NGUYEÃâN GIA KIEÅNG

TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nghó laïi ñaát nöôùc treân ngöôõng cöœa

moät theá kyœ vaø moät thieân nieân kyœ môùi

Paris, 2004
(in laàn thöù hai vôùi boå tuùc vaø söûa chöõa)
 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nghó laïi ñaát nöôùc treân ngöôõng cöœa

moät theá kyœ vaø moät thieân nieân kyœ môùi

ISBN 2-907857-05-3
© Nguyen Gia Kieng, 2004
All rights reserved - Tous droits reùserveùs
Taùc giaœ giöõ baœn quyeàn

Ñòa chæ lieân laïc :

Nguyeãn Gia Kieång, 11 Mail Le Corbusier, 77185 LOGNES - FRANCE
Email : kqhh@aol.com
 Taëng Hoà Quì, Hieàn, Hoøa

Taëng Quoác Phaùi

Taëng Leâ Vaên Ñaèng, Vuõ Tieán Ñaït

Laàn in thöù hai taëng :

Phaïm Queá Döông

Nguyeãn Vuõ Bình
Phaïm Hoàng Sôn,
Leâ Chí Quang

Taëng Ñaëng Phuùc Lai

 I

Lôøi ñaàu

Toâi sang Phaùp du hoïc naêm 1961, luùc 19 tuoåi. Laø ñöùa con
cuœa ñoàng queâ Vieät Nam, toâi ñöôïc nuoâi döôõng luùc ban ñaàu baèng
hình aœnh caùnh ñoàng, luõy tre, bôø ruoäng, con coø, baèng nhöõng caâu
ca dao : baàu ôi thöông laáy bí cuøng... ta veà ta taém ao ta, v.v. Lôùn
leân moät chuùt nöõa, baèng nhöõng baøi hoïc quoác vaên giaùo khoa thö,
truyeän Phaïm Coâng Cuùc Hoa, truyeän Löu Bình - Döông Leã,
truyeän Taám Caùm, truyeän Phuø Ñoång Thieân Vöông, truyeän Thaïch
Sanh - Lyù Thoâng. Khi chôùm coù nhaän thöùc, baèng nhöõng trang söœ
oai huøng cuœa daân toäc : Ngoâ Quyeàn phaù quaân Nam Haùn, Lyù
Thöôøng Kieät phaù Toáng bình Chieâm, Traàn Höng Ñaïo phaù quaân
Nguyeân, Leâ Lôïi bình quaân Minh, Quang Trung ñaïi thaéng quaân
Thanh ; baèng nhöõng göông tuaãn quoác cuœa Traàn Bình Troïng,
Nguyeãn Tri Phöông, Hoaøng Dieäu. Vinh döï nhaát laø söï hy sinh
duõng lieät cuœa Nguyeãn Thaùi Hoïc vaø Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng.
Vinh döï vì trong trang söœ naøy gia ñình toâi coù goùp phaàn hy sinh.
Trí tueä cuœa toâi cuõng ñöôïc phaàn ñaøo taïo baèng thô vaên Nguyeãn
Coâng Tröù, baèng Truyeän Kieàu, baèng tö töôœng Phan Boäi Chaâu,
Phan Chu Trinh, baèng Bình Ngoâ Ñaïi Caùo cuœa Nguyeãn Traõi,
baèng Hòch Töôùng Só cuœa Traàn Höng Ñaïo, baèng nhieàu thô vaên
aùi quoác, keå caœ nhöõng baøi thô cuœa Ñaèng Phöông - maø sau naøy toâi
ñöôïc bieát laø Nguyeãn Ngoïc Huy.
Taát caû caùi voán lieáng tinh thaàn vaø vaên hoùa ñoù khieán toâi
mang moät nieàm töï haøo daân toäc khi vöøa tôùi Phaùp. Trong thaâm
taâm, toâi tin raèng Vieät Nam hôn Phaùp, cuõng nhö toâi ñaõ tin Vieät
Nam hôn Trung Hoa. Nöôùc Phaùp chaúng qua chæ coù moät neàn vaên
minh vaät chaát, nhöng thua xa Vieät Nam veà vaên hoùa, taâm linh vaø
söï thaâm thuùy. Noùi chung Vieät Nam hôn Phaùp vì phöông Ñoâng
hôn phöông Taây. Phöông Ñoâng laø neàn vaên minh laâu ñôøi veà tö
töôœng, ñaïo ñöùc vaø vaên hoùa, phöông Taây chaúng qua chæ hôn nhaát
thôøi veà khoa hoïc vaø kyõ ngheä. Phöông Ñoâng coù chieàu saâu trong
II

khi phöông Taây chæ coù beà roäng. Phöông Ñoâng coù beà trong,
phöông Taây chæ coù beà ngoaøi; phöông Ñoâng coù hoàn trong khi
phöông Taây chæ coù xaùc. Toâi coøn nhôù ñaõ nhieàu laàn tranh luaän gay
go vôùi nhöõng baïn hoïc ngöôøi Phaùp cuõng ñaày töï haøo daân toäc nhö
toâi.
Sau moät vaøi naêm toâi thaïo tieáng Phaùp. Toâi ham ñoïc saùch
neân kieán thöùc veà lòch söœ, chính trò, vaên hoùa Phaùp coøn coù phaàn
troäi hôn caœ nhieàu baïn Phaùp. Toâi tin laø mình ñaõ hieåu roõ nöôùc
Phaùp noùi rieâng vaø phöông Taây noùi chung.
Taát caœ daàn daàn thay ñoåi vôùi thôøi gian. Caøng soáng vôùi
ngöôøi Phaùp, caøng laøm vieäc vôùi hoï vaø laïi coù dòp qua laïi thöôøng
xuyeân caùc nöôùc chaâu AÂu toâi caøng khaùm phaù ra raèng toâi chöa
hieåu hoï. Daàn daàn nieàm töï haøo daân toäc giaœm ñi, nhöôøng choã cho
moät söï hoang mang vaø sau cuøng laø moät söï chua xoùt vaø theïn
thuøng veà söï thua keùm cuœa ñaát nöôùc Vieät Nam vaø con ngöôøi Vieät
Nam. Toâi cuõng daàn daàn coù dòp tieáp xuùc vôùi ngöôøi Myõ vaø qua
laïi nöôùc Myõ. Coù moät noãi ñau caøng ngaøy caøng lôùn trong taâm hoàn
toâi, noù ñeán moät caùch chaäm chaïp, laëng leõ. Nhöng maõnh lieät.
Toâi nhaän ra ngöôøi chaâu AÂu raát nhaân baœn, thaâm thuùy, ñaày
oùc saùng taïo, neàn vaên minh cuœa hoï hôn haún neàn vaên minh cuœa
ñaát nöôùc ta, vaên hoùa cuœa hoï vöôït haún vaên hoùa cuœa nöôùc ta caœ
veà löôïng laãn phaåm.
Toâi töï haøo veà troáng ñoàng, veà thaønh Coå Loa, veà chuøa
Höông, veà chuøa Phoå Minh, veà caùc laêng taåm ôœ Hueá ñeå roài phaœi
xaáu hoå tröôùc coâng trình ngheä thuaät nhieàu gaáp boäi, coå kính hôn
nhieàu laàn, vó ñaïi hôn nhieàu laàn vaø tinh xaœo hôn nhieàu laàn maø
toâi gaëp ñöôïc moãi khi döøng chaân ôœ baát cöù moät ñòa ñieåm naøo taïi
caùc nöôùc chaâu AÂu. Thì ra toâi ñaõ gioáng nhö moät con eách ngoài ñaùy
gieá n g.
Nguõ thaäp tri thieân meänh. Naêm möôi tuoåi bieát meänh trôøi.
Naêm nay toâi ñaõ ngoaøi 50 tuoåi, khoâng bieát toâi ñaõ "tri thieân meänh"
chöa, nhöng toâi ñaõ khaùm phaù ra moät ñieàu : ñoù laø caùi gì duø laï luøng
ñeán ñaâu cuõng ñeàu coù moät giaœi thích giaœn dò. Caùc nöôùc phöông
Taây vöôït troäi bôœi vì vaên hoùa cuœa hoï laønh maïnh, taâm lyù cuœa hoï
ñuùng ñaén. Nöôùc Vieät Nam ñau khoå vaø ngheøo naøn bôœi vì vaên
 III

hoùa Vieät Nam thui choät vaø taâm lyù ngöôøi Vieät Nam beänh hoaïn.
Ñieàu ñoù dó nhieân chaúng coù gì môùi ñoái vôùi baïn ñoïc vaø cuõng
chaúng coù gì môùi ñoái vôùi toâi, chuùng ta ñaõ bieát töø khaù laâu roài. Coù
ñieàu caùi "bieát" baây giôø khaùc vôùi caùi bieát cuœa tröôùc kia. Giöõa hai
söï hieåu bieát ñoù coù moät khoaœng caùch, ñoù laø kinh nghieäm. Kinh
nghieäm laø gì neáu khoâng phaœi laø söï khaùm phaù laïi nhöõng chaân
lyù ñôn giaœn vaø coù ích ?
Nhöng kinh nghieäm khoâng phaœi chæ ñem laïi cho toâi söï
chaáp nhaän thua keùm, vaø nieàm ñau cuœa söï thua keùm ñoù. Neáu chæ
coù theá thì chaúng coù gì ñeå noùi vaø cuoán saùch naøy khoâng coù lyù do
gì ñeå ñeán vôùi ñoäc giaœ. Kinh nghieäm ñoù coøn giuùp toâi khaùm phaù
ra raèng Vieät Nam coù theå tieán leân, tieán xa vaø tieán cao. Vôùi ñieàu
kieän laø phaœi nghó laïi mình.
Ñoù laø lyù do ra ñôøi cuœa cuoán saùch khieâm nhöôøng naøy.
Xeùt laïi mình laø moät thao döôït coù khi raát ñau nhöùc, nhöng
phaœi nhìn chaân dung mình ngay caœ khi noù khoâng ñeïp. Toâi xin
loãi caùc ñoäc giaœ maø nhöõng trang sau coù theå laøm phieàn loøng. Khi
moät söï thöïc laøm phieàn loøng thì ñoù laø moät baèng chöùng raèng söï
thöïc ñoù caàn ñöôïc noùi ra. Cuoán saùch nhoœ beù naøy, neáu laø moät
phaân tích khoâng nhaân nhöôïng veà nöôùc Vieät vaø ngöôøi Vieät thì
cuõng khoâng phaœi laø moät cuoán saùch tieâu cöïc, noù muoán ñöôïc laø
moät cuoán saùch cuœa hy voïng vaø nieàm tin. Vaø taùc giaœ thöïc söï hy
voï n g.
Seõ coù nhieàu ñoäc giaœ nhaän xeùt raèng cuoán saùch naøy coù
nhieàu thieáu soùt. Thieáu soùt chaéc chaén laø coù vaø coù nhieàu, nhöng
coù hai loaïi: nhöõng ñieàu thöïc söï taùc giaœ khoâng nhìn thaáy vaø
nhöõng ñieàu taùc giaœ thaáy maø khoâng neâu ra. Quan nieäm cuœa toâi
laø khoâng nhaéc laïi nhöõng gì mình nghó laø ña soá ñaõ ñoàng yù ñeå chæ
taäp trung thaœo luaän veà nhöõng gì maø nhieàu ngöôøi chöa ñoàng yù
vaø nhaát laø nhöõng gì maø ña soá khoâng chaáp nhaän. Toâi nghó neân
coá gaéng ñeå noùi ra nhöõng ñieàu môùi, vaø neáu trong möôøi ñieàu môùi
noùi ra coù tôùi chín ñieàu sai vaø chæ moät ñieàu ñuùng thì cuõng coøn coù
ích hôn laø noùi möôøi ñieàu ñuùng caœ möôøi nhöng ñeàu laø nhöõng
ñieàu ñaõ bieát. Khi khoâng chaáp nhaän moät yù kieán, ngöôøi ta hay cho
raèng yù kieán ñoù laø sai, laø dôœ. Nhieàu ñoäc giaœ seõ thaáy nhieàu ñieàu
IV

noùi ra trong nhöõng trang sau laø sai vaø ñaùnh giaù taùc giaœ laø dôœ. Toâi
chaáp nhaän söï kieän ñoù. Toâi cho raèng noùi ra nhöõng ñieàu mình
nghó laø ñuùng duø bieát raèng seõ coù nhieàu ngöôøi cho laø sai vaø ñaùnh
giaù thaáp mình laø moät thaùi ñoä khieâm toán. Ñoù laø caùch khieâm toán
cuœa toâi.

Cuoán saùch naøy ñeå taëng ba ngöôøi : Hoà Quì, vôï toâi, Hieàn
con trai toâi vaø Hoøa con gaùi toâi.
Hoà Quì thöïc ra laø ñoàng taùc giaœ cuoán saùch naøy. Hoà Quì ñaõ
thaœo luaän vôùi toâi veà moïi yù kieán trong cuoán saùch naøy, ñaõ ñoïc laïi,
söœa chöõa vaø goùp yù. Ñieàu coøn quan troïng hôn nöõa laø Hoà Quì ñaõ
cho toâi nieàm vui trong luùc vieát. Khoâng nhöõng theá, toâi coøn ñöôïc
vui veœ chaáp nhaän moät ngaân saùch thua loã. Vôùi kinh nghieäm cuœa
nhöõng cuoán saùch chính trò ñöùng ñaén ñaõ phaùt haønh, caœ hai chuùng
toâi ñeàu khoâng coù moät aœo töôœng naøo veà töông lai taøi chaùnh cuœa
cuoán saùch.
Coøn veà Hieàn vaø Hoøa thì ñaây chæ laø moät söï coâng baèng.
Cuoán saùch naøy laø cuœa chuùng. Toâi khoâng coù may maén ñöôïc daønh
toaøn thôøi gian cho hoaït ñoäng vaø nghieân cöùu chính trò. Toâi coù
hoaït ñoäng ngheà nghieäp vaø hôn theá nöõa coù hoaït ñoäng ngheà
nghieäp raát vaát vaœ. Cuoán saùch naøy ñaõ ñöôïc vieát vaø söœa chöõa
trong thôøi gian maø boá meï chuùng ñaùng leõ phaœi daønh cho chuùng.
Cuoán saùch naøy cuõng ñeå taëng nhoùm Thoâng Luaän vì lyù do
cuõng raát hieån nhieân. Thoâng Luaän laø toå chöùc chính trò duy nhaát
maø toâi tham gia töø 1982 tôùi nay. Ñoù laø gia ñình thöù hai cuœa toâi.
Toâi ñaõ may maén gaëp ñöôïc ôœ ñoù moät soá ñoâng ñaœo caùc trí thöùc
vaø chuyeân gia haøng ñaàu, naëng tình vôùi ñaát nöôùc. Sinh hoaït cuœa
Thoâng Luaän, ñoái vôùi toâi vaø ñoái vôùi moïi ngöôøi trong anh em
chuùng toâi, ñaõ laø caœ moät cuoäc maïo hieåm cuœa trí tueä. Toâi ñaõ hoïc
hoœi ñöôïc raát nhieàu ñieàu ôœ ñoù vaø coù theå noùi cuoán saùch naøy xuaát
phaùt töø ñoù. Noùi nhö theá khoâng coù nghóa laø moïi ngöôøi trong
nhoùm Thoâng Luaän ñeàu ñoàng yù vôùi nhöõng gì toâi vieát ra, maø chæ
coù nghóa laø neáu khoâng coù Thoâng Luaän noäi dung cuoán saùch seõ
khaùc ñi nhieàu. Anh em Thoâng Luaän chuùng toâi ñoàng yù vôùi nhau
veà muïc tieâu tranh ñaáu cho moät theå cheá daân chuœ ña nguyeân,
 V

trong tinh thaàn hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc, baèng nhöõng
phöông phaùp baát baïo ñoäng ; nhöng trong nhieàu ñieåm khaùc
chuùng toâi khaùc nhau. Thoâng Luaän chuœ xöôùng ña nguyeân vaø
tröôùc heát chuùng toâi aùp duïng chuœ nghóa ña nguyeân trong noäi boä
cuœa mình. Keå töø ñaàu naêm 2000, nhoùm Thoâng Luaän ñaõ coù danh
xöng chính thöùc laø Taäp Hôïp Daân Chuœ Ña Nguyeân, nhöng vì
cuoán saùch naøy ñaõ ñöôïc baét ñaàu vieát töø vaøi naêm tröôùc neân trong
nhieàu ñoaïn cuïm töø "nhoùm Thoâng Luaän" ñaõ ñöôïc duøng thay vì
Taäp Hôïp Daân Chuœ Ña Nguyeân.

Cuoán saùch naøy cuõng ñeå taëng ba ngöôøi ñaõ maát. Leâ Vaên
Ñaèng, Vuõ Tieán Ñaït vaø Nguyeãn Hoaøng Quoác Phaùi. Ñaèng vaø Ñaït
laø baïn, Quoác Phaùi laø con gaùi ñaàu loøng cuœa toâi.
Saùng thöù baœy 4-6-1994 khi baœy ngöôøi chuùng toâi trong Ban
Thöôøng Tröïc cuœa Thoâng Luaän hoïp maët trong phoøng hoïp rieâng
cuœa toâi, chuùng toâi uoáng caø-pheâ, aên saùng vaø thaœo luaän raát thoaœi
maùi. Ngoaøi vieäc giaœi quyeát moät soá vaán ñeà thoâng thöôøng cuœa toå
chöùc Thoâng Luaän, chuùng toâi baøn keá hoaïch uœng hoä Ñoaøn Vieát
Hoaït, ñang chòu moät hoaøn caœnh giam caàm nghieät ngaõ. Chuùng
toâi ñeàu ñoàng yù raèng ñieàu caáp baùch nhaát laø laøm theá naøo ñeå Ñoaøn
Vieát Hoaït ñöøng cheát. Chuùng toâi khoâng heà nghó raèng moät laùt nöõa
moät trong baœy ngöôøi chuùng toâi seõ cheát. Phieân hoïp vöøa heát,
Ñaèng muoán theâm moät lôøi keát luaän. Ñang phaùt bieåu, Ñaèng thình
lình ngöøng laïi, ngaát xæu vaø cheát ngay sau ñoù.
Ñaèng cuøng tuoåi vôùi toâi, ñaäu tuù taøi cuøng moät naêm vôùi toâi
vaø ñi du hoïc cuøng moät chuyeán maùy bay vôùi toâi, roài cuøng veà
nöôùc phuïc vuï trong cuøng khoaœng thôøi gian vôùi toâi. Töø ngaøy gaëp
nhau chuùng toâi vöøa laø chí höõu vöøa laø anh em. Ñaèng khoâng phaœi
chæ laø ngöôøi baïn maø coøn laø moät phaàn cuœa con ngöôøi vaø trí tueä
cuœa toâi. Ñaèng moà coâi cha töø naêm ba tuoåi, roài moà coâi caœ cha laãn
meï töø naêm saùu tuoåi, soáng nhôø söï nuoâi döôõng vaø thöông yeâu cuœa
caùc anh chò raát ngheøo. Luùc môùi tôùi Phaùp, Ñaèng khoâng coù caœ aùo
laïnh, phaœi laáy daàu cuø-laø thoa khaép caœ ngöôøi choáng reùt. Ñaèng
xuaát saéc veà toaùn, ñaäu thuœ khoa kyø thi tuyeån vaøo Ñaïi Hoïc Sö
Phaïm ban toaùn, nhöng khi ñöôïc hoïc boång ñi Phaùp laïi choïn hoïc
VI

kinh teá taøi chaùnh vaø cuõng thaønh coâng myõ maõn. Veà Saøi Goøn laøm
coá vaán toång tröôœng taøi chaùnh, Ñaèng vaãn coá daønh thì giôø ñeå ñi
daïy ñaïi hoïc. Cuoäc ñôøi cuœa Ñaèng chæ coù coá gaéng vaø phaán ñaáu.
Ñaèng khoâng nhöõng laø chuyeân gia kinh teá xuaát saéc - nhieàu
ngöôøi, trong ñoù coù toâi, coi Ñaèng laø chuyeân gia kinh teá taøi chaùnh
loãi laïc nhaát cuœa Vieät Nam - maø coøn raát ñam meâ chính trò. Ԍ beân
ngoaøi Ñaèng coù veœ laø moät ngöôøi traàm maëc, oân hoøa, nhöng trong
noäi boä toå chöùc Thoâng Luaän chuùng toâi, Ñaèng luoân luoân bieåu
quyeát cho nhöõng laäp tröôøng taùo baïo nhaát. Coù leõ ñoù laø caùi baœn
chaát cuœa ñöùa con cuœa ñaát mieàn Trung soœi ñaù, nôi con ngöôøi luoân
luoân phaœi cöùng coœi vaø böôùng bænh vôùi thieân nhieân ñeå soáng. Moái
tình thaân giöõa chuùng toâi ñaõ baét ñaàu töø ñôøi tröôùc. Thaân phuï
chuùng toâi ñeàu laø ñaœng vieân Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng, cha cuœa
Ñaèng bò coäng saœn gieát cheát, cha toâi may maén thoaùt naïn. Caùi gia
phaœ chính trò ñoù ñaõ gaén boù chaët cheõ chuùng toâi vôùi nhau. Toâi ñaõ
hoïc hoœi ôœ Ñaèng raát nhieàu, ñeán noãi giôø naøy toâi khoâng theå phaân
bieät ñöôïc trong nhöõng kieán thöùc vaø nhaän thöùc cuœa toâi caùi gì laø
cuœa toâi, caùi gì laø cuœa Ñaèng.
Toái hoâm Ñaèng cheát, khi ñi thaêm xaùc Ñaèng veà, vôï toâi ngoài
khoùc vaø noùi vôùi toâi : "Roài anh seõ ra sao ñaây ? Anh seõ chaúng bao
giôø tìm ñöôïc moät ngöôøi baïn nhö theá nöõa".

Ngaøy 4-11-1961, ngaøy toâi rôøi Vieät Nam ñi du hoïc ñeå gaëp
Ñaèng trong chuyeán maùy bay vaø keát nghóa anh em, cuõng laø ngaøy
toâi nhìn Vuõ Tieán Ñaït laàn cuoái. Ñaït ra tieãn toâi taïi phi tröôøng hoâm
ñoù. Ñaït cuõng ñaäu tuù taøi naêm ñoù nhöng khoâng ñi du hoïc. Toâi
quen Ñaït khoâng laâu tröôùc ñoù, nhöng Ñaït ñeå laïi trong toâi moät aán
töôïng cöïc maïnh. Toâi coù moät nhoùm baïn cuøng löùa tuoåi hoïp nhau
ñeå baøn chuyeän ñaát nöôùc. Hoaït ñoäng chính trò duy nhaát cuœa
chuùng toâi laø vaän ñoäng cho lieân danh Hoà Nhaät Taân - Nguyeãn
Theá Truyeàn trong cuoäc tranh cöœ toång thoáng vôùi Ngoâ Ñình Dieäm
naêm 1961. Roài moät hoâm moät ngöôøi baïn ñem Ñaït tôùi. Ñaït khoâng
gioáng ai. Haén coù baœn naêng vaø loái phaùt bieåu maïnh meõ moät caùch
laï luøng. Haén ñaõ ñoïc vaø thuoäc voâ soá lyù thuyeát vaø phöông phaùp
hoaït ñoäng chính trò. Haén quaœ quyeát moät caùch ñaùng sôï. Ñaït
 VII

khoâng giaáu ai yù ñònh cuœa haén laø muoán laøm toång thoáng Vieät Nam
sau naøy. Ñaáy laø moät cao voïng quaù lôùn vaø coù theå laø keành caøng
vôùi moät thanh nieân 18 tuoåi, nhöng Ñaït traœ giaù cho tham voïng
aáy moät caùch soøng phaúng. Haén coá gaéng vöôït böïc vaø cö xöœ moät
caùch huøng traùng. Ñaäu xong luaät, Ñaït ñi lính, haén noùi khoâng daùm
ñi lính laø heøn, vaø hôn theá nöõa haén cho raèng ñi só quan cuõng
khoâng phaœi laø can ñaœm vì khoâng nguy hieåm laém. Haén ñi lính töø
binh nhì, vaøo caùc ñôn vò taùc chieán, leân ñaïi uùy, roài thi ñaäu khoùa
tuyeån löïa tham vuï ngoaïi giao ñaàu naêm 1975. Vieäc chuyeån sang
ngoaïi giao chaéc chaén naèm trong keá hoaïch trau doài baœn laõnh cuœa
haén. Ñieàu tieác nhaát trong ñôøi toâi laø trong suoát thôøi gian ôœ Vieät
Nam sau khi töø Phaùp veà toâi ñaõ khoâng gaëp ñöôïc haén, haén ít veà
Saøi Goøn vaø veà trong nhöõng luùc toâi baän chuyeän khaùc. Haén cuõng
chæ veà chôùp nhoaùng roài laïi ñi ngay. Maõi sau naøy toâi môùi bieát
raèng haén ñaõ veà boä ngoaïi giao töø ñaàu naêm 1975, nhöng luùc ñoù
tình hình Vieät Nam ñaõ baét ñaàu bieán chuyeån nhanh choùng khieán
toâi khoâng coøn thì giôø vaø taâm trí ñeå tìm gaëp caùc baïn cuõ nöõa.
Trong traïi caœi taïo, sau ngaøy 30-4-1975, Ñaït hieân ngang
thaùch thöùc, haén khoâng nhaän toäi, khoâng xin khoan hoàng, luùc naøo
cuõng doõng daïc ñoøi moät ñieàu duy nhaát : ñöôïc cö xöœ nhö moät tuø
binh theo coâng öôùc quoác teá. Haén cuõng keâu goïi ñoàng ñoäi ñöøng
ngaõ loøng, phaœi giöõ laáy khí phaùch vaø danh döï. Coù leõ haén töï coi
laø moät toång thoáng vaø phaœi cö xöœ xöùng ñaùng nhö moät toång thoáng.
Moät hoâm haén bò baén cheát trong luùc ñi lao ñoäng, ngöôøi ta baœo haén
ñònh vöôït traïi. Ñieàu naøy khoâng ai kieåm chöùng ñöôïc.
Luùc ñoù toâi cuõng ñang ôœ tuø.

Khi ôœ tuø ra, sau hôn ba naêm, toâi ñaõ khoùc raát nhieàu treân moä
Quoác Phaùi, con gaùi duy nhaát cuœa toâi, cheát trong luùc caœ cha meï
noù ñang bò giam giöõ. Luùc ñoù Quoác Phaùi môùi ñöôïc saùu thaùng. Toâi
töï hoœi taïi sao toâi coù theå khoùc laâu nhö theá vaø toâi hieåu raèng toâi
seõ khoùc cho ñöùa beù naøy ngay caœ neáu noù khoâng phaœi laø con toâi.
Toâi khoùc cho moät ñöùa beù gaùi duy nhaát, xinh ñeïp, cuœa moät kyõ
sö vaø moät baùc só, moät ñöùa beù maø cuoäc ñôøi ñaõ höùa cho taát caœ,
nhöng ñaõ cheát nhö moät ñöùa treœ moà coâi caœ cha laãn meï vaø ñöôïc
VIII

choân caát sô saøi trong moät nghóa trang tieàu tuïy. Toâi khoùc cho naïn
nhaân voâ toäi nhaát cuœa cuoäc chieán naøy. Toâi chôït hieåu raèng toâi
khoâng theå boœ cuoäc. Neáu toâi khoâng vì ñaát nöôùc quyeát ñònh hoài
höông thì Quoác Phaùi ñaõ sinh ra ôœ Paris, seõ lôùn leân trong tình yeâu
vaø haïnh phuùc, seõ thaønh coâng myõ maõn. Toâi caàn moät thaéng lôïi
ñeå laøm quaø taëng vaø xin loãi Quoác Phaùi. Vaø thaéng lôïi ñoù phaœi thöïc
quaœng ñaïi, xöùng ñaùng vôùi Quoác Phaùi vaø xöùng ñaùng vôùi noãi ñau
khoâng bao giôø nguoâi trong toâi.

Trong thöù töï nhöõng ngöôøi ñöôïc ñeà taëng, ñoäc giaœ coù theå
hoœi taïi sao toâi khoâng ñeå nhöõng ngöôøi ñaõ cheát tröôùc nhöõng
ngöôøi coøn soáng ? Lyù do laø vì maëc daàu nhöõng tình caœm voâ cuøng
tha thieát vaø voâ cuøng saâu ñaäm vôùi ngöôøi ñaõ khuaát, söï soáng vaãn
phaœi ñi tröôùc. Cuoán saùch naøy muoán ñöôïc laø cuoán saùch cuœa hy
voïng, vieát cho nhöõng con ngöôøi cuœa ñaát nöôùc hoâm nay vaø ngaøy
mai.
 IX

Caœm taï

Toâi phaœi caùm ôn tröôùc heát toaøn boä caùc chí höõu trong gia
ñình Thoâng Luaän, nôi kieán thöùc vaø nhaän thöùc cuœa toâi ñaõ hình
thaønh nhôø nhöõng cuoäc thaœo luaän vaø trao ñoåi vaø cuõng ñaõ moät
phaàn naøo ñöôïc thöœ nghieäm qua haønh ñoäng.
Moät loøng bieát ôn xaâu xa xin ñöôïc gôœi tôùi nhöõng baäc thaày
ñaõ uoán naén caùch suy nghó cuœa toâi. Caùc giaùo sö Vuõ Khaéc Khoan,
Leâ Ngoïc Huyønh, Nguyeãn Xuaân Kyø, hieän nay khoâng coøn nöõa.
Moät lôøi töôœng nhôù cuõng xin ñöôïc gôœi ñeán coá giaùo sö Nguyeãn
Ngoïc Huy, moät ngöôøi baïn thaân vaø moät ngöôøi anh lôùn ñaõ chæ daïy
cho toâi raát nhieàu khi môùi hoaït ñoäng chính trò, raát tieác laø oâng ñaõ
maát tröôùc khi chuùng toâi coù theå saùt caùnh vôùi nhau trong cuøng moät
toå chöùc.
Dó nhieân toâi khoâng theå khoâng nhaéc tôùi thaân phuï toâi,
ngöôøi thaày ñaàu tieân cuœa toâi, ñaõ taïo ra toâi caœ xaùc laãn hoàn vaø meï
toâi, ngöôøi ñaõ cho toâi baøi hoïc quí giaù nhaát : ñaáu tranh chính trò
tröôùc heát laø baèng traùi tim.
Ñoaøn Xuaân Kieân, Voõ Xuaân Minh vaø Dieäp Töôøng Baœo ñaõ
ñoïc laïi vaø goùp yù.
Lôøi caœm taï sau cuøng nhöng ñaëc bieät nhaát xin daønh cho
Nguyeãn Vaên Huy, ngöôøi ñaõ thuùc giuïc toâi vieát cuoán saùch naøy.
Huy laø tieán só veà daân toäc hoïc vaø giaœng daïy veà moân daân toäc hoïc
vuøng Ñoâng Nam AÙ taïi Ñaïi Hoïc Paris 7. Huy raát say meâ khaœo cöùu
lòch söœ Vieät Nam vaø ñaõ goùp yù vôùi toâi trong nhieàu nhaän ñònh. Duø
khoâng chia seœ hoaøn toaøn nhöõng gì toâi vieát, Huy ñaõ tình nguyeän
ñoïc laïi, söœa chöõa vaø thay toâi lo phaàn vieäc in aán cuoán saùch naøy.

Nguyeãn Gia Kieång

X
 XI

Ghi chuù veà taøi lieäu tham khaœo vaø boá

cuïc

Cuoán saùch naøy laø moät cuoán saùch ñeå thaœo luaän yù kieán, vôùi
muïc ñích chæ ñeà xöôùng ra maø khoâng keát thuùc caùc cuoäc thaœo
luaän. Vì theá taùc giaœ, do thôøi giôø eo heïp, ñaõ töï cho pheùp boœ qua
phaàn chuù thích sau moãi chöông. Söï thieáu soùt naøy laø do ñieàu kieän
bieân soaïn cuoán saùch : taùc giaœ, vì khoâng theå daønh moät khoaœng
thôøi gian lieân tuïc ñeå vieát, ñaõ phaœi laäp tröôùc moät boá cuïc, sau ñoù
vieát daàn daàn töøng chöông moät trong voøng boán naêm, trung bình
moãi ngaøy moät vaøi giôø, ñoâi khi treân xe löœa hoaëc maùy bay. Caùch
vieát nhö vaäy khoâng cho pheùp ghi chuù tæ mæ nhöõng taøi lieäu trích
daãn. Buø laïi, nhöõng trích daãn quan troïng ñaõ ñöôïc ghi ngay trong
caùc baøi vieát, nhö ñoäc giaœ coù theå nhaän xeùt.
Vì laø moät cuoán saùch yù kieán, vaø hôn nöõa yù kieán caù nhaân,
neân vieäc lieät keâ taøi lieäu laïi caøng khoù. Taùc giaœ vieát vôùi kieán thöùc
vaø suy tö caù nhaân cuœa mình cho neân neáu muoán lieät keâ heát caùc
taøi lieäu ñaõ aœnh höôœng tröïc tieáp hay giaùn tieáp leân cuoán saùch thì
coù leõ phaœi lieät keâ heát tuœ saùch cuœa mình. Ñieàu naøy khoâng phaœi
chæ khoù maø coøn khoâng theå laøm ñöôïc vì, moät maët, coù nhöõng taøi
lieäu, nhö baùo chí, taùc giaœ ñaõ töï yù huœy boœ vì khoâng coù choã löu
giöõ vaø, maët khaùc, coù nhöõng bieán coá ñaõ khieán taùc giaœ nhieàu laàn
maát taát caœ hay gaàn heát tuœ saùch.
Trong nhöõng trích daãn veà Khoång Giaùo, taùc giaœ söœ duïng
baœn Luaän Ngöõ do Nguyeãn Hieán Leâ bieân soaïn vaø nhaø xuaát baœn
Vaên Ngheä (Nam Cali, Myõ) phaùt haønh, coù ñoái chieáu vôùi caùc baœn
nghieân cöùu Luaän Ngöõ baèng tieáng Phaùp cuœa Buøi Ñöùc Tín (Pierre
Gastine) vaø Anne Cheng. Ԍ ñaây xin löu yù ñoäc giaœ laø taùc giaœ
khoâng ñoàng yù vôùi phaàn lôùn nhöõng giaœi thích veà Khoång Giaùo vaø
Khoång Töœ trong caùc taùc phaåm naøy. Theo taùc giaœ, Luaän Ngöõ vaø
Khoång Töœ caàn ñöôïc hieåu theo boái caœnh xaõ hoäi Trung Quoác thôøi
Xuaân Thu Chieán Quoác trong khi caùc taùc phaåm noùi treân thöôøng
XII

voâ tình giaœi thích theo nhöõng quan nieäm veà Nho Giaùo ñöôïc hình
thaønh raát laâu sau giai ñoaïn naøy.
Phaàn lôùn caùc soá lieäu veà theá giôùi ñöôïc laáy töø nhöõng nguoàn
taøi lieäu ñöôïc caäp nhaät hoùa haøng naêm sau ñaây :

- Encyclopaedia Universalis (Encyclopaedia

Universalis, Paris),
- Etat du Monde (Edition de la Deùcouverte, Paris),
- Bilan Economique et Social (cuœa nhaät baùo Le Monde,
Phaùp),
- The World Almanac (Houghton, Miftline Com-
pany, Hoa Kyø),
- The World Bank Annual Report (do Ngaân Haøng
Theá Giôùi phaùt haønh haøng naêm).

Vì Toå Quoác AÊn Naên laø moät cuoán saùch ñeå thaœo luaän veà yù
kieán neân taùc giaœ ñaõ ít duøng nhöõng taøi lieäu thoáng keâ. Caùc soá lieäu
ñöôïc ñöa ra thöôøng laø nhöõng con soá coù yù nghóa quan troïng ñaëc
bieät vì theá ñoäc giaœ coù theå tin laø chuùng ñaõ ñöôïc kieåm chöùng moät
caùch thaän troïng.

Veà boá cuïc, cuoán saùch naøy goàm naêm phaàn. Moãi phaàn goàm
moät soá chöông, trong cuøng moät chuœ ñeà. Ñoäc giaœ ít thôøi giôø coù
theå ñoïc töøng chöông moät caùch ñoäc laäp vôùi nhau, nhöng caùch
ñoïc ñuùng nhaát vaãn laø ñoïc theo thöù töï cuœa cuoán saùch vì trong moãi
chöông taùc giaœ coi nhö ñoäc giaœ ñaõ naém ñöôïc yù cuœa phaàn tröôùc.
Tuy ñöôïc vieát thaønh nhöõng chöông ngaén nhöng Toå Quoác AÊn
Naên khoâng phaœi laø moät tuyeån taäp nhöõng baøi nghò luaän maø laø
moät cuoán saùch.

Phaàn moät : Ñaát nöôùc vaø con ngöôøi, goàm 24 chöông,

moãi chöông baøn veà moät khía caïnh cuœa ñòa lyù Vieät Nam vaø con
ngöôøi Vieät Nam, muïc ñích laø ñeå nhaän dieän nhöõng ñieåm maïnh
vaø yeáu cuœa chuùng ta. Nhö tinh thaàn ñaõ ñöôïc trình baøy trong lôøi
ñaàu, noù seõ khoâng nhaéc laïi nhöõng gì maø moïi ngöôøi ñeàu ñaõ bieát,
 XIII

ñaõ ñoàng yù vaø taùc giaœ cuõng khoâng thaáy coù gì ñaëc bieät caàn noùi
theâm. Phaàn naøy chæ taäp trung noùi leân nhöõng gì khoâng oån vaø caàn
ñöôïc xeùt laïi trong caùch maø ngöôøi Vieät Nam nhìn daân toäc vaø ñaát
nöôùc mình.

Phaàn hai : Ñoaïn ñöôøng ñaõ qua, goàm 19 chöông veà lòch
söœ, chaéc chaén seõ gaây nhieàu thaœo luaän. Taùc giaœ khoâng coù tham
voïng vieát laïi lòch söœ maø chæ ñaët laïi moät soá vaán ñeà lòch söœ. Coù quaù
nhieàu nhaän ñònh veà lòch söœ maø chæ caàn suy nghó bình tónh moät
chuùt ta coù theå thaáy ngay laø sai nhöng vaãn cöù tieáp tuïc ñöôïc coi
laø ñuùng vaø coù aœnh höôœng raát lôùn treân caùch suy nghó vaø phaùt bieåu
cuœa ngöôøi Vieät Nam. Taïi sao chuùng ta coù theå sai laàm veà lòch söœ
cuœa mình ñeán nhö vaäy coøn chôø ñôïi moät giaœi thích, nhöng chính
söï kieän chuùng ta hieåu sai lòch söœ cuœa mình laïi coù theå giaœi thích
nhöõng thaœm kòch maø chuùng ta ñaõ phaœi gaùnh chòu. Nhaän ñònh cuœa
taùc giaœ laø ngöôøi Vieät Nam chuùng ta noùi chung vieát söœ moät caùch
khoâng ñöùng ñaén vaø cuõng ñoïc söœ moät caùch khoâng ñöùng ñaén, do
ñoù maø chuùng ta khoâng bieát chuùng ta laø ai, töø ñaâu ñeán ñaây vaø
seõ phaœi laøm gì. Neáu phaàn naøy gaây ra tranh luaän vaø, do ñoù, moät
yù thöùc xeùt laïi lòch söœ thì muïc ñích cuœa noù ñaõ ñaït ñöôïc.

Phaàn ba : Vì ñaâu neân noãi ?, goàm 17 chöông veà caùc vaán

ñeà taâm lyù vaø vaên hoùa Vieät Nam. Nhöõng baøi ñaàu coá gaéng ñöa
ra moät nhaän ñònh veà di saœn vaên hoùa nöôùc ta vôùi moät khaúng ñònh
raèng chuùng ta chæ coù theå vöôn leân nhôø tieáng Vieät vaø baèng tieáng
Vieät. Vaên hoùa Vieät Nam ñaõ laø vaên hoùa Khoång Maïnh trong gaàn
hai ngaøn naêm vaø cuõng seõ coøn laø vaên hoùa Khoång Maïnh trong
nhieàu thaäp nieân saép tôùi duø thanh nieân Vieät Nam coù du hoïc
phöông Taây, chöông trình CNN coù ñöôïc truyeàn ñi haøng giôø, caùc
tieäm aên Mac Donald coù moïc leân khaép nôi vaø moãi gia ñình ñeàu
coù Internet. Bôœi vaäy caàn tìm hieåu Khoång Giaùo vaø caùch maø
chuùng ta ñaõ tieáp thu Khoång Giaùo ñeå hieåu chuùng ta laø ai vaø taïi
sao chuùng ta laïi laø chuùng ta ngaøy nay. Taùc giaœ bieát raèng phaàn
naøy seõ gaây soùng gioù, nhöng laø moät soùng gioù caàn thieát, neáu
chuùng ta khoâng muoán nguœ yeân trong söï thua keùm.
XIV

Phaàn boán : Vaøi haønh trang cho töông lai, goàm 15

chöông, coù muïc ñích ñeà nghò moät soá kieán thöùc vaø nhaän thöùc cô
baœn ñeå nghó laïi vaø laøm laïi nöôùc Vieät. Taùc giaœ seõ trình baøy caùc
vaán ñeà veà phaùt trieån kinh teá, quaœn lyù kinh teá taøi chính, caùc yù
nieäm neàn taœng veà quoác gia daân toäc, veà daân chuœ vaø veà cheá ñoä
chính trò. Ñoäc giaœ coù theå coi phaàn naøy nhö nhöõng ñeà nghò, duø
thöïc ra taùc giaœ chæ ñaõ coá gaéng ñeå trình baøy moät caùch thöïc khaùch
quan nhöõng kieán thöùc raát cô baœn nhöng tieác thay vaãn chöa ñöôïc
naém vöõng trong caùc cuoäc thaœo luaän veà ñaát nöôùc, ngay caœ treân
nhöõng dieãn ñaøn ñöôïc coi hoaëc töï coi laø coù trình ñoä cao. Ai cuõng
coù quyeàn coù laäp tröôøng rieâng cuœa mình nhöng taùc giaœ khoâng tin
laø coù "quyeàn hieåu laàm" vaø "quyeàn lyù luaän sai" treân nhöõng söï
kieän ñaõ roõ reät. Taùc giaœ tin raèng neáu moïi ngöôøi daân chuœ naém
vöõng nhöõng khaùi nieäm cô baœn naøy thì caùc cuoäc thaœo luaän seõ deã
daøng vaø tình hình ñaát nöôùc coù theå khai thoâng nhanh choùng. Söï
hieåu bieát cuõng laø moät duïng cuï vaø moät vuõ khí. Phaàn naøy vì vaäy
laø moät haønh trang ñeà nghò cho töông lai.

Phaàn thöù naêm : Vöôn mình lôùn daäy, cuõng laø phaàn keát,
môœ ñaàu baèng moät caùi nhìn thoaùng qua moät luïc ñòa raát xa xoâi laø
chaâu Phi ñeå thaáy thaœm kòch cuœa söï thieáu vaéng moät coá gaéng caàn
thieát nhöng laïi khoâng ñöôïc yù thöùc vaø do ñoù khoâng ñöôïc thöïc
hieän ; tieáp theo laø chöông Toå quoác aên naên, cuõng laø teân cuœa cuoán
saùch, ñaët laïi töông quan giöõa ngöôøi Vieät Nam vaø nöôùc Vieät Nam
; sau cuøng laø baøi Gôœi vaøo giaác moäng nhaén ra cuoäc ñôøi trong ñoù
taùc giaœ maïn pheùp noùi chuyeän rieâng vôùi moät soá ñoäc giaœ ñaëc bieät.
 XV

Lôøi töïa cho laàn in thöù hai

Cuoán Toå Quoác AÊn Naên xuaát baûn laàn ñaàu, thaùng 2-2001
ñaõ heát sau vaøi thaùng. Yeâu caàu taùi baûn ngaøy caøng thoâi thuùc. Maët
khaùc chính taùc giaû cuõng muoán söûa chöõa moät soá sai soùt trong aán
baûn ñaàu, ñoàng thôøi boå tuùc moät soá ñieåm khaùc.

Toå Quoán AÊn Naên ñaõ phaù moät soá kyû luïc veà soá löôïng bình
luaän. Dó nhieân coù nhöõng ñoàng tình vaø nhöõng phaûn baùc, nhöng
noùi chung nhöõng bình luaän thuaän lôïi ñaõ nhieàu hôn vaø saâu saéc
hôn. Ngoaøi nhöõng bình luaän ñaõ ñöôïc ñaêng treân baùo chí taùc giaû
coøn nhaän ñöôïc raát nhieàu ñoùng goùp khaùc. Coù nhöõng ñoùng goùp
raát coâng phu, gaàn nhö nhöõng khaûo luaän veà taùc phaåm vaø coù theå
in thaønh saùch. Taùc giaû xin kính caån caûm taï caùc vò ñaõ goùp yù vaø
xin ñöôïc löôïng thöù vì thôøi giôø eo heïp ñaõ khoâng cho pheùp ñaùp
leã töøng vò moät. Laàn taùi baûn naøy laø dòp ñeå taùc giaû trình baøy moät
soá yù kieán sau nhöõng phaûn öùng ñaõ nhaän ñöôïc.

Xin baét ñaàu baèng söï tieáp nhaän maø ñoäc giaû ñaõ daønh cho
cuoán saùch. Ñieàu noåi baät laø Toå Quoác AÊn Naên ñaõ ñöôïc ñoùn nhaän
ôû trong nöôùc moät caùch noàng haäu hôn haún taïi haûi ngoaïi, ngay caû
bôûi nhöõng ñoäc giaû ñang giöõ nhöõng chöùc vuï quan troïng trong
chính quyeàn maëc daàu noù ñöa ra nhieàu yù kieán vaø ñeà nghò ngöôïc
vôùi nhöõng gì chính quyeàn hieän taïi ñang chuû tröông. Dó nhieân
khoâng theå giaûi thích raèng ngöôøi trong nöôùc choáng chính quyeàn
hôn ngöôøi ngoaøi nöôùc. Lyù do coù theå chæ giaûn dò laø vì Toå Quoác
AÊn Naên laø moät cuoán saùch vieát cho ñaát nöôùc hoâm nay vaø ngaøy
mai cho neân noù ñaõ ñöôïc söï tieáp nhaän noàng nhieät hôn nôi nhöõng
ngöôøi maø hieän taïi vaø töông lai gaén boù chaët cheõ vôùi ñaát nöôùc,
nghóa laø nhöõng ngöôøi trong nöôùc, trong khi ñoái vôùi khaù nhieàu
ngöôøi taïi haûi ngoaïi, ñaát nöôùc, sau hôn moät phaàn tö theá kyû xa
caùch, chuû yeáu laø moät quaù khöù. Lyù do naøy coù leõ cuõng giaûi thích
vì sao raát nhieàu baøi bình luaän taïi haûi ngoaïi ñaõ taäp trung vaøo moät
XVI

vaøi chi tieát lòch söû thöïc ra khoâng quan troïng trong khi ngöôøi
trong nöôùc chuù yù hôn tôùi nhöõng nhaän ñònh vaø ñeà nghò cho töông
lai ñöôïc trình baøy trong nöûa sau cuûa cuoán saùch, cuõng laø phaàn
maø taùc giaû cho laø quan troïng nhaát. Coù leõ cuõng vì noù höôùng veà
töông lai maø Toå Quoác AÊn Naên ñöôïc söï taùn thaønh noàng nhieät hôn
cuûa tuoåi treû.

Moät soá baøi vieát phieàn traùch Toå Quoác AÊn Naên ñaõ thieáu
phaàn thö muïc giuùp ñoäc giaû kieåm chöùng nhöõng döõ kieän ñöôïc
duøng cho lyù luaän. Söï phieàn traùch naøy chính ñaùng vaø taùc giaû xin
ghi nhaän duø khoâng theå thoûa maõn. Thöïc ra thì nhöõng taøi lieäu
quan troïng nhaát ñaõ ñöôïc lieät keâ ngay trong ñoaïn maø chuùng
ñöôïc ñeà caäp tôùi. Toå Quoác AÊn Naên laø moät cuoán saùch yù kieán chöù
khoâng phaûi laø moät cuoán saùch bieân khaûo, vaø khoâng ít nhöõng
cuoán saùch yù kieán ñaõ ñöôïc vieát moät caùch töông töï, keå caû moät soá
taùc phaåm lôùn. Dó nhieân neáu lieät keâ ñöôïc ñaày ñuû taøi lieäu thì cuõng
laø ñieàu toát, nhöng coâng vieäc naøy ñoøi hoûi moät thôøi giôø maø taùc
giaû raát tieác laø khoâng coù. Vaû laïi coâng vieäc naøy cuõng seõ chæ coù
moät giaù trò raát töông ñoái bôûi vì taùc giaû chuû yeáu vieát nhöõng gì maø
mình bieát vaø nghó chöù khoâng vieát döïa treân taøi lieäu tham khaûo.
Taùc giaû cuõng chæ söû duïng phaàn lôùn nhöõng döõ kieän raát caên baûn
maø haàu heát moïi ngöôøi quan taâm ñeán vaán ñeà ñang ñöôïc thaûo
luaän ñeàu ñaõ bieát.
Ñaøng naøo thì vaán ñeà cuõng khoâng caàn ñaët ra nöõa. Toå Quoác
AÊn Naên laø moät cuoán saùch yù kieán vaø do ñoù coù soá phaän cuûa moät
cuoán saùch yù kieán. Hoaëc noù khoâng gaây ñöôïc söï chuù yù thì vieäc
lieät keâ taøi lieäu tham khaûo khoâng coù ích lôïi gì, hoaëc noù gaây ñöôïc
söï chuù yù thì chaéc chaén nhöõng sai laàm trong döõ kieän, neáu coù, seõ
ñöôïc vaïch ra. Thöïc teá laø Toå Quoác AÊn Naên ñaõ gaây ñöôïc söï chuù
yù cuûa raát nhieàu ngöôøi maø ñaïi ña soá coù trình ñoä cao, nhöng sau
hôn ba naêm ñaõ khoâng coù söï caûi chính naøo. Vaán ñeà coù theå coi
laø ñaõ ñöôïc thôøi gian giaûi ñaùp.

Moät vaøi vò nhaän ñònh laø vaên phong cuûa Toå Quoác AÊn Naên
quaù xaùc quyeát, khoâng chöøa moät choã naøo cho söï töông ñoái ; coù
 XVII

vò ñi xa hôn, pheâ phaùn raèng nhö theá laø chuû quan, thieáu khoa hoïc
vaø thieáu khieâm toán. Nhaän ñònh naøy caàn moät lôøi khai thoâng. Coù
leõ tröôùc heát chuùng ta caàn ñoàng yù treân moät soá khaùi nieäm neáu
khoâng chuùng ta seõ khoâng noùi cuøng moät thöù tieáng. Phöông phaùp
cuûa moïi nhaø khoa hoïc, khoa hoïc chính xaùc cuõng nhö khoa hoïc
nhaân vaên, ñeàu nhö nhau : quan saùt, nhaän xeùt, suy nghó, hình
thaønh moät giaû thuyeát, roài thu thaäp döõ kieän vaø phaân tích caùc döõ
kieän xem chuùng xaùc nhaän hay phuû nhaän giaû thuyeát cuûa mình,
ñeå cuoái cuøng quyeát ñònh giöõ hay khoâng giöõ lyù thuyeát cuûa mình.
Ñieàu coát loõi trong phöông phaùp khoa hoïc laø phaûi coù lyù thuyeát
- hieåu theo nghóa moät keát luaän ruùt ra töø söï khaûo saùt caùc söï kieän.
Lyù thuyeát coù theå ñuùng hay sai nhöng chaéc chaén phaûi coù vì ñoù
laø muïc ñích cuûa moïi coá gaéng trí tueä, neáu khoâng thì khoâng coù
lyù do gì ñeå vieát ra caû. Vaø moät keát luaän phaûi luoân luoân khaúng
ñònh, ngay caû ñeå khaúng ñònh raèng chöa theå keát luaän. Ñoù laø
phöông phaùp lyù luaän vaø trình baøy ñöôïc choïn ñeå vieát Toå Quoác
AÊn Naên. Theo thieån yù cuûa taùc giaû ñoù cuõng laø caùch vieát löông
thieän vaø khieâm toán, noùi thaúng vaø noùi thöïc nhöõng gì mình bieát
vaø nghó, vôùi ruûi ro hieån nhieân laø phôi baøy nhöõng yeáu keùm cuûa
mình. Moät caùch vieát khaùc laø vieát quanh co, raøo ñoùn, khoâng xaùc
quyeát ñeå khoâng ai coù theå baét loãi. Caùch vieát naøy khoâng toân troïng
ñoäc giaû. Thôøi giôø laø cuoäc soáng, ñoïc moät cuoán saùch laø boû ra moät
phaàn cuûa ñôøi mình, vì theá ngöôøi ñoïc phaûi ñöôïc traû giaù moät caùch
xöùng ñaùng, neáu khoâng thì chæ laø maát thì giôø voâ ích, vaø nhö theá
cuoán saùch gioáng nhö moät vuï möu saùt nhoû.

