic tra Wi phéng van la nhu vay. Nguti tra li chi: yéu thong qua cdéch ndi véi phéng vién ma ndi vdi céng chung Mot vi du : Nguoi chéng va ong hang xém dang ngéi danh o véi nhau. Ngudi vg ndi : "Da muon réi day". Day 1a mot hanh vi théng béo vé thdi gian. CA chéng in ong hang x6m déu nghe. Nhung tly ddi tugng nghe ma hanh vi mugn li od thé khdéc nhau. Néu cft noi vdi ong hang x6m thi hanh vi gidn tip sé A "Ong ngdi da qué lau réi day '". Néu ddi tugng IA ong ching thi cé thé day Ia mdt [si cin nhin. Cling 06 thé ngudi phy nit muén ndi voi cA hai : Cac Ong that khong biét diéu... Do vay, ngudi ta tim kiém cic quy tie. thong béo, tao hank vi tai Ji nhung lai cS nhitng hanh vi gidn tidp, tao ra ham y, vdi nguéi nan théng bao hay vdi nguai thit ba. 3.36 Vén dé dogn thogi Cae hanh vi ngon ngd khong dimg doc lap rigng lé. Ching ké tiép nhau thanh chudi. Su két thic cia hanh vi nay Ia tién dé cho nhdng hanh vi tiép theo, dd dé la lui cla mot ngudi hay la lan lugt cia hai ngudi. Chudi cde hanh vi d6 tgo thinh mot doan thoai. Vi dy : (36) ~ Téi nay di choi nhé ? 233— Em khong di duge dau. Ngay mai em phAi thi roi. Nghy kia ed duge khong ? Trong doan thoai 36 c6 mot chudi 4 hanh vi : dé nghi - ay chdi — giéi thich - dé nghi, Nevdi tit nhat thyc hién hank vi héi dé tao ra higu Ive tai li Ia lei dé nghi tra di choi). Ngudi tht hai thuc hign titp 3 hanh vi con lei ; Hamh vi dé nghi cia ngudi thi nhat din téi hanh vi av chéi cla ngvti thi hai, Sau khi ti chéi, treng mot quan h® nhst dinh lai din téi hanh vi gidi thich li do dan.tdi Wi tir choi dé. Sy tt chOi nay 6 thé lam hong quan hé gida hai ngudi. Do d6 cin khing dinh lai méi quan hé nay va han dinh lai Ii ti choi nén ngudi thi hai da hdi lai dé tao ra mot [di dé nghi mdi. Lai dé nghj nay lam tién dé cho mot * chudi doi thoai méi. Hign nay ngvdi ta tim kiém cdc kiéu két hgp, tuong tac gitla cdc hanh vi ngdn ng. Khi ban vé phuong’ thitc lien ket cia tir néi (chyong XIID, vé thie chit, chting ti da xem xét ching JA su lien két cia hoi hanh vi ngon ngg va da giai thich mot sS qu4n ngw theo tinh than dy. 33.7 Nhiéu chucng trong sich nay duge trinh bay theo tinh than cia li thuyét cde hanh vi ngén ngi. Dé Ik loai cau bac bd (chudng XVI). Nhiéu hién tugng ngdn ngit tntde d&y duve coi JA 16 ngogi, IA "cau dic bigt” nay duge nhin nhan nhu JA nhing hanh vi ngon ngw xde dinh (chuong XII va XVI. Nhiing hién tugng “du” hay “phi logich", nhu Wi néi “em khong duge ...”. cimg dude xem xét du6i géc dd cia Kt thuyét hanh vi ngdn ng@ (chuong XV). 1¥. HAM Y NGON NGO : HAM Y TRONG CAU TRO QUAN HE NHAN QUA Nhing ham ¥ ng6n ngi lien quan ti cde ti hu, duge trink bay 6 céc phan II va III trong chuong XIII. Trong phéin ndy ching ta chi trinh bay nhing ham ¥ trong cau tro quan hé nhdn qua. 23441 Ding cic cap tit noi néu — thi, vi — nen, Ab — la, ching ta sé tgo ra cdc cdu bidu hign quan he diéu kign — két qua (Néw A thi B), nguyén nhan — két qua (Vi A nén B), quy luat nhan qua (Cit A la B , Hé A @ B), hanh dong — myc dich (A dé ma B)... Ttng ing vidi cdc cau nay, trong logich chi 06 mot kiéu phan doan duge goi la phan dodn "kéo theo" A > B (doe la: ndu A thi B). Vi thé, doi chiéu vi logich, ching toi goi cde kidu cau trén day TA nhiing cau bigu hién quan he nhan qua va goi tit Ta cu "nhan qua” : Nhiéu cau nhan qua truyén dat tutng minh mOt néi dung. Nhung cing o6 nhitng céw nhan quad chia dung him J. Nguoi nghe nhan ra ham ¥ nay thdng qua mét qua trinh suy luan trd thanh ban nang eda ngudi ding tigng Viet abu mot ban ngd. Qué trinh suy luan nay, 0 nhitng truéng h¢gp hoan toan tring véi tam doa fuén trong légich hinh thiic (em §2.2, chuong X), nhung cing cé nhing tring hop tuy cing theo hinh thie tam doan juan, nhung lai thé hién mot Wi tao ham y, mot kiéu suy Ivan dac thi, cua ngon ngd ty nhién. Tam doan luan la phép suy lugn cin cd vao bai phin dodn dude goi la hai tién dé, dé suy ra mot phan dod thet ba, duce goi ta két dé. (V8 chi ti8t, xem mye 2.2, ching X). Nhw vay. vide xde dinh ham § 6 lien quan chat ché tdi viée xc dinh cac tién dé. Tién @8 06 thé cho duéi dang hién ngon hodc duge xe dinh mot cach ngim an, tiy thude ndi dung ciia phat ngon. Mot trong hai tién dé bao git’ cing lA phan doan kéo theo. Vi thé 6 mot lép ciu nhin qua tao ra ham ¥ theo nhdng oo ché xac djnh. 42 Ham § trong abdug tii tudn tdi va bao chita Trong mot phién tda, trang su bao chita 06 thé di: (1) Néu 2 + 2 = 4 thi ngudi may vd thi {thi du cia Mc Cawley) Ro rang IA ciu tran oS ham ¥ "ngvei ny vd ti", Nhung cong t6 vien lai o6 thé néi : 235(2) N&u nguoi nay vo toi thi chach dé ngon da. Cau thit hai nay lai cé ham y 1 "ngudi nay 06 t6i". Déu la phén dodn nhan qua va hai vé dév khong ec quan he ng nghia gi vGi nhau. Phép tosin 3d hoc 2 + 2 = 4 cong nh cau “chach dé ngon da’ ching 06 quan hé ngw nghia gi vdi "ngudi nay vd toi" ci. Tho nhung vi sao 6 chu 1 oS ham y la sv khdng dink két dé “ngudi nay vd thi” cn & cu 2 lai co him § IA sf bée b6 tién dé (Ngudi nay cé thi chu khong phai vo toi ? Cé thé dang bdng gid tri chan Ui cia phin dodn kéo theo trong lgich dé gidi thich hi¢n tugng nay. Dé tign theo doi, ching ta chép Iai bing 1.2.4 6 chyong IV, va goi la bing A a b | apd 1 1 1 . Bang A 1 0 Qo 8 0 | 1 I 0O 0 1 | | Co thé |i luan nhu sau : ‘Tién dé cia cfu 1 hién mhign A ding O bang A od hai tinh hudng mA tién dé 06 gid tri 1 (ding), mA chi od tinh hudng dau lam phan doin kéo theo o6 gid tri 1 Do a6, con dung duy nhat dé chip nhan rang at su di noi mot cau dang, la chip nhn tinh hudng déu, 8 46 B 06 gia tri 1, nghin la “ngudi nay vo tdi" Ia mot diéu ding, cho da ngg nghia ciia B ching in nhap gi vii A + 2 = 4) cd. Ty do nay sinh ra ham ¥ cia cau 1 nhu dé nhan xét Tuong ty, ai cong thay ngay rang két dé B trong cau 2 1A nit diéu sai. O bang A, cd tinh huéng thi hai va thi tr ing vdi két d8 06 gid trj sai, nhung chi c6 tinh hudng cudi ciing lam phan doan kéo theo e6 gid trj 1. Do dé, con dudng duy nhat 48 chap 236nhan rang cong td vien da néi mdt céu ding A chip nhin tinh hudng thi tu, 4 do tién dé A (nguti nay vd tdi) Ia mat diéu sai, mac di ngt nghia cia A ching an nhap gi véi B (Chach dé ngon da) cA. Tu dé suy ra cdu 2 c6 ham ¥ lA “ngudi nay 06 toi" ‘Tuy nhién, ching ta ltu y ring néu chi cin cd va0 gid tri ding cia tian dé (nhu 6 cau 1) hay gid trj sai cha két dé (nhu 6 cau 2) thi cung chua du cin ai dé tao nén ham § cia chu. That thé, quan sat hai cau gidng cau 1 va 2 : (3) Néu 752 x 876 =' 658752 thi ngudi nay vo t0i (4) Neu nguoi nay vd ti thi si nhing ngudi gisu & Hai Phong nhiéu hon & Ha Noi Tién 46 cua chu 3 cing ding nhw 4 cau 1, nbumg tai sao cau 3 khong tao ra ham ¥ “nguti nay vo ti? 7? Sy khée bidt gita cau 1 va cau 3 chi & ché ngudi nghe théy ngay tién dé chu 1 IA hién nhie¢n ding, con @ cdu 3 phai qua méy phit tinh todn mdi biét duge tién dé cia no ding, Céing li do dé mA ciu 4 tuy gidng cfu 2 nhung lai khong cé ham ¥ bac bo tién dé. Nhu vay, didu kign cén dé mt cau aban qua oO ham ¥ 1 ngudi nghe théy ngay diéu hién nhién ding & mot vé ndo do cia né. 43 Tam doan ludn va ham § 43.1 Thuc ra, hai kiéu suy lua ra ham y¥ cia céc chu 1 vA 2 hoan toan dua theo hai quy tic tam dogn luan trong ldgich hinh thiic : modus ponens va modus tollens. (quy tée 2.2.9a—b, chuung vy) ; , Quy the modus ponens isd a5 1D : (A > BA Al B. Quy tée modus tollens (s0 46 I) : {\A > B) A (~B)] ® (-A) 237R6 rang la ham y cla cau 1 dude suy luin theo sa dé I: Tién 46 1: Néu.2 + 2 = 4 thi nguti nay vo ti Tién dé 2:°2 + 2 = 4" la mOt diéu ding. (Suy ra) két dé : "Ngudi nay vd tOi" la mdt didu dung. Tuong ty, ham y cha céu 2 dude suy juan theo so 46 II. Tién dé 1: "Néu nguti nay vO wi thi chach dé ngon da” Tién dé I (ngam dn) : “Chach dé ngon da” la mot diéu sai. (Suy ra) két dé; “Ngudi my vO toi" la mot diéu sai. 43.2. Quy tie suy dién die thi cia ngén ngd af nbién Trong ngdn ngd ty nhién, loi cfu nhan qua "Néu A thi BY, "Vi A nén BY... 06 thé duge higu A ding thoi la digs hién di cia B (A > B) va ding thoi la diéu kign cin cia B(~A * ~B) ‘Tit quan niém A la diéu kién cin cia B da din tai mét kiéu suy dién dae tha céa ngon ngd ty nhién (So 46 IID). So 46 TT [A > BD A (-A)) ~B Khi nghe cau ca dao : “Bao git chach dé ngpn da, s4o dé dudi nude thi ta My minh’, ching ta nhan ra ngay ham y cua cau d6 ; "Khéng bao git ta lay minh". Ham y nay duoc suy ra tir so dé HD: Tién dé 1: Néu chach dé ngyn da ... thi ta lSy minh (A & B). Tién 48 2 (ngém dn) : "Chach dé ngon da” lA mot diéu sai (-A). (Suy ra) Két dé: Ta khong ly minh. 44 Ap dung. Trong ngon ngw ty nhién, od hang loat Ii noi tao ham y theo 3 so dé suy dién tren day. Cach xac dinh ham y cla cée hanh vi thé béi, bac 66, Khuyén ran... déu theo cde so dé dé 238441 Lai thé. Két cdu (5) Toi (ma) néi doi thi toi lam con cho anh. Tién 48 thi nb&t & dang tuting minh : Néu tdi néi déi thi tdi lam con cho anh. Tién 4 thf hai la mét didu ngim dn: Khong bao git cd chuy$n “T8i lam con cho anh" Ca ngudi thé Hin ngudi nghe déu thély nhu vay, Néi khac di, tién d8 ngim én nay c6 dang “B sai", Do dé, theo s¢ dé Il ching ta suy ra : “Téi khong néi dei", Nhu chting ta da lu ¥, m@t diéu kién c4n dé nay sinh ham § A ngudi nghe thay ngay duge tinh ding sai hién nhién cia mot tién dé. Hon nifa, trong lai thé nOi dung céa phin B cin lu6n ludn dc dja, gay git nhat, xdu xa nhat xdy ra voi ngudi thyc hign Wi thé chi khong phai voi ai khéc. Chinh vi thé ma ching ta khong thé thé theo kiéu “Toi noi ddi thi né lam con cho anh’, ‘ai cang Khong thé thé "Toi néi ddi thi anh lam oon cho tdi” Légich trong Idi thé khong chi xay ra 6 tiéng Viet. Chung ta gap: (6) Tdi n6i déi thi lén dinh 6 mém (Thuy Hé, I, 321). 442 Bée bé hodc khang dink, The la, mudn van dung so dé II dé tao ham ¥ bac bd su kién A, chung ta chi vide tao ra mot cau dang ‘Néu A thi B* é dé B IB diéu hién nhién sai, hoac hién nhién khéng thuc hién duge Vi dy : (7) Co ay ma thuong anh thi troi sa xudng dat. (8) Né&u chj bao anh Ay dai thi cA nuée nay chang o6 ai khon. 443 Phét ngén Gnh thai : Ldi khuyén “dig A’, "chd A’, "Khong nén A... vi du : (9) Néu be ha muén hang (thi) xin hay chém ddu thdn di da Dé tao ra ham y khuyén khong nén thyc hién hanh dong A, dua tren sd dé Il, ching ta chi viéc tao va mét cau nhan qua 239“Néu A thi BY, & dé BIA mot diéu Aién nhién khong ai muén thyc hién, ai cing thély I "khong nén B", "khong mutin BY Nhu vay co ché suy ra ham y cia cac léi khuyén ran, cdc phat ngdn tinh thai nhu so dé IV : So dé IV Tién dé 1: Néu A thi B Tién dé 2 (ngim dn) : khong nén B (hodc khéng ai mufin B) Két dé (ham y) : Ding A, ho&c "Khong nén A‘. Ham y ca cau (9) chinh Ia loi khuyén "khOng nén hang’ va suy ludn theo so d5 IV. Céc vi dy khée : (10) Néu bdu ong ta lam giém déc thi xi nghigp ta c6 ma di an may. QD Lam nhu vay anh sé bj ngfi ti 10 nam. Khong ai muén di an may, khong ai mun ng6i tl. Ta dy, theo sd dé IV, ching ta théy ngay duge ham y la loi khuyén "Khong nén béu 6ng ta lam giém dBc", "Khong nén lam nhu vay’. Dé thé hign ham ¥ trén, khong nbSt thist phdi ding chp tit "néu — thi" va cau @ dang tutng thuat. Co thé ding hinh thie chét vén kem theo sy thay déi thi ty ho&c t® néi, ching han ding ti ma biéu hién quan hé nhan qua trong cdc cau chat van. Hinh thie chat van rét hay gap trong [si khuyén : (12) Xi ngbigp ta muén di 4n may bay sao ma djnh bu ong ta lam gidm dc ? (13) Tha hét ra thi cdn mat nmi nao ? (Cu Loo Tram, tr.105), Trong ciu 13, sy cht vin ‘cbn m§t mii ndo 2" dé tyo ra sy phi dinh "khong cin m&t mii ndo’, tic la sé mit thé dign (Xem myc V, chugng XVI). Vi vay cfu 13 oS mot tién dé ngim an la: 240(18a) Tha hét ra thi s6 m&t hét thé dien. Tién 48 thit hai, cing ngim dn vA duge moi ngudi sic nhdn: (13b) Khong nén dé mét hét thé dien. Thé theo 90 46 IV, ching ta suy ra ham y ola cdu 13 la (13c) Khong nen tha hét Ta. Néu tién dé 13b duge chuyén sang dang tinh théi 26¢ yeu 13b’: (13b") Khong thé dé mAt hét thé dign, thi ham y cia 13 cing dang tinh thai tat yéu : (13c’) Khong thé tha hét ra. 45 Ham j cia him ¥ Trong ng6n ng ty nhién, o6 nhiing cau suy fufn mot céch logich ra nhUng cau khac Vi du, trong légich tinh thai o6 nhing quy tic neu mdi quan hé suy dién gida mét phan dodn thong thutmg va mt phin don tinh thai. Ti phan dodn ‘Can thigt A* sé suy ra phén doin A, ti phdn dodn A 9 suy ra phén dodn “od thé A" Nhu vay néu ham y la mOt cau tung thudt thi cd thé suy ra mOt cfu tinh thai. Trong truong hdp nay, ching ti goi cu nh thai nay la ham y cia ham y. Vi tinh t& nhj trong giao Lisp, nén mot khi da ding t6i Ii ndi 05 ham ¥ thi cing thutng dé tan ra ham § theo kiéu nay — ham y tinh thai. Vi du: (14) Cao ding gi ma qué thé ? (Nguyén Cong Hoan) (15) Bi&t ma lam gi ? (Gianilio) Ham § cia hai cfu trén 06 thé mang ¥ nghia tinh thai. Vdi ciu 14, mét tién dé ngim dn kb : (14a) Newdi od trinh 46 cao ding thi khdng qué mia. 16-LG-TV . 241Tién dé thi hat: ditgc thé shipn-ngay trongcand4 s ther(db) Ankh ta da 43 we qué smite. Nhu thé, theo so.@6 Th, hie yoda; can, pia: sitl4e) Anh. ta! khong: pbéi..l& nguot’ of: trinh..d) cao ding. Néu trong thy ‘8, anh ta [a figubl'od' trill’ dQ “tao ding: thi theo quy tic muy Juan rcawg Jegiohs tanh thé a: 4c ta; ditdi mot cap toh tl (4a) ‘Anh ta khong déng mgt -ngwi- 8 .ca0 dang. Tung ty, cau 15 6 hams "Foi: khong. .céin: bist! 46 Luu y: seit ade > dit Phudmg-philp xéo' dink tiéodé =” thye" cia ting vé, va nhong digi ngdm Gh dudng mhisn dire thie nhan ; tién dé cing c6 thé duge xdc djnh qua li thuyét hanh vi ng ig hi aha wat. Wd = wee a6) Co - Te ami trong. chy 16; sho “bid. dh cous mbdn ani. @ dang. chat vin. Day lA sy chiit, v&in:vé quan hé-kép theo “Tha thy. mot toi nhu thé cing khéng sao (khdng sg nhucl’. Do do, hanh vi mudn {ii la sy bac bé quan hé 46. Trong logich phan doin "Néu X thi ¥':¢uong- duong-wdi phép' tayén “Khong: hoac 1a Y" (x. cong thite 2.2.86, chuong TV), Vay, thi phi, dinh phan dosn kéo theo sé tudng duang vai pha dink ‘hep tuyén “Khong x bo&e ie Y") Sy" doin hoi "X va khong Y*. Thé BP chiding Ada chitng “mink! dude Ring sii. phi dink, “Tha: ¢hi,¢ngt-49i hu A cling: deong.eg mhyc” da di dé 16b, duge ding nhu mét tién dé ; 2H(16b) Tha thi mot i hu. .thé thi sé bj nhue. Mot tién dé ngim 4n la 16c - (6c) Khong thee vAhecDAe AV HOIDOU Tu 16b va 16c, theo sd dé IV, ching ta duge ham ¥ ; Wall TANT DAB 4 (16d) Khong thé tha thy mot toi aha Cée bait! 12.3: eahB déu Mea ada ae tibh Wea! de phi dinhbéc..bd ama, hanh..vie tai ldida.sy chit vein, Chatrvain, IA mot phuvng, thie. dic, biet hay dung.dé tao ra,ham gaphieedink, ined) cel ia Ching aa" Ohi re dude ‘thithig"@ Bhe we ane Bai PengiA WB cha Hio’ Cau” ANA qUA. IAW 4B" BEhe Os HEM dt nhutng kidu céu nhét dink thi cb nhing kidu hems RHE Wah ma .chting.ta ©6 ete qusdtsthanhsso dn) sv" vt isopll We nA daigdl gmt sb adib d asup oo (17) Bae thong! ats dau ma sg. A agit ye ind 8! sidga & amurin A (i Chinas ta c6 thé Khai quat thank so dé : d) 281 gouria of moyudo yedda yA nA — «gy, yx) ‘thong A dau ma B. Tita son A (Ss 6 46 A, B lh hai dong tir va 18 unt nee # ta "khong BY va ham y¥ tinh thai ofa eee BY Cait 17 Sham y la “Ding so". Cac cau : T (19a Khong, mugn, daw. masvoi.s. b. Khong mat dau ma lo i wd oS sh ahd si isogil .& av A 5b daden ind 243.-CHUONG _ Xif LOGICH VA SAC THAI NGON NG & SAC THAI LIEN TU 1.1, Ligw tit vi lagich va lin tir vi trong tigag Viet 11 Trong ting Viet litn tir "va" duge ding dé lien két hai thinh tS ding lap. Ching han litn két hai cau vA tao thanh cau ghép ding lap, lién két hai tit va tao thanh cym ti ding lap. Theo ¥ nghia ndy né twong duong voi lién tir ‘va’ logich dimg dé tao ra ménh dé hoi. Ngpai tir "va", trong ting Viet cn c6 nhiéu tif ngw khdc dé diin dat, mbt cich Wgich Aai sy kién A va B dong thoi xéy ra, nghia 1 hai sy kif A, B od quan hé hoi A /\ B. LD A hung B : — Anh Sy khéng chuyén cin nhung rat thong minh. 2) A ma cong B: — Anh dy gifu mA cing khiém tén. 3) Trong khi A thi B : — Trong khi tai lam vide thi no hat karooke. 