3.

Predavanje
Orijentacija duži u prostoru i u Projekcionoj ravni . Azimut i direkcioni
ugao. Orijentisani pravac

3.1 Azimut
Orijentacija duži na Zemljinoj površini izvodi se pomoću azimuta. Azimut je ugao
koji zaklapaju ravan meridijana i kosi presjek Zemljine lopte sa tjemenom u
presjeku te dvije ravni Sl.1

ka
idijana
je
es
pr
g

ravan mer
so
ko
n
va
ra

rav
an
e kva
t ora

Slika 1
Azimut na lopti mjeri se posebnim postupcima pozicione astronomije ili
izračunava iz geografskih koordinata po vrlo komplikovanim formulama sverne
trigonometerije, koje nijesu u nastavnom planu ovog kursa, pa se neće dalje
elaborirati.
Međutim, Azimut se na Zemljinoj površi može mjeriti kao ugao u horizontalnoj
ravni koji zaklapaju tangenta na meridijan povučena u tjemenu ugla sa
tangentom na kosi presjek takođe povučenom iz tjemena ugla Sl.2
 D D D

C C C

C
C

meridijan tacke
e
ck
ta
jek
es
pr
si
ko

ekv
ato
r

Slika 2
Instrument sa kojim se mjeri Azimut u horizontalnoj ravni zove se Kompas Sl.3,
koji su Kinezi koristili prije više od 1000 godina.
 Slika 3

Danas se kompasi rijetko koriste jer je GPS razvijen do mjere vrlo tačne
orijentacije sa GPS uređajima. Kompasi se još koriste kod upravljanja avionima,
ili kod nekih geoloških radova. Ova vrsta kompasa pored magnetene igle i grube
podjele kruga imaju mnogo precizniju podjelu, sa podjelom do na 5 stepeni i
tačnije. Na Sl. 4 se vidi jedan pilotski kompas.

Slika 4
 3.2. Direkcioni ugao

Pojam orijentacije duži u Projekcionoj ravni i u prostoru, vezan je prije svega za

orijentaciju prostorne ravni koja se izvodi pomoću orijentisanog koordinatnog
sistema koji je pridružen toj ravni.
Orijentacija duži u Projekcionim ravnima 6 i 7 regulisana je državnim pravouglim
koordinatnim sistemom i uglom koji zaklapa prava paralelna sa X osom
povučena u početnoj tački duži sai pravcem na krajnju tačku te duži, koji se zove
Direkcioni ugao.

X
X B( Y=6 503 100,35 m
)
Y=1 050.10m X=4 797 103.35m
translirana za 500 000m

Y=6 503 100,35 m

projekcija meridijana

X=822.33m

B
A
B
d A
X=4 797 103.35m

Y=6 502050.25m

A( Y=6 502050.25m
X=4 796 280.52m )
X=4 796 280.52m

O (0,0)
ekvator
Y
Slika 5

Direkcioni ugao se označava grčkim slovom n koji u indesku ima oznaku tačke
tjemena a u eksponentu oznaku druge tačke duži na koju se odnosi. Tako se
direkcioni ugao sa slike nAB čita kao “ni A na B “ i znači da je tejeme ugla u tački
A a da je tačka na koju se ugao odnosi tačka B.
Direkcioni ugao se mjeri u pravcu kazaljke na satu i može imati vrijednost od 00
do 3600.
Prema tome, duž u državnom koordinatnom sistemu može biti orijentisana pod
uglom od 00 do 3600., bez obzira što su sve koordinate u prvom kvadrantu,
odnosno što su sve povitivne.
Na sljedećoj slici prikazani su slučajevi orijentacije duži čije krajnje tačke
pripadaju u sva četiri kvadranta pravouglog koordinatnog sistema.