Veà noäi dung, nieàm vui cuûa taùc giaû laø nhöõng yù kieán chính
veà nhöõng lyù do ñaõ khieán Vieät Nam rôi vaøo thaûm kòch hieän nay,
veà nhöõng trôû ngaïi phaûi san baèng ñeå thoaùt ra, veà con ñöôøng daân
chuû hoùa vaø phaùt trieån ñaát nöôùc, veà chieán löôïc ñaáu tranh vaø
nhöõng hy sinh phaûi coù ñeå coù daân chuû ñaõ nhaän ñöôïc moät ñoàng
thuaän lôùn. Toå Quoác AÊn Naên ñaõ coù taùc duïng thoâi thuùc nhieàu
ngöôøi nhaäp cuoäc ñaáu tranh cho daân chuû. Trong luùc taùc giaû ñang
vieát nhöõng doøng naøy thì moät soá thanh nieân trong nuôùc ñang
maéc naïn chính vì söï daán thaân naøy.
XVIII

Dó nhieân cuõng coù nhöõng phaûn baùc, nhöng nhöõng phaûn

baùc naøy phaàn lôùn ñeán töø nhöõng ngöôøi khoâng tham gia cuoäc ñaáu
tranh cho daân chuû vaø cuõng chæ nhaém vaøo moät vaøi chi tieát khoâng
quan troïng. Coù nhöõng chaát vaán thöïc ra ñaõ ñöôïc traû lôøi moät caùch
raát minh baïch trong saùch, vaø trong nhieàu tröôøng hôïp theo ñuùng
yù cuûa ngöôøi chaát vaán ; ñieàu naøy khieán taùc giaû töï hoûi khoâng bieát
caùc vò naøy ñaõ ñoïc heát cuoán saùch hay khoâng tröôùc khi pheâ bình.
Cuõng coù nhöõng phaûn baùc maø taùc giaû khoâng theå traû lôøi ñöôïc, thí
duï nhö moät vò vieát raèng neáu quaû thöïc vaên hoùa Vieät Nam keùm
coûi nhö taùc giaû ñaõ vieát thì laøm sao Vieät Nam laïi coù ñöôïc ñòa vò
vinh quang nhö hieän nay ! Khi nhaän ñònh veà thöïc taïi quaù khaùc
nhau thì khoâng thaûo luaän ñöôïc nöõa. Nhöng cuõng coù nhöõng
ñieåm coù theå thaûo luaän vaø ñaây laø nhöõng ñieåm chính.

Moät soá vò cho raèng möôøi ñònh luaät cho moät xaõ hoäi phaùt
trieån thöïc ra coù theå qui vaøo moät vaøi ñònh luaät caên baûn, nhöõng
ñònh luaät khaùc coù theå töø ñoù maø suy ra. Nhöng ñaây cuõng laø tröôøng
hôïp cuûa tuyeät ñaïi ña soá caùc ñònh luaät trong khoa hoïc töï nhieân
vaø khoa hoïc xaõ hoäi vaø caùc ñònh lyù trong toaùn hoïc. Phaàn lôùn
chuùng ñöôïc suy ra töø moät vaøi ñònh luaät vaø ñònh lyù cô baûn, nhöng
chuùng ñöôïc coi laø ñònh luaät hay ñònh lyù bôûi vì chuùng khaù toång
quaùt vaø laø nhöõng chaëng ñöôøng tieän lôïi cuûa lyù luaän, nghóa laø coù
theå laáy laøm khôûi ñieåm cho nhöõng lyù luaän khaùc, giuùp cho söï tìm
kieám giaûi ñaùp ñöôïc ngaén goïn vaø saùng suûa.

Nhieàu yù kieán, nhaát laø caùc yù kieán phaœn baùc, ñaõ taäp trung
vaøo phaàn lòch söœ. Tuy nhieân caùc thaœo luaän phaàn lôùn ñaõ chæ xoay
quanh moät vaøi nhaân vaät lòch söœ, nhö Nguyeãn Hueä, hoaëc quanh
möùc ñoä chính xaùc cuœa moät vaøi döõ kieän lòch söœ ñaøng naøo cuõng
khoâng theå baœo ñaœm laø chính xaùc trong hoaøn caœnh nöôùc ta. Vaãn
chöa thaáy coù thaœo luaän veà moät caùch nhìn lòch söœ, hay, neáu ñoäc
giaœ khoâng pheâ phaùn laø duøng ngoân ngöõ keânh kieäu, moät trieát lyù
veà lòch söœ, trong khi ñoù laø ñieàu maø cuoán saùch chuyeân chôœ vaø
cuõng ñaùng ñöôïc thaœo luaän. Ñaây laø dòp ñeå taùc giaû boå tuùc theâm
quan ñieåm cuûa mình.
 XIX

Nhöng theá naøo laø moät trieát lyù veà lòch söœ ?
Moät caùch giaœn dò ñoù laø söï suy nghó trong chieàu saâu veà
caùch taïo thaønh cuœa lòch söœ vaø veà yù nghóa vaø vai troø cuœa noù ñoái
vôùi coäng ñoàng maø noù dieãn taœ theo doøng thôøi gian.
Ngöôøi Vieät Nam chuùng ta noùi chung khoâng ñaët vaán ñeà
trieát lyù cuœa lòch söœ. Chuùng ta chöa coù moät quan ñieåm ñuùng ñaén
veà lòch söû. Veà ñieåm naøy thì chuùng ta cuõng gioáng nhieàu daân toäc
khaùc, nhöng ñaùng phaøn naøn hôn hoï vì chuùng ta töï haøo laø coù boán
nghìn naêm vaên hieán. Chuùng ta vaãn chöa quan nieäm raèng lòch söû
phaûi laø söï ghi nhaän nhöõng chuyeån bieán cuûa moät xaõ hoäi, giuùp
xaõ hoäi ñoù hieåu caên cöôùc cuûa mình, ñeå ruùt kinh nghieäm vaø döï
lieäu töông lai. Cho tôùi moät ngaøy raát gaàn ñaây söœ Vieät Nam vaø
Trung Quoác chuû yeáu ghi cheùp nhöõng vieäc laøm, ñoâi khi khoâng
coù taàm quan troïng naøo ñoái vôùi xaõ hoäi, cuœa caùc vua chuùa. Nhö
theá thì lòch söû khoâng phaûi laø lòch söû cuûa daân toäc maø chæ lòch söû
cuûa moät vaøi gia ñình. Söû gia ñaàu tieân ñaõ ñaët moät maãu möïc cho
caùch vieát söû taïi Trung Quoác vaø Vieät Nam cho haøng nghìn naêm
sau coù leõ laø chính Khoång Töû khi oâng vieát cuoán Kinh Xuaân Thu
ghi cheùp caùc vieäc laøm cuûa caùc vua nöôùc Loã.
Maët khaùc, ngay caû khi ñaõ quan taâm ñeán xaõ hoäi hôn, hình
nhö chuùng ta cuõng chæ coi laø bieán coá lòch söœ nhöõng cuoäc chieán
tranh, nhöõng tranh giaønh quyeàn löïc, nhöõng thay ñoåi chính
quyeàn. Nhö theá thì lòch söû chæ coù moät coâng duïng raát töông ñoái.
Noù thieáu haún kích thöôùc xaõ hoäi vaø khoâng giuùp ta ruùt kinh
nghieäm naøo veà sinh hoaït xaõ hoäi vaø toå chöùc xaõ hoäi ; noù boû qua
nhöõng hoaït ñoäng kinh teá, vaên hoùa, ngheä thuaät, tö töôûng, nghóa
laø nhöõng gì caàn bieát nhaát cuûa xaõ hoäi. Hôn nöõa, ngay caû trong
nhöõng bieán coá ñöôïc coi laø lòch söû cuõng chöa bao giôø coù coá gaéng
ñeå giaûi thích moät caùch nghieâm tuùc. Hình nhö ñoái vôùi chuùng ta
lòch söœ chæ laø söï noái tieáp nhau moät ngaãu nhieân cuœa caùc bieán coá.

Ñoù laø vì chuùng ta ñaõ chaáp nhaän töø haøng ngaøn naêm tröôùc
moät trieát lyù giaœn ñôn phuœ nhaän lòch söœ, trieát lyù tuaàn hoaøn, coøn
goïi laø Kinh Dòch, theo ñoù caœ vuõ truï laãn cuoäc soáng chæ xeâ dòch
XX

qua laïi trong moät giôùi haïn nhoœ heïp. Thònh roài laïi suy, heát trò roài
ñeán loaïn, laäp roài laïi pheá, cuõng nhö caây coœ ra laù troå boâng muøa
xuaân, roài taøn ñi vôùi muøa ñoâng, ñeå roài laïi hoài sinh trong muøa
xuaân tôùi. Vôùi moät trieát lyù nhö vaäy thì khoâng laøm gì coù lòch söœ
ñuùng nghóa bôœi vì khoâng coù thay ñoåi vaø chuyeån ñoäng, maø chæ
coù nhöõng giao ñoäng vuïn vaët tuaàn hoaøn, nhö khu röøng thay caây
ñoåi laù nhöng vaãn chæ laø khu röøng. Cuoái cuøng ñaâu laïi veà ñoù, vaø
lòch söœ chæ laø ñòa lyù.
Vôùi moät caùi nhìn xaõ hoäi vaø vuõ truï nhö vaäy thì vaán ñeà trieát
lyù cuœa lòch söœ khoâng ñaët ra. Ñoù chæ laø nhöõng bieán coá tình côø
trong bieân ñoä giôùi haïn, coù theå raát maõnh lieät luùc xaûy ra ñoái vôùi
ngöôøi ñöông thôøi nhöng khoâng thay ñoåi gì veà laâu veà daøi. Nhöõng
nguyeân nhaân cuœa caùc bieán coá, neáu coù, cuõng chæ laø nhöõng
nguyeân nhaân raát gaàn. Cho neân, keát quaœ cuœa moät cuoäc chieán laø
do söï taøi gioœi cuœa moät chuœ töôùng, khi khoâng phaœi laø meänh trôøi,
maø meänh trôøi thì con ngöôøi laøm sao hieåu ñöôïc ? Trieäu Ñaø ñaõ
chieám ñöôïc thaønh Coå Loa vì Trieäu Ñaø gioœi. Nöôùc ta ñöôïc töï chuœ
vì quaân Nam Haùn bò ñaïi baïi treân soâng Baïch Ñaèng do thieân taøi
quaân söï cuœa Ngoâ Quyeàn. Nhaø Traàn ñaùnh baïi quaân Nguyeân laø
nhôø Traàn Höng Ñaïo. Nöôùc ta ñuoåi ñöôïc quaân Minh laø nhôø Leâ
Lôïi. Taây Sôn dieät ñöôïc Trònh, Nguyeãn nhôø Nguyeãn Hueä.
Nguyeãn AÙnh maáy laàn ñaïi baïi suyùt maát maïng laø vì baœn laõnh thua
xa Nguyeãn Hueä, nhöng vaãn soáng soùt, vaø sau naøy khoâi phuïc
ñöôïc nhaø Nguyeãn, thoáng nhaát ñaát nöôùc laø vì daàu sao cuõng khaù
hôn anh em vaø con chaùu Nguyeãn Hueä, v.v. Vaø chuùng ta noùi
chung thoaœi maùi vôùi caùch giaœi thích lòch söœ giaœn dò nhö theá.
Chuùng ta chöa bao giôø yù thöùc raèng nhöõng bieán coá ñoù thöïc ra
ñaõ dieãn ra vaø keát thuùc nhö theá laø do hoaøn caûnh xaõ hoäi vaøo luùc
ñoù. Thí duï nhö Nguyeãn Hueä sôû dó ñaõ dieät ñöôïc hai hoï Trònh vaø
Nguyeãn laø vì caû hai xaõ hoäi Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi ñeàu ñaõ
thay ñoåi lôùn trong chieàu saâu sau hôn hai theá kyû tieáp xuùc vôùi
ngöôùi phöông Taây. Caû hai hoï Trònh vaø Nguyeãn ñeàu khoâng yù
thöùc ñöôïc raèng neàn taûng quyeàn löïc cuûa hoï ñaõ muïc naùt, hoï coá
tình duy trì baèng baïo löïc moät heä thoáng chính quyeàn khoâng theå
duy trì ñöôïc nöõa. Keát quaû laø xaõ hoäi caû Ñaøng Trong laãn Ñaøng
 XXI

Ngoaøi tan raõ daàn daàn vaø sau cuøng suïp ñoå, nhöôøng choã cho moät
söï troáng roãng toaøn dieän. Trong moät hoaøn caûnh tan naùt nhö theá
taát caû ñeàu coù theå xaûy ra.
Khoâng phaœi laø trong suoát doøng lòch söœ chuùng ta khoâng coù
luùc hoaøi nghi veà quan nieäm lòch söœ giaœn dò ñoù. Chuùng ta ñaõ coù
quan nieäm veà Thôøi, Vaän vaø Theá. Chuùng ta ñaõ nhaän xeùt laø coù
nhöõng ngöôøi raát taøi ba maø thaát baïi vì thaát theá trong khi coù nhöõng
keœ chaúng ra gì maø vaãn thaønh coâng vì gaëp thôøi. Thôøi theá taïo anh
huøng. Nhöng chuùng ta vaãn chöa ra khoœi Kinh Dòch vaø vì theá vaãn
chöa theå ñaït tôùi moät trieát lyù veà lòch söœ. Giaœi thích cuœa chuùng ta
veà caùc bieán coá lòch söœ cuoái cuøng vaãn laø vì ñaõ coù nhöõng caù nhaân
phi thöôøng goùp phaàn quyeát ñònh laøm neân lòch söœ. Vaø khi khoâng
khoâng theå giaœi thích baèng nhöõng nhaân vaät lòch söœ thì chuùng ta
giaœi thích chöõ Thôøi vaø tieáng thôœ daøi.

Ñaït tôùi moät söï hieåu bieát saâu xa veà lòch söœ khoâng phaœi laø
deã. Ngöôøi phöông Taây töø thôøi coå Hy Laïp ñaõ coù nhöõng tö töôœng
vöôït troäi, nhöng söï tìm hieåu nguyeân lyù cuœa lòch söœ ñaõ ñeán raát
chaä m .
Coù theå noùi Hegel laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa ra moät lyù thuyeát
veà lòch söœ vaø giaœi thích lòch söœ baèng bieän chöùng (dialectic). Sau
Hegel laø Karl Marx, moät ñeä töû choái thaày cuûa Hegel. Tö töôœng
cuœa Marx trong chieàu saâu chæ laø tö töôœng cuœa Hegel duø oâng coá
tình choái caõi ñieàu naøy. Marx ñaõ chæ vaän duïng moät caùch tuøy tieän
hôn trieát lyù bieän chöùng cuûa Hegel vaø laøm traàm troïng hôn söï ñoäc
haïi cuœa noù. Caû hai ñaõ coù ñoùng goùp quan troïng laø coi lòch söû nhö
laø dieãn bieán cuûa söï tieán hoùa cuûa xaõ hoäi vaø coá gaéng tìm moät giaûi
thích cho söï taïo thaønh cuûa noù. Nhöng caû hai ñeàu ñaõ chæ ñöïa vaøo
moät quan saùt raát haïn heïp trong caû thôøi gian laãn khoâng gian ñeå
roài voäi vaõ ñöa ra moät keát luaän maø hoï cho laø moät qui luaät toång
quaùt nhöng thöïc ra chæ nhaém phuïc vuï yù ñoà caù nhaân cuûa hoï.
Hegel döïa treân tieán trình thoáng nhaát nöôùc Ñöùc, coi lòch söû laø
tieán dieãn cuûa söï xung ñoät baét buoäc giöõa caùc quoác gia vôùi keát
quaû taát yeáu laø qui veà moät moái theo moät saép ñaët ñaõ ñònh tröôùc
nhöng chæ ñöôïc tieát loä daàn daàn cuûa moät Tuyeät Ñoái khoâng khaùc
XXII

bao nhieâu moät Thöôïng Ñeá. Quan ñieåm naøy coù muïc ñích phuïc
vuï cho chuû tröông nöôùc lôùn cuûa Frederic Wilhem III maø Hegel
laø coá vaán, nhöng ñeå cho laäp luaän cuûa mình coù tính thuyeát phuïc
Hegel ñaõ xaây döïng ra caû moät trieát lyù, trieát lyù bieän chöùng, ñaõ moät
thôøi laøm môø maét caû chaâu AÂu vaø theá giôùi. Cuõng döïa treân trieát lyù
naøy, nhöng quan saùt dieãn bieán cuûa cuoäc caùch maïng kyõ ngheä taïi
chaâu AÂu thay vì söï thoáng nhaát cuûa nöôùc Ñöùc vaø laáy söï xung ñoät
giöõa caùc giai caáp thay vì xung ñoät giöõa caùc quoác gia laøm ñoäng
cô cho lòch söû, Karl Marx khaúng ñònh söï saép tôùi taát yeáu cuûa xaõ
hoäi coäng saûn. Khaúng ñònh naøy phuïc vuï phong traøo coäng saûn
trong ñoù Marx ñöôïc coi laø tieân tri. Caû hai söû quan naøy sau cuøng
ñaõ bò chính lòch söû baùc boû.

Lòch söœ khoâng phaœi laø söï an baøi tuaàn töï coù qui luaät bieän
chöùng nhöng khoâng theå döï baùo tröôùc ñöôïc cuœa moät Tuyeät Ñoái
nhö Hegel ñeà xöôùng. Trieát lyù cuœa Hegel ñaõ thuoäc vaøo dó vaõng
sau khi ñaõ saûn sinh ra nhöõng quaùi thai phaùt-xít, nazi vaø coäng saûn.
Lòch söœ caøng khoâng phaœi laø dieãn tieán cuœa moät cuoäc ñaáu tranh
giai caáp khoâng ngöøng vaø taát yeáu daãn ñeán xaõ hoäi coäng saœn nhö
Marx reâu rao. Trieát lyù cuûa Marx, neáu ta muoán duøng caùch noùi cuœa
chính oâng, ñaõ bò neùm vaøo xoït raùc tö töôœng, sau khi ñaõ laø thaûm
kòch cho nhieàu daân toäc. Söï phaù saûn cuûa hai söû quan naøy, maø
ñieåm chung laø cho raèng lòch söû vaän haønh theo moät lyù do duy
nhaát vôùi moät keát thuùc ñaõ ñöôïc qui ñònh tröôùc, khoâng phaûi chæ
baùc boû quan ñieåm taát yeáu veà lòch söû maø coøn ñaët laïi chính noäi
dung cuûa trieát lyù lòch söû. Coù neân coá tìm moät qui luaät vaän haønh
cuûa lòch söû hay khoâng ? Quan ñieåm cuûa haàu heát caùc nhaø tö
töôûng hieän nay laø khoâng. Hay chæ neân tìm xem ñoäng cô naøo
thuùc ñaåy lòch söû tieán tôùi vaø taùc ñoäng leân ñoäng cô ñoù ñeå lòch söû
dieãn tieán theo chieàu höôùng mong muoán, nghóa laø ñem laïi phaåm
giaù vaø haïnh phuùc ngaøy caøng lôùn hôn cho thaät nhieàu ngöôøi vaø
nhieàu daân toäc ? Quan ñieåm cuûa haàu heát caùc nhaø tö töôûng hieän
nay laø ñuùng nhö vaäy.
 XXIII

Vaäy lòch söœ laø gì vaø coù vai troø naøo ?

Lòch söœ chaéc chaén laø do con ngöôøi taïo ra trong khi öùng xöœ
tröôùc caùc vaán ñeà ñaët ra cho mình. Trong moät boái caœnh ñòa lyù
nhaát ñònh, lòch söœ, nghóa laø söï tieáp noái cuûa caùc thöïc taïi lieân tuïc
cuœa moät daân toäc phaàn lôùn laø saœn phaåm cuœa daân toäc ñoù. Phaàn lôùn
duø khoâng phaœi laø taát caœ, bôœi vì cuõng coù nhöõng ñoät bieán cuûa thieân
nhieân vaø nhöõng yeáu toá ngoaïi lai, thí duï nhö nhöõng traän ñoäng
ñaát vaø nhöõng cuoäc xaâm laêng töø beân ngoaøi. Nhöng ngay caœ trong
nhöõng tröôøng hôïp aáy, neáu daân toäc phaœn öùng moät caùch khaùc thì
haäu quaœ cuõng seõ khaùc vaø lòch söœ cuõng seõ khaùc. Caùc nöôùc chaâu
AÙ ñaõ öùng xöœ khaùc nhau khi tieáp xuùc vôùi phöông Taây vaø caùc lòch
söœ caän ñaïi cuœa hoï ñaõ khaùc nhau. Moät daân toäc caøng vaên minh vaø
ñoâng ñaœo thì phaàn chuœ ñoäng treân lòch söœ laïi caøng lôùn.

Lòch söœ coù phaœi laø moät chuoãi bieán coá tình côø hay khoâng?
Caâu hoœi coù veœ ngaây ngoâ neáu ta ñaõ nhìn nhaän con ngöôøi
coù khaœ naêng thay ñoåi lòch söœ, nhöng cho tôùi moät ngaøy raát gaàn
ñaây quan nieäm cuœa chuùng ta laø nhö theá. Chuùng ta khoâng heà ñaët
caâu hoœi taïi sao lòch söœ laïi dieãn ra nhö noù ñaõ dieãn ra. Hay duø coù
ñaët caâu hoœi chuùng ta cuõng haøi loøng vôùi nhöõng giaœi ñaùp hôøi hôït.
Thí duï sôœ dó nöôùc ta ñaõ boœ lôõ cô hoäi canh taân vaø bò ngoaïi thuoäc
laø vì caùc vua Minh Maïng vaø Töï Ñöùc qua taêm toái, hay chuœ nghóa
coäng saœn ñaõ ñöôïc thieát laäp taïi Vieät Nam laø vì coù oâng Hoà Chí
Minh. Nhö vaäy thì cuõng chæ laø nhöõng tình côø maø thoâi. Tình côø
maø chuùng ta ñaõ coù nhöõng oâng vua nhaø Nguyeãn muø quaùng vaø
cuõng tình côø maø Vieät Nam ñaõ coù oâng Hoà Chí Minh.
Nhöng taïi sao döôùi thôøi nhaø Nguyeãn chuùng ta cuõng ñaõ coù
nhöõng con ngöôøi nhìn thaáy nhu caàu canh taân maø hoï khoâng laøm
gì ñöôïc ? Taïi sao ñaõ coù vaø coù nhieàu ngöôøi nhìn thaáy söï ñoäc haïi
cuœa chuœ nghóa coäng saœn, vaø nhieàu ngöôøi ñaõ hy sinh tính maïng
ñeå choáng laïi noù, nhöng cheá ñoä coäng saœn vaãn ñöôïc thieát laäp ?
Vaø caâu hoœi nhöùc nhoái hieän nay laø taïi sao ña soá ñaœng vieân cuœa
chính ñaœng coäng saœn ñaõ thaáy laø phaœi daân chuœ hoùa maø ñaœng coäng
saœn vaãn ngoan coá trong ñoäc taøi toaøn trò ? Nhö vaäy chaéc chaén
phaœi coù moät caùi gì ñoù maïnh hôn quyeát ñònh caùc bieán coá.
XXIV

Nhöng "caùi gì ñoù" laø caùi gì ?

Tröôùc moät thöœ thaùch vaø moät thöïc taïi xaõ hoäi, moãi caù nhaân
cuõng nhö moãi daân toäc ñeàu coù theå coù nhöõng caùch öùng xöœ khaùc
nhau : phaán khôœi tham gia, chaáp nhaän, chòu ñöïng, ñaøo thoaùt,
phaœn khaùng, v.v. Caùch öùng xöœ ñoù quyeát ñònh nhöõng gì seõ xaœy
tôùi, nghóa laø moät thöïc taïi môùi. Nhöng taïi sao caùc daân toäc laïi öùng
xöœ caùch naøy thay vì caùch khaùc ? Ñoù laø do moät caáu truùc taâm lyù
khieán ta thaáy neân vaø phaœi laøm nhö theá. Moãi caù nhaân quyeát ñònh
cho mình, nhöng moät coäng ñoàng luoân luoân coù moät maãu soá vaên
hoùa chung naøo ñoù neáu khoâng thì khoâng phaœi laø moät coäng ñoàng.
Do ñoù caùc quyeát ñònh caù nhaân (chaáp nhaän moät caùch öùng xöœ baét
buoäc cuõng laø moät quyeát ñònh) trong moät daân toäc cuoái cuøng cuõng
vaãn coù nhöõng ñieåm gioáng nhau taïo ra moät caùch öùng xöœ aùp ñaœo
cuœa ña soá vaø quyeát ñònh nhöõng gì seõ xaœy tôùi. Caáu truùc taâm lyù
cuœa moät daân toäc laø keát quaœ cuœa moät vaên hoùa chung. Vaên hoùa
chung naøy, trong phaïm vi xaõ hoäi, laø toaøn boä nhöõng giaù trò ñöôïc
ñaïi boä phaän daân chuùng chia seœ vaø, do ñoù, quyeát ñònh caùch suy
nghó, choïn löïa vaø haønh ñoäng cuœa xaõ hoäi. Caùc giaù trò naøy coù theå
hình thaønh vôùi thôøi gian do ñieàu kieän sinh soáng, cuõng coù theå do
bò moät theá löïc thoáng trò laâu ñôøi aùp ñaët vaø cuõng coù theå do nhöõng
coá gaéng suy tö cuœa chính daân toäc ñoù.
Vaên hoùa quyeát ñònh caùch öùng xöœ, caùch öùng xöœ taïo ra moät
thöïc taïi, thöïc taïi naøy ñaët ra nhöõng thöœ thaùch môùi vaø chôø ñôïi
nhöõng phaœn öùng môùi. Lòch söœ tieán haønh nhö theá, thöïc taïi cuœa
giai ñoaïn tröôùc laø lòch söœ cuœa giai ñoaïn sau. Noùi moät caùch khaùc,
ñoäng cô chính, duø khoâng phaœi duy nhaát, cuœa lòch söœ laø vaên hoùa.
Thöïc taïi, trong chieàu ngöôïc laïi, cuõng coù theå taùc ñoäng leân vaên
hoùa vaø laøm thay ñoåi vaên hoùa ; nhöng söï khaùc bieät laø ôœ choã taùc
ñoäng cuœa thöïc taïi leân vaên hoùa ñeán raát sau vaø raát chaäm vì nhöõng
lyù do seõ ñöôïc trình baøy trong nhöõng doøng sau. Cuoái cuøng thì
chính vaên hoùa laø yeáu toá chính quyeát ñònh thöïc taïi xaõ hoäi, trong
ñoù hai yeáu toá chính laø cheá ñoä chính trò vaø toå chöùc xaõ hoäi. Lòch
söœ nhö vaäy laø theå hieän cuœa vaên hoùa. Lòch söœ vöøa giaœi thích soá
phaän vöøa phôi baøy chaân dung vaên hoùa cuœa caùc daân toäc.
 XXV

Caàn löu yù laø nhaän thöùc veà lòch söœ, chuœ yeáu laø caùch ñaùnh
giaù taàm quan troïng cuœa caùc bieán coá vaø caùch ñaùnh giaù caùc nhaân
vaät lòch söœ, cuõng laø moät phaàn khaéng khít cuœa lòch söœ bôœi vì noù
aœnh höôœng tröïc tieáp leân söï choïn loïc vaø trình baøy caùc bieán coá
maø caùc theá heä sau goïi laø lòch söœ. Nhö vaäy vaên hoùa khoâng nhöõng
chæ laø ñoäng cô chính cuœa lòch söœ maø coøn laø tay caàm buùt vieát ra
lòch söœ bôœi vì nhaän thöùc veà lòch söœ cuõng phaàn lôùn laø saœn phaåm
cuœa vaên hoùa.

Con ngöôøi coù theå taùc ñoäng leân lòch söœ vaø thay ñoåi doøng
lòch söœ ñöôïc khoâng ?
Coù, neáu taùc ñoäng ñöôïc leân vaên hoùa. Nhöng ai coù theå taùc
ñoäng ñöôïc leân vaên hoùa ? Ñoù laø caùc trieát gia vaø caùc nhaø tö töôœng.
Duïng cuï laøm vieäc cuœa hoï coù theå ña daïng. Moät nhaø tö töôœng coù
theå vieát saùch hoaëc vieát baùo nhö ña soá caùc nhaø tö töôœng thöôøng
laøm, cuõng coù theå chæ dieãn thuyeát nhö Socrates ; nhöng hoï cuõng
coù theå laøm nhaïc, laøm thô hoaëc veõ tranh, neáu taùc phaåm cuœa hoï
chuyeân chôœ tö töôœng thì hoï vaãn laø nhöõng nhaø tö töôœng.
Nhö theá, moät daân toäc chæ coù theå chuœ ñoäng ñöôïc lòch söœ
cuœa mình neáu coù nhöõng trieát gia vaø nhöõng nhaø tö töôœng. Neáu
khoâng daân toäc ñoù seõ chæ chòu ñöïng chöù khoâng laøm chuœ ñöôïc
lòch söœ, nghóa laø khoâng laøm chuœ ñöôïc soá phaän cuœa mình.
Nhöng taùc ñoäng leân vaên hoùa raát khoù. Vaên hoùa laø keát tinh
cuœa cuoäc soáng tinh thaàn vaø vaät chaát trong suoát quaù trình toàn taïi
keùo daøi nhieàu ngaøn naêm. Noù ñöôïc baœo veä bôœi caœ moät thaønh trì
kieân coá cuœa taäp quaùn, thaønh kieán, tín ngöôõng, quyeàn lôïi, quyeàn
löïc, vaø caœ ñam meâ. Muoán thay ñoåi noù phaœi coù nhöõng con ngöôøi
thaät xuaát chuùng vaø duõng caœm, nhöõng con ngöôøi maø moät mình
thöïc taïi khoâng taïo ra ñöôïc. Caùi giaù phaœi traœ cho moät khai thoâng
tö töôœng thöôøng raát cao. Trong ñaïi boä phaän noù laø nhöõng cuoäc
soáng haåm hiu, aâm thaàm coáng hieán cho nhöõng coá gaéng maø ngöôøi
ñöông thôøi khoâng quan taâm, thaäm chí choái boœ. Noù cuõng coù theå
laø nhöõng tai hoïa. Socrates vaø Jesus Christ ñaõ phaœi ñem tính
maïng ñeå traœ giaù cho tö töôœng cuœa mình. Nhöng caùc nhaø tö töôœng
XXVI

vaãn laø nhöõng ngöôøi thöïc söï laõnh ñaïo xaõ hoäi ngay caœ khi hoï phaœi
boœ mình nôi phaùp tröôøng giöõa tieáng hoø heùt thuø gheùt cuœa ñaùm
ñoâng. Caùc chính quyeàn vaø nhöõng ngöôøi caàm quyeàn chæ laø saœn
phaåm vaø coâng cuï cuœa lòch söœ do vaên hoùa quyeát ñònh, nhöõng con
ngöôøi do thôøi theá taïo ra vaø ñaøng naøo cuõng coù trong moãi giai
ñoaï n .

Chuùng ta laø moät daân toäc khoâng coù trieát gia vaø tö töôœng gia
vì theá chuùng ta khoâng chuœ ñoäng ñöôïc lòch söœ vaø soá phaän cuœa
chuùng ta. Vaên hoùa cuœa chuùng ta chæ laø keát hôïp cuœa neáp soáng phuø
sa - luùa nöôùc vaø vaên hoùa Khoång Giaùo maø keœ thoáng trò phöông
Baéc aùp ñaët trong haøng ngaøn naêm. Chuùng ta ñaõ khoâng xaây döïng
ra neàn vaên hoùa ñoù baèng coá gaéng tö töôœng cuœa chính mình vaø
cuõng khoâng thay ñoåi noù. Vaên hoùa cuœa ta khoâng thay ñoåi cho
neân ta khoâng coù lòch söœ ñuùng nghóa. Caùi maø ta goïi laø lòch söœ chæ
laø nhöõng xung ñoät khoâng traùnh khoœi cuœa moät khoái ngöôøi ngaøy
caøng ñoâng maø khoâng coù yù thöùc xaây döïng moät töông lai chung.
Vaên hoùa khoâng thay ñoåi thì xaõ hoäi cuõng khoâng thay ñoåi. Nhöõng
bieán coá lòch söœ cuœa chuùng ta hoaëc chæ laø nhöõng xaùo ñoäng trong
moät khuoân khoå coù saün vaø xaœy ñeán moät caùch tình côø, hoaëc chæ
do söï aùp ñaët cuœa nhöõng bieán coá ngoaïi lai maø chuùng ta khoâng
hieåu vaø ñoùn nhaän moät caùch boái roái. Chuùng ta giaœi thích nhöõng
luùc thònh - suy, chieán tranh - hoøa bình, nhöõng thay ngoâi ñoåi vò
baèng haønh ñoäng cuœa nhöõng con ngöôøi, chuùng ta toân vinh hay
keát aùn nhöõng nhaân vaät lòch söœ nhö laø taùc giaœ nhöõng phuùc hoïa
trong khi thöïc ra chính hoï khoâng ñem laïi thay ñoåi thöïc söï naøo.
Hoï chæ laø nhöõng con ngöôøi hôïp lyù nhaát trong moät thöïc taïi xaõ hoäi
naøo ñoù.

Vaán ñeà hieän nay cuœa chuùng ta laø phaœi ruõ boœ cheá ñoä ñoäc
taøi naøy ñeå coù daân chuœ maø vöôn leân. Nhöng cheá ñoä coäng saœn coù
phaœi ngaãu nhieân maø coù khoâng ? Ñaœng coäng saœn ñaõ traœi qua nöœa
theá kyœ phaán ñaáu cam go môùi giaønh ñöôïc chính quyeàn (hoï duøng
chöõ "cöôùp chính quyeàn", moät töø noùi leân nhieàu veà baûn chaát cuûa
 XXVII

hoï). Trong suoát quaù trình phaán ñaáu ñoù hoï luoân luoân ít phöông
tieän hôn ñoái phöông, phöông tieän vaät chaát cuõng nhö phöông
tieän trí tueä. Nhöng sau cuøng hoï vaãn vöôït qua ñöôïc trôœ ngaïi vaø
toaøn thaéng bôûi vì ñaõ coù raát nhieàu ngöôøi uûng hoä hoï vaø hy sinh
cho hoï trong khi nhöõng ngöôøi choáng laïi hoï ñaõ thieáu söùc thuyeát
phuïc. Vaäy thì cheá ñoä coäng saœn maø hoï thieát laäp coù theå toài dôœ
nhöng khoâng nghòch lyù. Noù theå hieän moät toång hôïp cuûa vaên hoùa
Khoång Giaùo maø chuùng ta traân troïng töø haøng ngaøn naêm vaø vaên
hoùa phöông Taây maø chuùng ta baét ñaàu tieáp nhaän töø theá kyœ 16,
nhaát laø töø hôn moät theá kyœ nay, nhöng chöa taâm ñaéc.
Vaên hoùa naøo cheá ñoä ñoù. Choáng laïi cheá ñoä coäng saœn maø
laïi khaêng khaêng baœo veä vaên hoùa truyeàn thoáng laø moät thaùi ñoä
raát sai, sai moät caùch bi ñaùt, bôœi vì cheá ñoä naøy khoâng gì khaùc hôn
laø moät saœn phaåm cuœa chính vaên hoùa truyeàn thoáng cuœa chuùng ta
trong khi va chaïm vôùi phöông Taây. Noù ñöôïc chính vaên hoùa
truyeàn thoáng cuœa chuùng ta ñeœ ra vaø nuoâi döôõng. Nhö theá, ngöôøi
ta vaãn coù theå voâ tình tieáp tay cuœng coá noù trong khi töôœng raèng
mình ñang choáng laïi noù. Muoán thay ñoåi cheá ñoä naøy thì phaœi thay
ñoåi vaên hoùa. Seõ khoâng theå coù giaœi ñaùp trong ñöôøng xöa loái cuõ.
Nhöõng yù kieán môùi coù theå laø sai, nhöng caùch suy nghó vaø haønh
ñoäng cuõ chaéc chaén laø khoâng giuùp ta tìm ra loái thoaùt. Moät caùch
coù veœ nghòch lyù chæ nhöõng yù kieán khi môùi phaùt bieåu ñaõ gaëp
choáng ñoái gay gaét môùi coù theå laø giaœi ñaùp cho tình theá.
Chuùng ta ñaõ noùi thay ñoåi vaên hoùa raát khoù vaø raát laâu.
Nhöng trong thôøi ñaïi naøy tö töôœng coù theå truyeàn baù raát nhanh
choùng. Vaœ laïi taâm lyù vaø vaên hoùa Vieät Nam cuõng ñaõ thay ñoåi.
Caùch ñoùn nhaän cuoán Toå Quoác AÊn Naên laø moät baèng chöùng.

Baûn in laàn thöù hai naøy ñeå taëng naêm ngöôøi. Boán ngöôøi coøn
soáng, moät ngöôøi ñaõ cheát.
Phaïm Queá Döông laø ñaïi taù veà höu cuûa quaân ñoäi coäng saûn,
ñoàng thôøi cuõng laø moät söû gia vaø moät nhaø baùo. Toâi chöa ñöôïc
gaëp maët oâng laàn naøo. Chuùng toâi chæ noùi chuyeän qua ñieän thoaïi,
nhöng khoâng hieåu taïi sao chuùng toâi laïi coù theå thaân nhau ñeán
theá. Phaïm Queá Döông goïi toâi laø "chuù" vaø coi toâi nhö moät ngöôøi
XXVIII

em vaø toâi cuõng goïi oâng baèng "anh" theo nghóa gia ñình. Tuy chæ
mang quaân haøm ñaïi taù - nhöõng ngöôøi thaúng thaén thöôøng khoù
ñöôïc thaêng thöôûng- nhöng Phaïm Queá Döông ñaõ giöõ nhieàu
chöùc vuï quan troïng chæ daønh cho caáp töôùng vaø coù uy tín hôn
phaàn ñoâng töôùng lónh taïi Vieät Nam. OÂng xöùng ñaùng vôùi uy tín
naøy vì oâng vöøa duõng caûm vöøa cao thöôïng laïi nhieàu kieán thöùc
vaø ñaày quyeát taâm. OÂng ñaõ laø linh hoàn cuûa phong traøo daân chuû
trong nöôùc töø naêm 2000, ñaõ laø saùng laäp vieân vaø phaùt ngoân vieân
cuûa toå chöùc daân chuû coâng khai ñaàu tieân taïi Vieät Nam sau 1975.
Phaïm Queá Döông ñaõ muoán vieát töïa cho aán baûn naøy, nhöng oâng
ñaõ bò baét giam töø ngaøy 28-12-2002, tröôùc khi vieát xong.
Leâ Chí Quang, Phaïm Hoàng Sôn vaø Nguyeãn Vuõ Bình laø
nhöõng trí thöùc treû ôû löùa tuoåi 30 khi Toå Quoác AÊn Naên xuaát baûn
laàn ñaàu. Hoï laø nhöõng thanh nieân sinh ra vaø lôùn leân trong cheá
ñoä coäng saûn, vaø may maén hôn ña soá trong theá heä cuûa hoï, ñaõ khaù
thaønh coâng. Leâ Chí Quang ñaõ ñi du hoïc Tieäp veà kyõ thuaät vaø toát
nghieäp luaät taïi Vieät Nam, Phaïm Hoàng Sôn laø baùc só y khoa, thaïc
só quaûn trò vaø giaùm ñoác coâng ty, Nguyeãn Vuõ Bình toát nghieäp
kinh teá vaø laøm vieäc cho Taïp Chí Coäng Saûn. Caû ba ñeàu laø nhöõng
thanh nieân öu tuù vôùi moät töông lai ñaày höùa heïn, nhöng hoï naëng
loøng vôùi ñaát nöôùc vaø ñaõ ôû tuø vì lyù do ñoù. Toå Quoác AÊn Naên ñaõ
coù ít nhieàu taùc duïng treân caùch suy nghó vaø haønh ñoäng cuûa hoï.
Hoï ñang traû giaù ñaét cho ñaát nöôùc vaø cho söï thuï ñoäng cuûa moät
theá heä maø hoï muoán thöùc tænh vaø ñoäng vieân.
Ñaëng Phuùc Lai (1934-2003) hoïc saép xong cöû nhaân toaùn
taïi Haø Noäi khi hieäp ñònh Geneøve chia ñoâi ñaát nöôùc naêm 1954.
OÂng choïn ôû laïi mieàn Baéc vì caûm tình vôùi ñaûng coäng saûn vaø laõnh
tuï Hoà Chí Minh, nhöng ñaõ nhanh choùng nhaän ra laø trong cheá ñoä
coäng saûn khoâng coù choã ñöùng cho nhöõng trí thöùc coù suy tö ñoäc
laäp nhö oâng. Ñaùng tieác laø luùc ñoù chuyeán taàu cuoái cuøng chôû
ngöôøi di cö vaøo Nam ñaõ rôøi caûng Haûi Phoøng, vaø oâng keït laïi.
Ngöôøi ta caùo buoäc oâng laø khoâng tích cöïc xaây döïng chuû nghóa
xaõ hoäi, ngöôøi ta haïch saùch oâng taïi sao khoâng laáy vôï, vì baát maõn
vôùi cheá ñoä hay vì ñang aâm möu gì ? Lyù do naøo cuõng toát ñeå moät
cheá ñoä baïo ngöôïc trieät haï moät trí thöùc vaø oâng bò ñöa ñi caûi taïo,
 XXIX

thöïc teá laø ñi tuø, 13 naêm. Trong gaàn moät nöûa theá kyû Ñaëng Phuùc
Lai chæ coøn moät thuù vui laø nghieân cöùu veà toaùn vaø trieát trong coâ
ñôn vaø oâng ñaõ daønh toaøn thôøi giôø cho hai moân naøy. Ñaàu naêm
2001 oâng ñoïc Toå Quoác AÊn Naên vaø ñaõ boû ra saùu thaùng ñeå vieát
moät ñoùng goùp daøi baèng moät cuoán saùch. OÂng cuõng ñaõ tích cöïc
giôùi thieäu vaø phoå bieán Toå Quoác AÊn Naên trong giôùi trí thöùc Haø
Noäi. Ñaëng Phuùc Lai ñöôïc pheùp xuaát ngoaïi sang Phaùp trò beänh
ung thö thaùng 7-2002, nhöng ñaõ quaù treã vaø oâng töø traàn taïi Paris
ñaàu naêm 2003. Trong saùu thaùng cuoái ñôøi, oâng laø baïn taâm giao
cuûa toâi. Ngaøy muøng 2 Teát Quí Muøi toâi buøi nguøi nhìn oâng laàn
cuoái tröôùc khi khaâm lieäm, treân neùt maët an nhieân cuûa oâng khoâng
heà coù veû giaän hôøn naøo cuûa nguôøi taøi hoa baïc meänh. Ñaëng Phuùc
Lai laø moät nhaø baùc hoïc chaân chính vaø moät ñoái töôïng ngöôõng
moä cho soá ít ngöôøi may maén quen bieát oâng. OÂng laø moät trong
nhöõng con ngöôøi loãi laïc ñaõ khoâng may sinh ra laøm ngöôøi Vieät
Nam. Coù leõ vì theá maø oâng raát thích caùi teân Toå Quoác AÊn Naên cuûa
cuoán saùch naøy.
Laàn taùi baûn naøy vaãn do Nguyeãn Vaên Huy thöïc hieän,
Nghieâm Vaên Thaïch ñaõ ñoïc laïi, söûa chöõa vaø goùp yù. Taùc giaû xin
thaønh thöïc caûm taï.

Paris, thaùng 6-2004.

TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 1

PHAÀN MOÄT

Ñaát nöôùc vaø con ngöôøi

2 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 3

Sôn haø gaám voùc

Toâi coøn nhôù moät baøi thô hoïc thuoäc loøng luùc ôœ lôùp Nhaát tieåu
hoïc, khoâng bieát cuœa taùc giaœ naøo :
Treân daœi ñaát chaïy ven bôø bieån caœ
Döôùi trôøi Ñoâng Nam AÙ raïng maøu xanh
Moät gioáng ngöôøi nhoœ beù nhöng tinh anh
Ñaõ xaây ñaép moät sôn haø gaám voùc...
Trong trí oùc non yeáu cuœa toâi, nöôùc Vieät Nam ta roäng raõi vaø
phì nhieâu, ngöôøi Taøu chen chuùc nhau phaœi di daân sang nöôùc ta laäp
nghieäp. Ñaát nöôùc ta, theo nhöõng baøi hoïc ñaàu ñôøi cuœa toâi vaø ñöôïc
nuoâi döôõng cho ñeán tuoåi thanh nieân, ñaày taøi nguyeân phong phuù.
Nöôùc ta ñaày höùa heïn vaø coù moät töông lai voâ cuøng xaùn laïn.
YÙ nghó ñaát nöôùc ta coù taøi nguyeân thieân nhieân voâ cuøng phong
phuù laø yù nghó raát lan traøn. Toâi ñaõ gaëp khoâng bieát bao nhieâu ngöôøi
quaœ quyeát nhö vaäy. Sau 30-4-1975, trong traïi caœi taïo, toâi ñöôïc nghe
raát nhieàu só quan, coâng chöùc cuœa mieàn Nam cuõ leân aùn ñeá quoác Myõ
laø ñaõ tôùi Vieät Nam ñeå cöôùp boùc taøi nguyeân. Moät anh cöïu trung uùy
vaø toát nghieäp vaên khoa coøn phaùt bieåu raèng sôœ dó ñeá quoác Myõ laäp
caên cöù Khe Sanh laø vì ôœ ñaáy coù moät moœ uranium lôùn. Moät coâng chöùc
khaùc noùi raèng Myõ ñeán Vieät Nam, haát Phaùp ra laø vì nhöõng gieáng daàu
khoång loà cuœa Vieät Nam. Coù anh coøn noùi caùc gieáng daàu cuœa Vieät
Nam, so vôùi caùc gieáng daàu ôœ Trung Ñoâng nhö con voi so vôùi con
tem. Anh ta khoâng giaœi thích taïi sao Myõ laïi ruùt lui, boœ rôi nhöõng
gieáng daàu khoång loà ñoù.
Dó nhieân hoï phaùt bieåu vì hoaøn caœnh. Hoï thua traän, hoï vaøo tuø,
hoï phaœi maït saùt cheá ñoä Vieät Nam Coäng Hoøa vaø ñeá quoác Myõ ñeå
mong ñöôïc khoan hoàng. Nhöng nhöõng ñieàu hoï noùi veà taøi nguyeân
ñaát nöôùc laø thaønh thöïc. Hoï tin nhö theá. Toâi hoœi anh só quan ñaõ noùi
veà moœ uranium ôœ Khe Sanh thì anh ta khoâng coù moät döõ kieän naøo
cuï theå caœ, nhöng anh ta tin nhö theá vaø tin chaéc nhö ñinh ñoùng coät.
Khoâng hieåu vì lyù do naøo maø haàu heát moïi ngöôøi Vieät Nam
ñeàu coù nieàm tin sai laàm raèng ñaát nöôùc Vieät Nam bao la, taøi nguyeân
cuœa Vieät Nam voâ taän. Cuoán Ñòa Lyù Kinh Teá Vieät Nam (Vaên Trai,
4 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chuœ nhieäm boä moân Ñòa Lyù Kinh Teá Tröôøng Ñaïi Hoïc Kinh Teá
Thaønh Phoá Hoà Chí Minh, xuaát baœn laàn thöù 4 naêm 1990) khaúng ñònh:
"Caùc taøi nguyeân quaëng moœ ôœ nöôùc ta coù nhieàu loaïi tröõ löôïng lôùn,
chaát löôïng cao, deã khai thaùc, baœo ñaœm phaùt trieån coâng nghieäp trong
nöôùc laâu daøi vaø maïnh meõ, ñoàng thôøi coøn coù theå xuaát khaåu nöõa".
Nieàm tin ôœ taøi nguyeân to lôùn cuœa ñaát nöôùc raát thöôøng gaëp trong
nhieàu baøi vieát, baøi noùi vaø taùc phaåm cuœa caùc taùc giaœ thuoäc moïi
khuynh höôùng chính trò. Nieàm tin naøy taïo ra moät söï yeân taâm tai haïi.
Hình nhö moïi ngöôøi Vieät Nam ñeàu tin raèng ñaát nöôùc mình theá naøo
roài cuõng seõ phuù cöôøng, do ñoù maø maát ñi söï lo laéng caàn thieát ñeå giöõ
gìn ñaát nöôùc vaø xaây döïng töông lai. Vaø cuõng vì theá maø coù taâm lyù
phaù hoaïi vaø voâ traùch nhieäm.
Söï yeân taâm naøy khoâng nhöõng chæ tai haïi maø coøn laøm cheát
ngöôøi. Ñoù laø taâm lyù ngöï trò trong ñaàu oùc nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo ñaœng
coäng saœn. Naêm 1945 hoï thöïc hieän chính saùch tieâu thoå khaùng chieán,
hoï ñaäp phaù taát caœ caùc thaønh phoá, ñöôøng boä, ñöôøng saét. Trong chieán
tranh hoï khoâng bao giôø löôõng löï khi phaù hoaïi baát cöù moät coâng trình
naøo. Moät baøi "tình ca yeâu nöôùc" cuœa ngöôøi coäng saœn coù hai caâu :
Em ñi phaù loä Ñoâng Döông,
Anh veà ñaùnh boát Myõ Löông, Ñoâng Haø.
[Ñaùnh boát coù nghóa laø ñaùnh ñoàn. Treœ em thöôøng haùt sai thaønh
ñaùnh ñoát].
Thô moäng quaù ! Coøn oâng Hoà Chí Minh ? OÂng phaùt bieåu quyeát
taâm chinh phuïc mieàn Nam nhö sau : "Ñaát nöôùc Vieät Nam laø moät,
daân toäc Vieät Nam laø moät, soâng coù theå caïn, nuùi coù theå moøn nhöng
chaân lyù aáy khoâng theå naøo thay ñoåi". Gheâ gôùm khoâng ! Saün saøng chaáp
nhaän chieán tranh ñeán soâng caïn, nuùi moøn, khoâng lyù gì ñeán söï taøn phaù
maø ñaát nöôùc coù theå phaœi chòu ñöïng. Moät laàn khaùc oâng tuyeân boá raèng
ñeá quoác Myõ coù theå gia taêng neùm bom taïi Baéc Vieät, coù theå phaù hoaïi
ñöôøng saù, hay tieâu huœy nhieàu thaønh phoá nhöng seõ khoâng bao giôø
laøm cho ñaœng coäng saœn Vieät Nam nhuït yù chí ñaáu tranh.
Ñoäc giaœ ñöøng voäi nghó raèng toâi ñang choáng coäng vaø keå toäi
ngöôøi coäng saœn. Toâi nghó raèng trong thaâm taâm khoâng nhieàu thì ít ai
cuõng yeâu nöôùc, vaø ngöôøi coäng saœn cuõng theá. Coù leõ sai laàm cô baœn
laø chuùng ta khoâng ñaùnh giaù ñuùng tieàm naêng cuœa ñaát nöôùc vaø möùc
Sôn haø gaám voùc 5

ñoä chòu ñöïng toái ña cuœa noù. Chuùng ta nghó raèng nöôùc ta coù tieàm
naêng voâ taän vaø vì theá coù bò ñaäp phaù cuõng khoâng sao.
Neáu ngöôïc laïi ta yù thöùc raèng ñaát nöôùc ta nhoœ beù chaät heïp, taøi
nguyeân cuœa ta ít oœi, coù leõ ta seõ haønh xöœ raát khaùc. Ta seõ quí töøng con
ñöôøng nhoœ, töøng caây caàu, töøng daõy phoá, töøng caên nhaø. Chuùng ta seõ
traùnh ñöôïc nhöõng phí phaïm vaø nhöõng cuoäc chieán tranh laøm cheát
haøng trieäu ngöôøi vaø taøn phaù ñaát nöôùc.