4) a thi x con b thi y : — Tai lam vide cin né thi hit karaoké 5) Ca a ca b du x: — Ca gifm dSc ca miy nban vién trong phong déu giip do ob fy Nhing cau trén déu bigu hign quan he hoi (A A B) gita hai mgnh dé A va B. Ngoai ra, vé phuong dign ng nghia, nhimg a4quan h@ hOi ndy néu nhing kiéu lin he vd ¥ nghia voi nhang sc thai khac nhav gida hai sy kién A va B. Ching hen, hai ci tric 1) va 2) déu cho bist A va B tgo ra nhimg § nghia di lap nhau, nhing 6 cfu tric 2) cin thém y sau : A thuimg din dén ay kién khong B. Nhu vay, 6 méi lien ti, ben canh chic ning Kgich tao ra hinh thitc ngd phdp cdn cé chic nang ngd nghia 112 Trong tiéng Vidt ti "va" név quan he bOi gida hai thanh phdn nhung trong ldi néi, nbiéu tru@ng hgp cS kim theo shdng ade thai nghia khde nhau. Luc dé, nhiéu phép h6i trong logich ménh dé khong con dung véi cau ghép dimg ti "va" trong tiéng Vier nila. a, Ti "va" of thé duge ding dé lién k&t hai sy vide xdy ra ké ti8p nhau theo thit ty théi gian chit khéng déng thoi xay ra. Giva hai sf kign thutng c6 quan hé ¥ nghia vii nhau. Thutng gp nhat la quan hé nhan qua Sy kién truéc thudng la nguyén nhan dan d@n sy kién sau : () Tén cai bude téi va ti cut Idi. (BBA) (2) Thoat du phyc tai nhau, sau 46 di lai choi bai va tré nén than thiét. (NTN) (3) Nhung mot dém mia déng rét mudt kia, ching bit run ray thé nao, ldo gia ng& xudng sing vA chét & dudi sing. (Nam Cao) : Hai sy kign trong cfu 3 khong déng théi xay ra ma theo thi ty thai gian nga réi moi chét. Nhung néu dio lai “lao gia chet vA ngi xudng song’ thi quan hé gitia chét va ng& lai theo thi ty chét réi méi nga nhy Tir Hai chét diing, chi khi Thy Kiéu cham tay vao méi chiu nga xudng. Vi vay, thi ty gitta hai vé od tdm quan trong dac biét. Dao thi ty cO thé lam thay déi han nghia cia cau. Cau (3) dudi day chi khée cfu ¢1) vé thit ty nhung nghia thi da déi ban : 2454a) Gb"Ba’ lay -chérig (ab Co Ba sinh con va di i ly chong 6 5 phos xa ith ‘con. ket vdi nhau qua tit vio tm quan trong age Diet =: No thé hién i didi, ‘tu tudmk cia nguti noi: a Aas " (6) Lai tf thuat cia Vedi nhec si ngusi ¥ néi ting : er i Nim 20 tudi, toi chi noi 16i £02. Nam 30 tudi, tdi ndi téi taf va Mozart. ~ Nam 40 cuéi, t6i nét t6i Mozart’ val ‘tot Nam 50 tuéi, tdi chi cdn noi. tdi Mozart. > s:uy (6) Tron bao Thank Nghi 06.linomdt bign tap vied vist bai "Hoc thu&t va hanh dong” nhkm tach rei vit di lap gidia biGt cv lam, Dang Thai Mai vit bai "Hanh dong va boc thugt’. Chi dao lon thi ty cing di thay quan diém déi lp nhau ; Hanh dng va hoe thudt bao gis cing phai di ddi voi nhau bé' song cho" nhau. b. Noi chung, con ngudi dimg phuong thic tht ty dé thé high quan’ @i8m “ia” minh. Ching taod nhitng vi dy tir truyén dich '& 46 da ‘nh&n” manh ‘tai vai tid cba tht ty tir aga. Vi dy sha cho: thay "tach .A. vai B® khéc "téch B, véi A": mM *-Chang ta, ‘phai- dem Wan rR choi ‘hd Wa tach Fei nd v6i ‘Bessie’ * ~ ‘mun néi ching ta phai dua, Bessie, ra.khdi h6 ya tach roi né vdi Ivan chit? Di sao thi chinh Ivan mdi JA déi tugng ching ta quan tam kia ma. = Diing Ia ti djnh noi. thé. [1 sie Ibi, ti da dao nguge tan cia ching” 346(Chién dich c& Aco, tr.134, dich te" The day of the\delphin.) Can nhin nba’ quai hé #han. qud -gita haf vé mat cdch sau xa. Cé thé xay ra tring hop ve din ddn..fdi mot isu ma didu trung gian dy mdi la nguyen nhan dan tai ve : (8) Anh nghe tigng hat sai ee va bing nbd nha. Khong bing nhin ma mot ‘anh bo d9i phye vitn vé cong tac 6 mét cd quan huyen ving’ lang bSng“nhé nha: Tigng hat sai lac.trong ‘dem gay-pasybudn ehén: Chinh diéu-ny.da-lam anh ta nhd qué huong, noi-ank e6 bas nbiéu kivnifm vé: nhing: Wi me vu, nbting loi bat vi, hat giao. duyén:.. ¢rong: nansing gay ‘hao. dong, hoi he, ’ Nhw vay : Trong Wi ndl lien fi “var hang 06 tink “dai xing. co. -Vi sg vat duge thye hign hay xuét hién theo wt wt thot gia nfo lién. tir va cing dude dang dé litt ke sy vat : (9) Thi-tigoa? ngu dat loai khd va gid 58 dugc-chng thém- diém, (10) TS chitc Ding duge, lap ra theo don vj hinh chinh va don vj sin xuét hoic cong tac. (DLDCSVN). . @4c cha tren od y nghia. cia mot. phén doan-tuyén. NO 9 ding. néu-cd it nhAt mot phan-dodn thanh phim lA ding. Vi vay 06 thé ding lian tit hay, hode thay cho ti va trong hai cau do. d. Thay cho vide list ké ti mi, ngudi ta cd thé iat ké theo cach ign két hai ySu 1 d6i Wap:.d’-trd Wing thé cia moe sf vet. mét hign tugng. Th va trong hai cdu dudi day duge ding theo ¥ nghia dé : " (1) Anh la mat tei cia em, 1a L. ..,] cue sing cia em va.cai chat cia em (QLCMB, 119). - (12) Em yéu anh ding. nhu con ngui that: eda anh: 901 néi vi chong quar. tanstam-va phy bac [ ... 1: (NHDAT, 360) e. Su phi hop nghia gitta hai vé trong edu tric "A va BY 247Quan sét cic cau sau : (13) a, Ba a cd géi trung thuc va hién lanh. b, Ba la c8 gi trung thye va sic sao. c. ? Ba IA cd gat trong thye va lau cA. d. * Ba la 6 gai trung thuc va tham hiém. e. * Ba la cB gai trung thye va gido quyét Cée chu tren oS cing mot edu tric ci phap, cing nhitng tit ngw dung truée ti va, ching chi khée nhau & mot tit dig sau tir va. Vay ma chi oé hai cau déu la binh thugng con hai cau cudi khong thé chap nhan duge con cau 13¢ ding nghi ngs vé tinh chudn myc. Chi od thé gidi thich duge hién tugng tren néu ching ta chap nhan gid thuyét sau : Trong cfiz tic A va B, bt va doi héi su phir hop vd nghia gida A vi B déng thoi git A va B cing khong cé nhimg dink hwing nghia tri nguge nha, Trung thyc la thuéc tinh cia mdt ngudi tét cin gido quyét, tham hiém la thude tinh cia mot ngudi x4u, cho nén hai thude tinh trung thyc va tham hiém hoac trung thuc va giao quyét lA mau thuin nhau, khdng pha hgp, khong thé déng thii tin tai trong mét con nguéi. Dé la W do tai sao 13d va 13e khong thé chap nhan duge. Mét cau hoi khac duge dat ra : Gida hai vé trong bai cau duéi day cing 06 sy khong phi hgp nga nghia nhung tai seo ching van chéip nhan duge ? (14) Anh ta roi vio nghich cénh : nhiéu tién va it ban. (15) Ba IA cd g&i day mau thudn, nhiéu lic r&t trung thyc va nhiéu lic r&t giao quyét. Ching’ ta cd thé chip uhan ey khong phi hop vé ng@ nghia gita hai vé cla cu tric "A va B* néu trude dé 06 mot tin higu bao truée sy mAu thudn, khong binh thutng vé ngv nghia gige hai vé cla cdu tric nay. Cac t¥ "nghich canh", “dy mau thudn* trong hai cfu 14, 15 la nhdng tin hiéu nhu vay 248g. Khai quat : Ching ta chi chap nhan duce ci tric "A n BY 6 46 1 = va / via .. via f ci . lin / oting nhu / déng thai, néu nhu A va B hotc ham ¥ cla ching 06 su phir hop naw vé nghic. CO tinh vi pham sy tugng hgp vé nghia trén day theo mOt thi phap ba&t ngi 1 mOt phuong thie dé tao re chu od ham ¥, nhiing ciu cham biém, vi trong tam thong béo roi vio diém bat ngd dé. Vi du : (16) Nhiéu anh trai lang thiy od 05 sic lai od won, mudn hadi cd lam vo dé duge cuéi ca cd lhn cdi vn cia cd. (NC) (17) Réi dung mot cai, Trinh lay ngudi ngoai quéc nhiéu tién va nhiéu tuéi méi gap Trinh vai lén. (NC) (18) Ong ndi xong, cudi gidn ten, mé bé manh manh mém cong jén, dé hd ham rang mau khéng tén JA két qué cia nhing phen vita &n tréu, vita Init thudc 14, via néi khoic, (NCH) (19) Ho thude logi phy ni chuyan dy céc cube hdi thao khoa hoc va van chuong. (TT II, 62) Vi sao cau 19 la cach néi cham biém ? Ngay nay, méi linh vye Khoa hoe cing nhu van chuong déu ddi hdi nhing kién thitc sau sic. Khoa hoe va van chuong ia hai link vye ihac bigt hin nhau véi nhiéu chuyén nginb khée nhau. Khé 06 thé c6 nhiing ngubi c6 kign thie uyén bac 6 nhiéu Inh vye khée xa nhau din nhu thé. Vay thi bam y cia chu trén la “D6 1 nhdng phy ot mac di khéng Aiéu biét gi vé khoa hoc nhwng lai thich dy nhing ' cude héi thao khoa hoc vi nhing li do khong dinh déng gi t6i khoa hy” h. Cuéi cing, 06 thé ding hang loat tic va dé ndi hang loat nhing déi tugng déng chic nang va tuong hop nghia nhim tao ra 16i néi ohn manh : (20) Toi hiéu anh mudn bao ; c4i m&t tdi lanh nhu nude dé va ngugng nghju va vd duyén, va 16 bich va du hét. (Nam Cao} 