X
IV kvadrant I kvadrant
0 0
0 0
27 0 360 X 0 90
translirana za 500 000m

F B
B
projekcija meridijana

A B
d A

F
A

III kvadrant A C
II kvadrant
0 A 0 0
0
18 0 270 D 90 18 0
A

D C

O
ekvator
Y
Slika 6
Direkcioni ugao se izračunava iz razlike koordinatnih razlika krajnjih tačaka duži,
pri čemu se uvijek od koordinata krajnje tačke oduzimajukoordinate tačke u
tjemenu ugla.

X
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m

YB Y 0 B
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

A
B
tg A
B Y
X 0

B X
d A
YA
A
B
arctg Y
A X

B 2 2
dA Y X
XB
A
X

uslov: Y 0 i X 0
00 B 0
A 90

O (0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika 7
Tako će se za izračunavanje direkcionog ugla prikazanog na slici 7 koordinatne
razlike računati kao ∆y = YB –YA i ∆x = XB –XA
Kako se koordinatne razlike sijeku pod pravim uglom, Direkcioni ugao će se
izračunati kao arctangens količnika koordinatnih razlika..
Ovo pravilo važi pod uslovom da su obje koordinatne razlike pozitivne, jer će u
tom slučaju Direkcioni ugao imati vrednost između nula i devedeset stepeni.
Međutim, ovaj način izračunavanja ne može se primijeniti ako vrijednost
Direkcionog ugla bude viša od 900.jer bi u tom slučaju dobili negativnu vrijednost
ugla.
U Geodeziji i Astronomiji ne računa se sa negativnim uglovima, pa se zbog toga
u slučaju kad je jedna od koordinatnih razlika negativna, primjenjuje poseban
postupak izračunavanja direkcionog ugla.
U slučaju kad je ∆y >0 a ∆x<0 vrijednost direkcionog ugla će biti između 900.i
1800. i izračunavaće se kao na Sl. 8

X
tg X
Y
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m

YB
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

arctg X
A
B
Y
YA A Y 0
B 0
A 90
X 0

B
d A B
Y
2
X
2
B dA
A
X

uslov: Y 0 i X 0
XB

0 B 0
90 A 180

O(0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika 8

U ovom slučaju, ako bi smo primijrnili prethodni postupak i izračunavali Direkcioni

ugao preko arctg količnika koordinatnih razlika koji bi bio negativan, dobili bi
negativan ugao koji se ne koristi u Geodeziji ali bi i njegova vrijednost bila
netačna.
Zbog toga se prvo, iz pravouglog trougla, izračunava ugao α i to iz apsolutne
vrijednosti količnika u ovm slučaju ∆x / ∆y ( za razliku od prethodnog slučaja kad
je u brojiocu razlomka bilo ∆y).pa se taj ugao sabere sa 900. Tako se izračunava
vrijednost Direkcionog ugla ako je ∆y >0 a ∆x<0, pa iz ovga uslova proizilazi i
procedura računanja koja počinje sa računanjem koordinatnih razlika a zatim se
u zavisnosti od predznaka računa vrijednost, nekim od prikazanih postupaka.
U slučaju, kad se tačke A i B nalaze kao na Sl. 9, kad su koordinatne razlike
negativne odnosno kad je ∆y< 0 i ∆x<0 Direkcioni ugao se računa po sljedećem
postupku:

X
tg Y
X
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

arctg Y
X
YA A B 0
B
B A 180
A
d A
X 0

YB B 2 2
B dA Y X
Y 0

uslov: Y 0 i X 0
XB

B 0
X

0
180 A 270

O(0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika 9

Prvo se izračunaju koordinatne razlike i ustanovi da imaju negativan predznak.