Maø söï thöïc ta coù gì ñaâu ?

Moœ quan troïng nhaát trong ñaát lieàn cuœa ta laø than ñaù anthracite
vôùi tröõ löôïng 6 tyœ taán. Saœn löôïng haøng naêm laø 8 trieäu taán, neáu khai
thaùc toái ña coù theå ñaït tôùi 20 trieäu taán. Coù neân khai thaùc toái ña hay
khoâng laïi laø moät vaán ñeà khaùc. Nhöng ngay caœ nhö theá saœn löôïng
than ñaù cuœa ta cuõng chæ baèng ba phaàn ngaøn saœn löôïng haøng naêm cuœa
theá giôùi, thua xa Cao Ly (77 trieäu taán), Ba Lan (150 trieäu taán), Ñöùc
(77 trieäu taán), Anh (93 trieäu taán). Ñoù chæ laø ñeå keå moät vaøi nöôùc coù
dieän tích töông ñöông hay nhoœ hôn nöôùc ta. Vaø taát caœ nhöõng nöôùc
naøy coøn nhieàu taøi nguyeân phong phuù khaùc maø ta khoâng coù.
Moœ saét cuœa ta, ñöôïc keå nhö moät taøi nguyeân lôùn, chæ coù tröõ
löôïng toång coäng 540 trieäu taán - nghóa laø raát khieâm nhöôøng, töông
ñöông vôùi saùu thaùng saœn xuaát treân theá giôùi -, ñaõ theá laïi phaân taùn ra
treân 200 moœ, cho neân khoâng theå khai thaùc qui moâ ñöôïc.
Caùc moœ khaùc cuœa ta ñeàu khoâng ñaùng keå. Thí duï nhö nickel,
moät trong nhöõng taøi nguyeân ñöôïc coi laø quan troïng cuœa ta chæ coù
moät tröõ löôïng toång coäng cho caùc moœ laø 3 trieäu taán, nhöng phaàn lôùn
laïi pha laãn trong chrome, ôœ Coâ Ñònh (Thanh Hoùa), töông ñöông vôùi
moät naêm saœn xuaát cuœa hoøn ñaœo nhoœ xíu Nouvelle Caleùdonie.
Ngoaøi ra ta coù hai moœ khaùc coù trieån voïng khaù laø moœ chrome
ôœ Thanh Hoùa (tröõ löôïng 21 trieäu taán) vaø moœ apathite ôœ Laøo Cai (tröõ
löôïng coâng nghieäp 135 trieäu taán).
Töø vaøi naêm gaàn ñaây, Vieät Nam troâng ñôïi raát nhieàu vaøo daàu
khí. Nhöng ñaây cuõng chæ coù theå laø moät hy voïng raát khieâm nhöôøng.
Tröõ löôïng cuœa ta, theo nhöõng öôùc ñoaùn laïc quan, khoâng bao nhieâu,
chæ vaøo khoaœng 400 trieäu taán (theá giôùi : 400 tyœ taán). Saœn löôïng daàu
löœa hôïp lyù cuœa ta sau naøy chæ coù theå ñaït tôùi möùc toái ña 15 trieäu taán
6 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

moãi naêm, nghóa laø töông ñöông vôùi moät tuaàn leã saœn xuaát cuœa Myõ,
hoaëc Nga, hoaëc Saudi Arabia, tröø khi ta aùp duïng chính saùch aên xoåi
ôœ thì, khai thaùc cho heát thöïc nhanh choùng vaø baát chaáp töông lai.
Trong tröôøng hôïp naøy nhöõng ñaàu tö thieát bò vaøo daàu löœa seõ thaønh
voâ duïng sau moät thôøi gian ngaén. Maët khaùc, nhu caàu naêng löôïng cuœa
ta seõ taêng leân mau choùng (ít ra ta phaœi hy voïng nhö vaäy) cuøng vôùi
ñaø phaùt trieån, vaø caùc moœ daàu chæ giuùp ta giaœm nheï hoùa ñôn daàu nhaäp
caœng maø thoâi.
Khí ñoát, hy voïng môùi cuœa Vieät Nam cuõng vaäy, vôùi moät tröõ
löôïng 100 tyœ meùt khoái (hy voïng raèng ta coøn tìm ñöôïc theâm), 1% cuœa
tröõ löôïng trong vuøng vaø 7 phaàn möôøi ngaøn (7/10.000) tröõ löôïng theá
giôùi, ta cuõng chæ coù theå hy voïng bôùt ñi phaàn khí ñoát phaœi mua vaøo
maø thoâi.
Neáu caàn moät con soá noùi leân söï ngheøo naøn veà taøi nguyeân
thieân nhieân cuœa ta thì ñoù laø con soá 13. Hieän nay, naêm 2000 chuùng
ta ñöùng haøng thöù 13 treân theá giôùi veà daân soá vôùi 78 trieäu ngöôøi, neáu
khoâng kieåm soaùt ñöôïc ñaø gia taêng thì ñeán ñaàu theá kyœ 21 chuùng ta
seõ qua maët Ñöùc (80 trieäu daân) ñeå leân haøng thöù 12, nhöng ta khoâng
ñöùng trong soá 13 nöôùc ñaàu, maø cuõng khoâng ñöùng trong soá 30 nöôùc
ñaàu, veà moät taøi nguyeân naøo caœ.
Taøi nguyeân ñaõ giôùi haïn nhö theá hieän nay chuùng ta laïi raát
ngheøo, raát laïc haäu, raát thua keùm. Lieäu chuùng ta coù moät töông lai
naøo khoâng ? Vaø neáu muoán coù thì phaœi laøm theá naøo ? Haõy khoan traœ
lôøi nhöõng caâu hoœi ñoù. Nhöng ngay taïi ñaây ta coù theå noùi raèng yù thöùc
ñöôïc hoaøn caœnh khoù khaên cuœa mình töï noù cuõng ñaõ laø moät haønh trang
quí baùu, bôœi vì noù cho ta moät caùch öùng xöœ ñuùng ñaén, noù ñem laïi cho
ta moät thaùi ñoä lo laéng vaø thaän troïng trong vieäc döïng nöôùc, noù giuùp
ta yù thöùc ñöôïc söï caàn thieát cuœa coá gaéng.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 7

Raát ñöôïm höông vaø roän tieáng chim

Khoâng bieát oâng Toá Höõu coù phaœi laø nhaø thô theo ñuùng nghóa
cuœa moät nhaø thô khoâng. Nhöng oâng coù taøi laøm thô, hieåu theo nghóa
nhöõng caâu ngaén coù vaàn ôœ cuoái, vaø taøi laøm thô ñaõ goùp phaàn quyeát
ñònh ñöa oâng leân gaàn tôùi toät ñænh cuœa danh voïng vaø quyeàn löïc. OÂng
bieát duøng nhöõng hình aœnh raát ñeïp vaø giaœn dò ngay caœ khi ñeå dieãn
taœ nhöõng tình caœm giaœ taïo vôùi nhöõng muïc ñích raát thöïc tieãn. Nhö
khi oâng duøng hình aœnh ñöùa beù taäp noùi ñeå ca tuïng Stalin, hay khi oâng
duøng hình aœnh moät ngöôøi con aân caàn naém tay cha ñeå nònh Hoà Chí
Minh. Baøi thô "Töø aáy" cuœa oâng ñöôïc ngöôøi coäng saœn ca tuïng nhö
moät baøi thô hay. Noù baét ñaàu nhö sau :
Töø aáy trong toâi böøng naéng haï
Maët trôøi chaân lyù chieáu qua tim
Hoàn toâi laø moät vöôøn xanh laù
Raát ñöôïm höông vaø roän tieáng chim.
Qua nhöõng caâu thô naøy, oâng Toá Höõu muoán dieãn taœ noãi haân
hoan cuœa oâng khi tìm ra chaân lyù Maùc-Leânin vaø daán thaân tranh ñaáu
trong Ñaœng Coäng Saœn Vieät Nam. Coøn gì ñeïp baèng maøu xanh cuœa
laù vaø tieáng hoùt cuœa chim ?
OÂng Toá Höõu ñaõ tranh ñaáu vaø ñaõ thaønh coâng. Lyù töôœng cuœa
oâng ñaõ ñaït ñöôïc. Con ñöôøng thaéng lôïi cuœa ñaœng oâng ñaõ ñi qua haøng
trieäu xaùc cheát. Ñeå ñi ñeán keát quaœ naøo ?

Trong muøa heø 1992, moät ngöôøi baïn Phaùp, sau chuyeán ñi
coâng taùc moät thaùng taïi Vieät Nam, keå cho toâi nghe laø anh ta thöôøng
thöùc daäy sôùm vì sai bieät giôø giaác. Anh ta noùi khu anh ta ôœ khoâng coù
chôï vì naèm ngoaøi thaønh phoá vaø buoåi saùng im laëng moät caùch laï
thöôøng vì hoaøn toaøn khoâng coù moät tieáng chim.
Anh ta coù nhieàu chuyeän quan troïng hôn ñeå noùi cho toâi nghe
vaø toâi cuõng coù nhieàu chuyeän ñeå hoœi anh ta ; nhöõng soá lieäu, nhöõng
cuoäc gaëp gôõ, nhöõng nhaân vaät ñaõ tieáp xuùc, nhaän ñònh, caœm töôœng v.v.
Vaø toâi khoâng löu yù tôùi chi tieát naøy.
8 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Ít laâu sau, laïi moät ngöôøi baïn khaùc, hay ñi veà Vieät Nam, keå
cho toâi nghe chuyeän qua baéc Myõ Thuaän. Toâi thình lình nhôù tôùi
nhöõng quaùn baùn chim nöôùng vaø hoœi anh ta coù aên chim nöôùng ôœ ñoù
khoâng. Anh ta traœ lôøi raèng coù, nhöng ñoù chæ laø gaø con môùi nôœ ñöôïc
ñem chieân thay cho chim chöù chim khoâng coøn nöõa. Toâi baét ñaàu löu
yù tôùi ñaøn chim Vieät Nam.
Trong muøa heø 1993, nhieàu anh em trong nhoùm Thoâng Luaän
veà thaêm nhaø. Toâi daën moïi ngöôøi ñeå yù xem Vieät Nam coøn nhieàu
chim khoâng. Hoï ñeàu thuaät laïi nhö nhau, vaø ñieàu hoï noùi laøm toâi söœng
soát : Vieät Nam khoâng coøn chim ! Chæ coù moät ngöôøi baïn ñi töø Nam
ra Baéc môùi thaáy moät con chim ôœ Vònh Haï Long, anh ta voäi vaõ laáy
maùy hình ra chuïp aœnh con chim aáy ñem veà cho toâi.
Caø Mau tröôùc ñaây coù moät röøng coø lôùn, coù raát nhieàu loaïi coø,
nhieàu ñeán noãi coù nhöõng ngöôøi chuyeân ñi vaøo röøng löôïm tröùng coø
vaø moãi ngaøy löôïm ñöôïc caœ roå ñem ra chôï baùn. Toâi daën moät ngöôøi
baïn nhôù vieáng khu röøng coø ñoù vaø anh ta cho toâi hay khu röøng coø chæ
coøn raát ít coø, ít moät caùch khoâng ñaùng keå.
Theá laø cuoäc caùch maïng cuœa oâng Toá Höõu thaønh coâng vaø Vieät
Nam heát chim.

Coøn maøu xanh cuœa laù ?

Nhöõng ngöôøi qua laïi Vieät Nam ñeàu ñoàng yù. Röøng bò phaù hoaïi
thaúng tay. Cho tôùi naêm 1993, haøng ngaøn coâng ty thi nhau ñoán caây
laáy goã xuaát khaåu. Haøng traêm ngaøn gia ñình soáng baèng ngheà phaù
röøng laáy cuœi ñem baùn cho haøng trieäu gia ñình caàn chaát ñoát. Chæ tôùi
giöõa naêm 1993, nhaø nöôùc môùi ra leänh caám xuaát caœng goã, vaø môùi
baét ñaàu coù moät coá gaéng raát hình thöùc ñeå troàng laïi röøng, nhöng röøng
vaãn tieáp tuïc bò phaù nhanh choùng. Nhaø nöôùc coäng saœn cuõng khoâng
giaáu gieám vieäc naøy, vaø nhieàu baùo chí ñaõ leân tieáng baùo ñoäng. Nhöng
coøn gì ñeå baùo ñoäng ? Nhöõng con soá ñaõ thöïc kinh khuœng : 3/4 röøng
Vieät Nam ñaõ bò phaù, chæ rieâng trong 20 naêm töø 1975 ñeán 1995, keå
töø ngaøy ñaát nöôùc thoáng nhaát hôn moät nöœa dieän tích röøng treân toaøn
quoác bò phaù huœy. Muøa heø 1999, toâi laïi ñöôïc ñoïc moät nguoàn tin cuœa
nhaø nöôùc theo ñoù thì khoaœng 1/3 dieän tích röøng ñaõ bò phaù töø naêm
naêm qua. Röøng Vieät Nam coøn laïi bao nhieâu coù leõ khoâng ai bieát
Raát ñöôïm höông vaø roän tieáng chim 9

ñöôïc moät caùch chính xaùc, nhöng toâi nghó söï thöïc coù leõ coøn bi ñaùt
hôn caùc con soá.
Baùo chí theá giôùi ñaõ noùi tôùi raát nhieàu, vaø chính quyeàn coøn noùi
nhieàu hôn, veà nhöõng taøn phaù gaây ra cho röøng vì nhöõng thaœm bom
B52 vaø nhaát laø chaát ñoäc maøu da cam cuœa Myõ. Ñieàu ñoù ñuùng, vaø
röøng caây Vieät Nam ñaõ bò thieät haïi raát nhieàu. Nhöng khoâng thaám
vaøo ñaâu so vôùi nhöõng taøn phaù cuœa 25 naêm quaœn lyù ñaát nöôùc baát chaáp
moâi sinh !
Ngöôøi ta cöù töôœng ñaát nöôùc Vieät Nam voâ taän, thieân nhieân
Vieät Nam voâ taän neân cöù thaúng tay taøn phaù.
Voâ lyù nhaát laø vieäc cho pheùp xuaát caœng goã cho tôùi vaøi naêm gaàn
ñaây, cuõng voâ lyù vaø ñaàn ñoän nhö vieäc xuaát khaåu kim loaïi pheá thaœi
tröôùc ñaây vôùi giaù reœ maït, roài baây giôø phaœi mua laïi vôùi giaù ñaét gaáp
maáy chuïc laàn. Vieät Nam chöa bao giôø dö goã caœ. Chuùng ta coù goã ñeå
xuaát khaåu chæ vì chuùng ta quaù ngheøo. Khoâng caàn noùi tôùi mieàn Baéc
vaø mieàn Trung, nôi cuoäc soáng noâng thoân chæ laø moät söï ñaøy ñoïa vaø
ôœ ñoù chaúng laøm gì coù chuyeän saém baøn gheá, giöôøng goã, tuœ goã. Toâi
ñaõ ñi qua caùc tænh mieàn Taây Nam phaàn truø phuù, ôœ ñoù haàu nhö taát
caœ caùc caên nhaø ñoàng queâ ñeàu döïng leân baèng tre, vaø moãi gia ñình
chæ coù moät hai chieác giöôøng baèng goã ; baøn gheá haàu nhö khoâng coù.
Khi möùc soáng ñaõ taêng leân, vaø phaœi hy voïng laø möùc soáng seõ taêng leân,
chuùng ta seõ phaœi nhaäp caœng moät soá löôïng goã lôùn.
Ñaát nöôùc ta ñaõ chaät heïp, ñaõ khoâng coù taøi nguyeân thieân nhieân,
coøn bò phaù huœy vaø trôœ thaønh caèn coãi. Khoâng coøn röøng xanh vaø baët
tieáng chim !
Ngaøy xöa, Nguyeãn Traõi keå toäi quaân Minh taøn phaù nöôùc ta :
"Taøn haïi caœ coân truøng thaœo moäc". Quaân Minh khoâng phaœi laø ngöôøi
Vieät Nam vaø vì theá coù theå khoâng quí troïng thieân nhieân Vieät Nam.
Ngaøy nay chính ngöôøi Vieät Nam taøn phaù ñaát nöôùc Vieät Nam.
Khi ñaát nöôùc Vieät Nam ñaõ bò taøn phaù ñeán noãi khoâng coøn sinh
soáng ñöôïc nöõa thì cuõng khoâng coøn gì ñeå noùi vaø laøm nöõa.
Toâi ñaõ coù dòp gheù thaêm nöôùc Tunisie. Quoác gia beù nhoœ naøy
ñang bò thieân nhieân tieâu dieät töø töø. Sa maïc ngaøy caøng laán leân töø
mieàn Nam, nöôùc Tunisie ñaõ nhoœ laïi caøng nhoœ laïi. Söï thieáu thoán
thaœo moäc ñang laøm thay ñoåi caœ thôøi tieát. Möa ñoå aøo xuoáng trong
10 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

voøng 10 ngaøy moãi naêm, roài sau ñoù laø haïn haùn. Nhöõng con soâng
trung bình chæ coù nöôùc moät hai ngaøy moãi naêm, nhöõng ngaøy coøn laïi
chuùng ñeå trô loøng soâng nöùt neœ. Caœ moät coá gaéng vó ñaïi vaø tuyeät voïng
ñöôïc tung ra ñeå troàng caây ngaên chaën söï gaäm nhaám cuœa sa maïc.
Nhöng ñoù laø moät thieân tai. Ԍ Vieät Nam tai hoïa do con ngöôøi vaø do
ngöôøi Vieät Nam. Tuy vaäy Tunisie vaãn coøn chim, maét toâi ñaõ nhìn
thaáy nhieàu ñaøn chim.
Vieät Nam khoâng coøn chim.

Chuù thích cho laàn taùi baûn (2004)

Moät caùch khoâng ngôø, ñoaïn vaên treân ñaây ñaõ gaây khaù nhieàu
chuù yù vaø baøn caõi. Moät giaùo sö ñaïi hoïc Haø Noäi nhaén qua pheâ bình
taùc giaû Toå Quoác AÊn Naên laø quaù khích. OÂng baûo ñaûm nhaän ñònh Vieät
Nam khoâng coøn chim laø sai, baèng côù laø ngay taïi laøng oâng, beân caïnh
Hoà Taây, ñaõ coù moät ñoâi chim ñeán laøm toå vaø oâng ñaõ quay phim.
Nhieàu ngöôøi môùi veà thaêm Vieät Nam cuõng thuaät laïi ñaõ nhìn thaáy
chim, duø raát ít. Trong moät baøi vieát gaàn ñaây veà Toå Quoác AÊn Naên,
Nguyeãn Vuõ Bình baùo tin möøng : caân baèng sinh thaùi ñaõ phaàn naøo
ñöôïc phuïc hoài, ñaõ coù nhöõng ñaøn chim naêm, baûy con.
Boû qua söï kieän nhöõng nhaän xeùt treân ñaây ñaõ ñöôïc moät soá
ngöôøi söû duïng ñeå baøi xích cuoán saùch, taùc giaû phaân vaân giöõa hai caûm
nghó : moät nieàm vui vaø moät söï lo aâu. Vui vì moâi tröôøng ñaõ khaù hôn,
nhöng lo aâu vì öu tö veà moâi tröôøng cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta coøn ít
quaù. Chuùng ta deã tính quaù. Khoâng theå haøi loøng vôùi vaøi ñaøn chim
naêm, baûy con. Chuùng ta caàn vaøi traêm trieäu chim treân ñaát nöôùc.
Chuùng ta caàn chim laém. Chim caàn cho moâi tröôøng nhöng
cuõng caàn cho con ngöôøi. Tieáng chim laøm cho cuoäc ñôøi vui, taâm hoàn
saïch ra vaø dòu laïi. Caùnh chim bay laø hình aûnh thoâi thuùc cuûa töï do,
cuûa söï vöôït thoaùt. Chim khieán con ngöôøi trôû thaønh hieàn hoøa vaø cao
thöôïng.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 11

Sôn xuyeân chi cöông vöïc kyù thuø

Nguyeãn Traõi (1380-1442) môœ ñaàu baøi Bình Ngoâ Ñaïi Caùo nhö
sau :
Nhaân nghóa chi cöœ yeáu taïi an daân,
Ñieáu phaït vi sö maïc tieân khöœ baïo.
Duy ngaõ Ñaïi Vieät chi quoác,
Thöïc vi vaên hieán chi bang,
Sôn xuyeân chi cöông vöïc kyù thuø,
Baéc Nam chi phong tuïc dieäc dò.
Trong Vieät Nam Söœ Löôïc, hoïc giaœ Traàn Troïng Kim cung caáp
moät baœn dòch maø nhieàu ngöôøi noùi laø cuœa cuï Buøi Kyœ : "Vieäc nhaân
nghóa coát ôœ yeân daân, quaân ñieáu phaït chæ vì khöœ baïo. Nhö nöôùc Vieät
ta töø tröôùc, voán xöng neàn vaên hieán ñaõ laâu. Sôn haø cöông vöïc ñaõ chia,
phong tuïc Baéc Nam cuõng khaùc".

Bình Ngoâ Ñaïi Caùo laø moät aùng vaên baát huœ, lôøi leõ huøng traùng
maø yù kieán cuõng raát saâu saéc. Ñöôïc saùng taùc vaøo naêm 1427 khi nöôùc
ta vöøa giaønh laïi ñöôïc ñoäc laäp töø tay quaân Minh, Bình Ngoâ Ñaïi Caùo
coù giaù trò cuœa moät baœn tuyeân ngoân ñoäc laäp. Noù xaùc nhaän vaên taøi xuaát
chuùng vaø yù thöùc chính trò phi thöôøng cuœa Nguyeãn Traõi, moät trong
nhöõng anh huøng kieät xuaát nhaát trong suoát doøng lòch söœ cuœa nöôùc ta.
Haàu heát moïi ngöôøi Vieät Nam ñeàu chæ bieát ñeán Bình Ngoâ Ñaïi
Caùo qua baœn dòch cuœa Traàn Troïng Kim (hay Buøi Kyœ ?). Baœn dòch
ñoù cuõng laø moät tuyeät taùc. Tuy nhieân, phuø hôïp vôùi vaên phong cuœa
thôøi caùc cuï Traàn Troïng Kim vaø Buøi Kyœ, noù chuù troïng ñeán lôøi vaên
vaø aâm höôœng nhieàu hôn laø yù, vaø dòch giaœ ñaõ boœ qua moät chi tieát coù
taàm quan troïng raát lôùn trong söï toàn taïi cuœa ñaát nöôùc ta maø Nguyeãn
Traõi coù theå ñaõ muoán neâu ra. "Sôn xuyeân chi cöông vöïc kyù thuø" ñöôïc
dòch laø "Sôn haø cöông vöïc ñaõ chia" thay vì "nuùi soâng bôø coõi rieâng
bieät" hay "laõnh thoå coù nuùi ngaên chia". Cuïm töø "sôn xuyeân", coù
nghóa laø nuùi soâng nhöng cuõng coù theå coù nghóa laø caùch nuùi. Nguyeãn
Traõi coù theå ñaõ muoán nhaán maïnh söï kieän Vieät Nam vaø Trung Quoác
caùch nhau moät daõy nuùi. Caâu môœ ñaàu cuœa Bình Ngoâ Ñaïi Caùo coù theå
12 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

dòch saùt nghóa hôn nhö sau :

"Chính trò chuœ yeáu möu tìm hoøa bình, chieán tranh chæ laø ñeå khöœ
tröø baïo ngöôïc. Nöôùc Vieät Nam laø moät nöôùc vaên hieán, laõnh thoå ta vaø
Trung Quoác coù nuùi ngaên chia, phong tuïc Baéc Nam cuõng khaùc
nhau...".

Nhöng duø Nguyeãn Traõi chuû yù noùi theá naøo ñi nöõa thì "vaùch
nuùi" cuõng vaãn laø moät yeáu toá raát quan troïng cuœa nöôùc ta. Chính nhôø
nuùi maø nöôùc ta coøn ñeán ngaøy nay. Doïc theo bieân giôùi Trung Quoác
laø caœ moät vuøng nuùi non daøy ñaëc, daøy gaàn moät traêm caây soá. Doïc theo
bieân giôùi Laøo laø daõy Tröôøng Sôn. Hai daõy nuùi naøy keát hôïp vôùi nhau
laøm moät töôøng thaønh kieân coá che chôœ vaø coâ laäp caùc ñoàng baèng mieàn
Baéc vaø mieàn Trung nöôùc ta. Chính nhôø nuùi maø Trung Quoác ñaõ
khoâng theå thoân tính vaø ñoàng hoùa nöôùc ta, vaø cuõng nhôø nuùi maø nöôùc
Laøo ñaõ khoâng bò Vieät hoùa.
Tröôùc ñaây khi nöôùc ta chöa thöïc söï hình thaønh, theá löïc coøn
ñôn sô ñeán ñoä moät ñaïo quaân nhoœ cuõng ñuœ ñeå chinh phuïc, Trung
Quoác ñaõ ñaët ñöôïc söï thoáng trò leân quaän Giao Chæ, nhöng soá ngöôøi
Taøu ñuœ maïo hieåm ñeå vöôït nuùi qua nöôùc ta laäp nghieäp ñaõ raát giôùi
haïn. Vì theá maø moät ngaøn naêm Baéc thuoäc ñaõ khoâng theå bieán Vieät
Nam thaønh moät vuøng hoaøn toaøn hoäi nhaäp vaøo Trung Quoác. Khi
ngöôøi Vieät Nam trôœ thaønh ñoâng ñaœo vôùi thôøi gian vaø gieàng moái xaõ
hoäi trôœ thaønh gaén boù, ta ñaõ ñuoåi ñöôïc quan cai trò ngöôøi Taøu roài baœo
veä ñöôïc neàn ñoäc laäp. Töø khi giaønh haún ñöôïc ñoäc laäp, naêm 939, ta
chæ bò rôi vaøo aùch Baéc thuoäc hai möôi naêm, töø 1407 ñeán 1427, trong
moät boái caœnh suy ñoài ñaëc bieät. Cuoäc chieán tranh giaœi phoùng do Leâ
Lôïi caàm ñaàu ñaõ raát veœ vang, nhöng khaùch quan maø noùi löïc löôïng
Trung Quoác xa haäu cöù vaø khi phaœi ñöông ñaàu vôùi cuoäc chieán tranh
giaœi phoùng Trung Quoác ñaõ khoâng chöùng toœ moät quyeát taâm ñaëc bieät
naøo ñeå duy trì neàn thoáng trò.
Caùc ñaïo quaân xaâm laêng phaœi vöôït qua nhöõng ñöôøng moøn
chaät heïp daøi caœ traêm caây soá neân vaän taœi löông thöïc raát khoù khaên,
vaø laøm moài ngon cho caùc cuoäc phuïc kích. Muoán xaâm nhaäp nöôùc ta,
quaân Trung Quoác thöôøng phaœi ñi ñöôøng bieån ñoå boä xuoáng vuøng
Ngheä An, raát xa ñòa ñieåm xuaát phaùt xeùt theo phöông tieän di chuyeån
Sôn xuyeân chi cöông vöïc kyù thuø 13

ngaøy xöa, hay cöœa Baïch Ñaèng, tuy gaàn hôn nhöng vaãn coøn phaœi ñi
moät chaëng ñöôøng hieåm trôœ ñeå tieán veà Haø Noäi.
Nhôø thöôøng xuyeân ñaùnh thaéng quaân xaâm laêng phöông Baéc,
chuùng ta hay töï haøo veà söùc soáng maõnh lieät cuœa daân toäc, maø ít khi
chòu khieâm toán ñeå nhìn nhaän raèng söï toàn taïi cuœa nöôùc ta chæ ñöôïc
baœo ñùaœm nhôø vaùch nuùi daøy ñaëc vaø hieåm trôœ. Nhieàu nhaø lyù luaän naëng
ñaàu oùc daân toäc ñaõ bieän baïch raèng daân ta ñöùng vöõng ñöôïc nhôø coù
moät neáp soáng rieâng, moät neàn vaên hoùa daân toäc cao, moät tinh thaàn
daân toäc cao vaø moät tinh thaàn chieán ñaáu ñaëc bieät kieân cöôøng.
Nhöõng yeáu toá ñoù ñeàu ñuùng nhöng chæ ñuùng moät phaàn maø
thoâi. Ta ñaõ phoùng ñaïi vaø hueânh hoang quaù ñaùng.
Thöïc ra tinh thaàn daân toäc cuœa ta khoâng laáy gì laøm maïnh vaø
khaœ naêng chieán ñaáu cuœa ta tuy khaù nhöng khoâng theå noùi laø phi
thöôøng.
Veà vaên hoùa, ta ñaõ baét chöôùc ngöôøi Taøu moät caùch meâ maœi vaø
voâ ñieàu kieän. Neáu vaên hoùa cuœa ta vaãn coøn khaùc vaên hoùa Taøu thì
cuõng chæ vì ta baét chöôùc chöa xong maø thoâi. Vaên hoùa ta khaùc vaên
hoùa Trung Hoa khoâng phaœi ôœ choã ta thöïc söï khaùc maø laø ôœ choã ta
chöa baèng. Söï khaùc bieät ôœ trình ñoä nhieàu hôn laø ôœ baœn chaát.
Sau naøy khi leä thuoäc ngöôøi Phaùp, chuùng ta cuõng ñaõ meâ maœi
chaïy theo vaên hoùa Phaùp. Nhieàu ngöôøi coøn muoán queân haún goác gaùc
Vieät Nam.
Nhöõng ngöôøi "vong baœn" naøy khoâng haún laø nhöõng ngöôøi
"phaœn quoác", ngay caœ "phaœn quoác" hieåu theo nghóa coäng saœn. Naêm
1980, toâi coù dòp nghe moät baøi noùi chuyeän cuœa oâng Phaïm Vaên Ñoàng,
luùc ñoù laø chuœ tòch Hoäi Ñoàng Boä Tröôœng nöôùc Coäng Hoøa Xaõ Hoäi Chuœ
Nghóa Vieät Nam. OÂng Phaïm Vaên Ñoàng laø moät trong nhöõng ngöôøi
laõnh ñaïo chuœ choát cuœa cuoäc chieán tranh cam go choáng Phaùp keát
thuùc baèng chieán thaéng Ñieän Bieân Phuœ. OÂng Ñoàng laø ngöôøi ñaõ giöõ
chöùc vuï thuœ töôùng laâu nhaát taïi Vieät Nam, trong gaàn 40 naêm. Trong
caùc laõnh tuï coäng saœn, oâng laø ngöôøi ñöôïc caùc ñaœng vieân kính troïng
nhaát sau oâng Hoà Chí Minh. OÂng ñöôïc coi laø laõnh tuï coäng saœn kyø cöïu
coù vaên hoùa cao. Ñieàu ñaëc bieät laø oâng Phaïm Vaên Ñoàng, maëc daàu
ñaœm nhieäm chöùc vuï chính trò quan troïng ñaõ toœ ra ñaëc bieät öu tö tôùi
tieáng Vieät. OÂng vieát moät loaït baøi döôùi ñeà töïa "Giöõ gìn söï trong saùng
cuœa tieáng Vieät".
14 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Vaø toâi ñaõ nghe oâng Ñoàng noùi nhöõng gì ? Baøi noùi chuyeän cuœa
oâng coù ít nhaát 20% laø tieáng Phaùp. OÂng cheâm tieáng Phaùp baát cöù luùc
naøo oâng coù theå cheâm ñöôïc. Coù khi oâng noùi caœ nhöõng caâu hoaøn toaøn
baèng tieáng Phaùp maø haàu heát cöœ toïa khoâng hieåu. Toâi hoœi moät ngöôøi
baïn ñaœng vieân khaù cao caáp ñaõ nhieàu laàn nghe oâng Ñoàng thuyeát
trình, anh ta cho hay oâng Ñoàng luùc naøo cuõng noùi nhö vaäy vì "oâng
aáy hoïc gioœi vaø quen mieäng noùi tieáng Phaùp". Thöïc ra baùc só Ñaëng
Vaên Hoà (maø toâi goïi baèng chuù do moät lieân heä gia ñình giaùn tieáp),
baïn hoïc cuœa oâng Ñoàng, cho toâi hay oâng Ñoàng chöa hoïc heát trung
hoïc baœn xöù vaø ñaõ töøng noùi vôùi baùc só Ñaëng Vaên Hoà raèng : "Maøy ñaäu
tuù taøi thì hoïc tieáp, tao khoâng coù tuù taøi thì ñi laøm caùch maïng". Nhö
theá voán lieáng tieáng Phaùp cuœa oâng Ñoàng tuy coù thöïc nhöng khoâng
naëng ñeán noãi sau hôn moät nöœa theá kyœ ñaáu tranh choáng Phaùp oâng vaãn
coøn phaœi cheâm tieáng Phaùp luoân mieäng nhö vaäy. Toâi hoïc vaø söœ duïng
tieáng Phaùp nhieàu hôn haún oâng Ñoàng, toâi cuõng sinh soáng taïi ñaát
Phaùp laâu naêm, nhöng khoâng coù nhu caàu phaœi pha theâm tieáng Phaùp
trong khi vieát vaø noùi tôùi möùc ñoä nhö oâng Ñoàng. OÂng Ñoàng cheâm
tieáng Phaùp vì oâng thích tieáng Phaùp, cho raèng noùi "tieáng Taây" laø
sang. Vaø oâng nghó nhö vaäy, bôœi vì nhöõng ngöôøi chung quanh oâng
cuõng nghó nhö vaäy. Ngöôøi Vieät Nam raát voïng ngoaïi veà maët vaên
hoùa.
Ñaõ noùi tôùi ngöôøi coäng saœn thì cuõng phaœi noùi ñeán ngöôøi quoác
gia. OÂng Nguyeãn Vaên Thieäu tuy voán lieáng tieáng Phaùp chaúng hôn
gì oâng Ñoàng laø maáy nhöng cuõng luoân mieäng noùi tieáng Phaùp. Trong
bieân lai maø oâng kyù cho töôùng Traàn Vaên Ñoân ñeå nhaän moät trieäu
ñoàng tieàn thöôœng cuœa tình baùo Myõ sau cuoäc ñaœo chaùnh laät ñoå chính
phuœ Ngoâ Ñình Dieäm, oâng vieát "Bon pour 1.000.000 piastres". Moät
bieân lai giöõa ngöôøi Vieät vôùi nhau laïi vieát baèng tieáng Phaùp. Nhö theá
môùi sang. Trong thôøi gian laøm vieäc taïi Ngaân Haøng Vieät Nam
Thöông Tín vaø Boä Kinh Teá, toâi ñaõ ñöôïc ñoïc nhieàu hoà sô. Hoà sô naøo
haàu nhö cuõng pha tieáng Phaùp, coù hoà sô hoaøn toaøn baèng tieáng Phaùp.
Ñoù laø sau khi Phaùp ñaõ ra ñi gaàn 20 naêm !
Söùc chieán ñaáu kieân cöôøng cuœa ta cuõng caàn xeùt laïi. Quaœ thaät
ta ñaõ coù nhöõng chieán coâng hieån haùch, nhöng cuõng coù nhöõng luùc maø
söùc chieán ñaáu cuœa ta keå nhö khoâng coù. Baœy ngöôøi lính Phaùp ñaõ coù
Sôn xuyeân chi cöông vöïc kyù thuø 15

theå vaøo chieám tænh Ninh Bình, baét quan quaân Vieät Nam quì goái haï
khí giôùi. Vaøi traêm lính Phaùp ñaõ coù theå haï ñöôïc Thaêng Long, ñaùnh
tan nhieàu ngaøn quaân Vieät Nam, moät laàn baét soáng Nguyeãn Tri
Phöông, moät laàn buoäc Hoaøng Dieäu phaœi tuaãn tieát.
Hoà Quí Ly chuaån bò moät ñaïo quaân ñoâng ñaœo vaø huøng haäu ñeå
ñöông ñaàu vôùi quaân Minh. Nhöng chæ moät ñaïo quaân nhoœ cuœa
Tröông Phuï ñaõ ñaùnh tan ñöôïc toaøn boä quaân nhaø Hoà vaø baét soáng Hoà
Quí Ly trong moät thôøi gian chôùp nhoaùng.
Vaäy phaœi giaœi thích theá naøo nhöõng chieán coâng cuœa ta ? Quan
saùt kyõ ta thaáy ngöôøi Vieät Nam coù taâm lyù sôï vaø phuïc tuøng uy quyeàn.
Khi coù nhöõng caáp chæ huy cöùng coœi, hoï chieán ñaáu coù hieäu löïc.
Nhöng khoâng neân voäi ñoàng hoùa taâm lyù sôï vaø phuïc tuøng caáp treân vôùi
yù chí saün saøng chieán ñaáu vaø chaáp nhaän hy sinh vì ñaát nöôùc. Trong
moät ñoaïn khaùc toâi seõ trôœ laïi vaán ñeà naøy.
Toâi noùi vaên hoùa ñaëc thuø cuœa ta khoâng coù bao nhieâu, tinh thaàn
daân toäc vaø khaœ naêng chieán ñaáu cuœa ta chæ giôùi haïn hoaøn toaøn khoâng
phaœi nhaèm muïc tieâu haï nhuïc daân toäc ta. Ñeå laøm gì?
Toâi chæ muoán löu yù raèng khaœ naêng töï veä cuœa daân toäc ta thöïc
ra chæ vöøa phaœi, chuùng ta ñaõ toàn taïi ñöôïc chuœ yeáu laø nhôø coù nuùi laøm
bieân giôùi thieân nhieân. Ngaøy nay, trong theá giôùi hieän ñaïi naøy, nuùi
khoâng coøn laø moäc che thaân cuœa ta nöõa vaø bieån laïi laø cöœa vaøo xaâm
nhaäp lyù töôœng ; söï xaâm nhaäp khoâng coøn baèng quaân söï maø baèng vaên
hoùa, kinh teá, thöông maïi, saùch baùo, phim aœnh, aâm nhaïc, radio, tivi,
internet, quaàn aùo, vaø caû thöïc phaåm, ñoà chôi. Ta phaœi heát söùc lo laéng
ñeå giöõ nöôùc vì baøi toaùn giöõ nöôùc ñaõ thay ñoåi hoaøn toaøn. Chuùng ta
khoâng coøn troâng vaøo nuùi ñöôïc nöõa. Muoán giöõ nöôùc töø ñaây ta phaœi
coù khaœ naêng töï veä thöïc söï, tinh thaàn daân toäc thöïc söï, loøng yeâu nöôùc
thöïc söï.
Laøm theá naøo ñeå coù nhöõng yeáu toá ñoù phaœi laø öu tö cuœa moïi
ngöôøi quan taâm tôùi ñaát nöôùc.
16 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 17

Nöôùc non nghìn daëm

Ngöôøi Vieät Nam naøo hình nhö cuõng bieát caâu ca dao "Nöôùc
non nghìn daëm ra ñi". Cuïm töø nöôùc non nghìn daëm cuõng ñaõ laø ñaàu
ñeà cuœa nhieàu taùc phaåm, vaø ñöôïc duøng trong voâ soá baøi haùt, baøi thô.
Noù ñaõ laøm cho nhieàu ngöôøi nghó ñaát nöôùc ta roäng raõi, bao la.
Söï thöïc thì chuùng ta raát thieáu ñaát. Vôùi 78 trieäu ngöôøi (naêm
2000) treân moät dieän tích 330.000 km2, nghóa laø 237 ngöôøi treân moät
kiloâmeùt vuoâng, chuùng ta laø moät trong nhöõng nöôùc coù maät ñoä cao
nhaát, gaàn gaáp ñoâi Trung Quoác (120 ngöôøi / km2) vaø xaáp xæ baèng AÁn
Ñoä (270 ngöôøi / km2), hai nöôùc ñöôïc coi laø coù naïn nhaân maõn traàm
troïng.
Nhöng khoâng phaœi chæ coù theá. Tình traïng thieáu ñaát thaät ra coøn
traàm troïng hôn nhieàu. Neáu nuùi ñaõ giuùp ta giöõ nöôùc, thì nuùi vaø ñoài
cuõng ñaõ chieám maát cuœa ta ba phaàn tö laõnh thoå. Taïi mieàn Baéc vaø Baéc
Trung Boä, ñoài vaø nuùi chieám hôn 80% laõnh thoå. Tyœ leä ñaát ñai canh
taùc ñöôïc cuœa ta khoâng tôùi 25%. Neáu tröø ñi thaønh phoá, nhaø cöœa,
ñöôøng saù, soâng ngoøi thì dieän tích coøn laïi ñeå troàng luùa toái ña cuœa ta
khoâng quaù 7 trieäu heùc-ta.
Noùi ñeán thieáu ñaát ngöôøi ta nghó ngay ñeán haïn cheá sinh ñeœ.
Chính quyeàn hieän nay theo ñuoåi moät chính saùch haïn cheá sinh ñeœ
vöøa rôøi raïc vöøa hung baïo.
Trong truyeän ngaén noåi tieáng "Töôùng veà höu", nhaø vaên
Nguyeãn Huy Thieäp keå chuyeän moät vò töôùng coäng saœn veà höu ñaõ
phaœi boœ ra ñi tìm laïi ñôn vò cuõ cuœa mình ñeå roài thieät maïng vì khoâng
theå chòu ñöïng ñöôïc caœnh coâ con daâu, moät baùc só saœn khoa, ñem
nhöõng thai nhi ñaõ bò phaù veà nhaø laøm thöùc aên nuoâi choù beùc-gieâ kyõ
ngheä.
Trong cuoäc Hoäi Luaän Daân Chuœ Ña Nguyeân thaùng 10-1990,
nhaø nghieân cöùu Ñinh Troïng Hieáu, thuoäc Trung Taâm Nghieân Cöùu
Khoa Hoïc Phaùp, vöøa töø Vieät Nam sang sau moät chuyeán nghieân cöùu
daøi ba thaùng veà ñôøi soáng noâng thoân, ñaõ leân dieãn ñaøn moâ taœ laïi caœnh
maø oâng ñaõ nhìn thaáy, caœnh ba boán phuï nöõ bò baét buoäc phaù thai trong
caùc traïm y teá : hoï naèm traàn truoàng beân nhau, daïng caúng coá truïc xuaát
18 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

thai nhi ra, sau khi ñaõ nhaän thuoác phaù thai. Vì thieáu phöông tieän,
vieäc phaù thai ñöôïc phoái hôïp giöõa thuoác vaø caùc bieän phaùp tay chaân.
Ñinh Troïng Hieáu vöøa keå vöøa khoùc.
Ñoïc baùo trong nöôùc, ngöôøi ta cuõng vaãn thöôøng gaëp nhöõng
baøi noùi veà caùc caùn boä, ñaœng vieân bò pheâ bình, hay coù khi bò kyœ luaät
vì coù tôùi ba con.
Nhöng maëc daàu vaäy, daân soá nöôùc ta vaãn tieáp tuïc gia taêng xaáp
xæ 2%, töùc khoaœng moät trieäu röôõi ngöôøi, moãi naêm. Caùc bieän phaùp
haïn cheá daân soá daõ man ñaõ chæ laøm xuoáng caáp con ngöôøi chöù khoâng
ngaên chaën ñöôïc naïn nhaân maõn. Coù leõ vì con ngöôøi trôœ thaønh reœ ruùng
maø chính quyeàn khoâng coøn quan taâm tôùi söùc khoœe. Saùch baùo khoâng
thaáy ñaêng (hay coù ñaêng maø toâi khoâng ñoïc ñöôïc ?) tyœ leä ngöôøi cheát
haøng naêm. Toâi tìm ñöôïc moät cuoán saùch ñòa lyù trung hoïc (Ñòa lyù lôùp
9 - Nguyeãn Troïng Ñieàu, Nhaø xuaát baœn Giaùo Duïc, 1989) hai con soá:
tyœ leä ngöôøi cheát laø 6,3 phaàn ngaøn naêm 1979 vaø 6,95 phaàn ngaøn naêm
1986. Nhö theá coù nghóa laø trong voøng 7 naêm tyœ leä ngöôøi cheát ñaõ taêng
leân 10%. Naêm 1986 laø naêm baét ñaàu chính saùch môœ cöœa theo qui luaät
kinh teá thò tröôøng. Töø ñoù heä thoáng y teá cuœa nöôùc ta bò boœ rôi vaø
xuoáng caáp khoâng ngöøng. Hieän nay, naêm 2000, y teá cuœa ta coù theå noùi
laø ñaõ suïp ñoå hoaøn toaøn. Theo thoáng keâ cuœa nhaø nöôùc, soá treœ em cheát
tröôùc khi ñöôïc moät tuoåi ñaõ taêng 10% trong naêm 1998.
Haïn cheá ñaø gia taêng daân soá chaéc chaén phaœi laø öu tö lôùn cuœa
baát cöù moät chính quyeàn Vieät Nam naøo. Nhöng tröôùc heát phaœi nhìn
vaán ñeà moät caùch ñuùng ñaén, phaœi nhaän ñònh raèng vaán ñeà sinh ñeœ
nhieàu tröôùc heát laø moät vaán ñeà vaên hoùa, xaõ hoäi vaø nhaân sinh quan
chöù khoâng phaœi laø moät vaán ñeà thuaàn tuùy kinh teá, vaø do ñoù khoâng
theå giaœi quyeát baèng nhöõng quyeát ñònh haønh chaùnh, duy yù chí.
Chính quyeàn coäng saœn ñaõ coù moät thaùi ñoä thieáu löông thieän
treân vaán ñeà naøy. Tröôùc naêm 1975, ñaœng coäng saœn hoaøn toaøn khoâng
ñaët ra vaán ñeà haïn cheá sinh ñeœ. Luùc ñi caœi taïo sau ngaøy 30-4-1975,
toâi coøn ñöôïc nghe moät baøi hoïc taäp leân aùn gay gaét "nguïy quyeàn Saøi
Goøn" laø ñaõ tieáp tay cho chính saùch dieät chuœng baèng caùch haïn cheá
sinh ñeœ. Chæ sau Ñaïi hoäi IV, naêm 1976, vaán ñeà môùi ñaët ra. Vaø sau
ñoù nhöõng duïng cuï vaø thuoác ngöøa thai môùi ñöôïc khuyeán khích, cuøng
vôùi nhöõng quyeát ñònh haønh chaùnh raát thoâ baïo.
Nöôùc non nghìn daëm 19

Cuõng caàn phaœi phaân bieät hai vaán ñeà haïn cheá sinh ñeœ vaø giaœi
quyeát tình traïng daân soá cao. Coù leõ taát caœ vaán ñeà laø ôœ choã ñoù.
Neáu chæ haïn cheá söï gia taêng daân soá maø thoâi thì phaœi noùi raèng
ñoù laø moät coá gaéng voâ ích ngay caœ neáu thöïc hieän ñöôïc. Bôœi vì ngay
baây giôø vôùi 78 trieäu daân, chuùng ta ñaõ tuyeät voïng roài neáu vaãn cöù laø
moät nöôùc noâng nghieäp. Tyœ leä ñaát canh taùc cuœa ta hieän nay laø 10
ngöôøi moät heùc-ta. Vôùi tyœ leä naøy thì duø coù taêng naêng suaát toái ña vaø
duø coù luoân luoân möa thuaän gioù hoøa, chuùng ta vaãn seõ laø moät nöôùc
ngheøo khoå.
Vaán ñeà thöïc söï ñeå giaœi quyeát naïn ñaát heïp ngöôøi ñoâng laø phaœi
thay ñoåi chöùc naêng cuœa ñaát nöôùc töø moät nöôùc noâng nghieäp sang moät
nöôùc coâng nghieäp. Trong daøi haïn, noâng nghieäp cuœa Vieät Nam chæ
coù theå ñaœm baœo ñôøi soáng xöùng ñaùng cho khoaœng 10 trieäu ngöôøi,
trong khi chuùng ta saép coù 100 trieäu daân. Phaàn coøn laïi phaœi chuyeån
sang coâng nghieäp vaø dòch vuï. Cuoäc chuyeån hoùa naøy seõ phaœi ñöôïc
coi laø coá gaéng vó ñaïi nhaát töø ngaøy laäp quoác vaø seõ chæ coù theå giaœi
quyeát baèng moät coá gaéng lieân tuïc trong nhieàu thaäp nieân. Ngay töø
baây giôø nhöõng ngöôøi laøm chính saùch phaœi luoân luoân coù trong ñaàu
vieãn aœnh naøy.
Cho tôùi nay, chính quyeàn coäng saœn luoân luoân coù moät chính
saùch cö truù maâu thuaãn. Ñaïi hoäi IV cuœa ñaœng coäng saœn (naêm 1976)
chuœ tröông tieán leân "saœn xuaát coâng nghieäp lôùn xaõ hoäi chuœ nghóa"
nhöng ñoàng thôøi ñaœng laïi thi haønh chính saùch ñuoåi daân ra khoœi thaønh
phoá, ñöa daân veà noâng thoân hay ñi caùc vuøng kinh teá môùi. Cho ñeán
ngay baây giôø chuyeån hoä khaåu veà mieàn queâ vaãn laø chuyeän deã daøng,
ngöôïc laïi chuyeån hoä khaåu töø noâng thoân ra thaønh phoá vaãn laø chuyeän
ñoäi ñaù vaù trôøi.
Noâng thoân Vieät Nam töø laâu ñaõ dö ngöôøi roài vaø caøng ngaøy
caøng dö ngöôøi hôn nöõa. Theâm ngöôøi ôœ noâng thoân chæ coù taùc duïng
chuyeån söï ngheøo khoå töø thaønh thò veà noâng thoân, cho khuaát maét caùc
vò laõnh ñaïo, chöù khoâng giaœi quyeát ñöôïc gì caœ. Khoâng nhöõng khoâng
giaœi quyeát ñöôïc gì caœ maø coøn laøm giaœm naêng suaát noâng nghieäp.
Ñoâng ngöôøi quaù thì khoâng theå cô giôùi hoùa vaø coøn phaœi haï thaáp möùc
cô giôùi hoùa ñeå söœ duïng lao ñoäng dö thöøa, maø ñaõ khoâng cô giôùi hoùa
thì naêng suaát dó nhieân laø thaáp. Naêng suaát trung bình cuœa ngaønh troàng
20 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

luùa chæ laø 3,5 taán haøng naêm cho moät heùc-ta trong khi ruoäng ñaát Vieät
Nam coù theå ñaït naêng suaát 6 taán.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 21