249(21) No thi dju_ va du cao (22) Toi née anh” Pva day 18H cut’ cing, * W2 tidn titty thon va Hén-tir hay trong ign ‘viet ia Trong. iéng viet hai ‘Tien ‘te “hay, hoge" duge ding a lien” két hai thanh +6 dng lap | ted sy tnyén chon. Chang” han lién ket hai chu, lien két haiti 4@ ‘igo think eau ghép ‘ding lap, cym tit ding lap mang nghia tuyén chon. Theo y nghia nay né tudng dung vot lien te "\P légich ding 4é tao va manly dé‘ tuyén. Ngoai ra tir hay con diige ding a8 tao’ ra chu “hdi tuyéi chon: (1) "a: Ani. di hay. co°Ry di thi cing vay thoi. b. Anh di Aay cd ay di ? Cau (Ja) la edu tutmg thust cdn chu (1b) la edu hadi, Dé thé hign sy tuyén chat trong. dgich, ching ta ding tit hoge (2) Chéng cd Huong sé la anh Ba “hoic anh Nam 12g Tromg logich’ phép tuyén 06: tinh adi xtmg, nhung trong tiéng Viet hai ti hay, Aoae-khong.cd tinh déi ating, Trong Iii noi, diém nhan thuong dude dat dén dau cau. Nam 1984, ching toi di hot ginh. vin ngd van nam tht I Trugng-dai hoc-tong bop Ha Noi vé céch hiéu va sy khic biét ngw -nghia gita cic. cau san: _ | (3) a. Toi tin nhim ‘anh hay Ishong tin nhigm anh, diéu a6 tay thude & anh. b. Toi khdng tin nhigm anh hay tin nhigm anh, diéu dé tiy thuéc d anh (4), Anh khuyén-hay 101. khuyén. thi n6 di. b. Néu anh khuyén hay thi khuyén thi nd ai’ c. Anh khuydn hay tdi khuyén thi né van di, 25068 Gali) Sith ‘Veh Gnd" ang BaP Cau 6 Gab Khe nghia nhau : "O 3a c6 nhiéu kha nang tin nhiémi hon” (339%) "G 3b dutng)nhw, trude2d6 «da: co —— suf) thic amd. vé -diéu. hong tin ahiom's Aw id ode * OVE Ca a, 8 6 4 hil abhi ri ech, “howe Ja cau héi hod Ta cal Khang’ dinh; 66 32% cho *8hg dé chi cau héi. C6 mot em noi do la caukhing dinh..Vi.sao chien tugng nay ? Trude hét, dang thie logich cia (4a) la : , ad abl urs @ C6 95% shiéuringied thé nhén/manh,vao titviay d chu 4a dé tao cau héi, nghia la cau, hoi tuyén chon. gita hai cAu. Noi cach khée, (I) duge hiéu la sy rut gon cia (II) va 4a la sy rut gon cia chu 5a: (a +c) Vb 3) ap (6a), Néu anh khuyen, thi no ai hay néu toi khuyéh thi no di? 96 68% hiéusting: trong da c6)thé nbAinsmanhsvao. tir thi dé ntao;cawikhang ‘inh: Nghia gitta hai; vé-elia. (I),-cé.-quan.hé didu vkign ket quay (n@U..usthied edmetit.hay chi Jam-nhiém,-vu moet chon ame shai ve cua\ tién dé. Laie nay due hiéu, las; ‘@ Miles © . a : am TROBE an néu cs thay hay Ree hoac ‘thi cau chi con duge hiéu nhu (I). Diéu nay cing chiing to Ring Rete chi duge ans trong cau tutng thuat Hea “YiAE GU! 4B 8 4e duce’ hei Bd RKP sith S 6 hai cach hig Ket = vé eich hiéu cau 4b — Co 18% néi ity a ie can hoi. yQuan sét hai chu san : (6) Quyén sach dy toi 98 mugn cho anh how tOi viét thu t6i anh Ba va nbd anh ay mugn cho anh. (7) Téi x tham dy hdi thao va sé 06 bao cdo Khoa hoc vé ci céch hanh chinh hote vé ch6ng tham nhung. Hai cau trén lin lugt duge bid nh Ba vé tréi cia hai ding thie trén nhung khang thé biém déi thanh vé phai cia ching Chang han, véi cau 7 khong ai néi thanh 7b - (7b) Toi s@ tham dy hdi thio va s& oS bio cdo Khoa hoc vé c&i céch hanh chinh hofc t0i 96 tham dy Oi thio va 98° 05 bio cio khoa hye vé chéng tham ning. Trong titng Vidt cang nhu trong oie ngdn ngd tu nhién khéc, vi thiéu nhiing ti nga tuong duong wi ddu mé va dong ngoac don nén nhong cau oS cfu tric gitng nhu 6 va 7 thutng mo hé mot cach logich. Tuy nhién, do ¥ nghfa cia nhing tir ngit ma ching ta thutng hiéu ching theo mOt cfch xéc dinh tay truimg hop cy thé. O cau 6 néi v6 hai cach mugn gitip, do vay ma ching ta higu la a \/ (b A c) chit khong Ia (a Vb) Ac. Con cau 7 thong bao ring sé dy hdi nghj va sé bao céo vé mbt trong hai dé tai, do vay dugc higu IA a A (b Vc). Cau 8 dui day oS cing céu tric nh cau 7 : (8) Téi sé vit béo c4o va cit thu ki doc thay hoor fh déng chi phé giém déc s# din dy h6i nghj. Cau 8 tai duge hiéu thanh (a A b) Vc. Lai o6 nbimg cau du noi dung ngi nghia di kha r6 rang nhung vin khong thé biét duge nén hiéu thé ndo cho ding. (9) Néu anh dé nghj (D) hoae tdi néu ¥ kién (Y) va truéag phong tai vu khong phan adi (—P) thi thé tring 96 ki duyét (K). Hai efch hiéu déu od thé chip nhan duge eda cau tren la: 253a [DVD AHP) ] = BR 9b) ED MY Ade Pls kK, Tuy nhien, dé khddé hud: tht trai HMEW dau’ ngéhc! -troig ngon ngi thutng cA cdc New,.bs bre nhu, JA. nhing-64 pc cho phép ta, trong phdn Jn brian. hgp, 96 thé higu mdi cay, theo mot cach xc dinh. « 2 ide iéu theo nghia toa M i De pal ign sung nay. trong ting Vibtx X6x..cau; ia. - Khong that eae “Bao dint10 hebcitey anh dugerdides 9! + -@fe-cha a duge biéw 1A oo dumgi—otei \ioby ghia i khong phat" stic ddng vRo cachét 98 ‘cildetcad idét Vaighittg-dugethiéa La: {10%e. Khong phi 2 die afar 16 Ue Wao BRA ARH aligé didn ge a oda ad “yi Whang Wing ba ‘ha slr pws YL nda pide SateCéc cau c 06 dang (— a) A\ (— bi). Nhu, vay. trong trubng hgp 10a va lla — sy phi dinh mi cé phite tye chon — thi tiéng Vidt pha hgp vdi dinh luat Morgan. Trai 106 dag: ta bh Nghiada “khong phaitutde ddmg vio ca hai v8 clscaalad: Nhung ehubahy: efmg” duge: higucnhu 108. On daw TIBethE masks. Bo vay quy-ticaMdrgan. khOng juin lun thich hop trong trudng hop sy phu-ainh: cméeehu ophite: ban! hdd bang tit va WF oe 1. Mot hanh vi minh lnk’ vot nol dung-pha dinky (duod ter vig hea" thanh’ tect) fobn ied ReP ORE vhf al VE cia ctu phité' tien HOF Bang “ta bab 6 ko te ve ve (12) Cam ré tréi va bép cdi inh di. i" os =cClim tre any, hilt, thudg 1 , 2. Trong cdc biéu thie miéu ta, th Aayudimg. d8-4idn ket ode. sy vat c6 thude Minh gin gong mhau, mbung kho chap nban [si miéu ta, tuyén chon su’ vat ¢6 thudc tinh khac xa nhau. Cé thé néi “Toi thely nie ingubi df chite“xe’ Hohda"hay Yahiaha gi d6 vita qua day" Nhung khong thé ngi “JOi.thdy. mot, chide xe thi hay mot chiée xe bo_gi dé vita qua days C6 thé "Chie dé Ia mot nha vin hay mot’ dién Vien ‘nao 8" Nhung khéig thé noi (tr phi mudn chan “tiGnit “Chie! doth mOt boutrudng hay mot. tay anh.. sf Dao, dd! 235(b) a, néu khang b, (c) a, tr phi b. Tuy nhién hai Mi néi dudi tao ra sfc th4i nghia sau day : yéu tS a cd tim quan trong thit yéu trong sg iva chon nay. Thc ra, vé ldgich, tit hai ding thie 2.2.7c vA 2.2.8, g (chuong 4), ta d& dang suy ra dang thic sau : aVYb=(-b?a A> — a). Nhu vay, hai Idi néi (b) vd te} tren day khong thé tuong duong mét cach logich vai phép tuyén chat, nhumg ching ta vin hiéu no theo y nghia cia phép tuyén chat. Trong thye té, dé thé hign sy Ifa chon gat bd, khong ai ding Wi noi “a néu khong b va khong a néu b* 13 Cap lién tit néi. thi. 141 Trong cau ghép Né A thi B, gita hai vé A, B phai 6 méi lién hé § nghia. Y nghia d6 o6 thé EB: bidu trung. Diéu nay khong ddi hdl d6i voi phép kéo theo ldgich A > B. Ching ta of thé gép nhitng cau nhu : 1) Néu anh lam thi anh chju tréch nhiém. (2) N&u thé hp niy chju dau thi thd he sau nghe hat (CLV). Trong logi cu nay 6 thé lige di ti n6i = (1b) Anh lam thi anh chju trich nbitm. (ic) Néu anh lam, anh chju tréch abitm. Tuy nhién khong thé chip nhan chu 3 duéi day vi gita hai vé khdng oS quan hé ¥ nghia gi. Né chi la mbt phan dodn kéo theo : (3) Néu anh Bm thi 2 > 3. 