Izračuna se ugao α iz količnika ∆y/∆x, pa pošto su obje negativne dobija se
pozitivan količnik a vrijednost ugla se dobija preko arctg ∆y/∆x. Zatim se ugao α
sabere sa 1800 i tako dobije vrijednost Direkcionog ugla.
Sljedeći specijalan postupak izračunavanja vrijednosti Direkcionog ugla pojavljuje
se u slučaju kad su kordinatne razlike ∆y<0 a ∆x>0. U tom slučaju Direkcioni
ugao će imati vrijednost u granicama od 2700 do 3600 .
I u ovom slučaju se prvo izračunaju koordinatne razlike i ustanovi njihov
predznak, pa se vrijednost ugla izračunava kao na Sl.10.
Prvo se izračuna vrijednost ugla α kao arctg I∆x/∆yI pri čemu je sad količnik
negativan pa se uzima apsolutna vrijednost količnika, kod kojega je za razliku od
prethodnog slučajau brojiocu razlomka koordinatna razlika ∆x.
Vrijednost Direkcionog ugla, dobija se sabiranjem ugla α i 2700 .
 X X
tg X
YB B Y
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

X
B
d
arctg
A

X 0
Y
YA A B 0
Y 0
A 270
B B 2 2
A dA Y X

uslov: Y 0i X 0
B

A
B 0
X
0
X

270 A 360

O (0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA
Slika 10
3.3 Specijalni slučajevi računanja Direkcionog ugla

3.3.1 Duž na kojoj se nalaze tačke A i B nalaze se na pravoj

koja je paralelna X osi
Mogu nastati dva slučaja, prvi da tačka A ima koordinatu X manju od X
koordinate tačke B i drugi slučaj da tačka A ima koordinatu X veću od X
koordinate tačke B.
U prvom slučaju ∆y =0 a ∆x>0 onda je nAB = 00 i u
Drugom slučaju ∆y =0 a ∆x<0 onda je nAB =1800
3.3.2 Duž na kojoj se nalaze tačke A i B nalaze se na pravoj
koja je paralelna Y osi
I ovdje mogu nastati dva slučaja, prvi da tačka A ima koordinatu Y manju
od Y koordinate tačke B i drugi slučaj da tačka A ima koordinatu Y veću
od Y koordinate tačke B.
U prvom slučaju ∆x =0 a ∆y>0 onda je nAB = 900 i u
Drugom slučaju ∆x =0 a ∆y<0 onda je nAB =2700
3.3 Osobine i razlike Azimuta i Direkcionog ugla
Azimut i Direkcioni ugao su ugalovi pomoću kojih se orijentiše duž na Zemljinoj
površi. Oba ugla se mjere u horizontalnoj ravni.
Poznata je činjenica, da se magnetni i geografski pol ne podudaraju i da
magnetni pol tokom vremena mijenja svoj položaj. U pozicionoj Astronomiji to se
zove „klackanje polova“.
Iz ove činjenice proizilazi i osnovna razlika Azimuta i Direkcionog ugla, koja se
ogleda u tome, što se Azimut odnosi na magnetni Sjeverni pol a Direkcioni ugao
na geografski Sjeverni pol. Odstupanje pravca meridijana i pravca prema
magnetnom polu, odnosno odstupanje magnetne igle od pravca geografskog
sjevera zove se „inklinacija“ magnetne igle.
Azimut se mijenja u svakoj tački duži, za razliku od Direkcionog ugla koji je
kontantan u svakoj tački duži.
Direkcioni ugao se izračunava iz koordinata tačaka krajeva duži i zbog činjenice
da je konstantan u svakoj tački duži u kombinaciji sa mjerenim uglom i dužinom
prema nepoznatoj tački, koristi se za izračunavanje koordinata nepoznate tačke.
Ugao koji se dobija kombinacijom Direkcionog i mjerenog ugla, koji služi za
izračunavanje koodrinata tačaka na tom pravcu, zove se Orijentisani pravac.

3.4 Orijentisani pravac

Orijentisani pravac je vrlo sličan Direkcionom uglu, jer se izražava uglom koji
zaklapa pozitivan smjer X ose i pravac na nepoznatu tačku.
Kako se iz ove definicije vidi, osnovna razlika Direkcionog ugla i Orijentisanog
pravca sastoji se u činjenici da se Direkcioni ugao računa iz koordinata datih
tačaka, to znači da je orijentisan prema X osi i datoj tački, dok se Orijentisani
pravac dobija kombinacijom Direkcionog ugla i mjerenog ugla prema nepoznatoj
tački.