Loøng meï bao la nhö bieån Thaùi Bình

Trong cuoäc chuyeån hoùa vó ñaïi töø moät nöôùc noâng nghieäp sang
moät nöôùc coâng nghieäp vaø dòch vuï chuùng ta gaëp moät trôœ ngaïi lôùn :
khí haäu. Chuùng ta laø moät nöôùc nhieät ñôùi, gaàn nhö noùng quanh naêm,
nhaát laø ôœ mieàn Nam. Söï phaù huœy caây röøng töø nhieàu naêm nay, vaø vaãn
chöa chaám döùt haún duø röøng khoâng coøn bao nhieâu, laïi caøng cho khí
haäu theâm phaàn gay gaét khoù chòu.
Khí haäu noùng laøm cho con ngöôøi ueå oaœi, thieáu quyeát taâm vaø
maát kieân nhaãn. Caùc nöôùc phaùt trieån maïnh thöôøng khoâng phaœi laø
nhöõng nöôùc nhieät ñôùi. Singapore laø moät ngoaïi leä, nhöng Singapore
khoâng phaœi laø moät quoác gia theo ñuùng nghóa cuœa noù, maø laø moät
thaønh phoá vaø moät haœi caœng. Vaœ laïi, ñoù laø moät ñaœo, ñöôïc bieån bao
quanh vaø nhôø vaäy gioù bieån cuõng laøm dòu bôùt khí haäu, nhö taïi Maõ
Lai. Coù nhieàu nhaø nghieân cöùu khaúng ñònh phaùt trieån laø ñaëc tính cuœa
caùc nöôùc haøn ñôùi vaø oân ñôùi. Baéc Myõ phaùt trieån hôn haún Nam Myõ,
Baéc AÂu vöôït haún Nam AÂu. Caùc nöôùc chaâu AÙ phaùt trieån maïnh cuõng
theá : Nhaät, Trieàu Tieân, Höông Caœng, Ñaøi Loan vaø coù leõ sau naøy Hoa
Luïc, cuõng ñeàu laø nhöõng nöôùc laïnh, hoaëc ít ra khoâng noùng.
Coù nhöõng nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi lôùn, nhö Max Weber vaø
Alain Peyrefitte, khoâng tin nhö vaäy vaø giaœi thích baèng lyù do vaên
hoùa. Baéc Myõ vaø Baéc AÂu, theo hoï, phaùt trieån ñöôïc nhôø tö töôœng Tin
Laønh phoùng khoaùng, trong khi Nam Myõ vaø Nam AÂu khoâng phaùt
trieån vì aœnh höôœng giaùo ñieàu thuœ cöïu cuœa Coâng Giaùo. Phaân tích naøy
coù phaàn ñuùng, nhöng cuõng coù theå giaœi thích raèng taïi vì mieàn Baéc
AÂu laïnh, maø con ngöôøi coù chieàu saâu, phaùt trieån oùc pheâ phaùn vaø saùng
taïo roài chaáp nhaän Tin Laønh.
Daàu sao thì khí haäu noùng cuõng vaãn laø moät trôœ ngaïi lôùn.
Tuy nhieân, caùc nhaø nghieân cöùu cuõng ñoàng yù caùc vuøng bôø
bieån phaùt trieån maïnh hôn caùc vuøng luïc ñòa. Bieån laø kho taøng haœi saœn
voâ taän, laø söï nôùi roäng cuœa bôø coõi, vaø, quan troïng hôn heát, laø khaœ
naêng giao thoâng vaän taœi quan troïng vaø quí giaù voâ cuøng.
Khi vöøa môùi toát nghieäp kyõ sö, toâi laøm vieäc cho haõng
Pechiney, coâng ty ñöùng haøng thöù nhì theá giôùi vaø thöù nhaát taïi chaâu
22 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

AÂu vaøo ñaàu thaäp nieân 1970 veà kyõ ngheä nhoâm. Pechiney nhaäp caœng
quaëng nhoâm töø UÙc vaø chaâu Phi. Nhaø maùy luyeän nhoâm nôi toâi laøm
vieäc naèm ôœ trung taâm nöôùc Phaùp, caùch caœng Marseille chöøng 400
km. Chi phí chuyeân chôœ baèng ñöôøng bieån töø UÙc tôùi Marseille gaàn
20.000 km, nheï hôn chi phí chuyeân chôœ 400 km ñöôøng saét töø
Marseille ñeán nhaø maùy.
Öu theá bôø bieån - luïc ñòa quan troïng khoâng keùm öu theá laïnh
- noùng. Ngöôøi ta coù theå quan saùt raèng töø hai möôi naêm nay taïi Trung
Quoác, vuøng duyeân haœi ñaõ phaùt trieån vöôït haún vuøng luïc ñòa. Öu theá
cuœa bôø bieån caøng roõ neùt trong tröôøng hôïp Trung Quoác neáu ngöôøi
ta nhôù laïi raèng trong thaäp nieân 1950 Mao Traïch Ñoâng ñaõ cho thi
haønh keá hoaïch "ñeä tam tuyeán", chuyeån heát kyõ ngheä vaøo luïc ñòa ñeå
phoøng ngöøa moät cuoäc ñoå boä cuœa Hoa Kyø. Keá hoaïch naøy ñaõ bieán
Truøng Khaùnh thaønh thaønh phoá ñoâng daân nhaát Trung Quoác, noù ñaõ
laøm phaù saœn caùc vuøng bôø bieån.
Bieån cuõng laøm cho khí haäu noùng bôùt ñi raát nhieàu söï gay gaét.
Nhôø bieån vaø gioù bieån, khí haäu nöôùc ta deã chòu hôn nhieàu so vôùi khí
haäu ôœ cuøng vó ñoä taïi Laøo vaø Thaùi Lan. Tröø moät vaøi thaùng ñaëc bieät,
ôœ vaøi nôi vaø trong vaøi naêm khaùc thöôøng, haøn thöœ bieåu ít vöôït quaù
35º C. Nhieät ñoä trung bình nhöõng thaùng noùng nhaát cuœa nöôùc ta chæ
laø 28 hoaëc 29º C, nghóa laø moät nhieät ñoä tuy khoâng thoaœi maùi nhöng
vaãn coøn chòu ñöïng ñöôïc.
Chuùng ta coù raát nhieàu bôø bieån vaø bieån cuœa ta raát toát. Bôø bieån
cuœa ta daøi 3.200 km, coøn daøi hôn caœ chieàu daøi thöïc söï cuœa nöôùc ta.
Caœ nöôùc ta laø moät daœi bôø bieån, ñieåm saâu nhaát trong ñaát lieàn taïi mieàn
Baéc laø 600 km, trung bình beà daøy cuœa ñaát nöôùc ta laø 150 km, taïi
Ñoàng Hôùi (Quaœng Bình) beà daøy naøy chæ coù 50 km.
Doïc theo bôø bieån, chuùng ta coù khaœ naêng thieát laäp voâ soá haœi
caœng toát. Hieän nay ta môùi chæ söœ duïng moät phaàn raát nhoœ cuœa khaœ
naêng naøy vôùi caùc haœi caœng : Haœi Phoøng, Vinh, Ñaø Naüng, Qui Nhôn,
Nha Trang, Saøi Goøn. Tieàm naêng haœi caœng höùa heïn moät töông lai
xaùn laïn cho kyõ ngheä ñoùng taøu, baœo trì vaø söœa chöõa taøu vaø chuyeân
chôœ haøng haœi. Nhöõng ngaønh naøy cho tôùi nay ta hoaøn toaøn khoâng
khai thaùc. Tuy coù nhieàu caœng thieân nhieân nöôùc saâu, nhöng noùi
chung bôø bieån nöôùc ta laïi raát soaœi vaø coù caùt mòn, do ñoù chuùng ta coù
Loøng meï bao la nhö bieån Thaùi Bình 23

nhieàu baõi bieån thieân nhieân tuyeät vôøi. Ñoù laø nhöõng tieàm naêng du lòch
neáu ñöôïc khai thaùc seõ ñem laïi moät nguoàn lôïi raát lôùn vì bôø bieån cuœa
ta giöõ nhieät ñoä quanh naêm treân 25º C. Chuùng ta laø cöœa môœ ra Thaùi
Bình Döông cuœa caœ baùn ñaœo Trung-AÁn. Ngöôøi ta coù theå laøm vieäc
vaø kieám tieàn ôœ Thaùi Lan, Laøo, Vaân Nam, nhöng ngöôøi ta baét buoäc
phaœi nghæ ngôi vaø tieâu xaøi taïi bôø bieån Vieät Nam. Kyõ ngheä du lòch
cuœa nöôùc ta, neáu ñöôïc phaùt trieån ñaày ñuœ, trong trung haïn coù khaœ
naêng thu huùt vaøi chuïc trieäu du khaùch moãi naêm, taïo coâng aên vieäc
laøm cho haøng trieäu ngöôøi trong ngaønh du lòch cuõng nhö trong caùc
ngaønh lieân heä.
Vuøng bieån thuoäc laõnh haœi Vieät Nam coù khaœ naêng cung caáp
hai trieäu taán caù moãi naêm. Bôø bieån daøi vaø thuaän lôïi cuœa Vieät Nam
cho pheùp ñaùnh baét theâm deã daøng moät troïng löôïng caù töông ñöông
treân bieån caœ. Ngö nghieäp vaø coâng nghieäp thöïc phaåm do nguoàn haœi
saœn cho pheùp ta nuoâi soáng moät soá ngöôøi töông ñöông vôùi noâng
nghieäp.
Bôø bieån mieàn Nam coøn cho ta moät tieàm naêng nuoâi toâm caù raát
quan troïng maø ta hieän chæ khai thaùc ñöôïc moät phaàn raát nhoœ.
Ngoaøi ra, vuøng Ñoàng Thaùp thuoäc ñoàng baèng Nam Boä, vôùi
nguoàn nöôùc vaø nguoàn cùaù to lôùn cuœa soâng Meâ Koâng, coøn laø moät taøi
nguyeân lôùn lao nuoâi caù nöôùc ngoït maø ta haàu nhö chöa khai thaùc.
Bieån laø taøi saœn quí baùu nhaát cuœa non soâng hoa gaám, coù khaœ
naêng cao hôn nhieàu so vôùi noâng nghieäp. Nhöng khoâng phaœi ta chæ
coù bieån toát maø ta coøn coù moät vò trí voâ cuøng thuaän lôïi. Chuùng ta laø
ñöôøng ra bieån cuœa Cam-boát, Laøo, Thaùi Lan vaø mieàn Taây-Nam
Trung Quoác, chuùng ta naèm saùt caùc truïc giao thoâng haøng haœi quan
troïng vaø ôœ ngay trung taâm cuœa moät vuøng phaùt trieån maïnh.
Chöùc naêng hieån nhieân cuœa ta do bieån ñem laïi laø chöùc naêng
cuœa moät nöôùc du lòch, coâng nghieäp, thöông nghieäp vaø dòch vuï.
Nguoàn lôïi chính maø bieån ñem laïi laø nguoàn lôïi cuœa giao thöông vôùi
theá giôùi. Nhöng muoán phaùt huy chöùc naêng ñoù, ñieàu baét buoäc töï
nhieân laø ta phaœi hoäi nhaäp vôùi theá giôùi, coù moät cheá ñoä chaáp nhaän
ñöôïc cho caœ theá giôùi. Nghóa laø daân chuœ.
24 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 25

Nöôùc non nghìn daëm (II)

Caùi caœm giaùc nöôùc non nghìn daëm laø coù thöïc, vaø coù ba lyù do
khieán cho ngöôøi Vieät, ngay caœ khi coù soá lieäu roõ raøng trong tay, vaãn
coù caœm giaùc ñaát nöôùc xa xoâi, bao la.
Lyù do thöù nhaát laø vì nöôùc ta daøi thöïc, daøi 2.500 km töø Baéc tôùi
Nam, chieàu daøi ñoù khieán cho caùc mieàn cuœa ñaát nöôùc khaùc nhau veà
ñòa hình, ñòa chaát, veà khí haäu vaø caœ veà con ngöôøi. Chuùng ta chæ coù
moät ñieåm gioáng nhau lôùn vaø cuõng laø moät ñieàu may : chuùng ta noùi
cuøng moät ngoân ngöõ thuaàn nhaát. Toaøn boä 85% daân soá ñöôïc goïi laø
ngöôøi Kinh söœ duïng tieáng Vieät, vaø caøng ngaøy soá ngöôøi cuœa 15% coøn
laïi thuoäc caùc saéc toäc ít ngöôøi söœ duïng ñöôïc tieáng Vieät caøng thaønh
ña soá.
Ngay töø mieàn Thöôïng Du Baéc Vieät xuoáng ñoàng baèng soâng
Hoàng keá caän nhau maø con ngöôøi vaø caùch sinh soáng ñaõ raát khaùc bieät
roài. Vaøo ñeán mieàn Trung vôùi nhöõng caùnh ñoàng daøi, heïp vaø khoâ caèn,
khí haäu vaø con ngöôøi laïi khaùc, ngay caœ gioïng noùi nhieàu khi cuõng
khoù hieåu ñoái vôùi ngöôøi mieàn Baéc hay mieàn Nam. Giöõa mieàn Trung
vaø mieàn Cao Nguyeân Trung Phaàn, maø hieän nay ñöôïc goïi baèng danh
xöng khoù hieåu laø Taây Nguyeân, söï khaùc bieät tröôùc ñaây coøn lôùn hôn
caœ giöõa ñoàng baèng soâng Hoàng vaø mieàn Thöôïng Du Baéc Vieät. Vaøo
ñaát mieàn Nam möa naéng hai muøa, vôùi nhöõng caùnh ñoàng thaúng caùnh
coø bay, thì caœnh trí laïi caøng khaùc, vaø con ngöôøi cuõng khaùc.
Lyù do thöù hai laø ngöôøi Vieät Nam ta, do truyeàn thoáng noâng
nghieäp, do chieán tranh vaø do chính saùch kieåm soaùt cö truù vaø haïn cheá
ñi laïi cuœa chính quyeàn, khoâng hay di chuyeån. Ñoái vôùi moät ngöôøi ôœ
Thaùi Bình, Hueá vaø Saøi Goøn cuõng xa xoâi nhö Paris. Söï thieáu di
chuyeån khoâng nhöõng laøm cho nhaän thöùc haïn heïp vaø leä thuoäc vaøo
thaønh kieán, maø coøn taïo ra moät taâm lyù töø choái tìm hieåu ñaát nöôùc
mình. Nöôùc non nghìn daëm cuõng laø nöôùc non raát xa xoâi, khoâng lieân
heä gì ñeán toâi ngoaïi tröø vieäc caùc quan chöùc baét toâi phaœi ñoùng thueá
vaø baét con toâi ñi lính !
Lyù do thöù ba laø söï coi thöôøng moân ñòa lyù cuœa trí thöùc Vieät
Nam. Trí thöùc Vieät Nam chuœ yeáu hoïc ñeå thi laáy baèng chöù khoâng
26 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

phaœi laáy kieán thöùc neân chæ chuù troïng hoïc nhöõng moân caàn cho thi cöœ.
Ñòa lyù khoâng phaœi laø moät trong nhöõng moân ñoù.
Ԍ trung hoïc, khoâng coù moân hoïc naøo chaùn baèng moân ñòa lyù.
Thaày cuõng doát, hoïc troø cuõng doát, saùch laïi dôœ. Trong caùc kyø thi, moân
ñòa lyù chæ coù moät heä soá khoâng ñaùng keå. Nhöõng ngöôøi ñieàu khieån ñaát
nöôùc, baát luaän cheá ñoä naøo, vaø ngay caœ caùc chuyeân vieân veà keá hoaïch
cuõng chæ coù moät söï hieåu bieát raát ñaïi khaùi vaø mô hoà veà ñòa lyù cuœa
ñaát nöôùc.
Khoâng noùi gì xa xoâi, ngay taïi Saøi Goøn cuõng raát ít ngöôøi bieát
raèng vaøo muøa thu caœ moät mieàn Ñoàng Thaùp bieán thaønh moät bieån
nöôùc ngoït meânh mang, saâu tôùi saùu meùt, taøu bieån côõ trung bình chaïy
deã daøng. Cuõng raát ít ngöôøi Saøi Goøn bieát raèng noâng thoân mieàn Taây
Nam Phaàn coù moät quan heä nam nöõ töï do vaøo baäc nhaát theá giôùi. Ԍ
ñaây raát ít ñaøn oâng naøo chæ coù moät vôï - con soá trung bình laø ba - vaø
cuõng khoù kieám ra moät ngöôøi ñaøn baø naøo chæ coù moät ñôøi choàng.
Ngöôøi ta hoœi nhau moät caùch töï nhieân : "Xin loãi thím Tö, thím Tö laø
vôï cöôùi hay vôï daét ?". Cöôùi hay daét khoâng quan troïng laém. Con trai
tôùi tuoåi thanh nieân gaëp baïn gaùi vöøa yù coù theå daét veà nhaø ôœ chung vôùi
cha meï. Sau moät thôøi gian, neáu khoâng haïp, baø meï choàng coù theå daét
coâ con daâu veà traœ laïi cho cha meï. Trai gaùi laøm quen nhau deã daøng,
luyeán aùi deã daøng vaø chia tay nhau cuõng raát deã daøng.
Trong khi ôœ moïi nöôùc phaùt trieån moân ñòa lyù ñöôïc coi laø toái
quan troïng thì taïi Vieät Nam noù laïi bò coi thöôøng quaù ñaùng. Söï thieáu
hieåu bieát veà ñòa lyù ñaát nöôùc cuõng laø moät trôœ ngaïi lôùn cho nhöõng
nhaän thöùc. Chính vì khoâng hieåu ñòa lyù nöôùc ta maø cho tôùi nay nhieàu
ngöôøi vaãn töï haøo raèng ta ñaõ giöõ ñöôïc nöôùc vì ta oai huøng chöù khoâng
phaœi vì nhôø laõnh thoå coù nuùi ngaên chia. Chính vì thieáu kieán thöùc ñòa
lyù maø cho tôùi nay, trong nhöõng ñeà nghò veà phaùt trieån kinh teá, ngöôøi
ta chæ thaáy nhöõng chính saùch chung cho caœ moät nöôùc, nhö theå laø tænh
Hoøa Bình coù theå phaùt trieån theo cuøng moät moâ thöùc vôùi Minh Haœi.
Toâi coøn ñöôïc ñoïc moät ñeà nghò phaùt trieån cho caœ nöôùc vaø cho suoát
theá kyœ 21 !
Coù theå kieán thöùc ñòa lyù coù trong ñaàu oùc nhöõng ngöôøi laøm keá
hoaïch vaø nhöõng chuyeân vieân nhöng noù chöa hieän dieän ñuœ maïnh ñeå
aœnh höôœng ñeán caùch suy nghó.
Nöôùc non nghìn daëm (II) 27

Xin neâu hai thí duï.

Neáu coù phaœn xaï cuœa nhaø ñòa lyù thì khoâng theå coù moät ñoàng
thuaän kyø quaëc laø caœ nhaø caàm quyeàn laãn caùc chuyeân gia moãi khi coù
dòp ñeàu baøy toœ quan ñieåm lo aâu veà moät hieåm hoïa "rôøi boœ noâng thoân"
[exode rural] cuœa daân chuùng. Theá roài caùc chuyeân gia leân tieáng baùo
ñoäng, vaø nhaø caàm quyeàn khuyeán khích hay baét buoäc daân chuùng di
daân veà mieàn queâ. Ñoù laø vì chuùng ta nhaéc laïi nhöõng gì ñaõ ñöôïc caùc
chuyeân gia vieát ra cho caùc nöôùc chaâu Myõ La Tinh hay Phaùp vaø moät
soá nöôùc töông töï, nôi maø nhieàu khu ñaát maàu môõ phì nhieâu bò noâng
daân rôøi boœ. Khoâng laøm gì coù moät moái nguy nhö theá taïi nöôùc ta. Traùi
laïi chuùng ta caàn moät exode rural. Hieän nay hôn saùu möôi trieäu
ngöôøi Vieät Nam soáng nhôø noâng nghieäp trong khi ruoäng ñaát cuœa
chuùng ta chæ ñuœ cho töø naêm tôùi möôøi trieäu ngöôøi. Ta cuõng khoâng coøn
röøng ñeå phaù. Röøng cuœa ta ñaõ bò phaù quaù nhieàu roài, vaø vong hoàn röøng
ñang baùo oaùn chuùng ta : luõ luït ñaõ trôœ thaønh thoâng leä haøng naêm taïi
mieàn Trung, keá tieáp laø haïn haùn vì khoâng coøn röøng ñeå giöõ nöôùc nöõa.
Noâng thoân cuœa ta quaù dö ngöôøi, maø ñoâng ngöôøi quaù thì khoâng theå
duøng nhöõng phöông phaùp canh taùc hieän ñaïi ñöôïc vaø naêng suaát seõ
thaáp maõi maõi. Chöùc naêng cuœa chuùng ta laø chöùc naêng cuœa moät nöôùc
ngö nghieäp, haøng haœi, coâng nghieäp vaø dòch vuï. Caàn toå chöùc cho
noâng daân rôøi noâng thoân. Ñi ñaâu vaø laøm gì laø moät vaán ñeà khaùc seõ
ñöôïc baøn tôùi trong moät phaàn sau. Nhöng ngay töø baây giôø khoâng neân
ngaên caœn ngöôøi daân rôøi noâng thoân. Trong giaœ thuyeát xaáu nhaát ta
cuõng coù theå noùi nhö theá naøy : hieän nay vôùi saùu möôi trieäu ngöôøi ôœ
noâng thoân chuùng ta khoâng ñuœ gaïo aên (ta coù xuaát caœng gaïo nhöng
buø laïi moät tyœ leä quan troïng daân chuùng laïi thieáu ñoùi), neáu chæ coù naêm
trieäu ngöôøi taïi noâng thoân thoâi ta seõ coù naêng suaát cao, saœn xuaát dö
gaïo cho moät traêm trieäu ngöôøi vaø coøn coù theå dö thöøa ñeå xuaát khaåu.
Moät thí duï thöù hai veà söï thieáu yù thöùc ñòa lyù coù theå tìm thaáy
trong nhieàu döï ñoaùn daøi haïn. Moïi ngöôøi hình nhö ñeàu lo aâu veà söï
ngheøo khoù taïi mieàn Trung. Ñoù laø moät lo aâu chính ñaùng, nhöng laø
moät vaán ñeà töông ñoái ngaén haïn. Trong cuoäc chuyeån hoùa baét buoäc
töø moät nöôùc noâng nghieäp sang moät nöôùc coâng nghieäp vaø dòch vuï,
vôùi hai ngaønh phuï laø noâng nghieäp vaø ngö nghieäp, baœn ñoà kinh teá
cuœa ta seõ daàn daàn thay ñoåi, vaø trong vaøi thaäp nieân nöõa seõ thay ñoåi
28 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

haún (vôùi ñieàu kieän laø nöôùc ta vaãn coøn toàn taïi, moät ñieàu khoâng hoaøn
toaøn chaéc chaén, traùi vôùi söï yeân taâm chaéc nòch cuœa ñaïi ña soá ngöôøi
Vieät !). Caùc tænh mieàn Trung nhôø bôø bieån seõ laø nhöõng vuøng phaùt
trieån maïnh nhaát, trong khi vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng vaø mieàn Taây
Nam Phaàn, nghóa laø nhöõng vuøng noâng nghieäp coøn laïi, seõ tuït haäu vì
giôùi haïn töï nhieân cuœa ngheà noâng vaø vì tình traïng ñaát heïp ngöôøi
ñoâng.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 29

Möu söï taïi nhaân...

Ñoäc giaœ ñoïc tôùi ñaây coù theå ruùt ra moät keát luaän töông ñoái bi
quan. Chuùng ta ñaát heïp, ngöôøi ñoâng, thieân nhieân bò taøn phaù, laïi
ñang raát ngheøo naøn laïc haäu. Lôïi theá cuœa chuùng ta laø bieån vaø vò trí
thì laïi haàu nhö hoaøn toaøn chöa ñöôïc khai thaùc vaø daân ta coøn phaœi
hoïc hoœi nhieàu môùi coù theå söœ duïng ñöôïc. Nhö theá coù leõ töông lai cuœa
ta môø mòt laém. Toâi xin caœnh giaùc tröôùc ñoäc giaœ veà hai ñieàu maâu
thuaãn vôùi nhau. Ñieàu thöù nhaát laø ñoäc giaœ seõ coøn phaœi chôø ñôïi ôœ
nhöõng phaàn sau nhieàu yeáu toá tieâu cöïc hôn nöõa, vieäc kieåm keâ nhöõng
ñieåm yeáu cuœa nöôùc ta môùi chæ baét ñaàu maø thoâi. Ñieàu thöù hai laø,
ngöôïc laïi, taát caœ nhöõng nhöôïc ñieåm vöøa keå veà ñòa lyù thieân nhieân
thöïc ra khoâng quan troïng laém vaø khoâng ñaùng khieán ta phaœi quaù bi
quan, nhaát laø ñòa lyù cuœa chuùng ta cuõng khoâng ñeán noãi quaù baát lôïi.
Xin daãn chöùng moät caâu chuyeän coù thöïc maø toâi ñaõ soáng.
Traïi hoïc taäp caœi taïo cuœa chuùng toâi ngoaøi caùc só quan coâng
chöùc cuœa cheá ñoä cuõ ra coøn coù caœ moät soá thöôøng phaïm. Ñieàu ñoù
chöùng toœ laø chuùng toâi laø tuø chöù chaúng phaœi laø "caœi taïo vieân" gì caœ.
Soá tuø thöôøng phaïm goàm ñuœ loaïi : moùc tuùi, ñaùnh baøi, buoân laäu, aên
troäm, aên cöôùp vaø moät soá caùn boä coäng saœn bò phaït tuø vì nhöõng lyù do
ngoaøi chính trò, thí duï nhö moät anh döôïc só baùn thuoác nhaø nöôùc cho
chôï trôøi, moät anh ñaïi ñoäi tröôœng baén cheát ngöôøi.
Trong soá nhöõng thöôøng phaïm coù Nguyeãn Vaên Khaùnh, moät
thaønh phaàn baát haœo raát nguy hieåm bò giam chung vôùi toâi. Khaùnh laø
chaùu ngoaïi Saùu Cöôøng, voõ só kheùt tieáng mieàn Nam hoài thaäp nieân
1930 ñaõ töøng thi ñaáu nhieàu laàn vaø chöa heà thua ai bao giôø. Meï
Khaùnh cuõng laø moät cao thuœ voõ laâm vôùi cuoäc soáng raát phoùng ñaõng.
Khaùnh noùi vôùi toâi : "OÂng thaày bieát khoâng, meï toâi ñaõ qua taát caœ moïi
binh chuœng". YÙ Khaùnh muoán noùi meï noù ñaõ chung chaï vôùi raát nhieàu
ngöôøi, trong ñoù coù nhöõng quaân nhaân thuoäc moïi binh chuœng cuœa
quaân ñoäi mieàn Nam. Khaùnh cuõng nhö caùc anh em cuœa noù ñeàu mang
hoï meï vì khoâng bieát cha laø ai. Khaùnh vaïm vôõ, khoœe maïnh vaø luùc
naøo cuõng saün saøng aåu ñaœ, laïi saün coù maùu con nhaø voõ neân chaúng sôï
ai caœ. Luùc ñoù Khaùnh môùi 20 tuoåi maø thaønh tích ñaõ gheâ gôùm, khoâng
30 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

bieát bao nhieâu laàn vaøo tuø ra khaùm döôùi cheá ñoä cuõ, vaø chæ saùu thaùng
döôùi cheá ñoä coäng saœn Khaùnh ñaõ laø boä maët raát quen thuoäc ñoái vôùi
coâng an tænh Caø Mau. Taát caœ laø nhöõng toäi traïng gioáng nhau : troäm
cöôùp, ñaùnh loän, ñöa daãn vaø laøm tieàn gaùi baùn daâm. Khaùnh khoâng
bieát ñoïc, khoâng bieát vieát, khoâng bieát gì caœ, laïi raát löôøi bieáng vaø chæ
coù moät trí thoâng minh döôùi möùc trung bình. Khaùnh bò baét trong moät
ñôït caøn queùt teä ñoan xaõ hoäi vaø bò ñöa ñi caœi taïo voâ haïn ñònh. Vì laø
thaønh phaàn baát haœo gan lì, Khaùnh bò quyeän caœ hai chaân. Luùc vaøo
tuø, Khaùnh chæ coù moät boä quaàn aùo, vaø dó nhieân khoâng coù ngöôøi thaêm
nuoâi. Meï Khaùnh khoâng bieát ñaõ löu laïc nôi naøo, caùc anh em Khaùnh
hoaëc ñang soáng lang thang voâ gia cö, hoaëc cuõng ñang ôœ tuø vôùi moät
toäi traïng töông töï nhö Khaùnh. Noùi chung, Khaùnh ñang ôœ trong moät
hieän taïi bi ñaùt, khoâng coù moät töông lai naøo vaø cuõng khoâng coù ai öa
Khaùnh ñeå coù theå dìu daét, giuùp ñôõ. Trong moät ñeâm giao thöøa Khaùnh
noùi vôùi toâi : "Cuoäc ñôøi toâi taøn roài !".
Ñeâm hoâm ñoù, töø chieác radio cuœa ngöôøi coâng an gaùc ñeâm
voïng ra lôøi chuùc Teát cuœa chuœ tòch Toân Ñöùc Thaéng. Caœ nöôùc bieát oâng
Toân Ñöùc Thaéng ñaõ xaáp xæ chín möôi tuoåi vaø ñaõ yeáu laém. Toâi hoœi
Khaùnh :
- Maøy noùi ñôøi maøy taøn roài, theá neáu ñoåi cuoäc ñôøi maøy laáy
cuoäc ñôøi cuœa chuœ tòch Toân Ñöùc Thaéng maøy coù chòu khoâng ?
Khaùnh giaãy naåy leân :
- Ñaâu ñöôïc ! OÂng noùi giôõn sao, oâng aáy saép cheát ñeán nôi roài.
Caœ hai chuùng toâi ñeàu phaù ra cöôøi.
Thì ra, cuõng nhö haàu heát moïi ngöôøi, Khaùnh quaù chuù taâm ñeán
nhöõng thaønh coâng vaø danh voïng ñeå queân raèng thöïc ra ñieàu quí giaù
nhaát trong moät ñôøi ngöôøi laø söùc khoœe vaø tuoåi treœ. Coøn söùc khoœe vaø
coøn treœ laø coøn hy voïng. Ñoái vôùi moät ñaát nöôùc, ñieàu quan troïng nhaát
laø con ngöôøi, coøn con ngöôøi laø coøn taát caœ duø tình traïng hieän taïi ra
sao. Bôœi vì con ngöôøi coù theå laøm ra taát caœ.

Nöôùc Phaùp khoâng xa Hoøa Lan. Toâi coù nhieàu ngöôøi baïn ôœ ñoù,
vaø coù caœ moät nghóa töœ. Naêm naøo toâi cuõng qua Hoøa Lan nhieàu laàn.
Ñöôøng ñi laïi deã daøng, chæ caàn vaøi giôø laùi xe. Töø cöœa nhaø toâi tôùi cöœa
nhaø Ñaëng Minh Kyœ, phoái trí vieân cuœa nhoùm Thoâng Luaän Hoøa Lan,
chæ coù 500 caây soá.
Möu söï taïi nhaân... 31

Nöôùc Hoøa Lan chæ roäng baèng moät phaàn möôøi dieän tích cuœa
Vieät Nam, vôùi moät daân soá 15 trieäu. Hoøa Lan coù maät ñoä daân soá cao
vaøo baäc nhaát theá giôùi, gaàn gaáp hai laàn Vieät Nam, gaáp boán laàn nöôùc
Phaùp. Ngoaøi moät moœ khí ñoát ôœ mieàn Baéc, taïi Groningen, Hoøa Lan
khoâng coù moät taøi nguyeân naøo ñaùng keå caœ. Ñaát cuœa Hoøa Lan thaáp
hôn möùc nöôùc bieån neân ngaäp luït laø moät ñe doïa thöôøng tröïc. Teân
cuœa nöôùc Hoøa Lan laø Nederland, coù nghóa laø "ñaát thaáp". Ñaát heïp
vaø baát lôïi, ngöôøi ñoâng, taøi nguyeân thieân nhieân ít oœi, nhöng Hoøa Lan
laø moät thieân ñaøng haï giôùi, do chính con ngöôøi taïo ra. Ngöôøi Hoøa
Lan thöôøng töï haøo : "Thöôïng Ñeá ñaõ taïo ra theá giôùi, nhöng chính
chuùng toâi ñaõ laøm ra ñaát nöôùc naøy". Hoaøn toaøn ñuùng.
Duø nhoœ beù veà caœ ñaát ñai laãn daân soá, nhöng Hoøa Lan laø moät
cöôøng quoác kinh teá. Vaøo luùc toâi vieát nhöõng doøng naøy, toång saœn
löôïng quoác gia cuœa Hoøa Lan treân 300 tyœ USD, gaàn 15 laàn toång saœn
löôïng cuœa Vieät Nam vôùi 78 trieäu daân, gaáp röôõi toång saœn löôïng goäp
laïi cuœa taát caœ luïc ñòa chaâu Phi vôùi treân 600 trieäu daân.
Hoøa Lan coù maët moät caùch tích cöïc treân moïi thò tröôøng theá
giôùi. Treân theàm theá kyœ 21, ngoaïi thöông cuœa Hoøa Lan cao hôn haún
ngoaïi thöông cuœa Trung Quoác ngay caœ sau hôn hai thaäp nieân theo
ñuoåi chuœ tröông "giaøu coù laø vinh quang", gaáp naêm laàn ngoaïi thöông
cuœa AÁn Ñoä vaø luùc naøo cuõng xuaát sieâu. Caùc coâng ty lôùn cuœa Hoøa Lan
nhö Philips, Royal Dutch, Unilever coù chi nhaùnh treân khaép caùc luïc
ñòa vaø taïi taát caœ caùc quoác gia phaùt trieån. Noâng phaåm cuœa Hoøa Lan,
nhaát laø söõa vaø thòt, traøn ngaäp caùc thò tröôøng chaâu AÂu.
Ñaát nöôùc Hoøa Lan ñeïp ñeõ vôùi nhöõng xa loä tuyeät vôøi chaïy qua
nhöõng caùnh ñoàng xanh toát, vôùi nhöõng ñaøn boø beùo maäp vaø nhöõng
caây xanh raát thaåm myõ. Hoøa Lan chöa phaœi traœi qua moät cuoäc caùch
maïng naøo, nhöng Hoøa Lan laø moät nöôùc daân chuœ vaø töï do nhaát theá
giôùi. Khoâng ôœ ñaâu con ngöôøi ñöôïc quí troïng nhö ôœ Hoøa Lan vaø coù
leõ cuõng khoâng ôœ ñaâu caùi thuù laøm daân laïi coù theå lôùn hôn ôœ Hoøa Lan.
Toâi öa sang Hoøa Lan vì nhöõng ngöôøi baïn quí ôœ ñoù, nhöng
cuõng vì toâi ngöôõng moä voâ cuøng ñaát nöôùc vaø con ngöôøi Hoøa Lan.
Ngöôøi Hoøa Lan ñaõ laøm cho toâi hieåu moät caùch aâm thaàm vaø chaéc
chaén raèng möu söï taïi nhaân maø thaønh söï cuõng taïi nhaân. Toâi caùm ôn
saâu xa vaø thaønh thöïc Hoøa Lan ñaõ cho toâi hy voïng vaø nieàm tin, nhôø
32 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñoù maëc daàu nhöõng khoù khaên vaø trôœ ngaïi ngaøy hoâm nay toâi khoâng
bao giôø maát nieàm tin raèng vaãn coøn coù theå coù moät nöôùc Vieät Nam
töông lai xöùng ñaùng ñeå nhöõng ngöôøi Vieät hoâm nay ñaàu tö coá gaéng
vaø ñeå cho caùc theá heä ngaøy mai coù theå yeâu meán vaø töï haøo.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 33

Moät daân toäc tinh anh ?

Trong cuoán saùch "Vieät Nam Söœ Löôïc" quen thuoäc vôùi moïi
ngöôøi, Traàn Troïng Kim vieát veà ngöôøi Vieät Nam nhö sau :
"Veà ñaøng trí tueä vaø tính tình thì ngöôøi Vieät Nam coù caœ caùc tính
toát vaø caùc tính xaáu. Ñaïi khaùi thì trí tueä minh maãn, hoïc choùng hieåu,
kheùo chaân tay, nhieàu ngöôøi saùng daï, nhôù laâu, laïi coù tính hieáu hoïc,
troïng söï hoïc thöùc, quí söï leã pheùp, meán ñieàu ñaïo ñöùc: laáy söï nhaân,
nghóa, leã, trí, tín, laøm 5 ñaïo thöôøng cho söï aên ôœ. Tuy vaäy vaãn hay coù
tính tinh vaët, cuõng coù khi quæ quyeät, vaø hay baøi baùc nhaïo cheá. Thöôøng
thì nhuùt nhaùt, hay khieáp sôï vaø muoán söï hoøa bình, nhöng maø ñaõ ñi
traän maïc thì cuõng coù can ñaœm, bieát giöõ kyœ luaät.
Taâm ñòa noâng noåi, hay laøm lieàu, khoâng kieân nhaãn, hay khoe
khoang vaø öa tröông hoaøng beà ngoaøi, hieáu danh voïng, thích chôi
bôøi, meâ côø baïc. Hay tin ma tin quæ, suøng söï leã baùi, nhöng maø vaãn
khoâng nhieät tín toân giaùo naøo caœ. Kieâu ngaïo vaø hay noùi khoaùc, nhöng
coù loøng nhaân, bieát thöông ngöôøi vaø hay nhôù ôn".

Traàn Troïng Kim, xuaát thaân laø moät giaùo vieân, ñöôïc gôœi ñi hoïc
vaø toát nghieäp Tröôøng Thuoäc Ñòa (Ecole Coloniale) taïi Phaùp.
Tröôøng Thuoäc Ñòa Phaùp vaøo ñaàu theá kyœ naøy laø moät tröôøng coù trình
ñoä trung hoïc, coù muïc ñích khai môœ neàn vaên minh Phaùp noùi rieâng
vaø phöông Taây noùi chung cho nhöõng trí thöùc Vieät Nam ñaàu tieân ñeå
hoï veà nöôùc phuïc vuï cho chính quyeàn thuoäc ñòa. Naêm 1911, oâng Hoà
Chí Minh, luùc ñoù laøm boài taøu vaø môùi tôùi Phaùp, cuõng coù laøm ñôn vôùi
lôøi leõ thoáng thieát vieän côù coù cha ñaäu tieán só Haùn hoïc ñeå xin vaøo
tröôøng naøy, nhöng bò töø choái.
Tuy voán lieáng khoa baœng khoâng coù bao nhieâu (nhöng vaøo
thôøi ñoù trình ñoä cuœa Tröôøng Thuoäc Ñòa cuõng ñaõ laø cao laém roài),
nhöng oâng Traàn Troïng Kim ñaõ daøy coâng hoïc hoœi vaø nhôø trí tueä xuaát
saéc oâng trôœ thaønh moät hoïc giaœ lôùn. Ngoaøi kieán thöùc uyeân baùc, Traàn
Troïng Kim coøn laø moät ngöôøi lieâm khieát, löông thieän. OÂng coù uy tín
raát lôùn trong thôøi ñaïi cuœa oâng. Naêm 1945, khi Nhaät ñaœo chaùnh Phaùp,
traœ ñoäc laäp treân nguyeân taéc cho Vieät Nam, oâng Traàn Troïng Kim,
34 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

luùc ñoù ñaõ veà höu, ñöôïc vua Baœo Ñaïi môøi ra laøm thuœ töôùng theo yù
cuœa ngöôøi Nhaät. Söï kieän oâng ñöôïc chæ ñònh laøm thuœ töôùng laø moät
ngaïc nhieân cho raát nhieàu ngöôøi. Phaàn ñoâng giôùi theo doõi thôøi cuoäc
luùc ñoù chôø ñôïi oâng Ngoâ Ñình Dieäm, moät cöïu thöôïng thö, coù uy tín,
coù tham voïng chính trò vaø nhaát laø ñaõ giao dòch vôùi Nhaät töø laâu. OÂng
Dieäm ñaõ tham gia töø 1941 toå chöùc Vieät Nam Phuïc Quoác Hoäi cuœa
hoaøng thaân Cöôøng Ñeå do Nhaät ñôõ ñaàu. Ngöôøi ngaïc nhieân nhaát
chính laø oâng Ngoâ Ñình Dieäm. Thöïc ra ngay töø khi ñoå boä vaøo Vieät
Nam, Nhaät cuõng ñaõ coù yù ñònh duøng Traàn Troïng Kim nhö moät laù baøi
thay theá cho Ngoâ Ñình Dieäm, coù leõ vì hoï nghó Ngoâ Ñình Dieäm laø
moät chính khaùch saéc beùn hôn vaø coù theå ñoøi hoœi hoï nhieàu hôn laø Traàn
Troïng Kim. Tuy vaäy oâng Traàn Troïng Kim cuõng ñaõ daàn daàn ñoøi hoœi
ñöôïc nôi ngöôøi Nhaät taát caœ nhöõng nhöôïng boä caàn thieát. Neáu ngöôøi
Nhaät coi Traàn Troïng Kim laø ngöôøi khoâng ñaùng lo ngaïi thì ngöôøi
Phaùp sau naøy laïi lo ngaïi Traàn Troïng Kim vaø laøm aùp löïc ñeå Baœo Ñaïi
choïn Nguyeãn Vaên Xuaân laøm thuœ töôùng naêm 1948 thay vì Traàn
Troïng Kim. Sau ñoù Traàn Troïng Kim qua Phnom Penh soáng vôùi
ngöôøi con gaùi, oâng maát vaøi naêm sau ñoù, khi vöøa trôœ veà Vieät Nam.
Traàn Troïng Kim toùm löôïc cuoäc ñôøi chính trò cuœa oâng trong
thieân hoài kyù ngaén "Moät côn gioù buïi". Coù leõ nhöõng ai coù yù ñònh vieát
hoài kyù ñeàu neân ñoïc cuoán saùch nhoœ naøy tröôùc ñaõ. Ñoù thöïc söï laø moät
cuoán hoài kyù. Noù ñöôïc vieát moät caùch thöïc thaø, löông thieän, raønh
maïch, ñieàu ít thaáy trong caùc cuoán hoài kyù khaùc. Hoài kyù laø moät loaïi
saùch ñaëc bieät. Noù coù taùc duïng chính, vaø coù theå noùi laø duy nhaát, laø
ghi cheùp caùc söï kieän ñeå laøm chöùng cho moät giai ñoaïn. Ñoøi hoœi duy
nhaát cuœa noù laø phaœi trung thöïc, phaœi coù giaù trò cuœa moät taøi lieäu.
Ngöôøi Vieät Nam, nhaát laø caùc töôùng taù quaân ñoäi mieàn Nam cuõ, hay
duøng hoài kyù ñeå boùp meùo söï thaät, taùn döông hay chaïy toäi cho mình,
boâi nhoï ngöôøi khaùc. Nhöõng hoài kyù nhö vaäy khoâng theå duøng laøm taøi
lieäu.
Traàn Troïng Kim ñöôïc moïi ngöôøi kính troïng, ngöôøi ta kính
troïng kieán thöùc cuœa oâng vaø ngöôøi ta coøn kính troïng hôn nôi oâng
nhaân caùch cuœa moät trí thöùc chaân chính. Neáu khoâng phaœi Traàn Troïng
Kim maø moät ngöôøi khaùc vieát ra nhöõng doøng treân, thì chaéc chaén seõ
bò caœ moät loaït baøi ñaœ kích vaø maït saùt thaäm teä vì ñaõ daùm coi thöôøng
Moät daân toäc tinh anh ? 35

ngöôøi Vieät. Nhöng vì laø do Traàn Troïng Kim vieát ra neân khoâng ai
caõi laïi, vaø haàu heát nhìn nhaän laø ñuùng. Toâi cuõng coù ñoïc trong nhieàu
cuoán saùch cuõ cuœa caùc hoïc giaœ Phaùp moät nhaän ñònh töông töï nhö vaäy
veà ngöôøi Vieät, khoâng bieát coù moät söï tham khaœo naøo khoâng. Ñieàu
chaéc chaén laø Traàn Troïng Kim chæ vieát nhöõng ñieàu oâng tin laø ñuùng.
Noùi chung, Traàn Troïng Kim nhaän ñònh ngöôøi Vieät Nam coù
caáu taïo cô theå toát, coù trí oùc töông ñoái toát, sieâng naêng, hieáu hoïc, bieát
troïng ñaïo ñöùc, nhöng taâm lyù thì raát dôœ. OÂng khoâng noùi ngöôøi Vieät
Nam noùi chung coù yeâu nöôùc hay khoâng, ñoù cuõng laø moät ñieàu laï
trong cuoán saùch söœ.

Toâi ñaõ ñeà caäp trong chöông tröôùc tôùi nöôùc Hoøa Lan nhö laø
moät kyø quan cuœa theá giôùi. Quan saùt kyõ ngöôøi Hoøa Lan, thaønh thöïc
toâi khoâng thaáy hoï thoâng minh hôn ngöôøi Vieät, hay coù hôn cuõng
khoâng hôn bao nhieâu. Hoï cuõng khoâng chaêm chæ hôn ngöôøi Vieät
Nam, hay coù hôn cuõng khoâng hôn bao nhieâu. Vaäy maø hoï ñaõ taïo neân
ñöôïc quoác gia ñaùng phuïc nhaát theá giôùi. Toâi laøm vieäc vôùi ngöôøi
Phaùp vaø cuõng ñi tôùi moät nhaän ñònh töông töï. Rieâng ngöôøi Anh thì
phaœi noùi tuy hoï coù neùt ñoäc ñaùo rieâng, nhöng trí tueä cuœa hoï cuõng chæ
xaáp xæ nhö ngöôøi Hoøa Lan vaø ngöôøi Phaùp, ngoaøi ra hoï löôøi bieáng
hôn haún ngöôøi Vieät Nam.
Vaäy maø taïi sao caùc quoác gia ñoù giaøu maïnh ñeán theá, trong khi
nöôùc ta ngheøo naøn laïc haäu vaø tang toùc ñeán theá ?
Khi moät maùy vi tính hoaït ñoäng dôœ thì chæ coù hai giaœi thích:
moät laø caùi hardware (phaàn vaät lieäu hay phaàn cöùng) cuœa noù dôœ, hai
laø caùi software (phaàn trí lieäu hay phaàn meàm) cuœa noù dôœ. Chaát lieäu,
nghóa laø caáu taïo cô theå vaø trí oùc, cuœa ngöôøi Vieät Nam toát. Vaäy thì
phaœi chaêng caùi software, nghóa laø caùi vaên hoùa vaø taâm lyù, cuœa ngöôøi
Vieät Nam toài dôœ ? Toâi tin nhö theá. Moät ngöôøi baïn toâi sau hôn moät
thaäp nieân laøm coá vaán cho caùc chính phuœ chaâu Phi ñaõ chæ ruùt ra ñöôïc
moät keát luaän roõ neùt : caùc nöôùc ñoù khoâng vöôn leân ñöôïc vì trôœ ngaïi
vaên hoùa vaø taâm lyù.
Ñoïc nhöõng baøi ñoùng goùp gaàn ñaây cuœa caùc taùc giaœ Vieät Nam
veà vaán ñeà phaùt trieån ñaát nöôùc, phaàn ñoâng coù giaù trò, nhieàu baøi raát
xuaát saéc, toâi ít thaáy ñeà caäp ñeán yeáu toá taâm lyù (hay vaên hoùa cuõng
36 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

theá vì taâm lyù vaø vaên hoùa raát gaàn nhau), trong khi ñoù taát caœ caùc nhaø
baùc hoïc coù thaåm quyeàn ôœ taàm voùc theá giôùi veà vaán ñeà phaùt trieån ñeàu
coi yeáu toá taâm lyù laø yeáu toá coát loõi. Nhieàu taùc giaœ coøn goïi phaùt trieån
laø moät caáu truùc taâm lyù (structure mentale).
Taâm lyù cuœa moät daân toäc, nhieàu ngöôøi thích duøng cuïm töø hoàn
tính daân toäc, moät phaàn do ñieàu kieän thieân nhieân taïo thaønh, nhöng
moät phaàn lôùn laø do caùc giaù trò ñaõ ñöôïc nhìn nhaän töø laâu ñôøi vaø ñaõ
taïo ra moät neáp soáng. Caùc giaù trò aáy hình thaønh coù khi do söï khaùm
phaù trong cuoäc soáng cuœa daân toäc, coù khi ñöôïc du nhaäp vaø haáp thuï,
ñöôïc kieåm chöùng vaø xeùt laïi theo kinh nghieäm lòch söœ. Lòch söœ vì theá
ñoùng vai troø quan troïng trong söï hình thaønh taâm lyù daân toäc. Lòch söœ
laø trí nhôù taäp theå cuœa daân toäc, moät nguoàn taøi lieäu vaø gôïi yù. Lòch söœ
cuõng laø taám göông ñeå moät daân toäc nhaän dieän ñöôïc mình, hieåu mình,
bieát mình neân laøm gì vaø coù theå laøm gì. Muoán nhö theá, lòch söœ phaœi
chính xaùc vaø cuõng phaœi ñöôïc phaân tích vaø khai thaùc moät caùch saùng
suoát vaø khaùch quan.
Nhöng moät maët lòch söœ cuœa ta khoâng chính xaùc, vaø, maët khaùc,
chuùng ta ruùt ra töø lòch söœ nhöõng keát luaän vaø nhöõng baøi hoïc sai laàm.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 37

Moät daân toäc hieáu hoïc ?