133 Clu tric af A thi B cé thé ding dé tao ra mot clu voi ¥ nghia cia mt phép tuy€én chat. Nghia IA ta o6 thé ghp clu “Néu A thi B" oft 48 khing djnh A hofc B, nhung khdng ci hai. 256(4) Néu Ba khong @én thi Nam dén. (5) N&u tdi khong 4m thi anh lA nguiti Sai Gon. (6) N&u 112 khong lam xong nhifm vy thi lui xudng. C&e chu trén duge hiéu nhu saw : (4b) Ho&c Ba d&n hoac Nam dén. (5b) Howe anh Ia ngudi Sai Gin hoae la ti ifm. (6b) Ho&c 112 lam xong nhigm vy, hoac 112 lui xuing. Y nghia tuyén chat nay of thé duge biéu hign duéi hinh thite héi : (1) Theo déng chi, néu toi khong hiéu Im thi tat cA nhing c4i d6 déu lA phdn lai con ngudi phai khong a ? (8) Néu t6i khdng nhfim, anh cing cai thign bang cach 46? (NMT 3) : uss (Néu) "Khong A thi cing B’. Vi dy: (9) Cu ay git lim, khong 80 tuéi thi cing d& 75 tudi (10) Co ay tré qué, khong 17 tuéi thi cing chi 19 tudi. (1) Hin khong timg ng6i ta my nim thi cing timg nhiéy lan bj cong an epi len dén. Céc chu trén ding, ahung néu déo li tht ty gida A va B thi ching ta di téi nb@ng chu khong chip nhan duge : (9b) * Cu dy gia lim, khong 75 tufi thi cing di 80 tufi. (10b) * CO dy tré qué, khong 19 tudi thi cing chi 17 tui. (1b) * Han khong timg nhiéu iin bj cing an gpi len dén thi cing ting ngéi th my nim. Day khong phai la mot ofu tric thé hign sy phd djnh, ma la thé hign mot hanh vi danh gid, thé hin sy hing djnh. No W-lG-T¥ 257cing khong phai iA mot chu digu kién — két qua, tuy vd hinh thiic né cS vé nhu vay. Vé y nghia, A va B ia hai yeu td xép trén cing m$t thang d} va theo cing mét huéng, cing duong ho&c cing am. VA A & mile cao hon B. Doi tugng duge nhdec téi duge nhdin manh & mic 46 A. Cc chu 9-11 chip nhan duge vi néu cing gid thi A gid han; cing tré thi A tré hon; cing xSu thi A xdiu hon. Céc cau b tong ting lai khong duc chip nhan vi A, B da duge sip xép theo mot trat ty nguge lai. Nhu vay 18i néi “Tay A nay che o6 nguti & nude ngoai, khong thi bs né phai lam d&n chic gi to lim" (VN, 25.5.1996) dé phan anh quan diém sau day cia ngudi néi : So v8 mic dO giau c6 thi ngudi 3 nude ngoai hon mt quan chife cao cp 6 Vigt Nam. Trong ofu tric trén, c6 thé thay khang bing nhing tiéu tir phi djnh khéc, nhuy chdng, cha.. Vi dy : (12) Minh khéng tin & ? Ching m$t tram hai musi thude thi cing mét tram thudc; [ .. ] That m& ! Khong di 100 thuée thi cling d&n 80 thudc; [ .. ] Khéng dén 60 thuée that, nhung. it nhat cing 40 thudc. (Truyén dan gian, Con rin vudng) 184 CNbu) khong (le) A thi (ly) Be 2" Dang thie ldgich cia cau tric trén la“ (—.a) * b’. Mi (a > b) = (~ a Vb) nén (- a b) = (@ Vb). Vay cfu tric tron 6 dang cia mot cfu hédi tuyén chon : *A hay B a". Vi you tS A duge dat lén trude, cho nén n6 duge nbén manh. Vi vay, & loai cau theo clu tie tren nguoi ta thuimg hiéu la di khang djnh A. Vi dy : ' (13) Khéng goi may thi goi con ché a DTH 2, tr99) (14) Ching né thi ai mugn cdi ny ? Tuy nhién, duing trong nhdng ng@ canh khéc nhau, cu tric trén of thé duge higu theo nhing céch khéc nhau (xem chuong XI, phan D). 25813.5 Trong clu ghép diéu kign ~ két qui, dang thufn khong tuong dugng véi dang phan dao nh trong légich. Nghia By, trong tiéng Viet khong o} ding thie (a > b) = { (— b) > (— ad] nhy trong ldgich. So sinh : (15) Néu anh dy lam lanh thi of ay xin i. (15b) N6u od My khong xin Mi thi anh fly khong lam Buh. Cau 15 thude dang (a + b). Trong cau nay, ngudi con pit 6 xin I5i nhung nguti con trai phai nhan nhugng tridc. Cau 15b ‘i dang phan dao tudng img cia 15. Nhung trong cau nay, ngwvi con g& phii hoan toin nhan nhugng. 136 Cop néu bu. thi dine ding dé tré quan hé so sénh, Ot chidic (16) Néu ohw ngudi bs an noi ndng néi thi hin lai suy nghi rét chi li trude khi cit li. (NK 2) (17) N&éu nhu Kim Cdc hén nhién thi Dam Lién réit nhey cam. (VN,1972) Gita hai vé trong mdi cau trén, ngudi ta chi thufin tly so sAnh, nu su déi lap gida hai thu$e tinh. Cé diéu, 3 day, nguti ta nhén manh téi phéin ding sau tir zhi : sy qué u than trong trong &n néi eda ngudi con, tinh nhay cam cia Dam Lith. Thufe tinh ding truée tit thi duge néu lan nhv a mét of kiém lam nfn cho su nhin manh tdi thude tinh difdc néu ta theo sau tit thi. Cau duéi day nh&n manh t4i khuynh huéng ca ngyi trong van boc : (18) N€u truéc kia théi d> chiém uu thé trong van boc Bb phe phan pha djnh va t6 céo thi ngay may nguge lei la ca ngwi, khang djnh va biéu dudng. Sy déi chiéu nay, nhiéu khi chi mang tinh cht tu ta : (19) N@u Ha N6i 1A trai tim casa Viet Nam thi H6 Gaom la inh hén cia Ha Noi.TL. LOG: CH VA SU PHU DINH KEP TRONG TIENG viéT 2.1 Cau trie cla cau phi dink kép Trong chung XVI ching ta s8 ban téi nhitng vin dé lien quan téi hién tugng phd dinh trong tiéng Vist nhu pha dink toan bd va phi dinh bd phan, phi djnh va béc bd... Trong phfn nay ching ta chi ban téi hign tugng phi dinh kép. Mot vai cong trinh ngon nga dé nhéc tdi hign tuong phi dinh cia phi djnh. Ching han, theo HTP, 1980, dé tao cau khang inh obn 6 thé ding phuang thie sau day : °C khong thé khong V" (CO ta khong thé khong dn day), "Khong C khong V" (Khong ai khong lam dugc vite ny) (tr.271). Cang vay, trong NPTV, 1983 vigt : 06 thé lien ket hai hinh thic phi dinh mh két qua la khing dink. N6i céch khéc, 46 1A sy ph dinh adi vdi mot sy phd dinh" (tr.201) Vay trong tiéng Viét cS nhing dang thitc ngén nga nao dé thé hign sy phi dinh kép ? Trudc hét, dé thé hitn sy phi dinh 6 hai hinh thie ngin nga : a) Dat tir pha djnh trudc vi nga, b) Dat cum "Khang phai? truéc toan bd chu. Vi dy : (1) Ba dén. (2) Ba. khong dan. (3) Khong phai Ba dén. Lai tigp tue ding phuong thitc trén dé phi dink hai cau 2 va 3 ching ta sé di téi nh@ng cfu chap nhan dugc va nhimmg cau khong chip nhan duce. (2)a.* Ba khéng khing dén. (2)b. Khong phai Ba khong dén. (Sia Khong phai Ba khong dén (= 2b). (@b ? Khong phai khong phai Ba dén. 260Nhu vay, cau phi dinh kép cia mOt cau khing dinh ddy di chu vi C — V o6 dang: Khong phai C khong V (23 Trong ong thic trén, néu mudn biéu thi sf phd dinh that gion cia hanh d6ng thi ta thay khong bing chia Khang phai C chua V (2.1B) .2.2 Sie thai vi pham vi tie dong eda wW pha dink 22.1 Pham vi tac déng cla cym "khéng phdi* Cum tir "khong pha" dat trudc toan bb mbt cau od thé tae dng vao nhimg diém khac nhau. Trong chu 3, né od thé pha djnh tit Ba nhy @ cau da ma cing oS thé phi djnh tir khong nht @ cau 4b : (4a) Khong phai Ba din ma la Bén dén. (4b) Khong phai Ba dn ma lA Ba bd di. Trong cau 2b, né cé thé pha dink tx Ba nbu 3 chu 5a mA cing oS thé phi inh tir khang nhu & chu Sb - (Sa) Khong phai Ba khong dén ma la Bon khong dén. (5b) Khong phai Ba khong dén ma lA Ba dén cham. Do vay trong hai cfu tric phi dinh kép 2.1A va 2.1B tw khong phdi c6 thé tac dong vao nhing diém khéc nhau. 2.22 Sée thai cia eau phi dinh kép Céu tric phd dinh kép 2.1A va 2.1B, vé sic thai nghia khong twang dung vdi cau khang djinh C-V. 1 Muc 6 loai pha dinh kép nay 9¢ giam nhe di, Néu [a tt. 86 it tét hon, cbn néu lA xu thi cing it xdu hon. So sinh cae cap dung cai dudi day : (Ga) Anh Ba tét, tham chi rit tot. 261(6b) * Khong phai anh Ba khong t0t, thar chi rit tét. (a) Thing Ba x4u, tham chf rit xfu. (To) * Khong phai thing Ba khong xu, tham chi réit xdu. Nhu vay, céch néi “Ba tit" oS nic khing djnh cao hon céch néi "Khong phai Ba khong tét”. Cach néi “Ba xdu" ob mete 4 phi dinh cao hon céch néi “Khong phii Ba khong xdu". Lim § : Trong cée cfu tric 2.1, eym “khong phii" 0} thé dugc ding nhu mt té&e ti béc bd. Do vay ma cdc cau 6b va 7b oS thé chip nhan duge néu nhu vé du cia né dude ding dé bac bd mbt ¥ kiin khéc chn vé sau lz néu y kién cia minh, mot ¥ kin nbdin manh. Vi dy = A néi: — Anh Ba khong tot. B dap : — Khimg phai anh Ba khdng tt. Tham chi anh ay ret tt 2. Cau C-V la mot cau khiing djnh hote phi dinh chua mang ¥ nghia tinh thii. Do vay o6 thé them tit tinh thai vio loai cia nay dé trd thimh mt ph4n don tinh thai Nhung cdc cu tric 2.1 44 mang § nghia tinh thai. Do vay khong thé thém tir tink théi vio logi chu nhy duge. So sinh : Ta o thé n6i "Chic chdn anh Ba sé én" nhung khong thé néi “Chic chin khong phai anh Ba 96 khong dén*. Co thé noi - "Chic chin trsi 66 mua” nbung phai chang khong thé néi "Chic chin khong phai trai sé khong mua’. 