X
B
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

YC
C
B
XC

A C
C
d A
YA
A B
C A

YC C

C
sin C YC d sin C
A
d A
A

XC C
cos C XC d cos C
X

C A
d A

YC YA YC XC XA XC

O(0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika11
Kao što se Sl.11 može vidjeti kombinacijom direkcionog ugla i mjerenog ugla kod
koga se lijevi krak poklapa sa duži čije su koordinate krajnjih tačaka određene i
koje se mogu identifikovati na terenu i desnim krakom mjerenog ugla koji prolazi
kroz nepoznatu tačku i mjerenom dužinom do tačke čije koordinate želimo
odrediti, mogu se sračunati koordinate svake tačke koja se može vidjeti sa
tjemena ugla, odnosno sa početne tačke duži na koju se odnosi orijentisani
pravac. Formule :
∆yi= di · sinφi i ∆xi= di · cosφi
Odnosno
Yi = YA + ∆yi i Xi = XA + ∆xi

Tako se u projekcionoj ravni, mogu odrediti koordinate svake tačke, po

jednostavnim pravilima ravne trigonometrije, mjereći horizontalni ugao i
horizontalnu dužinu, odnosno dužinu redukovanu na horizontalnu ravan.

3.4 Lokalni koordinatni sistem

Često se u praksi događalo a i sad je ta mogućnost još realna, da se na terenu

na kome treba određivati koordinate novih tačaka, ne mogu pronaći dvije tačke
sa poznatim koordinatama u državnom koordinatnom sistemu, koje se uz to i
dogledaju, odnosno da se sa jedne vidi druga tačka.
U tom slučaju , određivanje koordinata novih tačaka, može se organizovati u
Lokalnom koordinatnom sistemu.
Lokalni koordinatni sistem se definiše pomoću dvije proizvolno izabrane tačke,
koje se dogledaju a pozicija im je određena u nekoj horizontalnoj ravni. Duž koja
spaja ove dvije tačke, proglašava se za jednu od koordinatnih osa a druga
koordinatna osa je upravna prava na ovu duž.
 IV
- ti k
Y va
0 dr
an
X
X
Y 0 t

I-v
III ik
-c Y va
ik A dr
Y v 0 an
0 adr
(0 X t
,0 0
X an )
0 t d
B
(d
II- ,0
)
gi
Y k va Y
0 dr
X X an
0 t

Sl.12 Lokalni pravougli koordinatni sistem

Koordinatni početak je u tački A i ona ima proizvoljno izabrane koordinate a tačka

B ima koordinatu X istu kao i početna tačka a Y koordinata je jednaka rastojanju
između tačaka A i B.
Kod Lokalnog koordinatnog sistema, u pogledu funkcije Direkcionog ugla i
Orijentisanog pravca, važe ista pravila kao i kod državnog koordinatnog sistema,
samo što je orijentacija sistema vezana za dvije proizvoljno izabrane tačke koje
mogu imati proizvoljno izabrane koordinate, pri čemu je pravac X ose prava
upravna na izabranu duž i ona nije orijentisana u prostoru, kao što je to slučaj sa
državnim koordinatnim sisemom, pa prema tome može imati bilo koji pravac u
prostoru.
 X
IV
-ti
kv
Y ad
0 ra I-v
X nt ik
0 va
Y dr
0 an
X t
10 0
Y 00
m
III-
ci A
Y kva
C

0 dra O( A
C

X n 0,0

m
0 t ) d

00
10
B

II- C
gi
X Y kv
0 adr
X an
0 t
Y
Slika 13

U Lokalnom koordinatnom sistemu, mogu se pomoću Orijentisanog pravca i

dužine računati koordinate novih tačaka, ali one nijesu pozicionirane tako da se
mogu identifikovati u projekcionim ravnima 6 i 7.
Lokalne koordinate mogu da se transformišu u koordinate Državnog
koordinatnog sistema.
Pravila po kojima se vrši transformacija nijesu predviđena u ovom kursu, pa neće
biti dalje elaborirana.