Ngöôøi Vieät Nam raát hieáu hoïc. Tính hieáu hoïc cuœa ngöôøi Vieät
laø coù thöïc. Ñieàu naøy moïi ngöôøi ñeàu ñoàng yù vaø chính toâi cuõng coù
theå kieåm chöùng trong nhöõng moâi tröôøng maø toâi ñaõ soáng vaø nhöõng
ngöôøi maø toâi ñaõ bieát, ngay caœ trong gia ñình toâi.
Taïi tröôøng trung hoïc Traàn Luïc, nôi toâi theo hoïc töø ñeä thaát
(lôùp 6 baây giôø) tôùi ñeä Töù (lôùp 9), caùc hoïc sinh phaàn lôùn laø di cö töø
ngoaøi Baéc vaøo, chính tröôøng Traàn Luïc cuõng laø moät tröôøng di
chuyeån töø Phaùt Dieäm vaøo. Tröôøng do caùc linh muïc Phaùt Dieäm
thaønh laäp vaø mang teân linh muïc Traàn Luïc, coøn goïi laø cha Saùu, moät
tu só coù ñöùc haïnh vaø raát tha thieát vôùi vaên hoùa Vieät Nam. OÂng Traàn
Luïc coù laøm moät taäp thô, maø toâi khoâng nhôù teân, giaùo huaán veà ñaïo
ñöùc. OÂng cuõng xaây döïng moät nhaø thôø lôùn theo kieán truùc coå truyeàn
Vieät Nam ñöôïc coi laø raát thaønh coâng veà ngheä thuaät. Nhìn treân aœnh,
nhaø thôø naøy gioáng nhö moät ngoâi chuøa. Toâi vaøo hoïc tröôøng Traàn Luïc
vì moät lyù do tình côø. Anh em toâi sau tieåu hoïc ñònh thi vaøo tröôøng
Chu Vaên An, tröôøng maø meï toâi vaãn ca tuïng laø hay vaø mô öôùc chuùng
toâi seõ hoïc taïi ñaáy. Nhöng naêm ñoù, baø coù yù ñònh mua moät caên nhaø
trong moät ngoõ heœm gaàn Taân Ñònh neân chuùng toâi thi vaøo Traàn Luïc
ñeå ñi hoïc cho gaàn. Veà sau tuy vieäc mua nhaø naøy khoâng thaønh chuùng
toâi vaãn tieáp tuïc hoïc ôœ ñoù.
Luùc ñoù laø nhöõng naêm 1955-1956, caùc hoïc sinh tröø moät hai
ngoaïi leä, ñeàu raát ngheøo, gia ñình hoï voán ñaõ khoâng giaøu coù laïi maát
heát cuœa caœi trong ñôït di cö neân caøng ngheøo. Ñaõ theá, tröôøng Traàn
Luïc laïi laø moät thöù tröôøng taàm göœi, moät thöù tröôøng khoâng coù tröôøng,
phaœi hoïc nhôø tröôøng tieåu hoïc Ñoà Chieåu. Giaœi phaùp tìm ra laø hoïc
buoåi tröa. Tröôøng tieåu hoïc Ñoà Chieåu hoïc sôùm ñi moät chuùt buoåi saùng
vaø treã moät chuùt buoåi chieàu. Tröôøng Ñoà Chieåu tan hoïc buoåi saùng,
vaøo luùc 10g30, tröôøng Traàn Luïc hoïc töø 10g30 ñeán 14g30, roài tröôøng
Ñoà Chieåu laáy laïi tröôøng sau ñoù. Hoïc buoåi tröa laø caœ moät cöïc hình
döôùi trôøi noùng gay gaét. Caœ thaày laãn troø ñeàu meät moœi, hoïc sinh phaàn
lôùn ñeàu khoâng coù tieàn mua saùch, coù khi coøn thieáu caœ tieàn mua vôœ
vaø buùt. Moät caây buùt chì, moät quyeån vôœ ñeàu quí baùu caœ. Haàu heát caùc
38 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

gia ñình chuùng toâi ñeàu ôœ trong nhöõng caên nhaø luïp xuïp, nhieàu nhaø
khoâng coù ñieän, toái phaœi thaép saùng baèng ñeøn daàu, vöøa hoïc vöøa ñaäp
muoãi. Nhöõng buoåi taäp theå duïc maëc quaàn xaø loœn ñeå loä ñuøi ra thì thaáy
ñöùa naøo cuõng ñaày daáu muoãi chích. Vaäy maø caœ tröôøng ñeàu hoïc haønh
chaêm chæ vaø ñeàu gioœi caœ.
Trong khu toâi ôœ cuõng coù nhieàu hoïc sinh, hoï khoâng saùng daï
laém nhöng hoïc chaêm chæ moät caùch kyø laï, hoï hoïc tôùi khuya, nhieàu
ngöôøi uoáng thuoác Maxiton cho ñôõ buoàn nguœ. Tôø môø saùng hoï ñaõ thöùc
daäy, hoïc to tieáng ñeå choáng buoàn nguœ, tieáng hoï hoïc ñaùnh thöùc anh
em toâi daäy. Coù nhöõng anh ñaõ baét ñaàu luyeän thi tuù taøi khi toâi môùi
leân trung hoïc, ñeán khi toâi ñaäu xong tuù taøi hoï vaãn rôùt daøi daøi, nhöng
vaãn tieáp tuïc hoïc. Coù chí thì neân, khi toâi ôœ Phaùp veà, sau 12 naêm vaéng
maët, phaàn lôùn ñeàu ñaõ toát nghieäp ñaïi hoïc laøm giaùo sö, luaät sö, döôïc
só. Ñieàu khoâng may cho hoï laø trong thôøi gian 12 naêm aáy xaõ hoäi mieàn
Nam ñaõ ñoåi môùi, nhöõng ngheà trí oùc khoâng coøn vinh hieån nöõa vaø hoï
khoâng sung tuùc bao nhieâu sau nhöõng coá gaéng thaät phi thöôøng.
Ngöôøi khaù nhaát trong boïn hoï laø moät anh thi maõi khoâng ñaäu tuù taøi
ñi laøm baùnh mì, sau trôœ thaønh chuœ. Nhöõng laàn ñi aên nhaäu vôùi nhau
anh ta ñeàu traœ tieàn.
Toâi hoïc xong ñeä töù thì boœ tröôøng Traàn Luïc ñi laøm ban ngaøy,
buoåi toái theo hoïc lôùp Khuyeán Hoïc Boå Tuùc cuœa Hoäi Bình Daân Giaùo
Duïc vaø laïi gaëp moät loaïi ngöôøi khaùc. Hoï laø coâng chöùc, quaân nhaân,
muoán laáy theâm moät maœnh baèng ñeå thaêng tieán, laø nhöõng ngöôøi ñaõ
ñi laøm, vaø phaàn lôùn ñaõ coù gia ñình, muoán coù theâm hoïc vaán, hay
nhöõng hoïc sinh ngheøo ban ngaøy phaœi ñi laøm kieám tieàn. Ԍ haøng ñaàu
laø caùc coâ phaàn lôùn ñaõ ñi laøm, coù ngöôøi ñaõ coù choàng con. Trong moät
lôùp beân caïnh coù oâng Cao Vaên Vieân, sau naøy laø ñaïi töôùng toång tham
möu tröôœng Quaân Löïc Vieät Nam Coäng Hoøa. Hoï hoïc say meâ, mieät
maøi maëc daàu hoïc raát khoù khaên.
Lôùp hoïc cuœa toâi sau naøy coù nhieàu ngöôøi khaù thaønh coâng.
Tröông Vaên Vaân sau hoïc khoa hoïc roài tình nguyeän ñi só quan Ñaø
Laït, laøm tieåu ñoaøn phoù binh chuœng Duø, vôï Vaân laø Thuùy, do toâi giôùi
thieäu, laøm döôïc sö, con moät thöông gia giaøu coù, hoïc troø cuõ cuœa toâi
luùc toâi ñi daïy keøm ñeå kieám tieàn. Vaân ñi hoïc taäp caœi taïo 12 naêm sau
ngaøy 30-4-1975. Vaân vaø Thuùy hieän ñònh cö ôœ Seattle, Hoa Kyø.
Moät daân toäc hieáu hoïc ? 39

Nguyeãn Thieän Töôøng sau laøm luaät sö. Töôøng thi rôùt tuù taøi 1, toâi phaœi
daønh caœ muøa heø naêm ñoù ñeå keøm Töôøng. Chuùng toâi heïn nhau ôœ maùi
hieân sau cuœa Thö Vieän Quoác Gia, beân caïnh tröôøng Petrus Kyù vaø
Chu Vaên An, nôi coù moät soá baøn gheá vöùt boœ. Toâi ñem theo tieåu
thuyeát ñeå ñoïc, Töôøng ngoài hoïc beân caïnh, coù gì bí thì hoœi toâi. Anh
cuœa Töôøng laø Nguyeãn Thieäu Huøng cuõng laø moät göông hieáu hoïc.
Anh ñaäu tuù taøi tröôùc chuùng toâi vaø vöøa ñi daïy trung hoïc vöøa hoïc vaên
khoa. Khoâng nhöõng theá, anh coøn laøm thô vaø laøm thô hay. Taäp thô
"Boán Möôi Baøi Thô" cuœa Huøng (buùt hieäu Mai Trung Tónh) laøm
chung vôùi Leâ Ñöùc Vöôïng (buùt hieäu Vöông Ñöùc Leä) ñöôïc giaœi nhaát
Thô Vaên Toaøn Quoác naêm 1960. Nguyeãn Thieäu Huøng vaø Leâ Ñöùc
Vöôïng gaàn ñaây tham gia nhoùm Dieãn Ñaøn Töï Do vôùi Ñoaøn Vieát
Hoaït vaø bò baét. Thaùng 7-1993, Huøng bò keát aùn boán naêm tuø, Vöôïng
bò naêm naêm. Ra tröôùc toøa, Vöôïng chæ xin chính quyeàn traœ laïi cho
anh taäp thô hai möôi ngaøn baøi maø anh ñaõ saùng taùc trong gaàn hai
möôi naêm qua, nhöng chính quyeàn traœ lôøi laø taäp thô ñaõ thaát laïc.
Trònh Vaên Thi sau naøy toát nghieäp cöœ nhaân luaät, laøm thieáu taù
caœnh saùt, khoâng bieát baây giôø ôœ ñaâu. Ñinh Vaên Hoaït cuõng toát nghieäp
cöœ nhaân khoa hoïc, vöøa laøm giaùo sö vöøa daïy voõ Vieät Nam.
Moät hoâm ñi aên tieäm ôœ Paris, oâng chuœ nhaän ra toâi, roài töï giôùi
thieäu laø Nguyeãn Vaên Ngoï, hoïc lôùp beân caïnh, cuøng vôùi oâng Cao
Vaên Vieân. OÂng ta sau naøy cuõng ñaäu cöœ nhaân luaät, laøm tham vuï
ngoaïi giao vaø ôœ nöôùc ngoaøi neân thoaùt naïn ngaøy 30-4-1975. Chính
oâng Vieân, sau khi ñaäu tuù taøi vaø laøm töôùng vaãn tieáp tuïc hoïc vaø ñaäu
cöœ nhaân vaên chöông.
Moãi laàn hoài töôœng laïi thôøi gian aáy, toâi vaãn caœm thaáy moät söï
caœm phuïc xaâu xa vaø moät nieàm haõnh dieän voâ cuøng veà tính hieáu hoïc
cuœa ngöôøi Vieät. Toâi coøn nhôù maõi ñoâi maét quaàng thaâm cuœa chò baïn
ngoài baøn treân toâi. Coù leõ chò ñaõ thöùc ñeâm nhieàu laém ñeå hoïc.
Toâi vaãn tin tính hieáu hoïc laø hy voïng lôùn nhaát cuœa daân toäc ta
ñeå vöôn leân.
40 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 41

Moät daân toäc saùng daï ?

Ngöôøi Vieät Nam ta khoâng nhöõng chæ ham hoïc maø coøn hoïc
gioœi. Nhöõng tröôøng hôïp toâi ñaõ keå cuõng ñaõ moät phaàn naøo chöùng
minh ñieàu ñoù. Nhöng chöa ñuœ. Ngoaøi nhöõng nhaân vaät noåi tieáng nhö
Phaïm Quyønh, Traàn Troïng Kim, Hoaøng Xuaân Haõn, ta coøn voâ soá
nhöõng tröôøng hôïp thaønh coâng röïc rôõ khaùc.
Nöôùc Phaùp môùi ñaët neàn ñoâ hoä treân nöôùc ta töø 1883, thì chæ
caàn tôùi naêm 1900 ñaõ coù nhöõng ngöôøi Vieät toát nghieäp caùc tröôøng lôùn
nhaát taïi Phaùp. Sang tôùi thaäp nieân 1920, 1930 thì ñeám khoâng xueå
nhöõng ngöôøi toát nghieäp caùc baèng caáp lôùn. Toâi cuõng coù theå nhìn thaáy
söï thoâng minh cuœa ngöôøi Vieät ngay chung quanh toâi.
Toâi ñi du hoïc naêm 1961, ñoù laø ñôït du hoïc sang Phaùp thöù hai
sau maáy naêm giaùn ñoaïn. Sau vuï xung ñoät giöõa Ngoâ Ñình Dieäm vaø
Nguyeãn Vaên Hinh, roài vuï Bình Xuyeân, lieân heä giöõa Vieät Nam
Coäng Hoøa vaø Phaùp trôœ neân caêng thaúng vaø Vieät Nam khoâng coøn gôœi
du hoïc sinh sang Phaùp nöõa cho tôùi naêm 1960. Luùc ñaàu chæ nhöõng
sinh vieân thaät xuaát saéc, moãi naêm vaøi chuïc. Cho tôùi naêm 1964 môùi
coù phong traøo oà aït gôœi sinh vieân qua Phaùp, ñeå du hoïc cuõng coù maø
ñeå khoœi phaœi ñi quaân dòch cuõng coù, vaø trình ñoä môùi suùt giaœm. Nhöng
soá sinh vieân Vieät Nam vaãn coøn raát ít so vôùi caùc nöôùc thuoäc Phaùp
cuõ. Toång coäng chæ vaøi ngaøn. Vaäy maø chuùng toâi aùp ñaœo haún caùc sinh
vieân ngoaïi quoác khaùc. Tröôøng khoù ñeán ñaâu ngöôøi Vieät Nam cuõng
vaøo loït, baèng caáp naøo sinh vieân Vieät Nam cuõng ñaäu, vaø thöôøng ñaäu
moät caùch veœ vang.
Ñi du hoïc cuøng naêm vôùi toâi coù khoaœng 50 ngöôøi, trong ñoù moät
nöœa laø ñi hoïc boång, moät nöœa ñi töï tuùc. Nhoùm hoïc boång dó nhieân troäi
hôn, nhöng taát caœ ñeàu thaønh coâng veœ vang vaø mau choùng. Ngay caœ
nhöõng ngöôøi ñi sau 1964 khoâng ñöôïc gaïn loïc cuõng ñeàu thaønh coâng
trong vieäc hoïc vaø sau naøy trong sinh hoaït ngheà nghieäp.

Ngöôøi Vieät Nam khoâng nhöõng chæ saùng daï trong tröôøng hoïc
maø coøn coù khaœ naêng haáp thuï mau choùng caùc kieán thöùc trong cuoäc
soáng. Khoâng phaœi chæ coù nhöõng sinh vieân maø ngay caœ nhöõng ngöôøi
42 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

bình daân cuõng chöùng toœ moät khaœ naêng hoïc hoœi vaø suy nghó raát lôùn.
Trong traïi caœi taïo, chuùng toâi thöôøng ñaùnh côø gieát thì giôø, vaø nhieàu
ngöôøi chaúng coù trình ñoä hoïc vaán naøo ñaùng keå maø ñaùnh côø cao moät
caùch laï luøng. Coù moät anh tröôœng aáp chæ hoïc heát tieåu hoïc maø haï toâi
daøi daøi, laøm toâi coù luùc loàng loän leân vì ñaùnh côø voán laø moät moân khaù
cuœa toâi. Trong caœ naêm trôøi ñuïng ñoä vôùi anh ta, maëc daàu suy nghó
ñuœ moïi chieâu phaùp, toâi khoâng sao döùt ñieåm noåi anh ta, cuøng laém
laø coù qua coù laïi. Coù moät anh trung uùy thuoäc loøng taát caœ moïi boä kieám
hieäp cuœa Kim Dung, moät anh caùn boä xaây döïng noâng thoân chæ nghe
keå chuyeän maø daàn daàn nhôù heát moïi chi tieát cuœa truyeän Tam Quoác.
Toâi chæ keå vaøi thí duï, nhöng nhöõng thaønh tích töông töï nhö vaäy coù
voâ soá trong ñaùm hôn moät ngaøn tuø binh trong traïi. Nhöõng naêm ñi caœi
taïo cuõng laø nhöõng naêm khieán toâi khaùm phaù ra trí thoâng minh xuaát
chuùng cuœa ngöôøi Vieät.
Naêm 1980, luùc ñang loay hoay tìm caùch vöôït bieân, toâi gaëp
Saùu Thinh. Naêm 1954 anh ta ñaõ ngoaøi hai möôi tuoåi vaø ñaõ boœ hoïc
ñi theo Vieät Minh vaøi naêm tröôùc ñoù. Anh ta ra Baéc taäp keát, vaøo ñaœng
coäng saœn, ñaäu kyõ sö vaø laøm trung taù taïi boä toång tham möu quaân ñoäi
nhaân daân taïi Haø Noäi, anh ta ñöôïc oâng Giaùp quí meán. Vaøo naêm
1975, anh ta maát nieàm tin ôœ chuœ nghóa coäng saœn, baét ñaàu ñeà cao daân
chuœ trong caùc sinh hoaït ñaœng, roài bò haï taàng coâng taùc daàn daàn. Saùu
Thinh giuùp toâi nhieàu trong vieäc chuaån bò. Toâi raát phuïc Saùu Thinh
veà söï thoâng minh cuœa anh ta, nhöng chính anh ta laïi keå cho toâi nghe
moät giai thoaïi ngoä nghónh.
Sau ngaøy chieán thaéng, Saùu Thinh cuøng ngöôøi em, laø tieåu
ñoaøn tröôœng ñaëc coâng vaø ñöôïc nhieàu huaân chöông anh huøng löïc
löôïng vuõ trang nhaân daân, vinh quang veà queâ cuõ thaêm baø meï giaø ôœ
Raïch Giaù. Baø meï ñaõ ngoaøi baœy möôi laáy ghe maùy chôœ hai con trai
anh huøng daân toäc ñi thaêm baø con vôùi taát caœ haõnh dieän. Nöœa ñöôøng
baát thình lình maùy hö. Hai vò anh huøng ngô ngaån khoâng bieát phaœi
laøm gì, baø cuï loay hoay môœ bu-gi ra chuøi vaøo quaàn roài laép laïi. Maùy
noå trôœ laïi vaø ba meï con ñi tieáp. Saùu Thinh noùi vôùi toâi : "Mình vöøa
phuïc vöøa ngöôïng, khoâng bieát baø cuï hoïc ngheà maùy luùc naøo, ngaøy
mình ñi baø chæ bieát laøm ruoäng".
Trong maáy naêm qua laïi mieàn Taây Nam Phaàn, toâi ñaõ nhieàu
Moät daân toäc saùng daï ? 43

laàn ngaïc nhieân veà söï kheùo leùo vaø nhanh trí cuœa noâng daân taïi ñaây.
Hoï töï söœa chöõa laáy maùy bôm, maùy caøy, maùy phaùt ñieän moät caùch
thaät taøi tình, coù khi coøn ñoåi caœ chi tieát maùy ñeå taêng hieäu löïc. Vaøo
nhöõng naêm 1979-1981, caùc boä phaän rôøi raát hieám, hoœng boä phaän naøo
noâng daân chæ caàn ra khu chôï seõ coù thôï tieän laøm cho ngay.
Do hay mua maùy taøu ñeå vöôït bieân, coù khi cho chính mình,
coù khi cho beø baïn, toâi laøm quen ñöôïc vôùi moät toå thôï maùy gaàn Ngaõ
Ba OÂng Taï. Toå hôïp naøy goàm toaøn boä ñoäi mieàn Baéc xuaát nguõ ôœ laïi
mieàn Nam laøm aên, coù ngöôøi ñaøo nguõ. Tröôùc 1975, hoï chæ laø nhöõng
ngöôøi lính xuaát thaân töø mieàn queâ Baéc Vieät vaø hoaøn toaøn khoâng bieát
gì veà maùy moùc. Hoï ñeán vôùi ngheà maùy chæ vì coù tö theá boä ñoäi, ñaœng
vieân neân khoâng bò laøm phieàn phöùc vaø coù theå di chuyeån, chuyeân chôœ
deã daøng nhöõng phuï tuøng maùy daàu luùc ñoù gaàn nhö laø ñoà quoác caám.
Môùi ñaàu laøm chung vôùi nhöõng thôï maùy mieàn Nam, veà sau, khi
nhöõng thôï maùy mieàn Nam ñaõ vöôït bieân heát, hoï töï laäp. Chæ trong
moät thôøi gian ngaén nguœi hoï trôœ thaønh nhöõng ngöôøi thôï maùy raát laønh
ngheà, nhìn thoaùng qua moät boä phaän hoï bieát ngay laø thuoäc maùy naøo,
mua ñöôïc khoâng, neáu khoâng thì cheá taïo nhö theá naøo.
Moät trong nhöõng vaán ñeà nan giaœi cho maùy daàu duøng ñeå vöôït
bieân luùc ñoù laø thieáu nhöõng boä baïc seách-maêng, nhöõng voøng theùp
troøn naèm giöõa pít-toâng vaø xy-lanh. Baïc phaœi laøm baèng thöù theùp thaät
cöùng maø Vieät Nam khoâng coù. Luùc ñoù baïc nhaäp caœng ñaõ caïn roài,
mua raát ñaét tieàn maø cuõng may laém môùi coù. Duøng baïc noäi ñòa thì raát
nguy hieåm vì theùp khoâng ñuœ cöùng ñeå coù theå chòu ñöïng ñöôïc söï ma-
saùt lieân tuïc cuœa pít-toâng xaáp xæ moät ngaøn chuyeån ñoäng trong moät
phuùt. Moät tyœ leä khaù lôùn caùc taøu vöôït bieân bò hö maùy giöõa ñöôøng vôùi
nhöõng haäu quaœ bi thaœm laø do baïc bò gaãy. Toâi thöôøng khuyeân caùc baïn
toâi laø baèng baát cöù giaù naøo phaœi kieám cho baèng ñöôïc boä baïc toát. Vaán
ñeà sau ñoù ñöôïc giaœi quyeát moät caùch oån thoœa. Moät toå hôïp cô khí,
cuõng cuœa caùc boä ñoäi goác mieàn Baéc, laáy noøng suùng ñaïi baùc cöa ra
vaø tieän thaønh baïc. Khoâng coù theùp naøo cöùng baèng theùp cuœa noøng
suùng ñaïi baùc. Vieäc hoï tìm ñaâu ra noøng suùng laïi caœ laø moät bí maät,
hoï noùi ñoù laø nhöõng khaåu phaùo pheá thaœi, nhöng toâi thaáy coù nhöõng
noøng coøn môùi laém. Ñaùm anh em naøy laøm toâi caœm phuïc voâ cuøng khaœ
naêng hoïc hoœi vaø thích nghi mau choùng cuœa ngöôøi Vieät, maëc daàu
44 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

khoâng theå taùn thaønh vieäc hoï laáy troäm noøng ñaïi baùc ôœ kho quaân ñoäi
ra ñeå tieän laøm baïc seách-maêng.
Hôn taát caœ moïi taøi lieäu, saùch baùo, chính nhöõng tieáp xuùc vôùi
thöïc teá, vôùi nhöõng con ngöôøi ñaõ cho toâi nhìn thaáy roõ söï saùng daï vaø
khaœ naêng thích nghi nhanh choùng cuœa ngöôøi Vieät. Chính vì theá maø
maëc daàu nhöõng khoù khaên vaø suy thoaùi traàm troïng veà nhieàu maët
ngaøy hoâm nay toâi vaãn giöõ ñöôïc nieàm tin vaøo töông lai ñaát nöôùc.
Chuùng ta coù nhöõng con ngöôøi raát hay.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 45

Chuoàng lôïn vaø caùi caøy

Chæ moät thôøi gian ngaén sau khi ngöôøi Phaùp tôùi Vieät Nam ñaõ
coù nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñaäu ñöôïc nhöõng baèng caáp cao nhaát vaø
khoù nhaát. Chæ moät vaøi naêm sau khi ngöôøi Myõ can thieäp ñoå ngöôøi
ñoå cuœa vaøo Vieät Nam laø noâng daân mieàn Nam ñaõ bieát söœ duïng, söœa
chöõa maùy caøy, maùy bôm. Chæ caàn moät naêm ñeå bieán anh boä ñoäi goác
noâng daân thaønh moät thôï maùy laønh ngheà. Vaøi naêm cuõng ñaõ ñuœ ñeå
caùc caùn boä thaùng 5-1975 coøn ngoài xoåm treân xe hôi, mô öôùc moät ly
caø-pheâ "caùi noài ngoài treân caùi coác" vaø moät ñieáu thuoác thôm "coù caùn"
bieát ñoøi hoœi xe hôi phaœi coù maùy laïnh, bieát phaân bieät caùc loaïi cognac
ngon nhaát vaø bieát ñaàu cô treân hoái suaát ñoàng ñoâ-la. Ngöôøi Vieät ta
hoïc baøi raát nhanh, nhöng chuùng ta coøn coù gì ñaëc saéc nöõa hay khoâng
hay chæ giaœn dò laø nhöõng hoïc troø gioœi ? Ñoù laø moät caâu hoœi lôùn !
Coù laàn ngoài noùi chuyeän teáu, toâi giaœng giaœi cho moät caùn boä
mieàn Baéc raèng con heo vaø con lôïn laø hai con vaät khaùc nhau, chöù
khoâng phaœi chæ laø cuøng moät con vaät maø mieàn Baéc goïi moät teân, mieàn
Nam goïi moät teân khaùc.
Toâi noùi vôùi anh ta raèng con lôïn laø moät con vaät chæ naëng trung
bình 50 kí-loâ, hay cuøng laém laø 70 kí-loâ, ñöôïc nuoâi quanh naêm baèng
beøo vaø caùm, trong nhöõng chuoàng rôm baån thæu vaø hoâi haùm, boá noù
laø moät con lôïn con chæ lôùn hôn caùi hoäp söõa Guigoz moät chuùt, ñöôïc
choïn trong ñaøn lôïn con vì laø con ñeïn nhaát, yeáu nhaát khoâng boõ beøo
caùm ñeå nuoâi. Ngöôïc laïi, con heo laø con vaät to lôùn, coù theå naëng tôùi
200 kí-loâ, vaø chæ taùm thaùng ñaõ ñaït tôùi troïng löôïng treân 100 kí-loâ.
Noù ñöôïc nuoâi khoâng nhöõng baèng caùm, maø coøn baèng thöùc aên rieâng
cuœa noù, coù khi baèng côm, baèng khoai, trong nhöõng chuoàng baèng xi-
maêng saïch seõ, coù khi ngay trong nhaø cuøng vôùi ngöôøi, thænh thoaœng
ñöôïc taém röœa. Boá noù laø moät con heo to lôùn, khoœe maïnh, loâng raäm
nhö choù, troâng raát ñeïp, ñöôïc nuoâi naáng raát chu ñaùo, moãi khi "âlaøm
phaän söï" xong ñöôïc chuœ cho aên maáy traùi tröùng soáng ñeå laáy söùc.
Dó nhieân laø chuyeän nguïy bieän teáu. Nhöng quaœ thaät caùch nuoâi
lôïn taïi mieàn Baéc thaät laø laïc haäu. Nuoâi lôïn khoâng hôïp veä sinh, dinh
döôõng keùm, choïn gioáng laïi raát taàm baäy. Taïi mieàn Nam, con heo
46 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

gioáng, coøn goïi laø heo noïc, laø caœ moät taøi saœn ñöôïc chaêm soùc chu ñaùo.
Noù ñöôïc choïn moät caùch kyõ löôõng, coù khi caœ chuïc ñaøn heo khoâng
choïn ñöôïc con naøo ñaùng laøm heo noïc, ngöôøi ta phaœi ñi mua ôœ xa
veà. Con heo noïc luùc naøo cuõng khoœe maïnh, ñeïp ñeõ. Ԍ ngoaøi Baéc,
con lôïn gioáng laïi laø con lôïn vaát ñi, nuoâi ñöôïc vaøi ba thaùng, nhaœy
xong laø bò ñem laøm thòt. Gioáng ñaõ xaáu, thöùc aên thieáu thoán, chuoàng
laïi dô baån, lôïn ôœ ngoaøi Baéc lôùn khoâng ñöôïc vaø laïi hay cheát vì thieáu
veä sinh. Thöïc ra gioáng lôïn ôœ ngoaøi Baéc cuõng khaùc, maøu ñen, maët
beït, buïng cong vaø duø coù nuoâi theå naøo cuõng khoâng ñaït ñöôïc taàm voùc
cuœa heo trong Nam ñöôïc nhaäp caœng vaøo töø vaøi chuïc naêm nay.
Nhöng khoâng hieåu taïi sao töø haøng ngaøn naêm nay, ngöôøi mieàn Baéc
khoâng bieát xeùt laïi caùch nuoâi lôïn. Ñieàu ñoù toá caùo söï thieáu oùc saùng
taïo vaø ñoåi môùi cuœa ngöôøi Vieät.
Caùi caøy ôœ ñoàng queâ Baéc Vieät cuõng laø caœ moät kyø quan. Phaœi
choïn moät caây thaät lôùn vaø thaät chaéc, caây oåi neáu coù theå ñöôïc. Caùi caøy
to, troøn vaø raát naëng, muoán vaùc caøy ra ñoàng phaœi khaù löïc löôõng. Löôõi
caøy troøn ôœ döôùi, nhoïn ôœ ñaàu, söùc caœn lôùn, caøy laïi naëng, khoù aên vaøo
ñaát, traâu keùo ì aïch. Con traâu khoœe laém cuõng chæ caøy ñöôïc ba saøo
ñaát moãi ngaøy (moãi saøo laø 360 m2, ba saøo töông ñöông vôùi moät coâng
ñaát ôœ mieàn Nam). Theá maø töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc vaãn khoâng ai
nghó ñeán vieäc thay theá caùi caøy quaùi ñaœn aáy, ñeán luùc rôøi laøng ra tænh,
toâi vaãn coøn thaáy caùi caøy ñoù. Trong khi ñoù taïi mieàn Nam, caùi caøy
ñöôïc laøm baèng moät khuùc caây côõ baèng coå chaân, moät tay xaùch cuõng
ñöôïc. Löôõi caøy deïp, baét ñaát deã daøng, traâu keùo nheï nhaøng. Chæ moät
chuyeän giaœn dò nhö vaäy thoâi maø ta cuõng khoâng thay ñoåi ñöôïc.
Ngöôøi Vieät ta heã nhìn thaáy thì baét chöôùc mau choùng, nhöng phaùt
minh vaø saùng taïo quaœ khoâng phaœi laø khaœ naêng cuœa ta.
Ngöôøi mieàn Nam, do ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi hôn, cuoäc soáng
phong phuù hôn vaø cuõng vì ñöôïc tieáp xuùc nhieàu vôùi ngöôøi nöôùc
ngoaøi neân coù phaàn côœi môœ vaø phoùng khoaùng hôn, nhöng noùi chung
vaãn laø baét chöôùc chöù khoâng phaœi töï mình tìm ra.
Treân caùc kinh raïch mieàn Taây Nam Phaàn, nhaø naøo cuõng laøm
caàu tieâu treân soâng. Thaät laø gôùm ghieác. Taém treân soâng, röœa cheùn baùt
treân soâng, giaët quaàn aùo treân soâng, ñoâi khi laáy nöôùc uoáng treân soâng
khi thieáu nöôùc möa, roài cuõng xaœ raùc vaø phoùng ueá xuoáng soâng. Trong
Chuoàng lôïn vaø caùi caøy 47

khi ñoù chæ caàn ñaøo moät ngaøy laø xong moät haàm caàu, toán keùm chaúng
bao nhieâu laø coù moät caàu tieâu saïch seõ. Nhöng ñoù laø moät neáp soáng
maø ngöôøi ta ñaõ quen roài vaø khoâng muoán thay ñoåi. Moät ngaøy cuõng
laø moät ngaøy, vaø taïi sao nhaø naøy laøm trong khi nhaø khaùc vaãn khoâng
laøm ? Nhöng ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø cho tôùi nay moïi chính quyeàn
ñeàu khoâng nghó ñeán vaán ñeà ñôn giaœn naøy.
Naêm 1956, caùc anh toâi hoïc trung hoïc ñeä nhò caáp (lôùp 10 trôœ
leân) vaø baét ñaàu theo caùc khoùa huaán luyeän quaân söï. Toâi toø moø ñoïc
saùch quaân söï cuœa caùc anh toâi vaø thaáy coù nhöõng baøi hoïc nhö caùch
choáng chieán xa, choáng maùy bay, v.v. Toâi hoœi caùc anh toâi coù phaœi
muïc ñích cuœa caùc khoùa huaán luyeän naøy laø ñeå ñaøo taïo ra caùc binh
só coäng saœn ñeå hoï choáng laïi xe taêng vaø maùy bay cuœa phe quoác gia
hay khoâng. Luùc ñoù, vaø nhieàu naêm sau naøy chæ coù Vieät Nam Coäng
Hoøa laø coù chieán xa vaø maùy bay. Töø naêm 1969 trôœ ñi quaân ñoäi coäng
saœn môùi baét ñaàu duøng chieán xa vaø cuõng chæ söœ duïng ôœ mieàn Trung,
coøn maùy bay thì khoâng bao giôø hoï duøng. Thì ra ñoù laø nhöõng baøi hoïc
cuœa quaân ñoäi Phaùp, boä toång tham möu quaân ñoäi mieàn Nam ñem
dòch ra ñeå giaœng daïy. Thaät laø baét chöôùc moät caùch ngu ngoác.
Coù khi nöôùc ñeán chaân hoï vaãn khoâng bieát thích öùng. Thaùng
3-1975, sau khi maát Buoân Ma Thuoät vaø sau cuoäc trieät thoaùi theâ
thaœm taïi Cao Nguyeân, moät soá coâng tö chöùc trong tình traïng hoaõn
dòch bò goïi ra nhaäp nguõ. Toâi gaëp moät anh baïn ôœ cô quan cuœa toâi veà
pheùp sau hai tuaàn huaán luyeän. Toâi hoœi anh ta taäp gì, anh ta traœ lôøi
raèng chöa taäp vuõ khí, hieän môùi chæ taäp maëc quaân phuïc teà chænh, xeáp
haøng, ñieåm danh, ñi theo ñoäi nguõ vaø theå duïc cô baœn. Moät thaùng sau
thì mieàn Nam ñaàu haøng.
Nhöõng ngöôøi Vieät Nam hoïc gioœi vaø ñaäu baèng caáp cao thì raát
nhieàu, nhöng raát ít ai tìm ra ñöôïc moät yù môùi, vieát ra ñöôïc moät taùc
phaåm coù saùng taïo, saùng cheá ra ñöôïc moät caùi gì, hay khaùm phaù ra
moät ñònh lyù naøo. Toâi may maén bieát moät soá ngöôøi coù phaùt minh thöïc
söï, nhöng tyœ leä cuœa hoï quaù ít. Keát quaœ laø chuùng ta vaãn chæ laø nhöõng
hoïc troø. Hoïc troø gioœi vaãn laø hoïc troø.
Chuùng ta hoïc thì gioœi thöïc, vaø khi ñaõ hoïc thì thöôøng hay coù
theå bieán hoùa ñoâi chuùt, nhöng noùi chung trí tueä cuœa ta hình nhö chæ
döøng ôœ ñoù. Hình nhö thieáu oùc saùng taïo khoâng phaœi laø moät ñaëc tính
48 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

rieâng cuœa ngöôøi Vieät, maø laø ñaëc tính chung cuœa ngöôøi AÙ Ñoâng, maëc
daàu caên beänh naøy coù phaàn hôi traàm troïng hôn nôi ngöôøi Vieät Nam.
Ngaøy nay Nhaät Baœn, Cao Ly vaø Ñaøi Loan ñaõ phaùt trieån maïnh laém
roài. Nhaät Baœn vaø Ñaøi Loan coøn dö moät soá tieàn lôùn khoâng bieát ñaàu
tö vaøo ñaâu. Hoï nhieàu phöông tieän hôn caœ Hoa Kyø vaø Taây AÂu, nhöng
hoï khoâng coù nhöõng phaùt minh lôùn vaø cuõng khoâng coù thaønh coâng naøo
ñaùng keå veà ngheä thuaät vaø tö töôœng. Hoï vaãn chæ chaïy theo sau ngöôøi
phöông Taây, duø laø chaïy nhanh.
Ñaàu thaäp nieân 90, nöôùc Nhaät khoán ñoán vôùi Truyeàn Hình
Sieâu Phaåm (High Definition Television-HDT). Hoï caœi tieán raát xuaát
saéc phöông phaùp truyeàn hình coå ñieån theo khaùi nieäm ñoàng lyù
(analogic) vaø ñaït tôùi moät hình aœnh gaàn nhö tuyeät ñoái trung thöïc veà
caœ neùt laãn maøu. Ñoù laø moät tieán boä lôùn nhöng vaãn chæ laø caœi tieán caùi
saün coù. Hoï nghó laø ñaõ vöôït qua ñöôïc Hoa Kyø veà kyõ thuaät truyeàn
hình. Nhöng ngay sau ñoù, Hoa Kyø tìm ra phöông phaùp truyeàn hình
baèng soá (Digital Television-DT). Caùc hình aœnh ñöôïc ghi nhaän baèng
soá maõ. Keát quaœ laø maùy truyeàn hình saép tôùi cuœa Hoa Kyø tuy hình aœnh
chöa ñöôïc baèng HDT cuœa Nhaät - duø cuõng ñeïp hôn nhieàu so vôùi hieän
nay - nhöng laïi hôn Nhaät veà moïi maët. Maùy truyeàn hình cuœa Nhaät
seõ toán 10.000 USD vaø chæ laø moät maùy truyeàn hình thuï ñoäng, trong
khi maùy truyeàn hình DT cuœa Hoa Kyø, seõ chæ toán 5.000 USD vaø seõ
laø moät computer. Caùc hình aœnh coù theå thu treân ñóa cöùng nhö nhöõng
hoà sô (files) vaø coù theå phaùt laïi khi naøo muoán. Maùy truyeàn hình
digital coù thö vieän rieâng chöùa phim aœnh, taøi lieäu rieâng cuœa moãi gia
ñình vaø cuõng coù theå tham khaœo, tieáp nhaän phim aœnh, taøi lieäu töø
nhieàu nguoàn khaùc. Noù cuõng laø moät computer cuœa gia ñình ñeå ñaët
haøng, mua haøng, thanh toaùn, v.v. Ngöôøi Nhaät ñaõ mau choùng nhìn
nhaän söï hôn haún quaù roõ raøng cuœa phöông phaùp truyeàn hình môùi cuœa
Myõ vaø boœ cuoäc. Hoï ñaõ toán haøng traêm tyœ USD vaø bò thua suùt Myõ ít
nhaát möôøi naêm. Muôøi naêm ñoái vôùi moät ñaïi cöôøng vaø trong thôøi ñaïi
naøy laø moät thaœm baïi.
Lòch söœ theá giôùi cuœa hai theá kyœ nay chuœ yeáu laø lòch söœ nhöõng
coá gaéng cuœa phaàn coøn laïi cuœa theá giôùi ñeå ñöông ñaàu vôùi öu theá cuœa
ngöôøi phöông Taây vaø hình nhö coù moät kòch baœn coá ñònh : ngöôøi
phöông Ñoâng thua keùm, coá heát söùc baét kòp ngöôøi phöông Taây, ñeán
Chuoàng lôïn vaø caùi caøy 49

khi hoï töôœng saép qua maët ñöôïc ngöôøi phöông Taây thì phöông Taây
laïi tìm ra moät phaùt minh môùi vaø laïi boœ xa hoï.
Ngöôøi phöông Taây hôn ngöôøi phöông Ñoâng vì hoï coù oùc saùng
taïo vöôït troäi. Ñieàu naøy coù theå thaáy roõ neáu nhìn qua quoác tòch cuœa
nhöõng nhaø baùc hoïc ñöôïc giaœi Nobel.
So vôùi caùc daân toäc chaâu AÙ khaùc thì ngöôøi Vieät Nam laïi coøn
thieáu oùc saùng taïo hôn nhieàu. Ñoù laø moät nhöôïc ñieåm lôùn maø chuùng
ta phaœi khaéc phuïc, vaø phaœi khaéc phuïc khaån caáp baèng moät coá gaéng
lieân tuïc vaø maõnh lieät. Söï thieáu oùc saùng taïo cuœa ngöôøi Vieät khoâng
coøn laø moät bí maät ñoái vôùi ai. Chuùng ta ñeàu bieát, nhöng chuùng ta
chöa yù thöùc ñöôïc hai ñieàu. Moät laø chæ coù nhöõng con ngöôøi töï do môùi
coù theå coù oùc saùng taïo, chuùng ta khoâng theå vöøa keâu goïi phaœi saùng
taïo laïi vöøa theo ñuoåi moät cheá ñoä ñaày caám ñoaùn. Hai laø theá giôùi saép
rôøi kyœ nguyeân coâng nghieäp ñeå ñi vaøo kyœ nguyeân cuœa trí tueä trong
ñoù oùc saùng taïo laø taát caœ, thieáu oùc saùng taïo chuùng ta seõ maõi maõi tuït
haäu vaø chòu söï thoáng trò cuœa ngöôøi nöôùc ngoaøi.
Vaø cuõng caàn yù thöùc raèng söï thieáu saùng taïo cuõng laø nguyeân
nhaân cuœa thaœm kòch cuœa chuùng ta hieän nay : nhöõng ngöôøi caàm
quyeàn cöù oâm chaët laáy moät chuœ nghóa ñaõ phaù saœn vaø bò caœ theá giôùi
vöùt boœ, khoâng khaùc gì nhöõng ngöôøi noâng daân huœ laäu khö khö giöõ laáy
chuoàng lôïn vaø caùi caøy.
Xeùt cho cuøng thì ôœ thôøi ñaïi naøo oùc saùng taïo vaãn ôœ treân taát caœ.
Thöôïng ñeá cuõng ñaõ chæ ñöôïc toân thôø vì Ngöôøi laø taïo hoùa, bôœi vì
Ngöôøi saùng taïo.
50 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 51

Hai baèng tieán só

Vaøo naêm 1956, oâng Hoaøng Vaên Chí vöôït tuyeán vaøo Nam vaø
cho xuaát baœn cuoán "Traêm hoa ñöa nôœ treân ñaát Baéc" cuøng vôùi nhieàu
taøi lieäu khaùc maø oâng ñem vaøo. OÂng ñaõ gaây ñöôïc moät soâi noåi lôùn
taïi mieàn Nam. Chính phuœ Ngoâ Ñình Dieäm khai thaùc trieät ñeå caùc taøi
lieäu naøy vì luùc ñoù ñang phaùt ñoäng chieán dòch toá coäng. Caùc taøi lieäu
ñöôïc phoå bieán roäng raõi. Taøi lieäu ñöôïc ñaëc bieät chuù yù laø baœn tham
luaän cuœa luaät sö Nguyeãn Maïnh Töôøng, töø ñoù toâi ñaõ ñöôïc ñoïc raát
nhieàu baøi noùi veà oâng. Ñieàu laøm toâi chuù yù laø taát caœ moïi baøi ñeàu ca
tuïng oâng Nguyeãn Maïnh Töôøng ñaõ ñaäu hai baèng tieán só luaät khoa
vaø vaên khoa khi môùi ngoaøi hai möôi tuoåi. Ngoaøi ra khoâng thaáy noùi
oâng Töôøng ñaõ ñaït ñöôïc moät thaønh tích naøo.
Vaøi naêm tröôùc khi qua ñôøi, oâng Nguyeãn Maïnh Töôøng coù dòp
ñi Phaùp vaø baùo chí haœi ngoaïi laïi ñeà caäp ñeán oâng nhö laø moät trí thöùc
ñaõ bò coäng saœn löøa gaït vaø ngöôïc ñaõi. Trong taát caœ nhöõng baøi vieát
veà oâng Töôøng ñeàu coù nhaéc laïi vieäc oâng ñaäu hai baèng tieán só, theâm
vaøo ñoù laø vieäc oâng ñaõ toœ ra coù khí phaùch khi vieát baøi tham luaän toá
giaùc nhöõng toäi aùc cuœa vuï caœi caùch ñieàn ñòa. Ngoaøi ra cuõng khoâng
coù gì khaùc.
Hoài thaùng 5-1994, toâi coù vieát moät baøi tham luaän veà trí thöùc
Vieät Nam ñaêng treân baùo Ngaøy Nay, xuaát baœn ôœ Houston, Hoa Kyø.
Baøi naøy laø moät baøi tham luaän veà vaên hoùa vaø tö töôœng. Nhöõng ñieàu
toâi vieát ñaõ khoâng laøm haøi loøng moät soá trí thöùc vaø ñaõ coù moät soá baøi
phaœn öùng. OÂng Phaïm Nam Saùch coù vieát moät baøi goùp yù treân tôø Thôøi
Luaän, xuaát baœn taïi Los Angeles, Hoa Kyø. Baøi cuœa oâng Saùch laïi ñöa
ñeán moät baøi baùo khaùc kyù teân Coâng Toân Hoaøng, chaéc chæ laø moät buùt
hieäu, ñaœ kích caœ oâng Saùch laãn toâi. Taùc giaœ cho bieát chæ ñoïc baøi cuœa
oâng Saùch chöù khoâng ñoïc baøi cuœa toâi. Toâi bò ñaœ kích thaät naëng lôøi,
hôn caœ oâng Saùch, maëc duø nhöõng ñieàu taùc giaœ ñaœ kích thöïc ra laø do
oâng Saùch vieát chöù khoâng phaœi toâi. Nhöng ñieàu ñoù khoâng quan troïng
laém.
Ñieàu ñaùng ñeå yù laø caœ hai baøi naøy ñeàu ñeà caäp ñeán oâng
Nguyeãn Maïnh Töôøng, vaø moät laàn nöõa nhaéc laïi vieäc oâng Töôøng ñaäu
52 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

hai baèng tieán só.

Trong taát caœ baøi vieát veà oâng Töôøng maø toâi ñaõ ñöôïc ñoïc cho
ñeán nay khoâng coù baøi naøo khoâng noùi ñeán hai baèng tieán só cuœa oâng.
Ngoaøi ra khoâng coù gì ñaëc bieät. Hình nhö vieäc oâng ñaäu hai baèng tieán
só laø quan troïng nhaát trong cuoäc ñôøi oâng döôùi maét nhieàu ngöôøi. Söï
kieän ñoù ñöôïc coi laø ñuœ ñeå keát luaän oâng laø ngöôøi gioœi vaø nhöõng ñieàu
oâng noùi laø cao sieâu. Toâi coù dòp gaëp oâng Töôøng taïi Paris taïi nhaø moät
ngöôøi baïn. Buoåi noùi chuyeän keùo daøi khaù laâu vaø toâi thuù thöïc khoâng
thaáy gì ñaëc saéc. OÂng noùi nhieàu ñieàu ñuùng, khoâng coù gì ñeå phaœn ñoái
caœ, nhöng ñeàu laø nhöõng ñieàu raát thoâng thöôøng.
Toâi cuõng coù ñoïc nhieàu baøi noùi veà oâng Traàn Ñöùc Thaœo, vaø taát
caœ moïi baøi ñeàu noùi ñeán vieäc oâng ñaäu thaïc só trieát hoïc. Coù moät soá
baøi coøn noùi ñeán vieäc oâng töøng tranh luaän vôùi Jean-Paul Sartre,
nhöng caùc taùc giaœ ñeàu khoâng bieát oâng tranh luaän veà caùi gì vaø ñöa
yù kieán gì. Taùc giaœ naøo hình nhö cuõng ngöôõng moä oâng veà maœnh baèng
thaïc só cuœa oâng, vieäc tranh luaän vôùi Sartre chæ ñöôïc neâu ra ñeå minh
hoïa theâm trình ñoä cao cuœa oâng maø thoâi. Toâi chæ ñoïc ñöôïc moät baøi
cuœa oâng Hoaøng Khoa Khoâi, moät ngöôøi thôï töï hoïc vaø moät ngöôøi
caùch maïng maø toâi raát quí meán, tranh luaän moät caùch khoâng nhaân
nhöôïng vôùi oâng Thaœo vaø toœ ra khoâng heà maëc caœm veà caùi baèng thaïc
só cuœa oâng. OÂng Thaœo hình nhö laøm luaän aùn veà hieän töôïng luaän,
nhöng trieát hoïc tröøu töôïng khoâng phaœi sôœ thích cuœa toâi, neân toâi
khoâng ñoïc taùc phaåm naøo cuœa oâng caœ. Toâi chæ ñoïc moät taäp saùch ngaén
- ñuùng ra phaœi goïi laø moät baøi daøi - cuœa oâng nhan ñeà "Un itineùraire"
(Moät loä trình), trong ñoù oâng toùm löôïc dieãn tieán tö töôœng cuœa oâng.
Thuù thöïc toâi thaáy noù raát xoaøng, phaœi noùi thaúng laø quaù xoaøng. Tuy
nhieân ñoái vôùi raát nhieàu ngöôøi, vieäc oâng ñaäu baèng thaïc só laø ñaõ ñuœ
ñeå baœo ñaœm giaù trò cuœa nhöõng gì oâng vieát.
Thaùng 7 naêm 1990, toâi ñi döï ñaùm tang cuœa giaùo sö Nguyeãn
Ngoïc Huy, moät ngöôøi maø toâi raát quí meán, toâi cuõng ñöôïc nghe moät
baøi ñieáu vaên lieät keâ taát caœ nhöõng baèng caáp cuœa oâng moät caùch raát
traân troïng, maëc daàu cuoäc ñôøi ñaáu tranh phong phuù cuœa Nguyeãn
Ngoïc Huy coù raát nhieàu ñieàu ñaùng noùi hôn.
Hình nhö ñoái vôùi ngöôøi Vieät, baèng caáp laø quan troïng nhaát,
vaø moät con ngöôøi tröôùc heát ñöôïc ñaùnh giaù qua nhöõng baèng caáp maø
Hai baèng tieán só 53

mình coù. Baèng quí nhö theá neân toâi ñaõ töøng thaáy nhöõng ngöôøi "chôi
baèng". Hoï coù ñuœ moïi loaïi baèng caáp, maëc daàu chæ laøm ñöôïc coù moät
ngheà. Coù nhöõng ngöôøi ngoaøi boán möôi tuoåi vaãn coøn coá ñi hoïc ñeå
laáy theâm moät baèng caáp khaùc, khoâng bieát ñeå laøm gì. Nhöõng thì giôø
ñoù neáu hoï duøng ñeå hoïc hoœi môœ mang kieán thöùc thöïc söï, hay ñeå soáng
vôùi vôï con, hay ngoài nghæ ngôi vaø suy tö thì hay bieát maáy.
Trong sinh hoaït ngheà nghieäp, toâi coù dòp phoœng vaán nhieàu
ngöôøi Vieät Nam ñeå tuyeån duïng. Hoà sô öùng tuyeån cuœa hoï loït deã daøng
voøng sô khaœo cuœa sôœ nhaân vieân ñeå ñeán tay toâi vì hoï coù baèng caáp raát
khaù. Daàn daàn kinh nghieäm cho toâi moät nhaän ñònh raát roõ raøng : ngöôøi
Vieät thöôøng coù baèng caáp quaù cao so vôùi giaù trò cuœa hoï. Khoâng nhöõng
theá, thöôøng thöôøng hoï hieåu bieát raát ít veà nhöõng gì hoï ñaõ laøm.
Trong ngaønh tin hoïc öùng duïng vaøo quaœn trò, hoaït ñoäng chính
cuœa toâi trong nhöõng naêm gaàn ñaây, caùc kyõ sö Vieät Nam thöôøng chæ
bieát tin hoïc vaø muø tòt veà quaœn trò. Trong khi tin hoïc chæ laø phöông
tieän, quaœn trò môùi laø muïc ñích. Ñaõ theá hoï coøn dieãn ñaït moät caùch raát
khoù hieåu. Ñieàu trôù treâu laø phaàn lôùn cuõng bieát nhö vaäy nhöng ñaõ giaœi
quyeát moät caùch khaùc : trong CV (lyù lòch) cuœa hoï, ngoaøi baèng kyõ sö
tin hoïc, coù khi coøn coù theâm baèng toát nghieäp moät tröôøng quaœn trò. Hoï
tin raèng vôùi moät baèng veà tin hoïc vaø moät baèng veà quaœn trò dó nhieân
mình phaœi ñöôïc coi laø gioœi caœ veà tin hoïc laãn quaœn trò. Coù baèng laø
coù taøi vaø chuùng ta yeân trí.
Trong giao dòch ngheà nghieäp, toâi coù dòp tieáp xuùc vôùi ñuœ loaïi
ngöôøi vaø khaùm phaù nôi ngöôøi Vieät mình moät ñaëc tính : hoï coù theå
bò löøa bôœi baèng caáp cuœa chính hoï. Moät khi ñaõ coù baèng caáp veà moät
moân naøo ñoù, hoï tin chaéc laø hoï gioœi veà moân ñoù, maëc daàu treân thöïc
teá hoï chæ bieát raát lô mô. Söï ñaùnh giaù baèng caáp cuœa ngöôøi Vieät thaät
laø kyø laï. Ñoái vôùi ngöôøi Phaùp maø toâi bieát khaù roõ, baèng caáp laø chöùng
nhaän moät trình ñoä hieåu bieát, baèng caáp noùi leân khoaœng moät phaàn ba
nhöõng gì hoï bieát, ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam noù laø ba laàn nhöõng gì hoï
bieát.
Ngöôøi Vieät Nam mình ñaùnh giaù ngöôøi khaùc qua baèng caáp vaø
sau cuøng cuõng töï ñaùnh giaù mình qua baèng caáp. Baèng caáp ñoái vôùi
ngöôøi Vieät vì vaäy coù moät taàm quan troïng raát ñaëc bieät. Coù theå noùi
ngöôøi Vieät Nam ñi hoïc ñeå laáy baèng caáp chöù khoâng phaœi ñeå laáy kieán
54 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

thöùc. Baèng caáp khoâng nhöõng laø phöông tieän ñeå löøa ngöôøi khaùc maø
coøn laø phöông tieän ñeå ñaùnh löøa chính mình. Toâi ñaõ ca tuïng tính hieáu
hoïc cuœa ngöôøi Vieät trong nhöõng trang tröôùc. Ԍ ñaây, toâi phaœi ñaùnh
moät daáu giaùng treân nieàm tin ñoù. Hieáu hoïc laø hay, nhöng hoïc ñeå laøm
gì coøn quan troïng hôn. Khoå thay, phaœi nhìn nhaän raèng nguyeân nhaân
tính hieáu hoïc cuœa ngöôøi Vieät khoâng laáy gì laøm trong saùng laém.
Neáu baèng caáp laø haõnh dieän cho keœ coù thì noù cuõng laø moät tuœi
hoå cho ngöôøi khoâng coù. Moät anh luùc ôœ Vieät Nam laø moät tö chöùc nhoœ,
trình ñoä hoïc vaán cuœa anh ta côõ vaøo khoaœng giöõa baäc trung hoïc. Anh
ta mô maœnh baèng tieán só, ñieàu ñoù quan troïng voâ cuøng ñoái vôùi anh,
ñeán noãi anh vaät vaõ trong hôn möôøi laêm naêm mieät maøi, ban ngaøy ñi
laøm laët vaët kieám soáng, toái hoïc ñi thi laáy baèng tieán só. Anh ta ghi danh
vaøo moät tröôøng ñaïi hoïc khoâng ñoøi hoœi baèng tuù taøi vaø cho laøm luaän
aùn tieán só maø khoâng ñoøi hoœi baèng cao hoïc, nghóa laø moät thöù tieán só
ñaïi haï giaù. Sau khi ñaõ coù baèng tieán só, toâi khoâng thaáy anh ta khaù hôn
tröôùc. Nhöng söï kieän coù baèng tieán só khieán anh ta trôœ neân thoaœi maùi,
töï tin, troâng maët anh ta saùng haún leân. Ít ra maœnh baèng ñaõ cho anh
ta haïnh phuùc.
Phaœi giaœi thích theá naøo oùc troïng baèng caáp vaø ham baèng caáp
cuœa ngöôøi Vieät ? Noù laø bieåu hieän cuœa moät daân toäc thieáu oùc laøm chuœ,
moät daân toäc coù baœn naêng laøm coâng vaø laøm möôùn. Neáu khoâng coù yù
ñònh ñi xin vieäc laøm maø nhaát quyeát xaây döïng moät cô sôœ cuœa rieâng
mình chaéc chaén ngöôøi ta khoâng caàn baèng caáp, maø chæ caàn kieán thöùc.
Nhöõng ngöôøi Trung Hoa ôœ Chôï Lôùn khoâng caàn baèng caáp vì
hoï khoâng coù yù ñònh xin vieäc laøm, hoï laøm cho chính hoï. Vaø hoï thaønh
coâng hôn ngöôøi Vieät, vaø cuõng gioœi hôn ngöôøi Vieät. Thôøi gian laøm
vieäc taïi mieàn Nam tröôùc 1975, ñaõ cho toâi nhieàu cô hoäi ñeå tieáp xuùc
vaø tìm hieåu hoï. Traùi vôùi dö luaän thoâng thöôøng, hoï khoâng phaœi laø
nhöõng nhaø trieäu phuù voâ hoïc, vieát chöõ coøn run tay. Hoï laø nhöõng con
ngöôøi xuaát chuùng, coù kieán thöùc raát saâu vaø raát roäng, coù lyù luaän raát
saéc beùn vaø coù caùch trình baøy raát minh baïch. Chaéc chaén hoï ñaõ hoïc
hoœi raát nhieàu. Coù ñieàu laø hoï hoïc cho gioœi chöù khoâng hoïc ñeå laáy
baèng.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 55