2.2 Phd dink cau bic bd Nhu ching ta da bist, bn canh chu phi dinh con cé cfu bac bi. Cé nhimg ciu tric ding chp tit phiém djnh, tao thinh cae the ti, 48 bide bd. D6 a ch... dlee.; GOD. C6..5 MA. CO Bi... 06... DE bac bd chu 1, ching ta 6 nhing céch néi sau :(8) Ba dau cé dén. (9) Ba 06 din dau. (10) Dau phai Ba dn, (11) Nao phai Ba dn. Dé thé hien sv pha dinh mot cau béc bé, ngusi ta ding hinh thie ngdn ngw nado ? Hinh thic dat cum tit phd dinh "khong phai rang” trudc todn cau khong thé 4p dung cho nhing cau 8-11, 6 le vi dé chi yéu l& hinh thie pha djnh mitu ta ; (8b) ? Khong phai Ba dau od d&n. ‘951 * Khong phdi Ba c6 dén dau. ‘10b) * Khong phai diu phai Ba én. (L1b) * Khong phai nao phai Ba den. Do vay : Khong cé hink thite ngon ngi? phit dink mét chu bac b6, 2.4 Bac bd c4u phi dinh Bac bd mét cau phd dinh tic la da khdng dinh diéu ma ngu@i ta da phi dinh. Do vay, day cing la mdt hinh thie ca sy pha dinh kép. Ching ta thy cdc tée td bic bd déu dp dung duge vdo cau phi dinh mieu t&. N&u nhgng yéu tS phi dink nhm trong pham vi cia cdc tac td bée bd thi ching ta sé duge cfu bac bd sy pha dinh va ta goi la clu bée béphi dink. Néu 6 thé bic bd chu 1 theo khu6n mau ndo thi céng 06 thé bac b3 cAu 2, cau pha djnh cia 1, theo khudn mfu &y. That vay, ting véi chc cau 8-11 la nhimg cau : (12) Ba dau 06 khong dn. (13) Ba o6 khong d&n dau, (14) Dau phai Ba khong dén. (15) Nko phai Ba khong dn.Do vay : Kaudn mlu béc 66 ctu phi dink miu té cing y het khudn méu b60 b6 ctu khing dink, 25 Bac bé céu bac bd Trong giao tiép, vin céin cfc hinh thie bée bé mot cau bic bé @8 khéng djnh Iai mot diéu da bj ngudi ta bac bd, Phuong thitc ding Aanh vi ngon ng gién tiép. Theo phvong thic nay, ngudi ndi ding mt phat ngdn ma hanh vi tai lai lA of chat vin va qua d6, higu lyc tai Idi la ay bée bd. Cé thé dang mot ching cit hién nhién dé bac bo (16)a. Ba khong dén la gi kia ? b. Ba khong dén sao cap anh dy lai dang & day ? Trong cau trén, ddu tién nguvi ta nbdc lai noi dung cla céu béc bd 8-11, sau d6 nguéi ta chit vin vé mot ching cit xudt hien trai nguge véi diéu da khing dinh khi bac bd. Cau 16a 06 nghia ia anh béo anh Ba khong dén, nhung anh hay nhin ngvai ngdi (ding) kia, anh Ba dily chit con ai nie. Véi cau 16b thi “cap cia anh Ba & day"la ching ct d8 khing dinh ring anh Ba cé d&n, do vay lai cia anh bj bée ba. So dé logich khéi quat cua cau béc bé loai nay nhu sau : Gid st 6 mot cau bac bd din dén mot ndi dung A ma ti A lai suy ra B. N&u 06 A &t sé 06 B. Nhu vay, A lA didu kign du cia B on B | diéu kign cin cla A. Nghia la "Néu khong 0} B thi sé khong c6 A". Do vay, d8 bac bé Iai difu A, ngudi ta chit vin: (Nu) A Ghd tai nao (ad khéng B ? (2.5A) Trong hign thye ng6n ngi, noi dung "khong BT rat khéc nhau. Név mot ngudi khong dén thi nha@ng vat 93 hitu gan v6i ngudi dé nhu xe, ma nén, cap, 4o mua, dép... khdng thé xuat hién @ ndi ma ngudi d6 khong dén. Néu mét ngudi bj bénh nang thi ~ ngudi dé khong thé choi thé thao ho&c téi cing sd lam vite... Dovay, ngoai hai chu 16, dé bac bd cfu 8-11, ching ta con gp nhing cfu nhu : - (16c) Anh Ba khong dén thi ai ng6i kia ? (16d) Anh Ba khdng d&n thi tai sao xe méy cia anh Ay lai 6 dudi kia ? (16e) Anh Ba khong dé&n thi xe may cia ai kia ? (16g) Anh Ba khéng 48n thi non cia ai kia ? Trong sv 45 2.5A, 06 thé luge ba A, va thé vao dé, ching ta ding mét dai tit thay thé : ‘Thé / Vay (thi) tai sao (gi) khong B ? (2.5B) Thyc chit cia 2.5A la cAu tric cla mot phan dodn phic bigu hién cd mbt qué trinh suy luan ngfim dn theo quy tc modus tollens (x.chuong [V) ma két Juan lA sy phd djnh A Vi 2.5B lA két qua cia sy rit gon tit 2.5A cho nén, mac di né c6 hinh thic cia mOt cau don theo miéu t& truyén thdng nhung vin ngim Sn mOt suy luan nhu 6 ciu tric 2.5A. Thé la, trong ngon nga co ahiing ci don nhung vin ngtm én bidu hién mot cla phic Khi bac bo bang phwong-thifc chat vn, dai tir o6 thé anh huGng téi chife nang cia cau. So sinh : (17) Sao anh (/nd) Ii khong dén ? (18) Sao toi (/chting t6i) lai khong din? Trong khi cau 17 chi o6 thé dung dé héi thi cAu 18 lai la cau chat van ngudi déi thoai vé kién cho ring tdi khong dén. Két qua, né of hidu lyc tai loi A sy bac bd ¥ kign ngubi déi thoi va tao ra nghia "Tdi sé dén’. Tinh huéng xuat hin cau 18 nhu : (19) - Anh (/ Céc anh) @jnh khong dén day a ? — Sao tdi (/ ching t6i) lai khong dén. 2652.6 Ti tinh théi va sy phi djnh kép © chuong VI ching ta da bitt hai hé thitc vé quan hé gitta hai tac tit e@n yeu ()) va c6 thé (>): p =~ O-— p, voi p A mot phén dodn hoke mot biéu thie xdy dyng ding. Op=-O-e Tiép tye phu dinh hai vé cla hei hé thie tren va 4p dung nguyén Ii phu djnh kép, ching ta s@ duge : -Ope=+O-p ~Op=-O-p ‘Trong tiéng Vidt, cdc tit tinh thai cfin, phdi, nhét thitt, tt vei, thé, o6 thd... Ia ede tée th 1], (> va ede be thie trén duge ngon tit héa thanh : nhat thitt p = khdéng (c6) thé khong p. (2.6A) (phai p) cé thé p = khang nhat thigt khong p. (2.6B) khong cin (/ phai) p = 06 thé khong p (2.66) khong thé p = nhat thiét khong p. (2.6D) Diéu tren day luén luén dung di ching ta nhin nhan cdc ti tinh théi du6i goe dd nhan thie (kha nang chil quan, kha ning khach quan) hay dgo nghia. Hon nia, khi mdt ti tinh théi duge ding trong mot cau theo mét nghia nao d6, néu thuc hién phép phi dinh kép vio cau d6, ching ta sé dude mét cau tinh thai khing dinh va hai ti phi dinh trong hai lan phi dinh nay sé duge chuyén dich thinh mot td tinh thai dac thi tuong tng : 266(20) Vite chéu tham gia déng phim khéng thé khdng anh hudng tdi két qua hoc tap cua chén. (21) Tuy nhion, tei khong thé khong nhé nang (C,402). (22) Anh khéng thé khéng nhé chuyén dé. Theo 2.6A, cum tit "khong thé khong" duge chuyén thanh "nha&t thiét" hoae “cdin’, hodc “phdi”. Trong cau 20, cum "khong thé khong" duge ding vi nghia thé hién sy d4nh gid khang djnh tinh tat yu cia sy kign. Theo nghia dé, tiéng Vist oS ti eit yee hoac chic chin. Do vay oé thé chuyén cAu pha dinh kép 20 thanh 20b: (20b) Viee chau tham gia dong phim chée chén (tat ye) anh huéng téi két qua hoc tap ciia chdu. Dé khang dink "phai A’, ching ta cd Ii noi "khong A khong duge’, "khong A khong xong", nhu "Cai nghé cua anh thé, khong di khéng dude" (LBC). Mac dit khéng nhé khie tit quén & chi quén cd tién gia dinh JA hién tugng dugc noi tdi I diéu cé thy va dia xay ra, cdn khong nkd khong 06 tién gia dinh ay. Nhung ng canh da cho bist 1A hign tung dude noi tdi da xdy ra thi ching ta cé thé tw vung héa Ahéng nho thanh quén. Va 21, 22 chuyén thanh : (21b) Tuy nhién, toi khong thé quén nang. (22b) Anh khong thé quén chuyén dé. , Tit thé trong 22 06 thé dong theo cA hai nghfa ohn thie va dao nghia; theo nghia tht hai oé thé tit vung hoa cum "khong thé khdng’ thanh "phai? con tit “thé” trong 21 khong o6 nghia nay, cho nén néu ti vung héa cum "khéng thé khong" thanh "phai” ching ta sé di téi cau khac vdi y ban diu. So sinh : (2ic) Tuy nhién, tdi phai nhé nang (---» cau cham biém ?). (22c) Anh phai nhé chuyén dé. 267Dém céng la mbt tit tinh thai, cho nén cau duéi day cia Ng6 Tat TS cang la mOt cau phi @jnh kép : “Hét nim nay qua nim khac, vg chéng chau khang dam chai khong ngiy nao" 2.7 Sw phi dinh kép nhifag cau chin bgng tir 271 Xét céc céu (23) Moi nguiti déu da déin day. (24) Mot sO nguvi da dén day. (25) Moi ngutti déu khong dén day. (26) Mot sO nguvi khong dén daly Bén cau trén day lan uot IA cic cau khang dinh chung (c4u 28), khang dinh riéng (cau 24), phi dinh chung (c4u 25) va phi dinh riéng (cau 26). Quy tic Morgan (x. chuong V) cho biét hai cau trong timg cAp 28 va 26, 24 va 25 oS quan hé phi dinh lin nhau. Nghia la, néu phi dinh cfu nay thi sé dugc cau tudng tng trong cAp do. Do vay : Ap dung hai lin quy tée Morgan khi phi dink cfm chita hugng tir voo mOt pain dodn, ching ta luon luon duge chinh phén doin dé. 272 Néu chuyén nhing ciu nay sang dong thie phu dinh’ ngon ng, ching ta s& dude nhitng cau ma vé phiténg dién logich khong phi la nhing cau tuong tng trong c&p. Vi rang dang thic phu dinh ngon new cla 23 la 25, cao 24 la 26. Vé phitsng dién légich, hai cau 23 va 25 [a sy phu dinh tuyét déi lin nhau. Hé qua cia cau nay 4 dé phi dinh cau kia. Vi vay od thé néi 25 la dang pha dinh rong cia 23. Tuy nhién, néu dyt “khong pbAi rang” ding ddu cau 23 thi vé phuong dign ldgich né tuang duang véi cau 26 : 268(23b) Khong phai (rang) moi nguti déu da d&n dy. (= 26) Tuong ty, néu dat "khong phai ring” diing d4u chu 26 thi vé phuong dién légich né tuong ducng vii cau 23 : (26b) Khong phai (rang) mot s& ngudi khong d&n day. (= 23) Nhu vay, 266 chinh la dang thite ngon ngit phil dinh kép ctia 23, Khai quat : Dang tinfc ngon ngd phi dinh kép cia clu "Mgi