Ngöôøi Vieät, ngöôøi Nhaät

Raát nhieàu ngöôøi Vieät Nam gaùn cho ngöôøi Nhaät moät caâu so
saùnh giöõa ngöôøi Nhaät vaø ngöôøi Vieät maø chính toâi duø quen bieát khaù
nhieàu ngöôøi Nhaät chöa bao giôø nghe hoï noùi : "Moät ngöôøi Vieät hôn
moät ngöôøi Nhaät, nhöng ba ngöôøi Vieät Nam hôïp laïi thua ba ngöôøi
Nhaät". Caâu noùi ñoù coù veœ nhö moät nhaän xeùt khieâm nhöôøng, nhìn
nhaän söï thua keùm veà khaœ naêng laøm vieäc taäp theå cuœa ngöôøi Vieät,
nhìn nhaän khuyeát ñieåm chính cuœa ngöôøi Vieät laø thieáu ñoaøn keát. Tuy
vaäy trong caùch noùi vaãn coù söï thoœa maõn : "Moät ngöôøi Vieät hôn moät
ngöôøi Nhaät", veá ñaàu naøy coù veœ ñöôïc nhaán maïnh hôn veá sau.
Neáu quaœ thöïc coù ngöôøi Nhaät naøo ñaõ noùi caâu ñoù thì noù cuõng
chæ laø moät caâu khaúng ñònh söï hôn haún cuœa daân toäc Nhaät, noù phaœi
ñöôïc hieåu laø : "Ngay caœ neáu moät ngöôøi Vieät Nam coù hôn moät ngöôøi
Nhaät ñi nöõa, thì ba ngöôøi Vieät Nam hôïp laïi vaãn thua ba ngöôøi Nhaät".
Noùi moät caùch khaùc, söï thua keùm cuœa daân toäc Vieät Nam so vôùi daân
toäc Nhaät laø tuyeät voïng, heát thuoác chöõa. Coøn moät ngöôøi Vieät Nam
coù hôn moät ngöôøi Nhaät hay khoâng laïi laø moät vaán ñeà khaùc. Toâi tin
laø khoâng, theo nhöõng kinh nghieäm soáng.
Luùc coøn ñi hoïc vaø ôœ cö xaù ñaïi hoïc Paris, toâi ñaõ coù dòp laøm
quen vôùi nhieàu baïn Nhaät.
Tröôùc heát hoï laø nhöõng ngöôøi ñaùng tin. Hoï höùa ñieàu gì, hoï laøm
heát söùc ñeå giöõ lôøi höùa, ruœi laøm khoâng xong hoï khieâm toán vaø thaønh
thöïc nhaän loãi, khoâng vieän daãn moät lyù do naøo caœ.
Thöù hai laø hoï thöïc söï chuyeân caàn, laøm caùi gì ñeàu laøm ñeán
nôi ñeán choán, hoïc caùi gì ñeàu coá gaéng hoïc cho hieåu thaät töôøng taän,
khoâng nhö ngöôøi mình chæ laøm cho xong, hoïc taét, hoïc tuœ ñeå thi ñaäu,
baát chaáp coù thöïc söï hieåu hay khoâng. Ngöôøi Nhaät hieåu bieát moät caùch
chaéc chaén, vì hoï hoïc ñeå laáy kieán thöùc, nhöng thi coù theå thua ngöôøi
Vieät vì ngöôøi Vieät hoïc ñeå ñi thi laáy baèng. Baèng caáp cuœa ngöôøi Nhaät
coù theå thaáp hôn baèng caáp cuœa ngöôøi Vieät maø söï hieåu bieát cuœa hoï
vaãn hôn. Toâi coù ñöôïc ñoïc moät luaän aùn cuœa moät sinh vieân Nhaät veà
xaõ hoäi Vieät Nam döôùi thôøi Töï Ñöùc. Anh ta daøy coâng söu taäp taøi lieäu,
suy nghó chín chaén vaø nhaän ñònh raát chính xaùc. Ít coù moät coâng trình
56 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

bieân khaœo naøo cuœa ngöôøi Vieät veà nöôùc Vieät coù giaù trò nhö theá,
nhöng luaän aùn cuœa anh chæ laø moät luaän aùn tieán só ñeä tam caáp, nghóa
laø moät baèng caáp tieán só thaáp nhaát trong thöù baäc caùc baèng tieán só, vaø
anh ta ghi roõ nhö vaäy trong luaän aùn. Daàu vaäy, luaän aùn cuœa anh ta
ñöôïc ñaùnh giaù cao, vaø ñöôïc moät nhaø xuaát baœn Phaùp in, ñöôïc quaàn
chuùng Phaùp ñoïc, trong khi nhieàu luaän aùn tieán só quoác gia, caáp tieán
só cao nhaát, cuœa ngöôøi Vieät veà nöôùc Vieät khoâng ñöôïc nhö vaäy.
Ngöôøi Nhaät raát yeâu nöôùc, vaø vì yeâu nöôùc hoï hoïc hoœi raát kyõ
veà nhöõng khaœ naêng cuœa ñaát nöôùc hoï. Caùc baïn Nhaät cuœa toâi thöôøng
noùi : "Nöôùc Nhaät chuùng toâi keït laém, ñaát heïp, ngöôøi ñoâng, taøi
nguyeân thieân nhieân khoâng coù, con ngöôøi laïi khoâng thoâng minh,
chuùng toâi coá gaéng laém cuõng khoâng theå baèng ñöôïc caùc nöôùc khaùc".
Nhôø söï lo aâu thöôøng tröïc ñoù maø hoï ñaõ xaây döïng ra cöôøng quoác soá
moät taïi chaâu AÙ, vaø treân nhieàu ñòa haït cuõng soá moät treân theá giôùi. Hoï
khoâng töï haøo laø coù giang sôn gaám voùc, daân toäc tinh anh.
Nhöng treân thöïc teá hoï raát thoâng minh. Toâi ñaõ ñoïc treân tuaàn
baùo Newsweek, moät baøi so saùnh heä soá thoâng minh (I.Q.) cuœa caùc daân
toäc, vaø thaáy ngöôøi Nhaät ñöùng ñaàu khaù xa. Tuy vaäy toâi chöa heà gaëp
moät ngöôøi Nhaät naøo töï haøo daân toäc hoï laø thoâng minh. Thì ra hoï vöøa
thoâng minh vöøa khieâm toán. Söï khieâm toán ñoù toâi ñaõ thaáy ngay trong
caùc baïn Nhaät cuœa toâi.
Trong cö xaù ñaïi hoïc toâi coù moät coâ baïn ngöôøi Nhaät laø Ichiko
hoïc veà hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc. Thaân nhau roài, Ichiko ruœ toâi veà phoøng
vaø cho toâi xem caùc taùc phaåm cuœa coâ, con maét myõ thuaät keùm coœi cuœa
toâi cuõng phaœi baét buoäc toâi nhìn nhaän ñoù laø nhöõng taùc phaåm raát hay.
Toâi ruœ moät ngöôøi baïn Phaùp meâ hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc tôùi xem, ra
veà anh ta taám taéc khen hay. Theá nhöng khi toâi baœo Ichiko neân laøm
trieån laõm thì coâ daãy naåy töø choái, baœo raèng mình coøn dôœ quaù. Daàu
vaäy, Ichiko coù lyù do ñeå tin mình khoâng dôœ, coâ ñaõ ñöôïc giaœi nhaát veà
ñieâu khaéc trong moät cuoäc trieån laõm cuœa Tröôøng Cao Ñaúng Myõ
Thuaät.
Ngöôøi Vieät Nam, nhaát laø ñaùm sinh vieân Vieät Nam taïi Paris
chuùng toâi, thöôøng hay cheâ ngöôøi Nhaät laø keùm veà ngoân ngöõ. Quaœ
thaät hoï noùi tieáng Phaùp raát dôœ. OÂng thaày daïy voõ cuœa toâi chaúng haïn,
sang Phaùp ñaõ möôøi maáy naêm maø tieáng Phaùp chaúng ra ñaâu vaøo ñaâu
Ngöôøi Vieät, ngöôøi Nhaät 57

caœ. OÂng noùi nhöõng tieáng thaät töùc cöôøi nhö "levez pieds" (nhaéc chaân
leân), "baissez bras" (haï tay xuoáng). Nhöng khi tôùi thaêm oâng, toâi gaëp
oâng ñang ñoïc moät cuoán saùch tieáng Nhaät, hoœi ra thì ñöôïc bieát thuù
tieâu khieån chính cuœa oâng laø ñoïc saùch tieáng Nhaät. Nhìn caùch boá trí
caên phoøng coù theå thaáy ngay laø oâng chuaån bò raát chu ñaùo ñeå taän
höôœng thuù ñoïc saùch. OÂng coù caœ moät caùi baøn thaáp ñeå ngoài xeáp baèng
ñoïc saùch, treân baøn laø moät caùi giaù saùch nghieâng do oâng ñoùng laáy.
Caùch saép xeáp trong phoøng roõ raøng laø ñeå coù theå ñoïc saùch trong
nhöõng ñieàu kieän toát nhaát.
Caùc baïn Nhaät cuœa toâi ñeàu noùi tieáng Phaùp keùm caœ, nhöng buø
laïi hoï noùi raát deã hieåu, bôœi vì hoï hieåu roõ nhöõng gì hoï noùi vaø khi khoâng
hieåu hoï noùi roõ raøng khoâng hieåu choã naøo. Daàn daàn toâi hieåu raèng hoï
khoâng noùi gioœi tieáng Phaùp laø vì hoï chuù troïng hoïc laáy kieán thöùc vaø
vì hoï coi troïng vaên hoùa cuœa hoï. Laø moät daân toäc lôùn, hoï cho hoïc tieáng
meï ñeœ laø quan troïng hôn caœ, hoï chæ coi tieáng nöôùc ngoaøi nhö moät
phöông tieän ñeå hieåu vaø hoïc hoœi ngöôøi khaùc. Ngöôøi Nhaät chaéc chaén
khoâng phaœi laø moät daân toäc coù bieät taøi veà huøng bieän, nhöng toâi phaœi
thuù nhaän hoï dieãn taœ roõ raøng vaø maïch laïc hôn ngöôøi Vieät. Ngöôøi Vieät
laø moät trong nhöõng daân toäc dôœ veà truyeàn thoâng nhaát, ñieàu naøy toâi
seõ coù dòp ñeà caäp ñeán.
Nhöng haõy trôœ laïi vôùi ngöôøi Vieät mình. Neáu ngay caœ laáy ba
ngöôøi Vieät coù khaœ naêng hôn ba ngöôøi Nhaät maø keát quaœ cuõng chæ laø
ñeå taïo ra moät nhoùm ba ngöôøi dôœ hôn nhoùm cuœa ba ngöôøi Nhaät kia
thì chaéc chaén laø ngöôøi Vieät mình khoâng coù khaœ naêng laøm vieäc
chung. Maø ñaõ khoâng coù khaœ naêng laøm vieäc chung thì khoâng theå noùi
laø mình hay ñöôïc bôœi vì khaœ naêng quan troïng nhaát, khoù khaên nhaát
chính laø khaœ naêng laøm vieäc chung. Noù ñoøi hoœi tröôùc heát söï löông
thieän, bôœi vì moät taäp hôïp cuœa nhöõng con ngöôøi chôi gian, chôi xaáu,
chôi gaùc nhau khoâng theå keùo daøi. Noù cuõng ñoøi hoœi voâ soá ñöùc tính
khaùc : nhaïy caœm, bieát laéng nghe, bieát truyeàn ñaït yù kieán, coù yù kieán
hay, ñuœ bao dung ñeå hieåu caùi lyù cuœa ngöôøi khaùc vaø nhaát laø ñuœ thoâng
minh ñeå thaáy söï caàn thieát cuœa toå chöùc vaø ñeå thích öùng quyeàn lôïi cuœa
mình vôùi quyeàn lôïi cuœa toå chöùc. Neáu con ngöôøi chæ soáng vaø laøm
vieäc moät mình thoâi thì söï hay dôœ coù leõ khoâng ñaët ra, mình laøm mình
höôœng, mình laøm mình bieát, laøm sao ñaùnh giaù ñöôïc hay, dôœ ? Caùi
58 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

trí thoâng minh lôùn nhaát chính laø khaœ naêng laøm vieäc chung. Ñaõ
khoâng bieát laøm vieäc trong khuoân khoå moät toå chöùc thì khoâng theå noùi
laø mình thoâng minh.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 59

Moät daân toäc baát khuaát vaø töï haøo ?

OÂi ñeïp bieát bao, bieát maáy töï haøo

Saøi Goøn ôi ta vaãy tay chaøo côø sao ñang tung bay cao
Xuaân Hoàng
(trích baøi "Muøa Xuaân Treân Thaønh Phoá Hoà Chí Minh")

Caùc nhaø bình luaän chính trò vaø lòch söœ cuœa ta duø laø coäng saœn
hay khoâng coäng saœn ñeàu ñoàng yù raèng daân toäc ta raát baát khuaát vaø
giaøu töï aùi daân toäc. Caùc theá heä Vieät Nam lôùn leân ñeàu ñöôïc huaán
luyeän ñeå tin nhö vaäy vaø töï haøo veà tính töï haøo daân toäc cuœa ta. Ñoù
laø moät nieàm tin caàn thieát, vaø cuõng coù caên baœn, nhöng tính baát khuaát
vaø loøng töï haøo daân toäc coù ñöôïc theå hieän moät caùch thöôøng tröïc hay
khoâng laïi laø caœ moät vaán ñeà.
Trong cuoán "Maët Thaät", Buøi Tín, moät cöïu ñaïi taù phoù toång
bieân taäp baùo Nhaân Daân ñaõ ly khai vôùi ñaœng coäng saœn, vieát veà quan
heä giöõa caùc caáp laõnh ñaïo ñaœng coäng saœn vaø caùc coá vaán Trung Quoác
sang Vieät Nam höôùng daãn hoï laøm caœi caùch ñieàn ñòa naêm 1955 nhö
sau :
[...] Moãi laàn caùc vò "hoïc troø" naøy gaëp ñoaøn "phaùi vieân quyù baùu
cuœa Mao chuœ tòch" veà Thuœ ti caœi côœ [Thoå ñòa caœi caùch, theo tieáng Baéc
Kinh], hoï chæ coù thaùi ñoä tieáp nhaän yù kieán cuœa chuyeân gia, khoâng daùm
hoœi laïi, cuõng khoâng daùm caõi laïi ! Anh baïn cuœa toâi laøm ôœ vaên phoøng
Ban Chæ Ñaïo hoài aáy (naêm 1954, 1956) keå laïi : "Trieát coá vaán", "Trieäu
coá vaán" vaø "Vöông coá vaán" chuyeân ngoài döïa vaøo gheá baønh lôùn, öôõn
buïng ra phía tröôùc, coù luùc gaùc ñaïi caœ hai chaân leân baøn, tay caàm ly
röôïu mao ñaøi, nhoå nöôùc boït oàn aøo xuoáng ñaát, ñeå phaùn baœo cho
nhöõng ngöôøi naém vaän meänh cuœa ñaát nöôùc Vieät Nam. Thaät theâ thaœm
cho ñaát nöôùc naøy ! [...]

Nhöõng ngöôøi naém vaän meänh cuœa ñaát nöôùc Vieät Nam maø Buøi
Tín noùi tôùi laø caùc oâng Tröôøng Chinh, Hoaøng Quoác Vieät, Hoà Vieát
Thaéng, v.v. nhöõng laõnh tuï coäng saœn noåi tieáng saét ñaù vaø ñoäc ñoaùn.
Hoï khoâng coi yù kieán cuœa ngöôøi Vieät Nam ra gì caœ, ñeán ngay sinh
60 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

meänh cuœa ngöôøi Vieät Nam cuõng khoâng coù moät taàm quan troïng naøo
döôùi maét hoï. Hoï taøn saùt thaúng tay nhöõng ngöôøi khoâng ñoàng yù vôùi
chuœ nghóa coäng saœn. Nhöõng ai ñoïc nhöõng saùch baùo cuœa ñaœng coäng
saœn ngaøy tröôùc, vaø cho tôùi gaàn ñaây, khoù coù theå khoâng ngöôïng vì
nhöõng lôøi taâng boác khoâng moät chuùt deø daët ñoái vôùi Trung Quoác ñaøn
anh, Lieân Xoâ vó ñaïi, Leânin vó ñaïi, Stalin vó ñaïi, Mao chuœ tòch vó ñaïi.
Hoï xöng hoâ vôùi khaùch ngoaïi quoác baèng Ngaøi, moät tieáng maø hoï
khoâng bao giôø duøng ñoái vôùi ngöôøi Vieät. Söï kính neå ngöôøi ngoaïi
quoác khoâng phaœi chæ ñöôïc theå hieän vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuœ nghóa
anh em maø ngay caœ vôùi caùc nöôùc tö baœn thuø ñòch.
Trong hoäi ñaøm Paris (1968-1973), hoï nhaát ñònh ñoøi noùi
chuyeän vôùi Myõ chöù khoâng theøm noùi chuyeän vôùi phía Vieät Nam
Coäng Hoøa. Coù ngöôøi noùi ñoù laø moät thaùi ñoä chính trò caàn coù ñeå töï
xaùc nhaän nhö laø ñaïi dieän cho toaøn daân Vieät Nam vaø phuœ nhaän moïi
tö caùch cuœa Vieät Nam Coäng Hoøa. Nhöng keát quaœ cuœa cuoäc thöông
thuyeát coù bao giôø tuøy thuoäc ôœ thaùi ñoä naøy hay thaùi ñoä noï ñaâu, noù
luoân luoân chæ tuøy thuoäc vaøo yeáu toá duy nhaát laø töông quan löïc
löôïng. Choïn löïa chieán löôïc cuœa Myõ ñaõ nhö theá vaø töông quan löïc
löôïng ñaõ nhö theá, thì duø Haø Noäi coù khinh mieät hay kính troïng chính
quyeàn Saøi Goøn, keát quaœ cuœa cuoäc thöông thuyeát vaãn nhö theá. Thaùi
ñoä khinh mieät phe quoác gia cuœa Haø Noäi chaúng coù aœnh höôœng cuï theå
naøo leân cuoäc thöông thuyeát caœ, noù chæ noùi leân moät taâm lyù toân kính
ngöôøi ngoaïi quoác vaø coi thöôøng ñoàng baøo cuœa mình. Neáu thöïc söï
coù töï aùi daân toäc, hoï ñaõ phaœi tìm kieám moät giaœi phaùp giöõa ngöôøi Vieät
Nam vôùi nhau. Nhöng taâm lyù cuœa hoï laø taâm lyù troïng ngoaïi.
Caùi taâm lyù troïng ngöôøi ngoaøi khinh ngöôøi nhaø ñöôïc theå hieän
moät caùch oâ nhuïc qua vuï xöœ aùn nhöõng ngöôøi trong "Maët Traän Thoáng
Nhaát Caùc Löïc Löôïng Yeâu Nöôùc Giaœi Phoùng Mieàn Nam Vieät Nam"
cuœa Leâ Quoác Tuùy cuoái naêm 1984. Naêm ngöôøi bò keát aùn töœ hình laø
Mai Vaên Haïnh, Traàn Vaên Baù, Leâ Quoác Quaân, Hoà Thaùi Baïch vaø
Huyønh Vónh Sanh. Duø chaúng coù caœm tình gì vôùi Maët Traän naøy
nhöng luùc ñoù toâi cuõng tham gia tranh ñaáu ñeå caùc bò caùo ñöôïc xeùt
xöœ moät caùch ñöùng ñaén. Ñoù chæ laø moät thaùi ñoä baœo veä coâng lyù, thaùi
ñoä naøy cuõng ñöôïc kích thích bôœi tình baïn vôùi Traàn Vaên Baù maø toâi
quen thaân töø hoài coøn hoaït ñoäng vôùi nhau trong Toång Hoäi Sinh Vieân
Moät daân toäc baát khuaát vaø töï haøo ? 61

Vieät Nam taïi Paris. Giaùo sö Nguyeãn Ngoïc Huy cuõng tham gia ñaéc
löïc cuoäc vaän ñoäng naøy vôùi chuùng toâi.
Moät söï kieän ngoä nghónh laø moät hoâm toâi nhaän ñöôïc moät thö
cuœa Toøa Ñaïi Söù Haø Noäi taïi Paris. Thö goàm moät phieáu gôœi coù en-
teâte vaø con daáu cuœa toøa ñaïi söù, keøm vôùi moät caùo traïng ñoái vôùi caùc
can phaïm. Theo caùo traïng naøy thì Mai Vaên Haïnh laø ngöôøi chuœ choát
nguy hieåm nhaát, Traàn Vaên Baù laø moät ngöôøi noâng noåi nhieàu anh
huøng tính, Leâ Quoác Quaân laø moät ngöôøi hoaït ñoäng ñaéc löïc, hai ngöôøi
kia laø toøng phaïm.
Trong buoåi hoïp toái hoâm ñoù, toâi ñöa vaên thö naøy cho Nguyeãn
Ngoïc Huy xem, Nguyeãn Ngoïc Huy noùi : "Mai Vaên Haïnh coù theœ
thoâng haønh Phaùp, Huyønh Vónh Sanh hoài tröôùc ñaõ coù saéc leänh nhaäp
tòch Phaùp duø khoâng tôùi laáy thoâng haønh, hai ngöôøi naøy coù theå thoaùt
cheát, nhöng ba ngöôøi kia thì nguy".
Quaœ ñuùng vaäy. Mai Vaên Haïnh, ngöôøi ñöôïc coi laø chuœ choát
nguy hieåm, vaø Huyønh Vónh Sanh ñöôïc aân xaù, coøn ba ngöôøi kia - Baù,
Quaân vaø Baïch - bò ñem xöœ baén ngay moät tuaàn sau ñoù. Hai naêm sau,
Mai Vaên Haïnh ñöôïc traœ töï do vaø cho ñi Phaùp. Toäi naëng hôn nhöng
nhôø coù quoác tòch Phaùp thì thoaùt, toäi nheï hôn nhöng mang quoác tòch
Vieät Nam thì bò baén. Thöïc laø moät quan nieäm kyø cuïc veà ngöôøi Vieät.
Töï haøo daân toäc ôœ ñaâu ?
Luùc coøn ôœ Saøi Goøn, naêm 1981, moät hoâm toâi gaëp moät anh
chuyeân gia Vieät kieàu maø toâi quen bieát töø laâu. Anh ta du hoïc taïi
Phaùp, hoïc raát keùm, laän ñaän maõi roài boœ qua Canada. Toâi bieát quaù
roõ anh ta ñeå coù theå baœo ñaœm laø anh ta khoâng coù khaœ naêng naøo ñaùng
keå. Nhöng anh ta coù xe ñöa ñoùn troïng voïng vaø ñöôïc raát nhieàu quan
chöùc cao caáp tham khaœo. Trong khi ñoù nhöõng kyõ sö gioœi gaáp nhieàu
laàn anh ta, toát nghieäp töø Myõ, töø Phaùp, töø UÙc, töø Canada khoâng thieáu
gì, nhöng ñöôïc xeáp cho ngoài ñaùnh côø trong caùc cô quan. Hoï chæ ñöôïc
tuyeån duïng ñeå nhaø nöôùc kieåm soaùt chöù khoâng ñöôïc söœ duïng. Khoâng
ai caàn bieát yù kieán cuœa hoï. OÙc khinh thöôøng ngöôøi Vieät Nam maïnh
ñeán noãi ngay caœ nhöõng ngöôøi toát nghieäp ôœ nöôùc ngoaøi maø phaàn naøo
ñaõ ñöôïc Vieät Nam hoùa cuõng bò coi thöôøng. Neáu noùi laø vì chuùng toâi
laø "nguïy quaân nguïy quyeàn cuõ" neân khoâng ñöôïc troïng voïng nhö
nhöõng “trí thöùc Vieät kieàu yeâu nöôùc” thì cuõng khoâng ñuùng, bôœi vì caùc
62 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

kyõ sö coù theœ ñaœng haún hoi, toát nghieäp töø Lieân Xoâ, Ñoâng Ñöùc, Tieäp
Khaéc, Ba Lan... cuõng khaù ñoâng vaø nhieàu ngöôøi raát gioœi nhöng cuõng
chaúng ñöôïc öu ñaõi hôn chuùng toâi bao nhieâu. Cuõng coù caœ nhöõng
chuyeân vieân toát nghieäp töø Myõ vaø Taây AÂu töï nguyeän veà nöôùc vì
nhieät tình vôùi cheá ñoä nhöng cuõng khoâng ñöôïc troïng voïng nhö anh
chuyeân vieân Vieät kieàu kia, bôœi vì hoï ñöôïc coi laø Vieät Nam.
Ngöôøi coäng saœn khoâng coù ñoäc quyeàn veà ñaëc tính thieáu töï haøo
daân toäc. Toâi ñaõ ôœ trong loøng cheá ñoä Vieät Nam Coäng Hoøa ñeå coù theå
xaùc nhaän caùi tính "troïng ngoaïi khinh noäi" cuœa cheá ñoä. Toát nghieäp
ôœ nöôùc ngoaøi laø caùi chìa khoùa môœ haàu heát caùc cöœa, toát nghieäp ôœ
trong nöôùc laø caœ moät trôœ ngaïi lôùn cho söï thaêng tieán. Coù phaœi laø vì
ôœ nöôùc ngoaøi ñöôïc huaán luyeän kyõ hôn chaêng ? Lyù côù hôn laø lyù do.
Ԍ caùc Boä Kinh Teá, Taøi Chaùnh, söï neå vì ngöôøi ngoaïi quoác naëng ñeán
noãi caùc toång giaùm ñoác caùc coâng ty nöôùc ngoaøi khoâng bao giôø theøm
bieát teân caùc giaùm ñoác Vieät Nam, coù chuyeän gì hoï goõ cöœa thaúng caùc
oâng boä tröôœng vaø hoï luoân luoân ñöôïc tieáp ñoùn nieàm nôœ. Moät toång
giaùm ñoác coâng ty Phaùp taïi Saøi Goøn cho toâi hay laø oâng ta baét buoäc
phaœi tuyeån duïng caùc caáp giaùm ñoác, phoù giaùm ñoác ngöôøi Phaùp chính
coáng töø Phaùp qua duø ñaét gaáp boán naêm laàn moät ngöôøi Vieät Nam taøi
gioœi hôn bôœi vì "moät ngöôøi Phaùp chính coáng deã noùi chuyeän vôùi
chính quyeàn Vieät Nam hôn laø moät ngöôøi Vieät Nam". OÂng ta noùi vôùi
toâi nhö vaäy giöõa böõa aên vaø toâi muoán ñoän thoå vì xaáu hoå.
Söï khinh thöôøng ngöôøi Vieät khoâng phaœi chæ coù nôi nhöõng
ngöôøi caàm quyeàn maø coøn coù trong quaàn chuùng Vieät Nam. Môùi ñaây
chaùu toâi toát nghieäp ôœ Hoøa Lan xin ñi laøm cho moät haõng Hoøa Lan
coù chi nhaùnh ôœ Vieät Nam vaø bò töø choái. Ban giaùm ñoác giaœi thích raèng
hoï khoâng tuyeån duïng caáp chæ huy ngöôøi Vieät cho chi nhaùnh taïi Vieät
Nam vì lyù do moät ngöôøi Hoøa Lan da traéng maét xanh deã ñieàu khieån
ngöôøi Vieät hôn moät ngöôøi Hoøa Lan goác Vieät. Ngöôøi Hoøa Lan hoïc
baøi nhanh thaät !
Toâi quen bieát moät nhaø bình luaän thôøi cuoäc vieát nhieàu baøi veà
Vieät Nam vaø khaù noåi tieáng. Anh ta vaãn thöôøng hoœi yù kieán toâi moãi
khi vieát baøi, vaø buø laïi cuõng giuùp toâi moät soá vieäc. Baøi cuœa anh hay
ñöôïc caùc baùo Vieät Nam ñaêng laïi vaø ñöôïc ca tuïng nhö laø raát ñuùng,
raát thaâm thuùy, ngay caœ bôœi nhöõng tôø baùo ñaœ kích toâi moät caùch naëng
Moät daân toäc baát khuaát vaø töï haøo ? 63

neà, maëc duø nhöõng ñieàu anh ta vieát khoâng khaùc gì nhöõng ñieàu toâi
vieát vì moät lyù do giaœn dò : phaàn lôùn nhöõng yù kieán cuœa anh ta laø yù kieán
cuœa toâi. Nhöõng ngöôøi ca tuïng anh ta vaø ñaœ kích toâi khoâng bieát raèng
chuùng toâi quen nhau. Toâi cuõng khoâng daùm noùi cho anh ta bieát laø
nhöõng ngöôøi aáy choáng toâi. Vì ngöôïng, vì töï haøo daân toäc.
Xem laïi phim thôøi söï trong nhöõng ngaøy cuoái thaùng 4-1975,
coù moät caœnh laøm toâi thöïc söï ñau loøng. Moät ñaïi taù quaân ñoäi Vieät
Nam Coäng Hoøa ñeán phuùt choùt vaãn coøn hieân ngang traán giöõ cöœa vaøo
Saøi Goøn. Toâi thaùn phuïc söï duõng caœm cuœa oâng, nhöng oâng laïi noùi
moät caùch haõnh dieän tröôùc oáng kính cuœa ñaøi truyeàn hình Phaùp : "Toâi
khoâng sôï bôœi vì toâi ñaõ töøng laø trung só trong quaân ñoäi Phaùp". Laøm
ñaïi taù quaân ñoäi Vieät Nam nhöng laïi haõnh dieän vì ñaõ laø trung só quaân
ñoäi Phaùp !
Toâi coøn coù theå keå voâ soá nhöõng tröôøng hôïp khaùc maø toâi ñaõ
thaáy vaø ñaõ bieát. Coù phaœi vì chuùng ta quaù ñinh ninh mình laø moät daân
toäc baát khuaát vaø giaøu töï haøo daân toäc roài khoâng thaáy caàn nuoâi döôõng
töï haøo daân toäc thöïc söï, hay vì trong thaâm taâm moãi ngöôøi chuùng ta
khoâng ñaùnh giaù cao chính mình, cho neân chuùng ta coi thöôøng nhöõng
ngöôøi gioáng mình ?
Khi ngöôøi ta coù theå khinh bæ, maït saùt vaø buoäc toäi moät caùch
thaäm teä moät ngöôøi maø mình chæ bieát qua moät soá dö luaän thoâi thì phaœi
chaêng laø ngöôøi ta ñang maït saùt chính mình ? Ñieàu ngöôøi ta thöïc söï
noùi qua söï hung haêng voâ caên cöù ñoù laø : "Tao khoâng caàn bieát maøy
laø ai, ñaõ thöïc söï noùi vaø laøm nhöõng gì, nhöng tao vaãn coù theå maït saùt
maøy maø khoâng sôï sai laàm, vì maøy cuõng laø ngöôøi Vieät nhö tao, maø ñaõ
nhö tao thì maøy chæ coù theå laø löu manh xaèng baäy thoâi". Moät ngöôøi
coù nieàm töï haøo thöïc söï bao giôø cuõng quí troïng nhöõng ngöôøi gioáng
mình.
Nhöng thöïc teá laø chuùng ta thieáu moät caùch tuyeät voïng töï haøo
daân toäc. Chuùng ta caàn khaån caáp nghó laïi mình. Moät loøng töï haøo daân
toäc thöïc söï coù theå thay ñoåi con ngöôøi chuùng ta vaø ñaát nöôùc chuùng
ta. Chuùng ta seõ kính troïng laãn nhau vaø ngoài laïi vôùi nhau ñeå giaœi
quyeát nhöõng baát ñoàng thay vì khinh mieät laãn nhau vaø chæ tìm giaœi
quyeát vôùi ngöôøi ngoaïi quoác, hay caàu caïnh ngöôøi ngoaïi quoác giaœi
quyeát giuøm mình nhöõng vaán ñeà cuœa mình.
64 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Maø söï thöïc ngöôøi Vieät Nam coù thieáu anh taøi ñaâu. Nguyeãn
Traõi ñaõ töøng vieát : "Nöôùc Vieät Nam ta laø moät nöôùc vaên hieán... duø coù
luùc maïnh luùc yeáu nhöng khoâng thôøi naøo thieáu haøo kieät".
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 65

Yeâu nöôùc

Ta khoâng coù töï haøo daân toäc, maø ñaõ khoâng coù töï haøo daân toäc
thì khoâng theå yeâu nöôùc. Laøm sao coù theå yeâu moät caùi gì maø ta coi
thöôøng ? Cho neân loøng yeâu nöôùc cuœa ngöôøi Vieät, maø moïi ngöôøi quaœ
quyeát laø maïnh, coù theå chæ laø moät söï hieåu laàm.
Coù moät laäp luaän maø caœ hai phe coäng saœn vaø quoác gia ñeàu
ñoàng yù, nhöng raát sai, laø nhöõng ngöôøi coäng saœn ñaõ chieán ñaáu duõng
caœm vì loøng yeâu nöôùc chöù khoâng phaœi vì chuœ nghóa coäng saœn, ít ra
töø luùc khôûi ñaàu cho tôùi naêm 1954. Laäp luaän naøy tieän cho caœ ñoâi beân.
Ñaœng coäng saœn dó nhieân phaœi noùi raèng hoï tranh ñaáu vì loøng yeâu
nöôùc, coù nhö theá hoï môùi tranh thuœ ñöôïc söï höôœng öùng cuœa nhöõng
ngöôøi chöa vaøo ñaœng coäng saœn, môùi coù theå keát toäi nhöõng ñoái thuœ cuœa
hoï laø phaœn quoác, laø baùn nöôùc, môùi tranh thuœ ñöôïc söï uœng hoä cuœa dö
luaän caùc nöôùc khoâng coäng saœn. Coøn beân choáng coäng dó nhieân cuõng
phaœi noùi raèng ña soá nhöõng ngöôøi theo phe coäng saœn ñaõ chæ theo vì
loøng yeâu nöôùc maø thoâi. Coù nhö theá hoï môùi coù theå buoäc toäi ñaœng
coäng saœn laø ñaõ löøa bòp nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc nheï daï, laø tieám ñoaït
hy sinh xöông maùu cuœa nhaân daân vì ñoäc laäp daân toäc ; coù nhö theá hoï
môùi noùi ñöôïc chuœ nghóa coäng saœn phi nhaân baát nghóa, chaúng ai theo
neáu bieát thöïc chaát. Gaàn ñaây nhöõng ngöôøi coäng saœn ly khai cuõng laïi
söœ duïng laäp luaän naøy vì noù cuõng tieän cho hoï. Hoï ñaõ ñoaïn tuyeät vôùi
ñaœng coäng saœn, ñaõ töø boœ chuœ nghóa coäng saœn roài thì töï nhieân hoï phaœi
bieän minh cho hoaït ñoäng trong quaù khöù cuœa mình baèng ñieàu maø hoï
nghó moïi ngöôøi chaáp nhaän, nghóa laø loøng yeâu nöôùc.
Keát quaœ laø moät söï doái traù khoång loà töø caœ moïi phía. Vaø cöù theá
cuoäc tranh caõi thieáu löông thieän naøy tieáp tuïc gaây ngoä nhaän trong
ñaàu oùc moïi ngöôøi.
Toâi ñaõ nghieân cöùu, quan saùt, vaø taâm tình vôùi raát nhieàu ngöôøi
coäng saœn kyø cöïu ôœ moïi trình ñoä vaø ñi tôùi keát luaän quaœ quyeát raèng
trong ñaïi ña soá hoï ñaõ theo ñaœng vì chuœ nghóa chöù khoâng phaœi vì loøng
yeâu nöôùc. Ngöôøi coäng saœn cuõng yeâu nöôùc nhö moïi ngöôøi Vieät Nam
khaùc, khoâng keùm nhöng cuõng khoâng hôn. Loøng yeâu nöôùc coù thöïc
nhöng chæ ñoùng moät vai troø raát thöù yeáu trong choïn löïa cuœa hoï. Noù
66 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñaõ chæ ñöôïc duøng laøm moät chieâu baøi, noù khoâng phaœi laø ñoäng cô.
Vaœ laïi loøng yeâu nöôùc laøm sao coù theå laø ñoäng cô ñöôïc, neáu
noù khoâng maïnh ? Ñoäc giaœ seõ töï nhaän ra nhöng toâi caàn caœnh giaùc
tröôùc heát raèng toâi hoaøn toaøn khoâng coù yù ñònh laøm moät caùo traïng ñoái
vôùi ngöôøi coäng saœn vaø ñaœng coäng saœn. Ԍ ñaây toâi chæ muoán nhaän dieän
ñaát nöôùc, ñieàu toâi muoán laøm saùng toœ laø loøng yeâu nöôùc raát môø nhaït
trong loøng ngöôøi Vieät Nam, duø laø coäng saœn hay khoâng coäng saœn. Ñaõ
ñeán luùc chaám döùt söï ngoä nhaän naøy ñeå ñem laïi cho cuoäc thaœo luaän
veà ñaát nöôùc söï nghieâm tuùc phaœi coù.

Chuùng ta caàn thaéng moät ñaëc tính raát kyø laï cuœa ngöôøi Vieät laø
thöôøng ñaët neàn taœng quan heä vaø trao ñoåi treân moät caên baœn giaœ doái.
Khoâng ai noùi nhöõng ñieàu mình thöïc söï nghó nhöng moïi ngöôøi ñeàu
muoán ngöôøi khaùc tin mình. Thí duï caùc toå chöùc choáng coäng haœi ngoaïi
ñeàu keâu goïi "ngoài laïi vôùi nhau" nhöng trong thaâm taâm khoâng ai
thöïc söï muoán "ngoài laïi vôùi nhau" caœ, maø chæ muoán ngoài leân ñaàu
nhau. Keát quaœ taát nhieân laø raát khoù ñoàng yù vôùi nhau. Toâi mong ñoäc
giaœ löu yù caùi "daân toäc tính" naøy tröôùc khi ñoïc nhöõng doøng keá tieáp.
Ai ñaõ coù dòp vaøo thaêm Vieän Baœo Taøng Caùch Maïng ñeàu coù
theå nhìn thaáy laù côø lòch söœ cuœa Phong Traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh, caùi
noâi tình caœm cuœa Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam. Laù côø maøu ñoœ naøy chæ
coù taùm chöõ "Vaïn Tueá Soâ Nga, Soâ Nga Vaïn Tueá", chæ coù theá. (Chöõ
"Soâ" vieát baét ñaàu baèng chöõ S treân laù côø). Vaœ laïi caùi teân "Xoâ Vieát
Ngheä Tónh" cuõng ñaõ ñuœ noùi leân baœn chaát cuœa phong traøo. Caùi gì ñaõ
thöïc söï laøm nöùc loøng ngöôøi, khoâng phaœi laø loøng yeâu nöôùc maø laø
giaác mô coäng saœn, giaác mô ñöôïc giaœi phoùng khoœi söï aùp böùc, boùc loät
vaø chaø ñaïp. Giaác mô aáy ñaõ khieán nhöõng ngöôøi noâng daân cuøng khoå
mieàn Ngheä Tónh vuøng leân, chaáp nhaän cheát chöù khoâng chaáp nhaän
tieáp tuïc cuoäc soáng toâi ñoøi. Phong Traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh ñaõ thaúng
tay taøn saùt nhöõng keœ thuø cuœa giai caáp voâ saœn, baát luaän hoï coù yeâu
nöôùc hay khoâng yeâu nöôùc. Noù ñaõ bò ñaøn aùp trong moät bieån maùu,
sau khi ñaõ laøm ñoå ra moät bieån maùu. Söï duõng caœm cuœa nhöõng con
ngöôøi cuœa Phong Traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh ñaõ raát phi thöôøng, nhöng
noù hoaøn toaøn khoâng do loøng yeâu nöôùc maø ñaõ chæ ñöôïc thuùc ñaåy bôœi
giaác mô moät cuoäc soáng khoâng coøn aùp böùc.
Yeâu nöôùc 67

Toâi ñaõ noùi chuyeän vôùi voâ soá ngöôøi coäng saœn vaø coá gaéng vöôït
qua caùi voœ beà ngoaøi cuœa hoï, toâi luoân luoân tìm thaáy giaác mô ñoù ñaèng
sau caùi bình phong yeâu nöôùc. Ñoù môùi chính laø lyù töôœng ñaõ khieán
hoï chaáp nhaän moïi gian khoå, neáu caàn hy sinh caœ tính maïng.
Toâi cuõng ñaõ quan saùt vaø trao ñoåi vôùi caùc trí thöùc coäng saœn cao
nieân vaø trung nieân. Ñieàu toâi coù theå quaœ quyeát laø khoâng ai laàm laãn
caœ. Taát caœ ñeàu ñaõ taùn thaønh chuœ nghóa coäng saœn, hay ít ra ñaõ chaáp
nhaän noù. Khoâng coù moät ngöôøi naøo ñaõ theo phong traøo coäng saœn vì
töôœng raèng noù khoâng phaœi laø coäng saœn caœ.
Ñaœng coäng saœn cuõng khoâng heà giaáu muïc tieâu cuœa hoï. Hoï söœ
duïng danh nghóa giaœi phoùng daân toäc song song vôùi lyù töôœng coäng
saœn chöù khoâng phaœi thay cho lyù töôœng coäng saœn. Luùc naøo hoï cuõng
ñeà cao ñaáu tranh giai caáp, ngay caœ khi hoï giaœi taùn moät caùch töôïng
tröng Ñaœng Coäng Saœn Ñoâng Döông. Vaœ laïi, ngay caœ caùi teân Ñaœng
Coäng Saœn Ñoâng Döông cuõng ñuœ ñeå noùi leân raèng yeáu toá Vieät Nam
khoâng heà coù trong öu tö cuœa hoï. Khoâng theå noùi laø hoï ñaõ löôøng gaït.
Söï boäi öôùc naøy coù thöïc, nhöng khoâng phaœi ôœ choã hoï ñaõ ñem aùp duïng
chuœ nghóa coäng saœn, maø ôœ choã ñaœng coäng saœn ñaõ khoâng thöïc hieän
ñöôïc lyù töôœng coâng baèng xaõ hoäi maø chuœ nghóa coäng saœn ñaõ höùa heïn,
thay vaøo ñoù laø moät cheá ñoä ñaày raãy baát coâng vaø tham nhuõng. Cuõng
coù nhöõng ngöôøi ñaõ thaát voïng vì nhaän ra chuœ nghóa coäng saœn laø
khoâng töôœng. Nhöng khoâng coù ai khoâng bieát ngay töø ñaàu raèng muïc
ñích cuœa maët traän Vieät Minh laø ñeå thieát laäp moät cheá ñoä coäng saœn
caœ. Noùi nhö vaäy laø khoâng thaønh thöïc.
Vaœ laïi, naêm 1976, khi, sau chieán thaéng, Ñaœng Lao Ñoäng
ñöôïc ñoåi teân thaønh ñaœng coäng saœn vaø cheá ñoä coäng saœn ñöôïc chính
thöùc tuyeân boá, toâi hoaøn toaøn khoâng thaáy ai ngaïc nhieân hay phaãn noä
caœ. Taát caœ nhöõng ngöôøi ñaõ ñoùng goùp cho thaéng lôïi cuœa ñaœng coäng
saœn ñeàu haân hoan, hay ít ra khoâng thaát voïng. Thaát voïng chæ ñeán sau
ñoù khi cheá ñoä trôœ thaønh tham nhuõng vaø ñaát nöôùc bò suy thoaùi, ñôøi
soáng nhaân daân trôœ thaønh cô cöïc.
Toâi khoâng leân aùn ngöôøi coäng saœn laø khoâng yeâu nöôùc, toâi chæ
muoán noùi laø loøng yeâu nöôùc cuœa ngöôøi Vieät mình noùi chung laø raát
yeáu. Trong thôøi kyø Phaùp thuoäc, coù leõ chæ coù Vieät Nam Quoác Daân
Ñaœng vaø moät soá heä phaùi Ñaïi Vieät laø thöïc söï chæ laáy loøng yeâu nöôùc
68 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

laøm neàn taœng. Nhöng Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng ñaõ khoâng maïnh
leân ñöôïc, moät phaàn vì thieáu toå chöùc, moät phaàn bò moïi theá löïc ñaùnh
phaù, nhöng lyù do caên baœn, theo toâi, vaãn laø vì loøng yeâu nöôùc, lyù töôœng
duy nhaát cuœa Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng, khoâng ñuœ maïnh trong
loøng ngöôøi Vieät Nam ñeå coù theå ñoäng vieân ñöôïc söï hy sinh cuœa
nhieàu ngöôøi, nhö lyù töôœng coäng saœn.
Ñeå ñoái ñaàu vôùi ñaœng coäng saœn, caùc chính quyeàn quoác gia ñeàu
chuœ yeáu do nhöõng ngöôøi khoâng yeâu nöôùc caàm ñaàu. Caùc chính
quyeàn Baœo Ñaïi, Nguyeãn Vaên Xuaân, Traàn Vaên Höõu, Nguyeãn Vaên
Taâm, ngoaïi tröø moät vaøi nhaân vaät cuœa Ñaïi Vieät vaø Vieät Nam Quoác
Daân Ñaœng xuaát hieän ngaén nguœi trong moät thoœa hieäp giai ñoaïn, goàm
toaøn boä nhöõng ngöôøi ñaõ hôïp taùc vôùi chính quyeàn thuoäc ñòa Phaùp.
Nhöng hoï ñaõ thaát baïi vì tham oâ, keùm coœi chöù khoâng phaœi vì khoâng
ñöôïc coi laø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc.
OÂng Ngoâ Ñình Dieäm xuaát hieän ñoät ngoät vaøo chính tröôøng
Vieät Nam vaø caàm quyeàn. OÂng cuõng khoâng phaœi laø moät ngöôøi yeâu
nöôùc, traùi laïi oâng coù moät quaù khöù daøi hôïp taùc vôùi ngöôøi Phaùp vaø
ñaøn aùp caùc phong traøo yeâu nöôùc. Nhöng oâng ñaõ suyùt nöõa thaønh
coâng. OÂng thaát nhaân taâm vì vuïng veà, thieån caän chöù khoâng phaœi vì
bò leân aùn laø khoâng yeâu nöôùc. Yeâu nöôùc chöa bao giôø laø moät yeáu toá
quyeát ñònh ñeå tranh thuœ loøng ngöôøi taïi Vieät Nam.
Ngöôøi Vieät Nam hoaëc khoâng yeâu nöôùc, hoaëc chæ yeâu nöôùc
moät caùch raát töông ñoái. Ngöôøi coäng saœn yeâu chuœ nghóa cuœa hoï hôn
ñaát nöôùc. Ngöôøi Coâng Giaùo coi troïng toân giaùo cuœa hoï hôn ñaát nöôùc.
Nhöõng ngöôøi caàm quyeàn phe quoác gia ñaët quyeàn lôïi cuœa hoï treân
ñaát nöôùc. Nhoùm Phaät Giaùo AÁn Quang tranh ñaáu ñeå giaønh quyeàn löïc
vaø aœnh höôœng cho hoï hôn laø cho ñaát nöôùc. Quaàn chuùng Vieät Nam
lo aâu cho quyeàn lôïi vaø söï yeân oån cuœa mình hôn laø cho töông lai ñaát
nöôùc. Taïi sao vaø laøm theá naøo ñeå khaéc phuïc laø nhöõng caâu hoœi maø
ta caàn ñaët ra. Nhöng ít nhaát phaœi nhìn nhaän söï thöïc ñoù, phaœi coi noù
laø moät döõ kieän trong ñaàu ñeà cuœa baøi toaùn ñaát nöôùc, ñeå ñöøng tieáp
tuïc cöôøng ñieäu vôùi nhau, ñeo maët naï vaø noùi chuyeän vôùi nhau baèng
ngoân ngöõ cuœa löôõi goã.
Loøng yeâu nöôùc cuœa ngöôøi Vieät Nam khoâng phaœi laø khoâng coù
nhöng raát môø nhaït. Noù ñaõ chæ ñöôïc thoåi phoàng leân do söï chia reõ
Yeâu nöôùc 69

traàm troïng cuœa daân toäc Vieät Nam. Noù khoâng phaœi laø moät tình yeâu
vì ngöôøi ta chæ nhaân danh toå quoác ñeå gieát nhau chöù coù bao giôø nhaân
danh toå quoác ñeå tha thöù vaø nhöôøng nhòn nhau ñaâu. Söï xung ñoät ñaõ
khieán moïi phe phaùi ñeàu phaœi ñeà cao moät ñieàu duy nhaát maø moïi
ngöôøi coù theå chaáp nhaän, ñoù laø loøng yeâu nöôùc. Nhöng söï xung ñoät
naøy töï noù cuõng laø baèng côù raèng ngöôøi Vieät Nam khoâng yeâu nöôùc.
Neáu thöïc söï yeâu nöôùc thì ngöôøi Vieät Nam tröôùc heát phaœi thöông
yeâu nhau ñaõ, chöù khoâng theå phuœ nhaän, maït saùt, leân aùn, tieâu dieät
nhau moät caùch deã daøng nhö vaäy. Coù theå naøo töôœng töôïng ñöôïc moät
gia ñình trong ñoù moïi ngöôøi ñeàu tha thieát yeâu gia ñình, nhöng laïi
xung ñoät, xaâu xeù nhau vaø saün saøng gieát nhau hay khoâng ?
Moät baèng côù khaùc chöùng toœ ngöôøi Vieät Nam khoâng yeâu nöôùc
laém laø coù moät soá ñoâng vaãn choáng laïi tinh thaàn hoøa giaœi daân toäc. Vaán
ñeà giaœn dò nhö theá naøy : khi moät daân toäc ñaõ coù xung ñoät gay gaét thì
chæ coù hai choïn löïa, moät laø hoøa giaœi vôùi nhau ñeå quoác gia tieáp tuïc
toàn taïi vaø ñi tôùi, hai laø khoâng hoøa giaœi vaø chaáp nhaän tan vôõ.
Nhöng daàu sao thì loøng yeâu nöôùc cuõng vaãn laø maãu soá chung
cuœa daân toäc naøy ñeå toàn taïi vaø tieán leân. Loøng yeâu nöôùc ñoù chöa coù
ôœ moät möùc ñoä caàn coù, chuùng ta phaœi taïo ra hay phaùt minh laïi. Trong
khi chôø ñôïi, khoâng neân lôïi duïng vaø nhaœm nhí hoùa noù, vì noù vaãn laø
hy voïng thoaùt nguy duy nhaát cuœa ta.
70 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 71