x déu p" IA "hing phdi mgt 6 x khong p" 273 Vé phifong dién ldgich, hai chu 24 va 26 cd thé khong la oy phi dinh lin nhau. Hai cau néi téi thug tinh cia hai bp phan khéc nhau cia tap h¢gp. Minh hoa cho diéu nay, ching ta lien hé t6i giai thoai sau : °Cé mét nghj si tuyén bs mot ctu xanh rm : (a) ~ Trong nghj vign nay, mot nia 65 nghj si lA nhing ké tham nhing. Ong chu tich Thugng vitn yéu céu nghj sf no phdi cai chinh ngay isi tuyén bé d6 tritéc céng luan, néu khong nghj si nay sé phdi ra diéu trin truéc Nghj vién va 6 thé bj khép vao toi vu khdng. May ngdy sau, trén nhiéu béo Ién, xuét hign Ibi ‘odd chinh* cha nghj sf 46 nhu sau : Tdi xin cai chinh : (b) - Trong nghi vin nay, mot mia 06 nghi si hing JA nhimg ké tham nhang". Cac ban tu nit ra két lujn vé kha ning khong phi dinh nhau cia hai cau a va b. Tuy nhién, néu dat "khong phai rang” dig ddu cau 25 thi mét ech légich, n6 tuong duong v6i chu 24; (25b) Khong phai (rang) moi ngudi déu khing d&n diy. (= 24) 269‘Tren kia, ching ta da théy clu 26b tyong duong vdi clu khang dinh chung 23, ma ti cau khng djnh chung ching ta suy ra duge chu khing dinh riéng, nghia la ti: 23 s& suy ra 24. Nhu vay 26b lA mot dang phi dinh rong cia 24 Khéi quét : Co hai dang thitc ngon ngd phi djnh kép cia chu khing dinh riéng "Mét of x thi p”: Phi dinh da : "Khong phai (rimg) moi x déu khong p". Pho dinh rong : "Khong phi (rang) mot sO x thi khong p’. 2.8 Niving cau chia hai tit pho dink Trong tiéng Vidt c6 nhiéu cfu chia bai tir phi dinh nhung khong phai Ih chu phi djnh kép. Vi dy 1. So sinh cae chu sou : (27) Ba chi doc Kiéu (28) Ba chi khang doc Kidu. (29) Khong phai Ba chi khong doc Kiéu. Néu goi K la Truyén Kiéu, va B la t8t c4 nbimg sich cin Jai thi cdc cfu tren day JA nhdng ph4n dodn Api : (27) Ba doc K va Ba khong doc B. (28b) Ba khong doc K va Ba doc B. (29b) Ba khong doc K va Ba con khang doc mbt sf sach 6 B Vé phuong dién logich cdu phi djnh cia 27b sé la mot phan doan tuyén “Ba khdng doc K hoac Ba doc B*. Day khong phai la dang cia 29b. Vay 29b khéng phai ta dang phi dinh kép oda 27b, tite Ia cia 27, cing nhu cia cau “Ba doe Kiéw’. Vi du 2. Dé khAng dinh mot nic dd trung gian, ngudi ta thutng phu djnh hai cyc cia né : (30) Chang gay, ching béo chi lang nhang. (tho Nguyén Khuyén) 270(31) Toi ching them, ching bét difu gi Vi du 3. (32) That ding iA mbt thép Baben vi khong thé di mudi buée ngoai phO ma khong nghe thiy bay nhiou the tigng. (C419) Cau tric "Khong thé a ma khong b° khong phai JA mOt cau phd dinh kép. Cau trén tuong duong véi cau "Néu a, (tht yéu) sé b*. Quan he trén oS thé chuyén thanh dang chat vin “cha 16 a mA lai khong b ?" : (93) Cha Is mang titng la nban vién nha nude ma lai khong luong & ? (34) Khong |é duge mii. minh khong t6i. (NMT3, 343) . Ve du 4. Sy xudt hign hai tit phd. dinh, mgt phi dinb vj ngt mot phi dinh bS ngd cing khong phai 1a sy pha dinh kép. Nhu : (35) BS me mimh khong hé biét JA minh khong déng phim. (VNED, 88) CHUONG XII LOcicH CAc TU HU L PHUONG THUC LIEN KET CUA TU NOI dd, Van ad Trong céc ngin ngw ty nhiéa, tf ndi od mot vj tri quan trong trong ofu tao chu. Vi thé, Ichi ban vé ng@ phap, cdc tac gid déu chi ¥ téi chic ning va ¥ nghia ma céc tif ndi bigu hian. Voi tiéng Viat cling vay.Trong titng Vist, tit nhung duge Trin Trong Kim djnh nghia 1a *mét Lin ti tap hop 48 bidu di&n quan hp trai Iai hay han ché, Tradng Van Chinh ~ Nguyén Hién Le, 1968, goi no lA tit chi *quan h tudng phan’, 4 Van Ly cho ring “Ty nhung ding dé lién két hai cau néi ma yéu tS tht hai thutmg déi lap voi yéu to thi nhét", Vai ti hay, hay , cdc nha ngd phép cho ring n6 “duge ding dé tao cau nghi vfin tuyén trach’ (Hoang Tug 1962, Nguyén Kim Than 1964), né Ja “tir bdi néi* (H6 Lé 1976) séch Nev phép Néng Viet 1983 coi tit vi *o thé biéu thi ¥ nghia vé nguyén nhan" va “cling 06 thé bidu thi y nghia vé nguyen nban mdb nguydn nhin nay duge hidu Ta adi tugng"... Nhing j ign d6 déu diing, song dutng nhu né chi cho phép ta li giai duge nhig trutmg hyp st dyng dién hinh nbét, 10 ra tren bé mat ngon ngg, chit khing bao quét duge moi trutmg hop 4A xdy ra trong thye t& si dung ngbm nga rét sinh dong, Nehio Ja ching ta con gap rit nhiéu nhiing "l ngoai" trong céch ed dung cia cae ti ndi dd. ‘Trong cde vi du sau : (1) BS s& mua cho con qua béng, shung con phai chim hoc diy nhé ! (2) Anh &y @8in roi vi xe dap anh Sy dang d day. TW nhung bidu thi sy d6i lp nko, tit vi oS chi nguyén nban khong ? Voi cfu tric biéu hifn quan hé nhan qué “A vi BY ching ta ludn tubn © 6 thé ding dong tit gay khign "lam cho’, "khitn cho" d8 khiic gidi n6 thanh “B lam cho A‘, °B khign cho A". Ching ta chuyén "sich uét vi nude mua re vao" thanh “nuée mua rd vio Bim (cho) sach wat". Ning vdi chu 2 chung ta lai khong thé khuc giai thanh 2b. (2p) * Xe dap anh By dang & Gay lim eho anh dy dn r6i (-). Nhw thé, phai chang o6 hai tit vi thé hifn bai loai quan bé khac hau v6i hai ngiia khéc nhau hay vin chi ob mot tit vi bidu 272thj mot Jogi quan hé, song quan hp nay khong phi luén Indn bige hien ra trén bé mat céa ngén ngt ? Vein dé cing dat ra nhw vay doi voi tir niumg va nheng tir néi khéc. Chip nhan gid thuyét sau, ching tdi s@ tim hiéu nhing nhan tS nao da lam cho cfc quan hé ban chit cia cdc ti néi da bj che ip di. Chi ra nhing nhan té dé tie la chi ra han chit cia c&c phvong thie litn két cia tir di. (2. Vé phuong phip nghién ctu. TruGe day ching ta chi chi 3 tdi sy lidn két cia tr ndi dé tan cau, do dé chuta phat higm duge nhiing lign két ban cht nhung khéng i$ ra trén bé mat 6 binh dign cau cia céc tit néi. Ching tdi nghi ring nén xem xét sy lién két cic tit ni vé phuong didn ng dung, dé la sy ding tit ndi dé lin kei cdc hank vi ngdn nga . Cac hinh vi ngon ngd thuting xudi hin thinh mot chudi 06 sif lién két vdi nhau v8 phuang dign ngd nghia. Nhu thé hai hanh vi ngdn ngd ding canh nhau thutng thda man nhdng diéu kién ying bude nhét dinh. Hanh vi déu thutng lA céi béo higu cho hanh vi sau, dé gidi thich hinh vi sau hode dugc hanh vi sau giai thich. Se sinh : (3) Troi néng qué. Xin anh cfe nude (4) Xin anh ode nude. Troi néng qua. G ca hai chudi 3 va 4 déu di dén mdt, myc dich od ban : Xin ofc nuéc. Nhung ching theo hai trat ty dao ngugc nhau. G 3 ngudi n6i ndu mot hanh vi xée nhan “tri néng qué’, lam if do cho hinh vi yéu céw ti’p theo, O 4 Iai theo chién thuat nguge lai : Ngudi n6i thyc hign mot hanh vi yéu cfu "Xin anh 6c nude’, sau dé lai néu mdt hanh vi xéc nhan “tri néng qué" dé gidi thich cho hanh vi yéu cfu cia minh, sy litm két hai cau @ 3 hoe 6 4 di khong cfin ding tit néi ma vin hoan toan 16 rang, D6 lA sv lién két hai hanh vi ngdn ng0 trye tiép. Co thé 18-iG-1V IRxay ra sv lidn két git mot hinh vi ngon ngt tryc tip vii mé¢ honk vi ngdn nga gian tip : (6) a. Troi néng qué. Dé nghj anh bat quat lén ho. b. Tréi néng qua. Anh cd quat khong ? c. Trei néng qué. Hom nay mét dign a ? G 5a, d6 lA sy Lion két tryc tip gida sy xde nhin vdi mot hanh vi mgnh lénk (a8 nghj). Con & 5b va 5c, lai A sy lon ket gitta sy xc nhan vdi hanh vi yer cfu, mA sy you cfu nay chi Ja hanh vi ngon ngit gidn tip hay la Aigu Ga tai Idi cia mot hanh vi Adi. Nh thé, sf lin két & 5b va Sc xay ra & mot clip do shu hon so véi 5a, oO thé néi d6 la sy lién két ngém dn. Bay gits ching ta thé hign sy lian két 46 bang tif nfi vi (6) a. Bé nghj anh bat quat len hd. Vi troi néng qué mA ! b. Anh 06 quat khong ? Vi trot néng qué mA ! c. Hom nay mat ditn & ? Vi trti néng qué ma ! Néu ding dong tir gay khién “khign cho" 48 khuc gidi cau 6, thi chi 0} 6a [a di t6i mt cau chap nhan duge : (7) a. Troi néng qué khign cho tdi dé nghj anh bat quat len hd ! b. * Troi nong qué khidn-cho anh 06 quat khong ? (—). c..* Trai néng qué khién cho hém nay mst dign A ? (—). Diéu trén day cho thay cdn tim ay lien két cla tw vi, cing nhu cua cdc ur ndi khde, 4 cp dd sau hon, ngim én hon : Sy lién két cdc hanh vi ngon ngi. Néu bay gis trong cau 6b ching ta thay "Anh o6 quat khong" bang hinh vi ngdn new gién tip ctia né "tdi mudn mugn anh céi quat’, thi sy khic gidi 6b 58 hodn toan chip nhan duge : (7b") Trdi néng qua khién cho ti mudn mugn anh cdi quat. 274Trong mét hinh vi ngén nga, nh ching ta dA biét, ben canh hanh vi tai lai obn cd hanh vi min Wi. Thé thi sy lien két cing cé thé xay ra déi véi cdc hanh vi mugn Idi. (8) a. Troi néng qua nhumg thi van lam vite Hién tyc tir sang dén git. b. Tréi néng qua. Ching ta khong hoan thanh ké hoach mat thoi. 6 8a, ti “tri néng qué" 06 thé oS mot hinh vi mugn Wi la "khdng ai lam viéc lin tuc dupe suét budi". Thé thi d 8a tiy aiumg di lam sy déi lap gita ham ngén (trong trudng bgp nay la hanh vi muon ii) vai hién ngém "khong ai lam viée lién tuc duge sudt busi nang tdi van lam viéc lign tuc tit sang dén gia” G 8b tit "tri néng qué" 06 thé oS} mot hanh vi mugn li [A "nang sudt lao dong sé gidm", do dé mA anh hudng t6i tién dd hoan thanh ké hoach. Vay thi méi lién két nhan qua nay cing xdy ra gita mot diéu ngim dn véi mot diéu hién ngon. Do dé, & cdc phn dudi day, ching tdi sé xem xét su litn két gida hién ngon voi ham ngon, gia céc ham ngon véi nhau, gitta hién ngon vdi tién gid dinb,... la nhing kidu lidn két phy ra nhimng “le ngoai” nhu da ndi. 1.3. Phudng thie lién két hién ngéa vii ham ngéa, Xet cde chu 9 > (Ola. Co Thuy thong minh nhemg cd Thuan duyén dang. b. Ngdi nha nay xa qua nfueng 6 vutin, Trtéc het ching ta hu ¥ v8 nghfa cua tY nhung : Trong edu tric "A nhung B", néu tr A lam ta cé khuynh huéng rit ra két lun k, cdn tir B lam ta c6 khuynh huéng rit ra k6t ludn d6i lap "khong k",thi ngudi néi cau nay Wy khuynh hudng cua B lam khuynh hudng cua ca chu. Cing mét cd gti cé hai thude tinh 275thong minh va xdu Néu khen thi ngudi ta sé noi nhu 10a, cdn néu chd 98 néi nhu 10b : (0a, C8 Ba xdu nhung thong minh. b. Ca Ba thong minh nhung xau. G cau 9b, ngdi nh of hai thude tinh, mot dac tung cho nhuge diém (aa qué) va mt dac trung cho vu diém (od vutn) Sy déi lap 3 day la sy di lap gita hai thude tinh a6, thudc tinh tr6 uu diém xép sau, chitng to ngudi néi khen, td y bing Tong vé ngdi nha dy. C6 thé nhin nhan sy déi lap tren day theo mt cfich khde : ching ta 44 ddi chi’u, ao sinh ngdi nha cy thé dy wi mot ngdi nha & gin nhung lai khong 06 vutm. Thé la hién ngOn “xa qué" dugc adi lap voi "gin" la mot diéu khéng néi rd, la ham ngOn, cdn “eS vubn" la hién ngdn lai di lip véi ham ngén 1A "khéng cé vutn" Voi chu 9a, thong minh va duyén déng khong phai la nhiing cap 461 Igp nhau. Sy so sinh nay 6 vé nhy khéng binh thutng. Nguii ta khdng thé so sanh cdc yéu té thude cic thang bac khéc nhau. Thong minh Ls mét phim chat tri tua, cbn duyén ding la mot dc diém hinh thie nén ching thude hai thang dO khéc nhau. ‘Tuy Qa.khong déi chigu tri théng minh cia cd Thuy vdi ve duyén ding cia ob Thuén, nhung van [A so sénh déi chiéu hai cb Thuy va Thuan. Thé thi phai déi chi&u cdc thude tinh tran cing mot thang dd, nghia la thudc tinh thong minh cia od Thiy véi mot thuge tinh cing thang 49 céa cd Thuan, diéu nay ngim dn, khong duge néi ra : od Thuan kém thong minh so véi co Thiy. DE thay la d Qa cdn mot diéu ngim dn khée : od Thiy kém duyen dang so vii od Thuan. Vay Ia tir niumg trong 9a biéu hin hai sy adi lap ding thii, song day déu la hai sy d0i Ip mbt didu tung minh véi mot diéu ngim dn. . Thuy thong minh (hién ngon) vs, Thuan kém thong minh (him. ngon). 276Thiy kém duyén ding (ham ngon) vs. Thuan duyéo dang (hién gon). Két qua la c6 sy can bing giga hai od géi, nhung khuynh huéng cia ngudi néi vn lA dénh gia Thuan cao hon. Lai xét clu 11: (1t)a. Ngay mai duge nghi. Hay ta di chia Huong choi ? b. Hay é@ ban quach cdi Ty cho cu Nghi Qué ? (NTT) Trong cfu trén néu can ett tron lai n6i thi dé khéng phai la sif tuyén chon nhu thutng thay. Song 6 day cing vin chia dyng sf lya chon gida mot diéu hién ngon (di chia Huong? véi céc diéu ngém an (céc hinh thie si dung thoi gian nghi khéac) Cau 11b cing li gidi tuong ty. Li déi chiéu gida bién ngon vdi ham ngdn 06 thé duge thuc ~ hign nhit cic ty phy trg khée, ti cing ching han. Xét cau 12 : (12) Hang cting lai ngéi trén mot chite ghé dai Chung ta di déi chiéu didu hién ngon “Hing Iai ngéi tren mot chide ghé dai" vdi mdt didu nggim dn “Nguoi khac cang lam mot viée tuong ty’. Nhan ra phuong thie lién két nay caa ti ndi, ching ta sé giai thich duge mét hién tugng “ki di vé légich" nh truéc day ching ti da timg ban khoin (x.NDD 1976, tr21 — 22). Trong cau 18a: (18a) "Néu anh thich choi béng ban thi cd vot va bing daly" Cap tit né - thi biéu thi quan hé gi ? Néu no JA quan hé kéo theo, thi theo cing thie 2.2.8b, chung IV, céu 13a sé wrong duong véi 13b a mot diéu khéng thé nao chap nhan duge trong thuc té (13b) Néu khong oS vot va bong thi anh kbéng thich choi bong ban.Ching ta thudng gap Idi néi "thich choi thi choi di"; Thé thi oO thé coi 14a la dang nit gon cia 18 : (13c) Néx anh thich choi bong ban thi anh cd thé chai duge vi cé vot va béng day. Vay thi “co vot va bong" la diéu kién cin dé thye hién vite chdi bong, chit né khong la digu kien cdn cia thich choi. béng : Co vot va béng Jam cho anh cd thé choi béng ban duge, Thé la trong 13a hién ngon "cé vot va bong day" da lin ket vdi mot didu ngam an (phan da bj rit gon) "Anh co thé choi bong duge” 1.4 Phung thie tien két hai ham agén Cung mot cau héi "Dutng tit day t6i A od xa khong 2" ob thé nhan duge nhiing cau tra Wii khac haw : (4)a. Xa day, nhung dé di, b, Xa diy, nhung anh c6 xe mély kia ma. c. Xa day, nhung tién du&ng xe bust. d. Xa daly, nhung anh con tre e. Xa diy, nhung nhiéu ngudi van di bd. g Xa day, nhung cdn sém chan. Tren bé mat cia phat ngdn, cing mot noi dung xa ma cé thé déi lap vdi 6 hoae nhiéu hon nia nhttng ndi dung khéc nhau Hien tugng nay cho thay tu nfung khéng phat bao gid cing éruc 1p lien két cdc biéu thie ngén ng trén hién ngon. Cau hoi "C6 xa khong" voi mdi nga hung cy thd lai od mot ham y nhat dinh: cé khé di khong ? Di cd lau khang ? Di c6 vat va khong ? Co Kip dén trvée hie tei t8i khong ? .. va ting véi mdi bam y lai din dén mt c&iu tra lai khAc nhau. Mdt cdch khéi quét, néu xa iéy; ob ham § la "od khé khan" thi t&it ca cic phan ding sau nhung trong cdc céu 14 déu cé chung mot ham y la nguci boi dudng cing “os thuan loi nhat dinh va do dé od thé khde phuc 278diige khé khan’. Vay IA trong 14, tit nlumy dA bigu thi mé? quan AB déi Kip gina céc him ¥. (15) "Ong néi véi Annie rang hay tha thi cho me né vi da qua yéu né". (Phy dé phim Imitation of Life) Cau nay c6 vé nhu khong binh thudng. Cau ‘A tha thi? cho B" o6 mt tién gid dinh Ia "B da lam mot diéu khong tét véi A". Trong khi d6 cau "B quad yéu A” lai suy ra mot diéu la “B ging iam moi diéu tt cho A (theo quan nigm cia B)". The JA 06 vé nguge bio chS "hay tha tht cho ngudi luén ludn lam diéu tét cho minh" ! Vay cén tim ra mbi litn két ogim an trong cau dé. Tinh huSng cia phim la : Me Annie la ngudi lai den sinh ra Annie IA da tring. Annie khéng muén nguti Kkhée bitt me cd ta lA lai da den. Tr dé m6i suy ra dude méi quan ha. "Me Annie qu4 yeu con gdi nén da gay tro ngai, lam phién cho con gai (theo quan diém cia con gai)". That vay, vi qua yeu con nén bh me luén Iuén quan tam chim sdc con gai, uf Iie con di hoe, ti khi lén cO ngudi you la ngudi da tring, ri thai hanh nghé vi n&.. Ba tim theo con gi & moi nei, vo tinh gay tré ngai phi&n phite cho Annie : ngudi xung quanh lubn ludn phat hign ra gidng giéng da den ctia ob. Vay a day 06 sy lign két voi mot ham ¥ “da gay trd ngai cho né". Lai xét doan hOi thoai sau + (16). Con 06 uSng nude chanh khong ? b. Con khang uding dau ! c. Hay la con khong khét ? @ cau cudi nay, cum Aay la lién két hai yu 18 odo ma ta cain Iva chon ? Nghe cau tra Idi 16b, nguéi cha (me) dodn ring con minh khéng uéng vi khong khAt, cing cé thé vi khong thich nuée cbanb... Néu cho ring hai kha ning trén nhu nhau, ngudi cha 88 héi lai ‘con khong thich hay tA con khong khét 7’, Nhung vi ngudi cha cho ring cé nhiéu kha nang la con minh khong khat 279