Ils ne s’aiment pas

Giaùo sö Nguyeãn Huy Baœo sinh naêm 1908. OÂng du hoïc taïi
Phaùp, toát nghieäp cöœ nhaân trieát hoïc, roài veà nöôùc daïy hoïc taïi Hueá töø
tröôùc theá chieán II. Moät soá ñoâng caùc trí thöùc mieàn Trung laø hoïc troø
cuœa oâng. OÂng laøm khoa tröôœng Ñaïi Hoïc Vaên Khoa Saøi Goøn cho tôùi
naêm 1964, roài rôøi Vieät Nam laøm chuyeân vieân cho Lieân Hieäp Quoác
vaø thöïc hieän nhieàu coâng taùc vaên hoùa giaùo duïc taïi caùc nöôùc chaâu
Phi. Kinh nghieäm soáng cuœa oâng ñaõ giuùp oâng hieåu taïi choã lyù do khieán
nhieàu quoác gia khoâng phaùt trieån ñöôïc. Laø moät ngöôøi hoaït ñoäng
khoâng ngöøng nghæ, daàu tuoåi ñaõ ngoaøi chín möôi, töông lai cuœa Vieät
Nam khoâng coøn moät quan troïng naøo ñoái vôùi oâng nöõa, oâng vaãn coøn
tham gia tích cöïc vaøo caùc hoaït ñoäng cuœa nhoùm Thoâng Luaän. OÂng
laø moät ngöôøi Vieät Nam yeâu nöôùc thöïc söï vaø noàng naøn. Trong moät
buoåi thuyeát trình taïi Caâu Laïc Boä Thaân Höõu Thoâng Luaän veà ñeà taøi
"Vieät Nam coù theå coù daân chuœ ñöôïc khoâng ?", oâng ñaõ phaân tích
nhöõng nhöôïc ñieåm cuœa ngöôøi Vieät Nam. OÂng keå laïi raèng khi oâng
coøn treœ vöøa tôùi Phaùp du hoïc, moät giaùo sö ngöôøi Phaùp coù kinh
nghieäm nhieàu veà Vieät Nam ñaõ noùi veà ngöôøi Vieät Nam raèng : "Ils
ne s’aiment pas" (Hoï khoâng öa nhau). Caâu noùi ñoù chaéc laø oâng
Nguyeãn Huy Baœo ñaõ phaœi kieåm chöùng thaáy trong cuoäc ñôøi cuœa oâng
vaø ñaõ phaœi laøm oâng ñau loøng laém, ñeå ñeán noãi 60 naêm sau, oâng vaãn
coøn aám öùc vaø nhaéc laïi moät caùch raát thaát voïng.
Phaœi giaœi thích ngöôøi Vieät Nam khoâng yeâu nöôùc vì hoï khoâng
quí meán nhau, hay ngöôøi Vieät Nam khoâng quí meán nhau vì hoï
khoâng yeâu nöôùc ? Hai tình caœm ñoù luoân luoân ñi ñoâi vôùi nhau, hoaëc
coù caœ hai hoaëc khoâng coù caœ hai chöù khoâng theå coù moät trong hai.
Ca dao ta coù hai caâu maø haàu nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát "baàu
ôi thöông laáy bí cuøng, tuy raèng khaùc gioáng nhöng chung moät giaøn"
vaø "nhieãu ñieàu phuœ laáy giaù göông, ngöôøi trong moät nöôùc phaœi
thöông nhau cuøng". Thöïc laø ai oaùn. Hai caâu ca dao ñoù hình nhö ñaõ
xöa laém roài. Toâi coù ñoïc moät cuoán saùch noùi raèng caâu "baàu ôi thöông
laáy bí cuøng..." coù töø thôøi Hai Baø Tröng ! Toâi khoâng phaœi laø moät nhaø
nghieân cöùu vaên hoïc ñeå coù theå coù yù kieán veà thôøi ñieåm xuaát phaùt cuœa
72 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhöõng caâu ca dao naøy, nhöng moïi ngöôøi coù thaåm quyeàn veà vaên hoïc
maø toâi quen bieát ñeàu xaùc nhaän ñoù laø nhöõng caâu ca dao ñaõ coù töø raát
laâu. Nhö theá coù nghóa laø töø laâu roài ngöôøi Vieät teä baïc vôùi nhau tôùi
ñoä coù nhöõng ngöôøi phaœi ñau loøng thoát ra nhöõng lôøi nhaén nhuœ naõo
nuøng nhö theá.
Nguyeãn Vaên Thanh, ngöôøi anh keát nghóa trong tuø cuœa toâi
naêm nay ñaõ 76 tuoåi vaø soáng taïi Los Angeles, keå cho toâi nghe thôøi
anh hoïc tröôøng Böôœi, giaùo sö Ñoã Trí Leã daïy Vaät Lyù, moãi laàn böïc
boäi vôùi hoïc troø thöôøng ñi ñi laïi laïi trong lôùp vaø laåm baåm: "Les
Annamites sont des menteurs, des voleurs et des assassins" (Ngöôøi
Vieät Nam laø boïn doái traù, troäm caép vaø saùt nhaân). Sau naøy do nhöõng
lieân heä hoân phoái toâi ñöôïc bieát veà giaùo sö Ñoã Trí Leã. OÂng laø moät
nhaø giaùo hieàn laønh, ñöùc ñoä. Caâu oâng noùi khoâng phaœi do oâng saùng
taïo ra maø oâng chæ nhaéc laïi, bôœi vì toâi cuõng ñaõ ñöôïc nghe nhieàu laàn
ôœ mieäng ngöôøi khaùc. Thaät khoù tin laø ngöôøi Vieät Nam coù theå khinh
gheùt nhau ñeán theá ñöôïc.
Ngöôøi Vieät Nam tìm ñuœ moïi lyù do ñeå gheùt nhau. Ngöôøi thaønh
thò thì goïi ngöôøi noâng thoân moät caùch khinh bæ laø "boïn nhaø queâ" vôùi
nguï yù noùi laø nhöõng ngöôøi doát naùt, ñaàn ñoän, ngôù ngaån. Coøn ngöôøi
noâng thoân thì goïi ngöôøi thaønh thò laø "keœ chôï" vôùi haøm yù laø gian traù,
laät loïng. Ngöôøi ta maït saùt nhau vì lyù do ngheà nghieäp : "Ñoà haøng caù,
haøng thòt !". Khi coøn ôœ ngoaøi Baéc, toâi ñaõ ñöôïc nghe caâu "tuïc ngöõ":
"baïc quaân xöù Hueá, teä quaân xöù Nam". Xöù Hueá ñaây laø ñeå chæ mieàn
Trung. Nhö vaäy laø ngöôøi Trung vaø ngöôøi Nam ñeàu teä baïc, chæ coù
ngöôøi Baéc laø chung thuœy thoâi sao? Nhöng vaøo tôùi trong Nam, toâi laïi
thaáy phaàn ñoâng ngöôøi mieàn Nam coi ngöôøi Baéc vaø ngöôøi Trung laø
khoâng ngay thaúng. Ra tôùi Hueá, toâi laïi coù theå nhaän thaáy roõ raøng
ngöôøi Hueá töï nghó mình coù vaên hoùa vaø coù chieàu saâu hôn ngöôøi mieàn
Nam vaø mieàn Baéc. Tuy hoï khoâng noùi traéng ra nhöng toâi coù theå caœm
thaáy roõ raøng raèng theo hoï, tröø moät vaøi ngoaïi leä, noùi chung ngöôøi
Baéc vaø ngöôøi Nam tuy coù khaùc nhau nhöng ñeàu hôøi hôït vaø phuø
phieám. Theá nhöng moät oâng vua nhaø Nguyeãn (Minh Maïng hay Töï
Ñöùc) laïi maït saùt xöù Hueá cuœa chính oâng laø "sôn baát cao thuœy baát
thaâm, nam ña traù nöõ ña daâm" (Nuùi khoâng cao, soâng khoâng saâu, con
trai gian traù, con gaùi ña daâm). Ñoù laø maït saùt theo thaønh kieán cuœa
Ils ne s'aiment pas 73

moät thôøi ñaïi thoâi chöù ña daâm thöïc ra laø moät tính toát, noù chöùng toœ
con ngöôøi giaøu sinh löïc, nhaïy caœm vaø thoâng minh. Nhö vaäy roõ raøng
laø ngöôøi Vieät Nam khinh gheùt nhau giöõa nhöõng ngöôøi khaùc mieàn
vôùi nhau vaø ngay caœ giöõa nhöõng ngöôøi cuøng soáng moät nôi. Khaùc
bieät ñòa phöông, cuõng nhö moïi khaùc bieät, ñeàu chæ laø nhöõng lyù côù ñeå
ngöôøi Vieät bieåu loä söï khinh gheùt laãn nhau ñaõ saün coù ôœ trong loøng.
Claude Renaud laø moät nhaø ngoaïi giao chuyeân nghieäp. OÂng
laø ngöôøi UÙc goác Phaùp, hoïc chính trò taïi Phaùp, quen moät coâ baïn Vieät
Nam xinh ñeïp vaø lòch duyeät roài cöôùi nhau. Renaud laø moät nhaân vaät
cao caáp taïi boä ngoaïi giao vaø ngoaïi thöông UÙc, töøng laøm coá vaán toøa
ñaïi söù UÙc taïi Vieät Nam, roài coá vaán toøa ñaïi söù UÙc taïi Phaùp. Trong
ngaønh ngoaïi giao coá vaán coù haøm boä tröôœng.
Claude Renaud keå cho toâi nghe moät caùch thuù vò nhöõng gian
truaân cuœa anh trong vieäc chinh phuïc ngöôøi ñeïp. Gia ñình vôï anh
khoâng haøi loøng laém ñeå cho con gaùi laáy choàng ngoaïi quoác, nhöng
trôœ ngaïi lôùn nhaát laø baø noäi vì baø raát baœo thuœ. Sau cuøng söï kieân nhaãn
vaø khoân kheùo cuœa nhaø ngoaïi giao cöï phaùch ñaõ thuyeát phuïc ñöôïc baø
cuï. Baø cuï ñaønh noùi : "Thoâi, thaø ñeå noù laáy choàng Taây coøn hôn laø ñeå
noù laáy choàng Baéc Kyø". Baø cuï laø ngöôøi hieàn laønh, khoâng hieåu sao
cuï gheùt ngöôøi Baéc ñeán theá. Coù leõ ñoù laø moät thaønh kieán, nhöng noù
chöùng toœ ngöôøi Vieät Nam khoâng öa nhau
Yeáu toá "cuøng laø ngöôøi Vieät Nam" coù leõ chæ coù moät troïng
löôïng raát nhoœ, neân ngöôøi Vieät khi keát hôïp vôùi nhau thöôøng döïa treân
moät maãu soá chung naøo ñoù ngoaøi söï kieän cuøng laø ngöôøi Vieät. Cöù
nhìn ngay nhöõng toå chöùc chính trò, maø muïc ñích laø tranh ñaáu cho
moät nöôùc Vieät Nam thoáng nhaát vaø ñoaøn keát. Khoâng caàn phaœi laø moät
nhaø quan saùt tinh töôøng cuõng ñuœ thaáy. Ngöôøi ta thöôøng keát hôïp vôùi
nhau treân moät maãu soá chung ñòa phöông, hay thaønh phaàn xaõ hoäi,
hay toân giaùo : ngöôøi Baéc, ngöôøi Nam, ngöôøi Trung, cöïu haœi quaân,
cöïu hoïc vieân Quoác Gia Haønh Chaùnh, Coâng Giaùo, Phaät Giaùo, Hoøa
Haœo v.v. Raát ít thaáy nhöõng toå chöùc vöôït ra ngoaøi ñöôïc nhöõng yeáu
toá ñoù.
Dó nhieân laø cuõng coù. Ñaœng coäng saœn coù caœ Baéc Trung Nam,
nhöng hoï coù moät maãu soá chung khaùc laø chuœ nghóa coäng saœn vaø hoï
cuõng chæ keát hôïp giai caáp voâ saœn. Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng cuõng
74 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

hieän dieän taïi caœ Baéc Trung Nam, nhöng nhöõng heä phaùi Baéc, Trung,
Nam treân thöïc teá laø nhöõng ñaœng rieâng bieät vôùi nhau. Moät thí duï cuï
theå laø naêm 1967, oâng Vuõ Hoàng Khanh, chuœ tòch Vieät Nam Quoác
Daân Ñaœng mieàn Baéc, ra öùng cöœ toång thoáng thì oâng Nguyeãn Hoøa
Hieäp (Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng mieàn Nam) cuõng ra tranh cöœ. Caùc
heä phaùi Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng taïi ba mieàn khoâng phaœi laø nhöõng
chi nhaùnh cuœa moät ñaœng maø laø nhöõng ñaœng rieâng bieät, khoâng nhöõng
khoâng lieân keát vôùi nhau maø coøn choáng nhau vì heä phaùi naøo cuõng
cho mình laø chính thoáng.
Khi mieàn Nam ñang laâm nguy tröôùc söï tieán coâng cuœa coäng
saœn, moät keát hôïp chính trò ra ñôøi, nhoùm Lieân Tröôøng, keát hôïp nhöõng
ngöôøi coù moät maãu soá chung laø ñaõ töøng hoïc caùc tröôøng trung hoïc
mieàn Nam tröôùc ñaây. Bieát Nguyeãn Ngoïc Huy cuõng tham gia, duø laø
moät caùch kín ñaùo, toâi coù laàn böïc boäi chaát vaán : "Nöôùc saép maát,
khoâng coù lyù töôœng naøo ñeå keát hôïp hay sao maø laïi keát hôïp nhaœm nhí
nhö vaäy ?". OÂng Huy phaân traàn : "Ñoù laø maáy thaèng baïn noù laøm, mình
khoâng tham gia thì kyø quaù !".
Chính caù nhaân toâi cuõng ñaõ töøng ñöôïc kieåm chöùng caùi tính
gheùt nhau cuœa ngöôøi Vieät. Toâi coù vieát moät soá baøi baùo, trình baøy
quan ñieåm chính trò cuœa toâi. Quan ñieåm ñoù khoâng ñöôïc söï taùn thaønh
cuœa moät soá ngöôøi. Ñieàu ñoù khoâng heà laøm toâi buoàn loøng, traùi laïi veà
moät khía caïnh naøo ñoù toâi coøn vui loøng vì söï kieän nhieàu ngöôøi khoâng
ñoàng yù vôùi mình chöùng toœ yù kieán cuœa mình laø môùi. Toâi quan nieäm
ñöa ra möôøi yù môùi trong ñoù coù chín yù sai vaø moät yù ñuùng vaãn coøn
hôn laø noùi möôøi ñieàu ñuùng caœ möôøi nhöng chæ laø nhöõng yù cuõ. Vaäy
thì khi ngöôøi ta ñaœ kích toâi, toâi khoâng buoàn. Nhöng sao nhöõng lôøi
leõ laïi coù theå haèn hoïc vaø naëng neà ñeán theá ! "Boïn", "teân", "chuùng",
"phaœn boäi", "cô hoäi chuœ nghóa", "ñoùn gioù trôœ côø", "phaœi vaïch maët
chæ teân", "phaœi coù thaùi ñoä", v.v.
Xeùt cho cuøng khoâng phaœi ngöôøi ta phaœn ñoái nhöõng ñieàu toâi
vieát ra, bôœi vì hoï bòa ñaët ra nhöõng ñieàu toâi khoâng heà vieát hay noùi,
caét xeùn nhöõng caâu vieát hay caâu noùi laøm ñoåi haún yù nghóa roài döïa vaøo
ñoù maø leân aùn. Lyù do thöïc söï laø hoï coù nhu caàu caàn phaœi thoùa maï vaø
ñaœ phaù moät ai ñoù.
Phaàn lôùn nhöõng ngöôøi vieát baøi ñaœ kích toâi ñeàu khoâng bieát toâi
Ils ne s'aiment pas 75

laø ai caœ vì lyù do giaœn dò laø toâi chaúng laøm ñöôïc gì ñaùng ñeå ñöôïc bieát
tôùi vaø cuõng khoâng thuoäc moät gia ñình lôùn naøo ñeå hoï coù theå luïc loïi
nguoàn goác, toâi chæ laø ñöùa con cuœa nhöõng ruoäng ñoàng khoâng teân
khoâng tuoåi. Daàu vaäy hoï coù theå vieát toâi laø "ñoà maát goác, doøng doõi baùn
nöôùc, moät caâu Kieàu vaø moät chöõ Bình Ngoâ Ñaïi Caùo khoâng bieát". Coù
ngöôøi coøn quaœ quyeát toâi laø coäng saœn naèm vuøng, coù baøi coøn taœ toâi
laø ngöôøi ñieân, maët muõi laùo lieân, chaân ñi hai haøng !
Roài moät soá ngöôøi bieát toâi raát roõ cuõng laøm ngô tröôùc nhöõng
xuyeân taïc maø hoï bieát chaéc chaén laø sai, duø phaàn lôùn coù caœm tình vôùi
toâi. Toâi töï hoœi taïi sao ? Caâu traœ lôøi cuœa toâi laø tuy khoâng dieãn taœ ra
ñöôïc nhöng trong baœn naêng cuœa hoï, hoï ñeàu nghó raèng söï ñoäc aùc cuœa
ngöôøi Vieät trong caùch ñoái xöœ vôùi nhau laø moät chuyeän thöôøng,
chaúng coù gì ñaùng ngaïc nhieân.
76 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 77

Ñoâi baïn

Caùi baœn naêng thuø gheùt nhau trong con ngöôøi Vieät Nam maïnh
ñeán noãi noù coù theå buøng noå moät caùch raát baát ngôø, ngay caœ giöõa nhöõng
ngöôøi thaân quen.
OÂng A vaø oâng B laø hai nhaân vaät coù hoïc thöùc vaø ñöôïc nhieàu
ngöôøi bieát. Caâu chuyeän giöõa hoï maø toâi keå laïi sau ñaây cuõng ñaõ ñöôïc
phôi baøy treân nhieàu tôø baùo haœi ngoaïi. Hoï cuõng laø hai ngöôøi baïn
thaân. Hoï coù taát caœ moïi lyù do ñeå thaân nhau. Hoï laø ñoàng nghieäp, caœ
hai ñeàu giöõ cuøng moät chöùc vuï daân cöœ quan troïng döôùi thôøi Vieät
Nam Coäng Hoøa, vaø hôn theá nöõa ñeàu laø nhöõng ngöôøi coù uy tín nhaát;
caœ hai ñeàu laø nhöõng nhaø nghò luaän coù teân tuoåi ; caœ hai ñeàu choáng
coäng ; caœ hai ñeàu ñoái laäp vôùi chính quyeàn Nguyeãn Vaên Thieäu.
Tröôùc nguy cô suïp ñoå chaéc chaén cuœa Vieät Nam Coäng Hoøa, caœ hai
ñeàu ñoàng yù laø phaœi laät ñoå Nguyeãn Vaên Thieäu môùi coù hy voïng cöùu
nguy. Hoï cuøng nhau aâm möu, roài cuøng bò baét vaø bò giam vôùi nhau.
Troán khoœi Vieät Nam sau ngaøy 30-4-1975, caœ hai ñeàu laø nhöõng
khuoân maët lôùn trong coäng ñoàng, ñeàu noã löïc hoaït ñoäng cho muïc tieâu
chaám döùt cheá ñoä coäng saœn. Laäp tröôøng cuœa hoï gioáng nhau, ñöôøng
loái cuœa hoï cuõng gioáng nhau. Khi nhoùm Thoâng Luaän chuùng toâi ñeà
xöôùng laäp tröôøng daân chuœ ña nguyeân vaø hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân
toäc, caœ hai oâng ñeàu laø nhöõng ngöôøi ñaœ kích vaø leân aùn chuùng toâi gay
gaét nhaát. Sau ñoù, vaø hình nhö vaøo cuøng moät thôøi ñieåm, caœ hai oâng
ñeàu hieåu chuùng toâi vaø aùc caœm bieán thaønh thieän caœm. Hoï ñeàu laø
nhöõng trí thöùc lôùn maø toâi quí troïng.
Naêm 1993, oâng A laøm moät cuoäc thuyeát trình vaø sau ñoù coâng
boá baøi thuyeát trình treân nhieàu tôø baùo Vieät ngöõ taïi haœi ngoaïi. Trong
baøi thuyeát trình naøy oâng chaáp nhaän ñöôøng loái hoøa giaœi vaø hoøa hôïp
daân toäc trong moät soá ñieàu kieän. Nhöõng ñieàu kieän naøy ñöôïc oâng
trình baøy moät caùch khaù roõ reät, noù chöùng toœ laäp tröôøng choáng coäng
cuœa oâng vaãn khoâng thay ñoåi, nghóa laø vaãn maõnh lieät nhö tröôùc. Ñieàu
maø oâng trình baøy chæ laø moät chieán löôïc ñeå sôùm chaám döùt cheá ñoä
coäng saœn vaø thieát laäp daân chuœ maø thoâi. Chæ coù moät ñieàu sô suaát laø
oâng ñaõ trích daãn sai lôøi tuyeân boá cuœa Voõ Vaên Kieät, oâng noùi oâng Kieät
78 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chaáp nhaän "hoøa giaœi daân toäc" trong khi thöïc ra oâng Kieät chæ keâu goïi
"hoøa hôïp daân toäc", hieåu theo nghóa ñoaøn keát döôùi söï laõnh ñaïo cuœa
ñaœng coäng saœn maø thoâi. Coù leõ vì luùc vieát, oâng A khoâng coù baœn vaên
trong tay chöù khoâng phaœi oâng beânh vöïc Voõ Vaên Kieät. Laäp tröôøng
choáng coäng cuœa oâng ñöôïc phaùt bieåu raát roõ reät.
Nhöng chæ caàn nhö theá cuõng ñuœ ñeå oâng B phaœn öùng baèng moät
baøi baùo gay gaét, leân aùn oâng A laø cô hoäi chuœ nghóa, ñoùn gioù trôœ côø,
phaœn boäi lyù töôœng cuœa mình tröôùc ñaây. Khoâng nhöõng theá, oâng B coøn
vaïch nhöõng chi tieát trong lieân heä rieâng tö ñeå chöùng toœ oâng A laø
ngöôøi khoâng ra gì. Roõ raøng laø ñaùnh thaúng tay, ñaùnh cho cheát luoân.
Dó nhieân oâng A khoâng ñeå yeân. OÂng traœ ñuõa baèng moät baøi baùo
raát ñoäc. Baøi baùo tuy khoâng xuyeân taïc laäp tröôøng vaø cuoäc ñôøi cuœa
oâng B nhöng duøng nhöõng lyù luaän raát coâng phu ñeå chöùng toœ oâng B
laø moät con ngöôøi thieáu teá nhò, vi phaïm nhöõng qui luaät sô ñaúng nhaát
cuœa ñaïo ñöùc. Roõ raøng cuõng laø ñaùnh laïi thaúng tay, ñaùnh cho cheát
luoân.
Bình thöôøng ra, oâng B coù quyeàn buoàn phieàn veà söï thay ñoåi
laäp tröôøng - neáu oâng nghó laø coù - cuœa oâng A. OÂng coù theå phaœn baùc
laïi, ñoù laø quyeàn cuœa oâng vaø hôn theá nöõa, ñoù laø phaœn öùng töï nhieân
cuœa moät ngöôøi ñaáu tranh chính trò. Nhöng taïi sao oâng coù theå phaœn
öùng moät caùch caïn taøu raùo maùng nhö theá ? Ngöôïc laïi, neáu oâng B ñaõ
lôõ vieát ra moät baøi nhö theá, thì oâng A hoaëc coù theå boœ qua, hoaëc coù
theå bieän minh, nhöng sao laïi ra tay taøn nhaãn nhö vaäy ?
Nhöng chuùng ta khoâng bình thöôøng. Ngöôøi Vieät Nam chuùng
ta trong tieàm thöùc khoâng öa nhau, chuùng ta coù saün moät baœn naêng
tieâu dieät laãn nhau, chæ ñôïi cô hoäi laø buøng phaùt.
Anh em Thoâng Luaän chuùng toâi, vaø caù nhaân toâi, ñaõ laø ñoái
töôïng cuœa nhöõng ñaœ kích raát gay gaét, xuyeân taïc vaø maï lyï. Nhöng
chuùng toâi haèng baœo nhau laø phaœi coi chöøng caùi taâm lyù thuø gheùt nhau
vaø phaœi ñeø beïp noù, khoâng cho noù cô hoäi caát caùi ñaàu xaáu xa cuœa noù
leân. Chuùng toâi ñaõ im laëng tröôùc moïi coâng kích, chuùng toâi chæ tieáp
tuïc tranh ñaáu cho laäp tröôøng cuœa mình maø thoâi. Töôœng nhö theá laø
yeân thaân, khoâng ngôø chuùng toâi laïi bò nhieàu ngöôøi buoäc toäi vì chính
söï chòu ñöïng ñoù.
Toâi noùi chuyeän vôùi coâ Thuïy Giao, chuœ buùt baùo Xaây Döïng taïi
Ñoâi baïn 79

San Joseù, vaø coâ Thuïy Giao leân aùn chuùng toâi : "Caùc anh khinh ngöôøi
quaù, ngöôøi ta ñaœ kích caùc anh, caùc anh khoâng theøm traœ lôøi, nhö theá
laø caùc anh coi moïi ngöôøi laø ñoà boœ !".
Toâi traœ lôøi : "Chuùng toâi coù traœ lôøi ñaáy chöù, chuùng toâi ñoïc
nhöõng baøi ñaœ kích vaø ruùt kinh nghieäm ñeå trình baøy roõ laäp tröôøng cuœa
chuùng toâi, giaœi ñaùp nhöõng chaát vaán ñaõ neâu ra".
Maø thöïc teá laø nhö theá.
Thöïc ra chuùng toâi cuõng muoán traœ lôøi moät caùch tröïc tieáp,
nhöng nhöõng baøi ñaœ kích gay gaét vaø haèn hoïc quaù, roõ raøng caùc taùc
giaœ khoâng muoán ñoái thoaïi.
Laøm theá naøo ñeå khoœi bò leân aùn ? Coù leõ khoâng coù caùch naøo caœ
vì ngöôøi Vieät chuùng ta mang saün caùi baœn naêng buoäc toäi vaø keát aùn
laãn nhau ôœ trong loøng. Chuùng ta caàn caœnh giaùc coi chöøng chính
mình.
80 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 81

Phöông phaùp vaø gaén boù

Naêm 1964, nöôùc Phaùp laáy quyeát ñònh coâng nhaän vaø bình
thöôøng hoùa quan heä ngoaïi giao vôùi Trung Hoa Luïc Ñòa. Quyeát ñònh
naøy coù nghóa laø hoï chaáp nhaän ñieàu kieän cuœa Baéc Kinh, thoâi khoâng
nhìn nhaän Ñaøi Loan laø ñaïi dieän chính thöùc cuœa Trung Hoa nöõa vaø
cuõng khoâng nhìn nhaän Ñaøi Loan laø moät quoác gia maø chæ laø moät phaàn
cuœa nöôùc Trung Hoa do Baéc Kinh ñaïi dieän.
Trong cuoäc hoïp baùo coâng boá quyeát ñònh naøy, töôùng De
Gaulle, toång thoáng Phaùp luùc ñoù, noùi veà nöôùc Trung Hoa nhö sau:
"Trung Hoa, quoác gia vó ñaïi vôùi lòch söœ daøi haøng ngaøn naêm, nôi maø
töø theá heä naøy qua theá heä khaùc söï kheùo leùo cuœa con ngöôøi ñaõ buø ñaép
laïi söï thieáu soùt veà phöông phaùp vaø gaén boù..." (La Chine, pays
immense aø l’histoire milleùnaire ouø depuis des geùneùrations l’in-
dustrie des hommes a compenseù le deùfaut de meùthode et de
coheùsion...).
Hôn ba möôi naêm ñaõ troâi qua keå töø ngaøy toâi ngoài tröôùc maùy
truyeàn hình theo doõi cuoäc hoïp baùo cuœa töôùng De Gaulle neân coù theå
toâi khoâng nhaéc laïi ñöôïc ñuùng nhöõng lôøi cuœa töôùng De Gaulle,
nhöng oâng ñaõ noùi gaàn gaàn nhö theá. Toâi ñaõ coá vieát laïi caâu noùi tieáng
Phaùp cuœa oâng vì söï hieän dieän cuœa hai danh töø quan troïng : meùthode
(method trong tieáng Anh) vaø coheùsion (cohesion). Dòch hai tieáng
naøy khoâng phaœi deã.
Phaœi dòch coheùsion laø gì ? Noù laø moät tình traïng cuœa moät toaøn
boä, trong ñoù moïi thaønh toá phuø hôïp vôùi nhau, boå tuùc cho nhau, hoã
trôï cho nhau ñeå taïo ra moät toång theå chung beàn vöõng. Taïm dòch laø
gaén boù. Tieáng Vieät ta khoâng coù töø ngöõ ñeå dieãn taœ khaùi nieäm naøy
bôœi vì ngöôøi Vieät ta khoâng coù yù nieäm coheùsion. Vì khoâng coù giaùc
quan veà söï gaén boù (coheùsion) neân ngöôøi Vieät ta khoâng theå keát hôïp
vôùi nhau ñeå laøm nhöõng coâng trình lôùn, goàm nhieàu phaàn vaø ñoøi hoœi
söï ñoùng goùp cuœa nhieàu ngöôøi vôùi nhieàu taøi naêng khaùc nhau.
Meùthode thì ta coù tieáng phöông phaùp. Töø ngöõ naøy khoâng
thaáy trong vaên hoïc vaø taøi lieäu cuœa ta tröôùc theá kyœ 20. Coù leõ laø ta ñaõ
duøng laïi moät chöõ maø ngöôøi Trung Hoa môùi saùng cheá ra gaàn ñaây ñeå
82 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chæ moät khaùi nieäm du nhaäp töø phöông Taây. Töôùng De Gaulle coù leõ
cuõng nghó laø ngöôøi Trung Hoa khoâng coù phöông phaùp. Tröôùc ñaây,
theo söï hieåu bieát haïn heïp cuœa toâi, ngöôøi Trung Hoa chæ coù chöõ
"phöông" ñeå chæ moät phöông höôùng (phöông Ñoâng, phöông Taây),
cuõng coù nhöõng chöõ "phöông" coù nghóa khaùc, thí duï laø thôm hay ñaày
ñaën. Ngoaøi ra ngöôøi Trung Hoa coøn coù coøn chöõ "phaùp" ñeå chæ qui
luaät, pheùp taéc. Thí duï nhö Toân Töœ binh phaùp coù nghóa laø qui luaät
duøng binh cuœa Toân Töœ.
Chöõ "phöông phaùp" ñöôïc ngöôøi mình hieåu laø caùch laøm,
nhöng nhö vaäy khoâng ñuùng vôùi noäi dung cuœa töø meùthode. Meùthode
coù nghóa ñoù thöïc nhöng trong khoa hoïc toå chöùc coøn coù nghóa phong
phuù hôn nhieàu, vaø nghóa naøy thì toâi thaáy tuyeät ñaïi ña soá ngöôøi Vieät
khoâng bieát ñeán. Vì theá maëc daàu ñaõ coù danh töø phöông phaùp nhöng
thaät ra ta vaãn chöa coù phöông phaùp.
Phöông phaùp trong khoa hoïc toå chöùc bao goàm moät coá gaéng
phaân tích moät coâng trình, tìm ra nhöõng yeâu caàu veà khaœ naêng,
phöông tieän, vaät lieäu, thôøi haïn, kieåm ñieåm nhöõng gì mình ñaõ coù vaø
nhöõng gì caàn phaœi thuï ñaéc, chia coâng trình hay döï aùn ra laøm nhöõng
thaønh phaàn, quyeát ñònh söœ duïng kyõ thuaät naøo cho moãi phaàn, quyeát
ñònh ai laøm gì vaø laøm nhö theá naøo, vaøo luùc naøo, theo doõi dieãn tieán
cuœa döï aùn nhö theá naøo, laáy nhöõng tieâu chuaån naøo ñeå kieåm tra söï
tieán haønh nghieâm tuùc. Vaø ñieàu quan troïng hôn heát laø phöông phaùp
phaœi ñöôïc moïi ngöôøi coù traùch nhieäm trong döï aùn hieåu bieát vaø aùp
duïng. Phöông phaùp phaœi duy nhaát trong döï aùn. Khoâng theå coù nhieàu
phöông phaùp trong moät döï aùn bôœi vì phöông phaùp cuõng laø ngoân ngöõ
chung cho caœ döï aùn. Moïi ngöôøi phaœi noùi cuøng moät thöù tieáng. Moãi
töø ngöõ phaœi coù yù nghóa roõ reät cuœa noù vaø phaœi coù cuøng moät nghóa ñoái
vôùi moïi ngöôøi.
Trong sinh hoaït ngheà nghieäp cuœa toâi, töø kyõ sö, döï aùn tröôœng,
ñeán giaùm ñoác kyõ thuaät, toâi ñaõ tham gia vaøo nhieàu döï aùn thuoäc khaù
nhieàu ngaønh. Baát cöù moät döï aùn naøo ngöôøi ta cuõng coù theå choïn löïa
giöõa nhieàu phöông phaùp.
Caùc coâng ty lôùn tröôùc khi baét ñaàu thöïc hieän moät coâng trình
daønh raát nhieàu thì giôø cho phöông phaùp. Hoï hoäi hoïp raát nhieàu vaø
thaœo luaän raát kyõ caøng ñeå yeân trí moïi ngöôøi hieåu roõ phöông phaùp ñaõ
Phöông phaùp vaø gaén boù 83

ñöôïc choïn löïa, vaø bieát chaéc mình phaœi laøm gì vaø laøm nhö theá naøo.
Ngay caœ caùc taøi lieäu thoâng tin noäi boä cuõng coù maãu roõ raøng.
Döï aùn caøng môùi, kyõ thuaät caøng hieän ñaïi thì caøng caàn nhieàu thì giôø
cho phöông phaùp. Toâi töøng tham döï vaøo moät döï aùn chæ keùo daøi moät
naêm maø trong ñoù coù hai thaùng hoäi hoïp ñeå chæ baøn veà phöông phaùp
vaø sau ñoù trong caùc buoåi hoïp haøng tuaàn phöông phaùp luoân luoân
ñöôïc nhaéc laïi.
Nghe töôùng De Gaulle noùi veà ngöôøi Trung Hoa nhö vaäy toâi
nghó thaàm neáu ngöôøi Trung Hoa khoâng nhöõng kheùo leùo maø coøn coù
caœ phöông phaùp vaø söï gaén boù thì hoï ñaâu ñeán noãi thoaùi hoùa nhö ngaøy
hoâm nay.
Trong "Vieät Nam Söœ Löôïc", Traàn Troïng Kim nhaän ñònh :
"Nöôùc ta veà vaên hoùa, tö töôœng, neáp soáng ñeàu baét chöôùc theo ngöôøi
Taøu, nhöng caùi gì cuõng sau ngöôøi Taøu moät böôùc". Nhieàu ngöôøi coøn
chua chaùt nhaän ñònh vaên hoùa, tö töôœng Vieät Nam chæ laø moät coùp
nhaët cuœa vaên hoùa, tö töôœng Taøu, vaø ngöôøi Vieät chæ laø moät aán baœn
môø nhaït cuœa ngöôøi Taøu.
Nhaän xeùt naøy tuy hôi taøn nhaãn nhöng khoâng phaœi laø sai.
Ngöôøi Vieät Nam coøn thieáu phöông phaùp hôn ngöôøi Taøu nhieàu, nhö
toâi coù theå nhaän thaáy ngay trong caùc tieäm aên Taøu nhoœ. Ngöôøi haàu
baøn tính tieàn raát chính xaùc maø khoâng caàn nhôù hay ñoïc laïi phieáu ñaët
haøng. Hoï xeáp moät choàng ñóa nhöïa nhoœ ôœ goùc baøn aên, moãi ñóa theo
maøu saéc laø moät moùn coù giaù nhaát ñònh. Chæ caàn ñeám ñóa laø hoï tính
tieàn ñöôïc ngay. Trong böõa aên so saùnh soá ñóa treân baøn vôùi phieáu ñaët
haøng hoï bieát coøn thieáu nhöõng moùn gì. Giaœn dò vaø hieäu quaœ.
Söï thieáu soùt veà gaén boù cuœa ngöôøi Vieät coù theå nhaän thaáy roõ
raøng trong caùc cô quan chính quyeàn, caùc coâng ty, nhaát laø caùc coâng
ty quoác doanh, vaø caùc hoäi ñoaøn. Toâi chöa ñöôïc thaáy moät ñôn vò naøo
maø moïi ngöôøi laøm vieäc nhòp nhaøng vôùi nhau. Toâi chöa thaáy moät
ngöôøi laõnh ñaïo naøo hieåu raèng vai troø cuœa ngöôøi laõnh ñaïo tröôùc heát
laø taïo ra vaø giöõ gìn söï gaén boù cuœa ñôn vò. Cô quan naøy phaù ñaùm cô
quan kia, trong cuøng moät cô quan ñôn vò naøy baát chaáp ñôn vò kia caàn
gì vaø laøm gì. Coù khi cuøng moät ñôn vò maø ôœ hai phoøng khaùc nhau hai
ngöôøi ñang laøm cuøng moät vieäc, trong khi coù nhöõng vieäc raát caàn laøm
maø khoâng ai laøm.
84 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Lyù do cuœa söï thieáu ñoàng boä laø vì ngöôøi Vieät Nam khoâng öa
nhau nhö ñaõ noùi trong phaàn tröôùc, nhöng cuõng vì yù nieäm tìm kieám
ñoàng thuaän hình nhö vaéng boùng trong ñaàu oùc ngöôøi Vieät. Chuùng ta
chæ bieát aùp ñaët vaø khi khoâng theå aùp ñaët thì chuùng ta baát löïc. Moät thí
duï ñaõ keùo daøi hai möôi naêm qua taïi haœi ngoaïi laø nhöõng coá gaéng ñeå
keát hôïp caùc toå chöùc, trong tinh thaàn raát caåu thaœ nhöng ñöôïc dieãn taœ
moät caùch raát keâu laø "gaït boœ moïi dò ñoàng chính kieán". Nhöng nhö
theá naøo laø gaït boœ dò ñoàng chính kieán? Gaït boœ chính kieán cuœa ai ?
Hay gaït boœ moïi chính kieán ? Neáu vaäy thì "ngoài laïi vôùi nhau" ñeå laøm
caùi gì ? Nhöng dó nhieân laø khoâng ai chòu gaït boœ chính kieán cuœa mình
caœ. Vaø dó nhieân giaác mô keát hôïp chæ laø hoang töôœng. Laøm theá naøo
ñeå keát hôïp nhöõng toå chöùc khoâng theo ñuoåi cuøng moät muïc ñích,
khoâng söœ duïng cuøng moät phöông tieän, vaø nhaát laø khoâng bao giôø
chaáp nhaän ai hôn mình?
Khi toâi tôùi Paris hoài cuoái naêm 1982, moät soá thaân höõu ruœ toâi
laäp moät toå chöùc, toå chöùc ñoù sau naøy ñöôïc goïi laø nhoùm Thoâng Luaän,
roài Taäp Hôïp Daân Chuœ Ña Nguyeân. Toâi ñaõ ñeà nghò laø haõy daønh hai
naêm ñeå chæ thaœo luaän vôùi nhau maø thoâi, vaø seõ chæ thaønh laäp moät toå
chöùc khi ñaõ ñoàng yù vôùi nhau treân taát caœ nhöõng vaán ñeà caàn ñöôïc ñaët
ra, treân taàm quan troïng cuœa moãi vaán ñeà, vaø treân höôùng giaœi quyeát
cuœa nhöõng vaán ñeà ñoù. Vaø söï ñoàng yù ñoù phaœi ñöôïc ghi nhaän treân giaáy
traéng möïc ñen. Keát quaœ cuœa hai naêm laøm vieäc ñoù laø taäp taøi lieäu "Cô
Sôœ Tö Töôœng". Sau khi taäp taøi lieäu thaønh hình, chuùng toâi ngöøng gaëp
nhau moät thôøi gian ñeå moïi ngöôøi suy nghó moät mình vaø quyeát ñònh
ñi tôùi hay khoâng ñi tôùi. Chính nhôø theá maø sau naøy duø bò nhieàu vu
caùo, ñaùnh phaù, chuùng toâi vaãn gaén boù vôùi nhau. Trong khi ñoù toâi ñaõ
quan saùt nhieàu toå chöùc tan raõ bôœi vì sau moät thôøi gian hoaït ñoäng moïi
ngöôøi khaùm phaù ra raèng thöïc ra mình khoâng ñoàng yù vôùi nhau nhö
ñaõ quaù laïc quan maø tin töôœng luùc ban ñaàu.
Thieáu gaén boù cuõng laø moät haäu quaœ töï nhieân cuœa thieáu phöông
phaùp. Moãi ngöôøi hieåu moät caùch, moãi ngöôøi laøm moät caùch, laøm sao
coù theå hoaït ñoäng ñöôïc vôùi nhau ? Moät kyõ sö Vieät Nam toát nghieäp
sau naêm, saùu naêm mieät maøi ôœ ñaïi hoïc, coù khi toát nghieäp xong coøn
boœ thì giôø hoïc theâm hai ba baèng caáp khaùc, nhöng laïi khoâng chòu boœ
ra moät hai tuaàn leã ñeå ñoïc moät quyeån saùch veà phöông phaùp trong
Phöông phaùp vaø gaén boù 85

ngaønh cuœa mình, hay ngay caœ moät cuoán saùch veà phöông phaùp laøm
vieäc trong moïi ngaønh : caùch cö xöœ vôùi ñoàng ñoäi, caùch giao thieäp vôùi
caáp treân, caùch ñieàu khieån moät ñôn vò. Coù ngöôøi vaøo laøm trong moät
coâng ty maø sau hai ba naêm vaãn chöa theøm ñoïc sô ñoà toå chöùc cuœa
coâng ty.
Söï thieáu phöông phaùp cuœa ngöôøi Vieät khoâng nhöõng chæ theå
hieän trong coâng vieäc maø coøn caœ trong ñôøi soáng haèng ngaøy. Toâi raát
ít gaëp nhöõng ngöôøi Vieät Nam giöõ moät cuoán nhaät kyù, hay ñaët ra
nhöõng muïc tieâu mình phaœi ñaït tôùi trong thaùng, trong naêm ñeå coù theå
nhìn laïi mình, kieåm ñieåm vaø ruùt kinh nghieäm, trong khi ñoù laø ñieàu
maø ñaïi ña soá ngöôøi phöông Taây ñeàu laøm. Phöông phaùp laøm vieäc
cuœa chuùng ta laø cöù ñeán ñaâu hay ñeán ñoù.
Choïn ngöôøi baïn ñöôøng, vôï hay choàng, coù leõ laø vaán ñeà quan
troïng nhaát cuœa moät ñôøi ngöôøi, quan troïng hôn danh voïng, baèng caáp
vaø taøi saœn bôœi vì noù quyeát ñònh cuoäc ñôøi ta seõ sung söôùng hay ñau
khoå. Caùc cuï thöôøng noùi : "Trai khoân tìm vôï, gaùi ngoan tìm choàng".
Tuy vaäy ñaõ coù bao nhieâu thanh nieân nam nöõ, ñaët vaán ñeà hoân nhaân
moät caùch nghieâm tuùc vaø giaœi quyeát moät caùch ñöùng ñaén ? Laáy vôï
choàng aåu, roài soáng cuoäc soáng hoân nhaân cuõng aåu. Haàu nhö taát caœ trai
gaùi Vieät Nam tröôùc khi laáy vôï laáy choàng ñeàu khoâng chòu ñoïc moät
cuoán saùch naøo veà ñôøi soáng gia ñình, veà taâm lyù baïn trai baïn gaùi, lieân
heä tình caœm vaø tình duïc giöõa vôï choàng, veà nhöõng nieàm vui vaø raøng
buoäc cuœa löùa ñoâi, maëc daàu ñoù laø moät vaán ñeà raát phöùc taïp. Theá roài
böïc boäi, caõi coï, gia ñình khoâng coù haïnh phuùc, hay khoâng coù haïnh
phuùc nhö coù theå coù. Ñieàu ngoä nghónh nhaát laø caùc lôùp huaán luyeän
chuaån bò cho hoân nhaân thöôøng dieãn ra trong caùc chuøa hay caùc nhaø
thôø do caùc linh muïc vaø ñaïi ñöùc höôùng daãn, trong khi treân nguyeân
taéc hoï laø nhöõng ngöôøi ít coù thaåm quyeàn nhaát ñeå baøn veà ñôøi soáng
vôï choàng.
Coù raát ñoâng ngöôøi coù tôùi saùu baœy con (soá con thöôøng laø moät
söï tình côø khoâng coù chuœ ñích tröôùc) maø khoâng heà hoïc hoœi bao giôø
veà taâm lyù treœ thô vaø caùch giaùo duïc con caùi. Roài ngaïc nhieân laø con
caùi moãi ñöùa moät tính vaø keát luaän "cha meï sinh con, trôøi sinh tính".
Caùi may maén nhaát cuœa toâi khi ñöôïc ñi du hoïc khoâng phaœi laø
nhöõng kieán thöùc (toâi ñaõ coù theå töï hoïc trong saùch) maø laø ñöôïc nhìn,
86 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñöôïc soáng, laøm quen vaø laøm vieäc vôùi nhöõng ngöôøi thuoäc caùc daân
toäc tieán boä. Keát luaän cuœa toâi raát roõ raøng vaø ñau ñôùn : so vôùi hoï,
ngöôøi Vieät Nam mình thieáu phöông phaùp moät caùch theâ thaœm.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 87

Phaù vôõ ñònh luaät 8

Toâi coù moät ngöôøi baïn raát say meâ Kinh Dòch vaø thuoäc loøng taát
caœ caùc queœ baùt quaùi. Anh ta giaœi thích cho toâi raèng con soá 8 laø moät
con soá kyø dieäu. Noù laø moät keát hôïp chaéc vaø maïnh nhaát.
Laø moät nhaø khoa hoïc, anh ta caøng phuïc queœ baùt quaùi vì noù
coù moät kieåm chöùng khoa hoïc. Caùc nguyeân töœ maø voøng ngoaøi coù 8
ñieän töœ (eùlectrons) laø nhöõng nguyeân töœ chaéc nhaát. Anh ta thaùn phuïc
ngöôøi Trung Hoa töø ñôøi nhaø Chu ñaõ khaùm phaù ra nhöõng nguyeân lyù
kyø dieäu. Anh ta tin laø vaøo ñôøi nhaø Chu, nöôùc Taøu ñaõ tieán tôùi moät
trình ñoä vaên minh raát cao sieâu maø veà nhieàu maët theá giôùi hieän nay
chöa baét kòp.
Ñeå thuyeát phuïc toâi, anh ta daãn chöùng nhöõng kinh nghieäm toå
chöùc. Caùc buoåi hoïp 8 ngöôøi laø toát nhaát, caùc toå chöùc khoaœng 8 ngöôøi
laø nhöõng toå chöùc hieäu löïc nhaát. Ñieàu naøy ngöôøi ta coù theå quan saùt
ñöôïc. Nhieàu toå chöùc luùc ñaàu khi môùi thaønh laäp vôùi moät soá thaønh
vieân döôùi 10 ngöôøi thì laønh maïnh vaø hieäu löïc laém, sau khi baønh
tröôùng ra thì luœng cuœng, chia reõ, roài tan raõ.

Tuy nhieân, ñieàu anh baïn giaœi thích moät caùch huyeàn bí khoa
hoïc toå chöùc coù theå giaœi thích moät caùch kyõ thuaät.
Khi hai ngöôøi thaœo luaän vôùi nhau thì raát giaœn dò, ngöôøi noï noùi
ngöôøi kia tieáp thu vaø ngöôïc laïi, chæ coù hai luoàng giao caœm töø ngöôøi
noï ñeán ngöôøi kia vaø ngöôïc laïi.
Nhöng khi ba ngöôøi A, B, C trao ñoåi vôùi nhau thì coù tôùi 12
luoàng giao caœm : hai giöõa A vaø B, hai giöõa A vaø C, hai giöõa B vaø
C, hai giöõa A vaø nhoùm hôïp thaønh bôœi B vaø C, hai giöõa B vaø nhoùm
hôïp thaønh bôœi A vaø C, vaø sau cuøng hai luoàng giao caœm giöõa C vaø
nhoùm hôïp thaønh bôœi A vaø B. Baèng aáy luoàng giao caœm qua laïi trong
moät phoái hôïp giöõa ba ngöôøi maø thoâi. Soá luoàng giao caœm taêng leân
moät caùch raát nhanh choùng vôùi soá ngöôøi tham döï. Baïn ñoïc naøo thích
toaùn haõy thöœ laøm tính seõ thaáy neáu coù naêm ngöôøi soá löôïng giao caœm
qua laïi laø hôn moät ngaøn. Khoa hoïc toå chöùc keát luaän moät caùch quaœ
quyeát laø khoâng theå chôø ñôïi moät keát luaän thoâng minh naøo ôœ nhöõng
88 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

buoåi hoïp coù quaù 5 ngöôøi bình ñaúng vôùi nhau veà moïi maët.
Trong thöïc teá cuõng coù nhöõng buoåi hoïp coù raát ñoâng ngöôøi maø
vaãn coù keát quaœ toát nhöng ñoù laø nhöõng buoåi laøm vieäc raát ñaëc bieät.
Ñoù thöïc ra laø nhöõng buoåi hoïp coù tính thoâng tin, trong ñoù moät ngöôøi,
hay moät vaøi ngöôøi, thuyeát trình vaø thoâng baùo nhöõng quyeát ñònh cho
cöœ toïa, phaàn coøn laïi chæ ghi nhaän. Cuõng coù nhöõng buoåi hoïp tuy treân
lyù thuyeát laø thaœo luaän nhöng trong ñoù moät ngöôøi hay moät vaøi ngöôøi
coù vai troø vöôït troäi hôn nhöõng ngöôøi khaùc, nhöõng luoàng giao caœm
ít oœi lieân heä tôùi hoï maïnh hôn haún vaø laán aùt nhöõng luoàng giao caœm
khaùc, giaœn dò hoùa söï trao ñoåi vaø giuùp cho buoåi hoïp ñaït keát quaœ.
Vì trong thöïc teá khoâng theå coù 8 ngöôøi thöïc söï bình ñaúng vôùi
nhau veà moïi maët neân con soá 5 lyù thuyeát cuœa khoa hoïc toå chöùc coù
theå naâng leân 8.
Xem nhö theá caùi ñònh luaät 8 cuœa anh baïn toâi khoâng coù gì laø
huyeàn bí vaø khoâng chöùng toœ söï hieåu bieát saâu xa cuœa Kinh Dòch veà
söï maàu nhieäm cuœa taïo hoùa. Noù chæ laø moät vaán ñeà cuï theå cuœa toå chöùc
vaø phöông phaùp.
Neáu trong nhöõng ñieàu kieän tuyeät ñoái khaùch quan, 5 ngöôøi laø
con soá toái ña ñeå coù theå laøm vieäc vôùi nhau, thì trong nhöõng ñieàu kieän
bình thöôøng vaø töï nhieân trong cuoäc soáng, 8 laø con soá trung bình.
Trong nhöõng ñieàu kieän töï nhieân luoân luoân coù moät hay moät vaøi nhaân
vaät noåi hôn phaàn coøn laïi vaø taïo ra quanh hoï nhöõng lieân heä maïnh
hôn haún vaø giöõ cho taäp theå ñöôïc gaén boù.
Cuõng coù theå laø vì moät muïc ñích, moät muïc tieâu chung ñuœ roõ
reät ñoái vôùi moïi ngöôøi, maø nhöõng luoàng giao caœm giöõa caùc thaønh
phaàn bôùt ñi phaàn quan troïng so vôùi nhöõng luoàng giao caœm cuœa moïi
ngöôøi vôùi nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm thöïc hieän muïc tieâu, vôùi ñieàu
kieän laø nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm ñöôïc chæ ñònh theo moät theå thöùc
chaáp nhaän ñöôïc cho taát caœ moïi ngöôøi. Ñoù laø caùi taïi sao cuœa caùc neàn
daân chuœ. Ñoù laø loái thoaùt ra khoœi caùi giôùi haïn khe khaét cuœa ñònh luaät
8. Moät loái thoaùt khaùc laø kyœ luaät saét vaø khuœng boá.
Ngöôøi Vieät Nam ta vì daønh quaù ít suy nghó vaø tìm toøi cho
phöông phaùp maø thieáu haún khaœ naêng laøm vieäc coù toå chöùc. Do ñoù
hoaëc laø chuùng ta laøm cho moät toå chöùc coù saün vaø chòu söï laõnh ñaïo
moät caùch thuï ñoäng, hoaëc chuùng ta laäp ra moät toå chöùc roài toå chöùc tan
Phaù vôõ ñònh luaät 8 89

raõ sau khi ñaõ taêng tröôœng quaù möùc giôùi haïn.
Vì khoâng bieát tôùi phöông phaùp, nhieàu khi ta khoâng yù thöùc
ñöôïc söï caàn thieát vaø nghieâm chænh cuœa phöông phaùp. Toâi ñaõ döï
khoâng bieát bao nhieâu buoåi hoïp, trong ñoù nhieàu ngöôøi noùi moät caùch
chaéc nòch : "Phaœi laøm nhö theá naøy...". Chæ caàn nghe hoï phaùt bieåu,
toâi cuõng coù theå nhaän ngay ra raèng hoï khoâng bieát gì veà phöông phaùp
caœ, hay chæ nghe noùi tôùi moät caùch raát lô mô. Nhöng hoï cöù phaùt bieåu
vung vít, noùi moät caùch raát quaœ quyeát. Ñoâi khi coù nhöõng ngöôøi noùi
ñuùng, chöùng toœ coù kinh nghieäm laøm vieäc taäp theå, nhöng tieáng noùi
cuœa hoï chìm ñaém trong voâ soá phaùt ngoân böøa baõi khaùc, vaø cöœ toïa
khoâng ñuœ hieåu bieát ñeå phaân bieät caùi ñuùng vôùi caùi sai. Keát quaœ cuœa
nhöõng buoåi "ngoài laïi vôùi nhau" nhö theá chaúng coù gì khoù döï ñoaùn.
Ngöôøi ta khoâng laøm ñöôïc gì vaø chæ chia tay nhau vôùi keát luaän haäm
höïc raèng anh naøy, anh kia noùi baäy khoâng bieát gì caœ. Nhöng ngöôøi
ta khoâng chòu nhìn nhaän raèng chính mình cuõng khoâng bieát gì caœ vaø
chæ noùi khôi khôi. Ñaõ khoâng bieát theå naøo laø ñuùng thì laøm sao bieát
ñöôïc mình sai ?
Toâi cuõng ñaõ chöùng kieán khoâng bieát bao nhieâu coá gaéng ñeå keát
hôïp haøng chuïc ñoaøn theå vôùi nguyeân taéc ñaët ra laø bình ñaúng tuyeät
ñoái giöõa caùc thaønh vieân, moät nguyeân taéc ñöôïc coi laø ñöùng ñaén, roài
ñi ñeán ñeà nghò laõnh ñaïo luaân phieân, moät nguyeân taéc cuõng ñöôïc coi
laø raát coâng bình. Moãi laàn nhö theá toâi bieát tröôùc chaéc chaén laø hoï seõ
maát thì giôø voâ ích. Khoâng nhöõng voâ ích maø coøn raát coù haïi vì sau khi
ñaõ keát hôïp vôùi nhau vaø thaát baïi ngöôøi ta coøn ñoå loãi cho nhau.
Thieáu phöông phaùp laøm vieäc chung laø nhöôïc ñieåm traàm
troïng cuœa ngöôøi Vieät, laø lyù do taïi sao chuùng ta thua keùm caùc daân
toäc khaùc maø trình ñoä hieåu bieát coù theå khoâng hôn ta. Noù giaœi thích
taïi sao ba ngöôøi Vieät thua ba ngöôøi Nhaät ngay caœ neáu moãi ngöôøi
Vieät khoâng thua moãi ngöôøi Nhaät.
Phöông phaùp coù theå hoïc ñöôïc moät caùch töông ñoái deã daøng
roài theo thöïc teá maø nhuaàn nhuyeãn. Nhöng chuùng ta khoâng nhöõng
khoâng coù phöông phaùp maø coøn khoâng chòu hoïc hoœi phöông phaùp bôœi
vì hoïc hoœi veà phöông phaùp laø moät hoïc hoœi thöïc duïng khoâng ñem laïi
hai baèng tieán só. Cuoái cuøng chuùng ta khoâng coù caœ yù thöùc veà phöông
phaùp. Yeâu caàu caáp baùch cuœa chuùng ta laø phaœi phaù vôõ ñònh luaät 8.
90 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Noù chæ huyeàn bí vì chuùng ta khoâng bieát nhöõng qui luaät thoâng thöôøng
cuûa sinh hoaït taäp theå. Phaù vôõ noù khoâng khoù laém vì moân taâm lyù xaõ
hoäi coøn deã hôn caû nhieàu moân maø chuùng ta ñaõ hoïc moät caùch thaønh
coâng. Nhöng chöøng naøo noù vaãn coøn ñoù nhö moät chaân lyù huyeàn bí
thì ñònh luaät 8 vaãn laø caùi cuõi giam haõm chuùng ta trong söï chia reõ,
ñoá kî vaø thua keùm.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 91

Hôïp tan

La Quaùn Trung môœ ñaàu truyeän Tam Quoác baèng caâu : "Phaøm
vieäc lôùn trong thieân haï cöù hôïp roài laïi tan, tan roài laïi hôïp". Hôïp tan
laø moät trieát lyù trong tö töôœng AÙ Ñoâng. Coù ngöôøi noùi noù laø moät leõ
töï nhieân cuœa taïo hoùa, bôœi vì coù aâm thì coù döông, coù cuøng thì coù
thoâng, coù tuaàn thì coù hoaøn nhö Kinh Dòch ñaõ noùi.
Nhöng taïi sao cöù hôïp roài laïi tan ? Hôïp thì deã hieåu vì hôïp quaàn
gaây söùc maïnh, con ngöôøi tìm söùc maïnh vaø söï thaønh coâng trong hôïp
quaàn. Nhöng taïi sao hôïp roài laïi tan ? Coù phaœi thöïc söï laø leõ trôøi
khoâng? Hay ta quen ñoå cho oâng Trôøi nhöõng gì ta khoâng giaœi thích
ñöôïc. OÂng Trôøi coù söùc maïnh voâ bieân maø cuõng coù xöông soáng ñuœ
vöõng chaéc ñeå nhaän taát caœ nhöõng gì maø ta chaát leân löng oâng.
Xin thöa laø khoâng, chaúng coù lyù do maàu nhieäm naøo caœ. Söï
nhieäm maàu coù chaêng laø ôœ choã sau quaù nhieàu hôïp tan ngöôøi AÙ Ñoâng,
vaø nhaát laø ngöôøi Vieät Nam, vaãn chöa yù thöùc ñöôïc söï caàn thieát cuœa
phöông phaùp vaø toå chöùc. Khoa hoïc xaõ hoäi khaúng ñònh moãi keát hôïp
laø moät sinh vaät rieâng, moät sinh vaät phöùc taïp, khaùc vôùi nhöõng caù
nhaân caáu taïo ra noù. Söùc khoœe cuœa sinh vaät phöùc taïp ñoù laø ñoàng
thuaän giöõa caùc thaønh vieân. Ñoàng thuaän maïnh, taäp theå maïnh. Ñoàng
thuaän yeáu, taäp theå yeáu. Ñoàng thuaän maát, taäp theå tan. Khoâng coù gì
laø huyeàn bí caœ.
Cöù laáy thí duï moät keát hôïp loœng leœo nhaát trong moïi keát hôïp:
nhöõng ngöôøi ñi cuøng moät chuyeán xe löœa. Hoï cuõng phaœi coù ñoàng
thuaän. Hoï phaœi ñoàng yù vôùi nhau treân khaù nhieàu maët : cuøng moät muïc
ñích laø ñi töø ñieåm naøy tôùi ñieåm noï treân moät loä trình, ñoàng yù raèng
xe löœa laø phöông tieän toát nhaát, ñoàng yù raèng ai leân tröôùc thì ñöôïc choã
ngoài, ai tôùi sau khoâng ñöôïc xoâ ngöôøi khaùc ñeå chieám choã, ñoàng yù
raèng ñi xe phaœi mua veù, v.v. Khi xe löœa tôùi nôi, ñoàng thuaän khoâng
coøn nöõa vaø taäp theå tan.
Leõ hôïp tan ngaøy xöa coù theå giaœi thích nhö theá naøy : gaëp thôøi
loaïn laïc öôùc nguyeän cuœa moïi ngöôøi laø coù hoøa bình ñeå ñöôïc sinh
soáng yeân oån. Taùi laäp hoøa bình vaø kyœ cöông laø ñoàng thuaän. Ñoàng
thuaän naøy ñuœ maïnh ñeå ñoäng vieân moïi ngöôøi quanh moät con ngöôøi
92 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

may maén ñöôïc nhìn nhö laø hy voïng. Hoøa bình thieát laäp ñöôïc roài,
moät thôøi kyø thònh trò môœ ra vì ñoàng thuaän keá tieáp cuœa moïi ngöôøi laø
coá gaéng ñeå möu tìm söï sung tuùc. Sau moät thôøi gian, khi söï sung tuùc
ñaõ taïm thôøi ñaït ñöôïc, ñoàng thuaän yeáu daàn ñi, nhöõng xung khaéc
quyeàn lôïi ngaøy caøng gia taêng roài loaïn laïc vaø tan raõ. Caùc anh quaân,
minh chuùa coù theå laøm cho ñoàng thuaän maïnh theâm vaø keùo daøi caùc
trieàu ñaïi, nhöng neáu khoâng coù nhöõng thay ñoåi cô baœn trong chieàu
saâu cuœa xaõ hoäi thì leõ hôïp tan laø ñieàu dó nhieân.
Moät taäp theå laø moät sinh vaät raát phöùc taïp caàn ñöôïc quaœn lyù
moät caùch raát coù phöông phaùp. Taäp theå caøng lôùn, ñoàng thuaän caøng
khoù quaœn lyù. Chín ngöôøi möôøi yù. Neáu khoâng caån thaän, taäp theå coù
theå tan vì chính söï lôùn maïnh cuœa mình.
Toâi sang Paris naêm 1961, luùc ñoù coù moät Toång Hoäi Sinh Vieân
Vieät Nam taïi Phaùp do moät soá sinh vieân thaân mieàn Nam laõnh ñaïo.
Noùi chung hoï laø nhöõng ngöôøi toát, uœng hoä cheá ñoä Ngoâ Ñình Dieäm
do lyù trí hôn laø do tình caœm. Cheá ñoä Ngoâ Ñình Dieäm khoâng ñöôïc
loøng ngöôøi neân toång hoäi naøy yeáu. Khi chính phuœ Ngoâ Ñình Dieäm
ñoå, coù moät coá gaéng lôùn ñeå thaønh laäp moät toång hoäi sinh vieân khaùc.
Luùc ñoù sinh vieân Vieät Nam ñaõ ñoâng hôn vaø caùc hoaït ñoäng thaønh
laäp toång hoäi sinh vieân dieãn ra raát soâi noåi. Coù raát nhieàu nhoùm ra ñôøi
giaønh nhau vai troø laõnh ñaïo toång hoäi, nhoùm naøo cuõng coù nhieàu
ngöôøi gioœi vôùi toå chöùc coù qui cuœ. Nhöng roài hoï daàn daàn luœng cuœng
vaø yeáu ñi tröôùc khi toång hoäi sinh vieân ñöôïc thaønh laäp.
Toâi chæ theo doõi moät caùch baøng quan nhöõng hoaït ñoäng ñoù.
Luùc ñoù chuùng toâi coù moät nhoùm baïn beø nhoœ, ña soá nhöõng sinh vieân
hoïc ñeå thi vaøo caùc "tröôøng lôùn" (grandes eùcoles). Nöôùc Phaùp coù hai
heä thoáng giaùo duïc ñaïi hoïc song song, moät heä thoáng ñaïi hoïc bình
thöôøng ñaøo taïo cöœ nhaân, tieán só vaø moät heä thoáng rieâng cuœa caùc
tröôøng lôùn. Chuùng toâi chaúng coù toå chöùc gì caœ, chæ chôi vôùi nhau treân
tinh thaàn baïn beø. Ít ai coù yù thöùc chính trò, nhöng buø laïi chuùng toâi ñeàu
coù thieän chí vaø ñeàu bieát ñieàu, vaø vì taát caœ ñeàu khaù saùng daï neân caùi
gì chöa bieát cuõng coù theå hoïc hoœi nhanh choùng vaø sau ñoù bieát lyù luaän
ñeå phaân bieät phaœi traùi.
Caùc nhoùm tranh nhau toång hoäi cuoái cuøng ñeàu suy yeáu vaø tan
raõ ñi, chính toång hoäi cuõng saép tan raõ, cuoái cuøng chuùng toâi khoâng
Hôïp tan 93

giaønh maø ñöôïc ñaåy ra naém ban chaáp haønh toång hoäi. Töø ñoù chuùng
toâi ñaët ra moät neáp sinh hoaït laønh maïnh cho toång hoäi, khieán toång hoäi
soáng vöõng maõi cho ñeán nay. Toång Hoäi Sinh Vieân Vieät Nam taïi
Paris tôùi nay ñaõ gaàn boán möôi tuoåi, vaø laø toå chöùc khoâng coäng saœn
laâu ñôøi nhaát taïi haœi ngoaïi. Söï thaønh coâng trong vieäc laøm soáng laïi
moät toång hoäi sinh vieân saép cheát vaø cho noù moät noäi löïc ñeå coù theå keùo
daøi khieán chuùng toâi ñöôïc raát nhieàu ngöôøi khen laø xuaát saéc. Nhöng
lyù do khoâng phaœi nhö theá. Chuùng toâi ñaõ thaønh coâng vaø ñöùng vöõng
chæ vì chuùng toâi khoâng phöùc taïp, chuùng toâi khoâng ñaët ra nhöõng cô
cheá röôøm raø nhö nhöõng nhoùm khaùc neân ñaõ traùnh ñöôïc nhöõng maâu
thuaãn noäi boä. Khi naém ñöôïc ban chaáp haønh, chuùng toâi ñaõ chaúng caâu
neä chuœ tòch, toång thö kyù, uœy vieân ; chuùng toâi coøn khoâng phaân bieät
caœ ngöôøi trong ban chaáp haønh vaø ngöôøi ngoaøi ban chaáp haønh. Cöù
cuøng moät nhoùm baïn beø, cuøng ñoàng yù uœng hoä Vieät Nam Coäng Hoøa,
coøn vieäc thì cöù ai laøm ñöôïc laø laøm. Loái laøm vieäc giaœn dò ñoù maø
thaønh coâng hôn haún vì chuùng toâi coù nhöõng ñoàng thuaän roõ raøng vaø
gaén boù vôùi nhau. Khoâng phaœi laø chuùng toâi ñaõ khoâng gaëp nhöõng vaán
ñeà nan giaœi. Chaúng haïn nhö khi caùc töôùng taù toœ ra tham nhuõng vaø
voâ tö caùch, chuùng toâi nhaän xeùt laø khoâng theå duy trì ñoàng thuaän uœng
hoä chính quyeàn Saøi Goøn nöõa. Chuùng toâi beøn hoïp nhau laïi thaœo luaän
trong nhieàu "ñeâm khoâng nguû" vaø cuøng ñi tôùi keát luaän uœng hoä chính
theå coäng hoøa chöù khoâng uœng hoä chính phuœ Saøi Goøn. Toång hoäi laïi
ñöùng ñöôïc. Bí quyeát thaønh coâng cuœa chuùng toâi coù leõ laø voâ tình
chuùng toâi ñaõ laøm vieäc coù phöông phaùp : khoâng ai bòa ñaët ra vaán ñeà,
phaân tích roõ caùc vaán ñeà ñaët ra, giaœn dò hoùa toái ña, roài tìm giaœi phaùp
deã thöïc hieän nhaát. Caùc toå chöùc khaùc ñaõ tan vì hoï quaù phöùc taïp. Hoï
ñaët ra nhöõng cô cheá vaø nhöõng chöùc vuï khoâng caàn thieát, hoï ñaët ra
nhöõng vaán ñeà maø hoï khoâng giaœi quyeát ñöôïc. Hoï nghó laø hoï coù toå
chöùc hôn chuùng toâi vaø ngaïc nhieân taïi sao hoï tan raõ trong khi chuùng
toâi vaãn soáng maïnh.
Gaàn ñaây, naêm 1993, moät toå chöùc thanh nieân sinh vieân Vieät
Nam taïi Phaùp coù toå chöùc raát thaønh coâng moät ngaøy gaëp gôõ vaø thaœo
luaän. Caùc trao ñoåi ñaõ dieãn ra ôœ moät trình ñoä raát cao, moïi ngöôøi ñeàu
thoœa maõn, uy tín cuœa toå chöùc ñoù leân raát cao. Tuy nhieân thöïc teá hôi
khaùc.
94 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Vieäc chuaån bò vaø toå chöùc ngaøy hoäi thaœo ñoù ñaõ raát phöùc taïp
vaø ñaõ gaây ra nhöõng xích mích ñaùng tieác traàm troïng trong noäi boä.
Sau ñoù ban chaáp haønh tan raõ. Hoï ñaõ laøm moät coâng vieäc quaù söùc hoï.
Quaù söùc coù nghóa laø hoï ñaõ laøm moät coâng vieäc khoù khaên hôn möùc
ñoä maø söï ñoàng thuaän cuœa hoï cho pheùp. Ñaây laø moät tröôøng hôïp ñieån
hình. Toâi coù thoùi quen heã nghe tin moät toå chöùc naøo vöøa laøm xong
moät coâng taùc lôùn ñöôïc moïi ngöôøi ca tuïng laø laïi lo thaàm raèng toå chöùc
ñoù saép coù vaán ñeà.
Sau khi tan raõ, ngöôøi ta giaän gheùt nhau, gaùn cho nhau voâ soá
tính xaáu : löu manh, gian doái, voâ traùch nhieäm, voâ tö caùch, v.v. Ngöôøi
ta giaœi thích baèng nhöõng lyù do ñaïo ñöùc moät söï kieän chæ giaœn dò laø
haäu quaœ cuœa söï thieáu hieåu bieát phöông phaùp laøm vieäc taäp theå.
Ngöôøi Vieät Nam chuùng ta khoâng laøm vieäc chung ñöôïc vôùi
nhau bôœi vì chuùng ta khoâng yù thöùc ñöôïc raèng ñoàng thuaän laø söùc
khoœe cuœa moïi keát hôïp vaø moät toå chöùc muoán soáng phaœi giöõ ñöôïc
ñoàng thuaän. Giöõ ñoàng thuaän ñoøi hoœi moïi ngöôøi hy sinh yù kieán rieâng
cuœa mình. Chuùng ta khoâng quan taâm giöõ gìn ñoàng thuaän maø chæ ñoøi
thöïc hieän cho baèng ñöôïc yù kieán cuœa rieâng mình. Chuùng ta thieáu giaùc
quan ñoàng thuaän.
Trong Bình Ngoâ Ñaïi Caùo, Nguyeãn Traõi keå toäi quaân Minh
baèng moät caâu raát laï : "chaáp nhaát kyœ chi kieán, giaù hoïa ö tha nhaân"
[chæ bieát coù yù kieán cuœa rieâng mình, luoân luoân caùo buoäc ngöôøi khaùc].
Toâi coù caœm töôœng Nguyeãn Traõi keå toäi ñoàng baøo cuœa chính oâng. Caâu
treân Traàn Troïng Kim dòch laø "caäy mình laø phaœi, chæ quen ñoå vaï cho
ngöôøi". Caâu dòch thaät laø sai yù cuœa taùc giaœ. Quaân Minh sang nöôùc ta
ñeå cöôùp boùc, coù chính nghóa naøo ñaâu ñeå coù theå "caäy mình laø phaœi"?
Baœn dòch ñaõ khoâng loät ñöôïc moät yù chaéc ñaõ daèn vaët taùc giaœ nhieàu
laém trong cuoäc vaän ñoäng keát hôïp ñeå giaœi phoùng ñaát nöôùc, vaø laøm
oâng nhöùc nhoái ñeán noãi oâng vieát moät caâu laïc loõng vaøo moät baøi leân
aùn quaân xaâm löôïc.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 95

Anh huøng nöôùc Nam

Hoài coøn ôœ tieåu hoïc, toâi coù laøm moät baøi luaän vôùi ñaàu ñeà:
"Trong nhöõng anh huøng nöôùc Nam, em thích vò naøo nhaát ? Haõy noùi
taïi sao ?". Baøi luaän naøy raát phoå thoâng, hình nhö ngöôøi naøo hoïc tieåu
hoïc chöông trình Vieät cuõng ñaõ gaëp. Chæ sau khi ñaœng coäng saœn naém
chính quyeàn, caâu hoœi môùi khoâng ñaët ra nöõa, vì luùc ñoù ngöôøi anh
huøng vó ñaïi nhaát töø xöa ñeán nay cuœa Vieät Nam dó nhieân baét buoäc
phaœi laø chuœ tòch Hoà Chí Minh.
Toâi choïn vua Quang Trung, töùc Nguyeãn Hueä. Lyù do laø vì oâng
aáy gioœi voõ vaø ñaùnh thaéng naêm möôi vaïn quaân Thanh taïi traän Ñoáng
Ña. Trong lôùp toâi coù tôùi gaàn moät nöœa cuõng choïn Nguyeãn Hueä. Phaàn
coøn laïi choïn Traàn Höng Ñaïo, Ñinh Tieân Hoaøng, moät vaøi ñöùa choïn
Ngoâ Quyeàn, Traàn Bình Troïng, Leâ Lôïi, Leâ Lai, Traàn Quoác Toaœn,
Lyù Thöôøng Kieät.
Sau khi du hoïc Phaùp veà toâi hoœi moät soá giaùo vieân tieåu hoïc veà
baøi luaän. Hoï cho bieát naêm naøo cuõng ra ñeà taøi naøy vaø Nguyeãn Hueä
luoân luoân veà nhaát khaù xa, keá tieáp laø Traàn Höng Ñaïo, Ñinh Tieân
Hoaøng. Thænh thoaœng coù Nguyeãn Traõi, Ngoâ Quyeàn, Traàn Bình
Troïng, Nguyeãn Coâng Tröù.
Noùi chung ba ngoâi vò ñaàu vaãn theá, ôœ ñoaïn cuoái baœng danh döï
ñaõ baét ñaàu xuaát hieän nhöõng nhaân vaät môùi coù thaønh tích veà vaên hoùa.
Nhöng maãu soá chung giöõa caùc vò anh huøng naøy vaãn khoâng ñoåi : taát
caœ ñeàu laø voõ töôùng. Nguyeãn Traõi tuy xuaát thaân laø nho sinh nhöng
ñaõ caàm quaân ñi ñaùnh giaëc vaø laøm quaân sö [ôœ ñaây xin chuù thích chöõ
"quaân sö" thöôøng ñöôïc hieåu trong ngoân ngöõ daân gian laø ngöôøi baøy
möu keá nhöng thöïc ra noù coù nghóa laø tö leänh, caùc quaân sö ñöôïc ra
leänh cho caùc töôùng]. Nguyeãn Coâng Tröù tuy coù söï nghieäp vaên
chöông lôùn, nhöng cuõng laø voõ töôùng, caàm quaân ñaùnh deïp khaép nôi,
töøng laø Bình Taây Ñaïi Töôùng, oâng ñöôïc coi laø ngöôøi vaên voõ kieâm
toaøn.
Tuyeät ñoái khoâng thaáy Nguyeãn Du, Leâ Quí Ñoân, Chu Vaên
An, Ngoâ Só Lieân, Leâ Vaên Höu, Phan Huy Chuù. Nhö theá anh huøng
cuœa Vieät Nam baét buoäc phaœi laø voõ töôùng, vaø hôn theá nöõa phaœi thaéng
96 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

traän. Traàn Bình Troïng, Leâ Lai laø nhöõng voõ töôùng ñöôïc toân vinh vì
loøng can ñaœm, nhöng daàn daàn loït soå. Tröôøng hôïp Nguyeãn Traõi coù
ñieàu ñaùng noùi. OÂng giuùp Leâ Lôïi, caàm quaân ñaùnh giaëc giaønh laïi
ñöôïc ñoäc laäp cho nöôùc ta, nhöng gaëp naïn ôœ cuoái ñôøi, bò tru di tam
toäc, veà sau môùi ñöôïc Leâ Thaùnh Toâng phuïc hoài danh döï. Söï oan
nghieät ñoù coù leõ ñaõ khoâng khieán oâng xuaát hieän moät caùch loäng laãy
döôùi con maét cuœa treœ thô.
Treœ thô laø taám göông soi taâm hoàn cuœa moät daân toäc. Töø nhöõng
baøi luaän cuœa hoïc sinh tieåu hoïc, phaœi suy ra raèng ngöôøi Vieät Nam
coù taâm lyù toân thôø baïo löïc raát maïnh. Baïo löïc caøng nhieàu, coâng ñöùc
caøng cao.
Nguyeãn Hueä xuaát thaân laø töôùng cöôùp, nhôø lieân heä vôùi quaân
Thöôïng vaø quaân goác Chieâm Thaønh vaø ñaùm cöôùp bieån ngöôøi Taøu
maø maïnh daàn leân, roài nhôø taøi duøng binh maø leân laøm vua. OÂng laø
ngöôøi ñaëc bieät hung tôïn vaø hieáu saùt. Söï nghieäp cuœa oâng laø nhöõng
traän ñaùnh khoác lieät, trong ñoù ngöôøi Vieät Nam taøn saùt laãn nhau ; chæ
coù hai ngoaïi leä laø moät traän ñaùnh thaéng quaân Xieâm vaø moät traän
Ñoáng Ña, trong ñoù oâng phaù tan quaân Thanh. Trong moät chöông sau
toâi seõ trôœ laïi vôùi nhaân vaät Nguyeãn Hueä vaø traän Ñoáng Ña. Ԍ ñaây toâi
chæ xin ñöa moät nhaän ñònh taïm thôøi. Neáu nhìn moät caùch bình tónh
thì coâng lao cuœa Nguyeãn Hueä thöïc ra khoâng thaám thaùp gì so vôùi
nhöõng taøn phaù vaø cheát choùc maø oâng ñaõ gaây ra cho ñaát nöôùc. Vieäc
oâng ñöôïc toân suøng quaù ñaùng toá giaùc moät taâm lyù kính sôï baïo löïc cuœa
ngöôøi Vieät Nam ; vieäc ngöôøi ta toâ veõ cho oâng nhöõng ñöùc tính maø
oâng hoaøn toaøn khoâng coù nhö gioœi trò nöôùc an daân, coù loøng nhaân aùi,
v.v. chöùng toœ raèng ta toân suøng baïo löïc tôùi ñoä ta saün saøng laøm ñeïp
noù.
Hình nhö ta coøn cho raèng chæ coù nhöõng chieán coâng môùi laø
ñaùng keå, nhöõng gì ñaït ñöôïc phaœi ñaït baèng baïo löïc môùi laø hay. Chu
Vaên An ñaõ vieát ra nhieàu saùch, Leâ Quí Ñoân coù coâng laøm ra boä töï
ñieån baùch khoa ñaàu tieân, Leâ Vaên Höu môœ ñaàu cho khoa söœ ôœ nöôùc
ta, Ngoâ Só Lieân laø ngöôøi ñaàu tieân bieát nhaän ñònh lòch söœ moät caùch
chính xaùc, coù theå coi nhö nhaø lyù luaän chính trò ñaàu tieân cuœa nöôùc
ta, Phan Huy Chuù laø taùc giaœ coâng trình bieân khaœo lôùn nhaát. Tuy vaäy,
taát caœ ñeàu khoâng phaœi laø nhöõng anh huøng daân toäc. Nguyeãn Du chæ
Anh huøng nöôùc Nam 97

ñöôïc bieát tôùi nhö moät nhaø thô lôùn.

Khoâng nhöõng ngöôøi coäng saœn, maø caœ nhöõng ngöôøi choáng
coäng, ñeàu nghó raèng thaønh tích to lôùn nhaát vaø cuõng laø neàn taœng cuœa
söï chính ñaùng cuœa ñaœng coäng saœn laø ñaõ ñaùnh Phaùp, ñaùnh Myõ, ñaùnh
phe quoác gia. Nhöng neáu khoâng ñaùnh thì sao ? Neáu bieát vaän duïng
trí tueä ñeå tranh ñaáu baát baïo ñoäng chaéc chaén chuùng ta cuõng ñaõ ñöôïc
ñoäc laäp vaø thoáng nhaát khoâng muoän hôn, maø laïi khoâng phaœi traœi qua
nhöõng ñoå vôõ traàm troïng. Ta toân thôø baïo löïc ngay caœ khi baïo löïc coù
haïi.
Ngöôøi coäng saœn khoâng coù ñoäc quyeàn toân thôø baïo löïc. Vieät
Nam Quoác Daân Ñaœng duø khoâng coù moät hy voïng maœy may naøo
thaéng ñöôïc ngöôøi Phaùp baèng baïo löïc vaãn chuœ tröông duøng con
ñöôøng baïo löïc ngay töø ñaàu. Quyeát ñònh khôœi nghóa naêm 1930 chæ
laø moät quyeát ñònh töï saùt.
Söï haáp daãn cuœa baïo löïc ñoái vôùi chuùng ta quaù maïnh. Maïnh
ñeán noãi ta khoâng nhöõng chaáp nhaän maø coøn mô öôùc baïo löïc. Khi
khoâng coù baïo löïc, ta phaœi coá bòa ñaët ñeå töôœng töôïng raèng mình coù
baïo löïc.
Caùc toå chöùc choáng coäng haœi ngoaïi tröôùc ñaây ñeàu ñoàng thanh
chuœ tröông phaœi giaœi phoùng queâ höông baèng baïo löïc, duø hoaøn toaøn
khoâng coù phöông tieän cuœa baïo löïc.
OÂng Voõ Ñaïi Toân coù löïc löôïng gì ñaâu, oâng chæ cuøng vôùi hai
ba ngöôøi qua bieân giôùi Laøo chuïp aœnh ñeå gaây aán töôïng trong coäng
ñoàng ngöôøi tò naïn. OÂng Hoaøng Cô Minh laäp moät doanh traïi ôœ Thaùi
Lan roài baœo ñoù laø chieán khu quoác noäi.
Traùch hoï laø bòp bôïm coù theå ñuùng nhöng quaœ laø quaù deã vaø,
theo toâi, khoâng coâng bình. Hoï phaœi laøm nhö theá ñeå tranh thuœ söï uœng
hoä. Giaœ thöœ neáu oâng Voõ Ñaïi Toân khoâng taïo caùi aœo töôœng laø coù baïo
löïc thì oâng cuõng khoâng khaùc nhieàu ngöôøi hoaït ñoäng khaùc. Neáu oâng
Hoaøng Cô Minh khoâng laäp "chieán khu" thì lieäu oâng coù ñöôïc söï uœng
hoä maïnh meõ ñeán theá khoâng ?
Thöïc ra cuõng khoâng theå traùch hoï laø bòp bôïm. Toâi sang Phaùp
luùc oâng Hoaøng Cô Minh ñang noåi nhö coàn. Toâi ñaõ noùi chuyeän vôùi
raát nhieàu ngöôøi, vaø khoâng ai, keå caœ nhöõng ngöôøi uœng hoä oâng, tin laø
oâng coù chieán khu thöïc söï caœ. Vaäy laøm sao coù theå noùi laø ñaõ bò löøa
98 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

gaït ? Noùi nhö vaäy laø khoâng thaønh thöïc. Sôœ dó ngöôøi ta uœng hoä oâng
laø vì oâng ñaõ coù coâng taïo ra moät aœo töôœng baïo löïc, vaø aœo töôœng ñoù
laø giaác mô cuœa ña soá ngöôøi tò naïn thôøi ñoù. Hoï ñoùng goùp cho oâng
Hoaøng Cô Minh vì oâng cho pheùp hoï nuoâi döôõng giaác mô ñoù. Hoï
ñoùng goùp cho oâng ñeå oâng dieãn tuoàng khaùng chieán voõ trang cho hoï
xem.
OÂng Voõ Ñaïi Toân ñaõ phaœi traœi qua möôøi naêm tuø toäi. OÂng
Hoaøng Cô Minh ñaõ thieät maïng. Nhieàu ngöôøi khaùc ñang moøn moœi
trong caùc nhaø tuø. Hoï laø nhöõng naïn nhaân ñaùng thöông cuœa taâm lyù toân
suøng baïo löïc cuœa ngöôøi Vieät Nam.
Toâi khoâng bao giôø taùn thaønh baïo löïc, vaø hoaøn toaøn khoâng taùn
thaønh ñöôøng loái ñaáu tranh cuœa hoï. Nhöng ñoái vôùi hoï toâi luoân luoân
coù moät tình caœm buøi nguøi, thöông xoùt. Ñieàu ñaùng traùch laø taâm lyù toân
suøng baïo löïc cuœa con ngöôøi Vieät Nam.
Nhoùm Thoâng Luaän ñaõ bò phaœn ñoái döõ doäi vì chuœ tröông töø boœ
baïo löïc, vaø do ñoù ñuïng chaïm tôùi moät söï suøng aùi laâu ñôøi.
Moät daân toäc khoâng nhieàu thì ít cuõng xöùng ñaùng vôùi soá phaän
cuœa mình. Sôœ dó ngaøy hoâm nay ñaát nöôùc chuùng ta kieät queä nhö theá
naøy cuõng vì caùi taâm lyù toân suøng baïo löïc aáy. Taát caœ chuùng ta ñeàu coù
traùch nhieäm. Chuùng ta toân suøng baïo löïc vaø ngaïc nhieân thaáy mình
laø naïn nhaân cuœa baïo löïc.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 99

Thaèng naøo ñaây ?

Ñaàu naêm 1974, toâi ñang laøm chuyeân vieân taïi Ngaân Haøng
Vieät Nam Thöông Tín. Moät ñoàng nghieäp ôœ phoøng beân xoâng vaøo
phoøng toâi, vôùi neùt maët laàm lì, neùm moät taøi lieäu xuoáng ngay tröôùc
maët toâi vaø noùi moät caùch söøng soä :
- Ñoïc ñi !
Toâi töôœng coù chuyeän gì nghieâm troïng neân ñoïc ngay trong khi
anh baïn ñöùng ñôïi. Nhöng khoâng, ñoù laø moät baøi laêng nhaêng, khoâng
taäp trung vaøo moät ñeà taøi naøo caœ vaø cuõng chaúng ra caâu cuù gì caœ. Raát
nhieàu thì, maø, laø, taïi, v.v. nhöng raát ít yù vaø vaên phaïm. Toâi caøng ñoïc
caøng böïc boäi. Trong caâu cuoái cuøng maø toâi ñoïc, taùc giaœ cheâ söï caâu
neä baèng caáp baèng moät caâu : "Thaáy thaèng nhoœ noù laøm vieäc ñöôïc thì
laïi khoâng cho noù laøm, baét noù coù baèng tuù taøi maø noù coù baèng tuù taøi
roài thì noù coù laøm gioœi khoâng ?". Ñeán ñaây söùc chòu ñöïng cuœa toâi ñaõ
vöôït quaù giôùi haïn, toâi giaän döõ hoœi gaèn :
- Thaèng naøo ñaây ? Bôùp tai cho noù maáy caùi !
Anh baïn phaù ra cöôøi :
- Toång thoáng ñaáy !
Thì ra ñoù laø moät baøi noùi chuyeän cuœa oâng Nguyeãn Vaên Thieäu,
trong moät buoåi hoäi nghò coâng chöùc cao caáp. Toång thoáng aên noùi nhö
vaäy thì caùn boä hoïc hoœi ñöôïc caùi gì ? Ñieàu bi ñaùt laø oâng Thieäu khoâng
phaœi laø ngöôøi aên noùi dôœ so vôùi nhöõng caáp laõnh ñaïo Vieät Nam khaùc.
Nhöõng baøi noùi chuyeän cuœa oâng neáu cheùp laïi thì thaáy laø chaúng ra ñaâu
vaøo ñaâu caœ, nhöng neáu nghe oâng noùi tröïc tieáp cuõng coù theå hieåu oâng
ñònh noùi gì, ñoù laø ñieàu ít khi xaœy ra ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo
chính quyeàn, chính ñaœng hay hieäp hoäi khaùc, nhöõng ngöôøi treân
nguyeân taéc phaœi coù khaœ naêng truyeàn thoâng cao. Toâi ñaõ nghe khaù
nhieàu baøi thuyeát trình, ñoïc nhieàu baøi baùo maø chaúng hieåu taùc giaœ
ñònh noùi caùi gì. Caùc taùc giaœ saép xeáp loän xoän thöù töï cuœa caùc yù kieán
(khi hoï coù yù kieán, moät ñieàu töông ñoái hieám), oâm ñoàm quaù nhieàu
yù trong moät caâu, duøng töø ngöõ sai vaø baát chaáp vaên phaïm. Ñaõ theá khaœ
naêng tieáp thu cuœa thính giaœ hay ñoäc giaœ coøn keùm hôn hoï (vì ít ra hoï
coøn daùm noùi vaø daùm vieát). Keát quaœ cuœa söï trao ñoåi khoâng coù gì khoù
100 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

döï ñoaùn. Ñieàu ai cuõng coù theå nhaän thaáy trong nhöõng buoåi hoäi thaœo
cuœa ngöôøi Vieät Nam laø cöœ toïa chôø cho dieãn giaœ noùi xong, ñeán phaàn
"quí vò naøo coù caâu hoœi..." moät vaøi ngöôøi xin phaùt bieåu ñeå noùi (raát
daøi) yù kieán ñaõ soaïn saün cuœa mình, duø khoâng lieân heä gì tôùi nhöõng
ñieàu dieãn giaœ vöøa noùi.

Phaàn daãn nhaäp daøi doøng naøy laø ñeå caœnh giaùc veà moät thieáu
soùt traàm troïng, bi ñaùt, kinh khuœng cuœa ngöôøi Vieät : chuùng ta khoâng
bieát truyeàn thoâng. Chuùng ta vieát caåu thaœ, noùi loän xoän, ñoïc sô qua,
nghe loõm boõm, cho neân chuùng ta khoâng hieåu ñöôïc nhau, roài caõi coï
vôùi nhau, thuø nhau, ñaùnh phaù nhau, vaø gieát nhau. Ngöôøi Vieät Nam
khoâng yù thöùc ñöôïc hai ñieàu toái quan troïng. Ñieàu thöù nhaát lieân quan
ñeán caù nhaân : khaœ naêng truyeàn thoâng laø khaœ naêng quan troïng nhaát
trong moïi khaœ naêng cuœa moät con ngöôøi ñeå thaønh coâng. Ñieàu thöù hai
lieân quan ñeán xaõ hoäi : moät khaœ naêng truyeàn thoâng toái thieåu laø yeáu
toá khoâng theå thieáu cho hoøa bình giöõa nhöõng con ngöôøi.
Caùch ñaây hôn möôøi naêm, luùc ñoù toâi laøm vieäc cho moät coâng
ty dòch vuï tin hoïc, toâi ñöôïc nha thöông maïi thoâng baùo laø moät coâng
ty dòch vuï chöùng khoaùn lôùn ñang caàn moät soá kyõ sö tin hoïc ñeå thöïc
hieän moät döï aùn tin hoïc lôùn. Vieäc ñaàu tieân laø phaœi tìm moät kyõ sö döï
aùn tröôœng bieát raønh caùc kyõ thuaät tin hoïc söœ duïng trong döï aùn vaø am
töôøng caùc nghieäp vuï chöùng khoaùn.
Chæ coù moät kyõ sö ñaùp öùng hai ñoøi hoœi ñoù. Anh ta toát nghieäp
moät tröôøng kyõ sö khaù danh tieáng, coù möôøi naêm kinh nghieäm trong
ngaønh tin hoïc, thoâng thaïo caùc kyõ thuaät tin hoïc söœ duïng trong döï aùn
vaø laïi ñaõ töøng tham gia vaøo vieäc thöïc hieän moät döï aùn lôùn veà chöùng
khoaùn keùo daøi hôn moät naêm. Quaœ laø moät con ngöôøi lyù töôœng cho
hoaøn caœnh, moät con chim laï, nhö ngöôøi Phaùp noùi "un oiseau rare".
Anh giaùm ñoác thöông maïi phaán khôœi voâ cuøng : "May quaù, theá thì
thaéng lôïi chaéc chaén roài !". Nhöng toâi khoâng chaéc chaén nhö anh ta
bôœi vì toâi nhìn thaáy moät moái nguy lôùn maø anh ta khoâng bieát : anh
kyõ sö ñoù laø ngöôøi Vieät Nam, vaø kinh nghieäm ñaõ daïy cho toâi raèng
ngöôøi Vieät truyeàn thoâng moät caùch raát luoäm thuoäm. Toâi laïi khoâng
bieát roõ anh kyõ sö naøy vì anh thuoäc moät coâng ty nhoœ maø chuùng toâi
vöøa môùi saùt nhaäp neân toâi khoâng theo doõi anh trong dòp tuyeån duïng.
Thaèng naøo ñaây ? 101

Töø ngaøy anh aáy heát coâng taùc vaø veà ñaây chôø ñôïi coâng taùc khaùc, toâi
cuõng baän roän neân chæ chaøo hoœi vaø noùi chuyeän qua loa.
Moái lo cuœa toâi ñöôïc kieåm chöùng hoaøn toaøn. Toâi môøi anh leân,
hoœi anh veà döï aùn chöùng khoaùn maø anh ta ñaõ laøm qua. Moät söï im
laëng naëng neà vaø tuyeät ñoái keùo daøi gaàn möôøi phuùt. Toâi boái roái vaø
hoaœng hoát vì chính söï im laëng ñoù. Anh khoâng coù gì ñeå noùi caœ ! Vì
hai lyù do.
Lyù do thöù nhaát, anh ta khoâng hieåu roõ döï aùn ñaõ laøm vaø khoâng
nhôù. Ngöôøi Vieät Nam mình coù moät khaœ naêng kyø dò laø coù theå laøm
raát laâu trong moät coâng vieäc maø mình khoâng thích vaø khoâng hieåu.
Caùi gì caám anh neáu khoâng thích ngaønh chöùng khoaùn thì boœ ñi laøm
moät vieäc khaùc ? Vôùi baèng caáp cuœa mình, anh coù theå tìm vieäc khaùc
moät caùch deã daøng. Ngöôøi Vieät Nam kieân nhaãn vaø caàn cuø, ñieàu ñoù
ñuùng, nhöng söï caàn cuø ñoù laïi thöôøng ñi ñoâi vôùi söï thuï ñoäng.
Lyù do thöù hai, anh hoaøn toaøn khoâng bieát dieãn ñaït nhö phaàn
lôùn ngöôøi Vieät Nam khaùc. Duø coù hieåu vaø nhôù, anh cuõng khoâng theå
trình baøy ñöôïc. Toâi phaœi khuyeán khích, hoái thuùc, ñaët nhöõng caâu hoœi
ngaén, noùi chung phaœi caïy moàm anh ra, môùi ñöôïc moät soá caâu traœ lôøi
vuïn vaët, ngheøo naøn. Chæ sang phaàn kyõ thuaät trong tin hoïc laø thaáy
anh ta coù veœ thoaœi maùi, maëc daàu cuõng khoâng laáy gì laøm xuaát saéc,
bôœi vì tuy anh ta bieát nhieàu nhöng laïi khoâng trình baøy ñöôïc moät
caùch maïch laïc.
Cuoái cuøng toâi keát luaän raèng anh khoâng phuø hôïp vôùi coâng taùc,
vì ñaây laø moät coâng taùc ñoøi hoœi khaœ naêng laõnh ñaïo, thì anh ta phaœn
ñoái. Anh ta noùi anh ta laø kyõ sö, coù möôøi naêm kinh nghieäm thì dó
nhieân anh xöùng ñaùng giöõ moät vai troø quan troïng, nhieàu ngöôøi khoâng
coù baèng caáp baèng anh ta maø chæ naêm naêm ñaõ coù theå laøm döï aùn
tröôœng. Toâi coá gaéng giaœi thích raèng baèng caáp vaø thôøi gian kinh
nghieäm cuœa anh khaù vöõng, nhöng coâng taùc naøy ñoøi hoœi moät söï hieåu
bieát töôøng taän veà nghieäp vuï chöùng khoaùn vaø moät khaœ naêng truyeàn
thoâng raát cao vì phaœi tieáp xuùc vôùi raát nhieàu ngöôøi, tham döï vaø ñieàu
khieån nhieàu phieân hoïp. Toâi cuõng khuyeán khích anh ta neân chuù yù tôùi
noäi dung cuœa caùc döï aùn hôn laø khía caïnh kyõ thuaät, vaø nhaát laø neân
caœi tieán khaœ naêng aên noùi. Anh vaãn khaêng khaêng bieän luaän raèng ñaõ
coù baèng caáp aáy vaø thôøi gian kinh nghieäm aáy laø ñöông nhieân anh ta
102 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

phaœi phuø hôïp vôùi coâng taùc. Veà sau chuùng toâi khoâng laøm vieäc vôùi
nhau nöõa. Moät laàn moät ngöôøi quen thuaät laïi cho toâi nghe anh aáy noùi
toâi laø ngöôøi "khoâng töœ teá vôùi ngöôøi Vieät".
Moät giaùm ñoác cuœa moät coâng ty khaùch haøng bieát roõ toâi vì laø
baïn hoïc cuøng lôùp moät laàn goïi ñieän thoaïi cho haõng toâi moät job trong
nha ñieän toaùn cuœa anh. Nhöng anh ta laïi noùi theâm : "Nhöng maøy
ñöøng gôœi cho tao moät ñoàng höông cuœa maøy nghe ! Ngöôøi Vieät cuœa
maøy gioœi veà kyõ thuaät nhöng veà truyeàn thoâng thì laïi dôœ quaù, maø job
naøy ñoøi hoœi raát nhieàu lieân laïc".
Taïi sao chuùng ta dôœ veà truyeàn thoâng nhö vaäy ? Bôœi vì con
ngöôøi Vieät Nam khoâng ñöôïc giaùo duïc veà truyeàn thoâng, maø hôn theá
nöõa laïi ñöôïc khuyeán khích ñeå ñöøng bieát truyeàn thoâng. Xaõ hoäi ta laø
moät xaõ hoäi phaân chia ñaúng caáp, treân noùi döôùi nghe, khoâng coù thaûo
luaän. Lieân heä trong xaõ hoäi ta laø moät töông quan löïc löôïng chöù
khoâng phaœi laø moät lieân heä trao ñoåi. Ngöôøi coù lyù laø ngöôøi coù quyeàn.
Khaœ naêng truyeàn thoâng bò coi laø moät taät xaáu caàn phaœi boœ. Ñöùa treœ
hay noùi bò maéng laø laém moàm, thieáu haïnh kieåm. Caáp döôùi daùm baøn
caõi veà quyeát ñònh cuœa caáp treân bò coi laø cöùng ñaàu vaø bò truø daäp.
Caùch truyeàn ñaït tö töôœng tröïc tieáp vaø saùng suœa bò coi laø taàm
thöôøng, khoâng saâu saéc. Khi Trònh Kieåm hoœi Nguyeãn Bænh Khieâm
laø coù neân boœ vua Leâ ñeå leân laøm vua hay khoâng thì Nguyeãn Bænh
Khieâm noùi boùng noùi gioù : "Naêm nay maát muøa neân ñem haït gioáng cuõ
gieo laïi thì hôn". Cuõng theá, khi Nguyeãn Hoaøng laâm nguy tôùi vaán keá
Nguyeãn Bænh Khieâm, thì Nguyeãn Bænh Khieâm thay vì khuyeân
Nguyeãn Hoaøng neân vaøo Nam laäp nghieäp laïi cuõng noùi boùng gioù :
"Hoaønh Sôn nhaát ñaùi vaïn ñaïi dung thaân". Caùch noùi cuœa Nguyeãn
Bænh Khieâm ñöôïc coi laø hay, laø thaâm thuùy.
Caùi voøng luaån quaån laø chuùng ta truyeàn thoâng raát dôœ, roài vì
khoâng chòu nhìn nhaän nhöôïc ñieåm cuœa mình chuùng ta ñoàng yù coi
truyeàn thoâng laø xaáu. Keát quaœ laø chuùng ta khoâng hieåu nhau. Trong
tröôøng hôïp toát nhaát, maïnh ai naáy laøm theo yù mình, coâng vieäc chung
maâu thuaãn vaø thieáu gaén boù. Trong tröôøng hôïp teä nhaát, chuùng ta gaùn
cho nhau nhöõng yù ñoà ñen toái, roài xung khaéc vaø thuø ñòch nhau. Toâi
ñaõ chöùng kieán haøng traêm, haøng ngaøn cuoäc caõi vaõ gay go trong ñoù
thöïc ra ngöôøi ta ñoàng yù vôùi nhau, nhöng choáng ñoái nhau kòch lieät
Thaèng naøo ñaây ? 103

chæ vì khoâng hieåu nhau, ngöôøi noùi ñaõ noùi dôœ ngöôøi nghe laïi khoâng
chòu nghe.
Vaø toâi cuõng tin raèng neáu ngöôøi Vieät bieát truyeàn thoâng, nghóa
laø bieát dieãn ñaït vaø bieát nghe nhau, hoï ñaõ khaùm phaù ra raèng ngöôøi
tröôùc maët mình cuõng coù nhöõng lyù töôœng vaø muïc tieâu gaàn gioáng
mình vaø ñaõ khoâng gieát nhau trong suoát ba möôi naêm sau theá chieán
thöù hai.
104 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 105

Tieáng meï ru töø luùc naèm noâi

Toâi yeâu tieáng nöôùc toâi töø khi môùi ra ñôøi, ngöôøi ôi !
Meï hieàn ru nhöõng caâu xa vôøi.
Tieáng nöôùc toâi, tieáng meï ru töø luùc naèm noâi...
(Phaïm Duy, Tình ca)

Moät lyù do quan troïng khaùc khieán chuùng ta keùm veà truyeàn
thoâng laø chuùng ta khinh thöôøng tieáng Vieät. Maø ñaõ khinh thöôøng
tieáng meï ñeœ thì haäu quaœ taát nhieân laø keùm veà truyeàn thoâng, vì tieáng
meï ñeœ duø theá naøo ñi nöõa cuõng vaãn laø ngoân ngöõ maø moät con ngöôøi
coù theå söœ duïng hay nhaát. Noù laø nhöõng tieáng ñaàu ñôøi ñaõ nhaøo naën
ra yù nieäm, tình caœm, taâm hoàn cuœa con ngöôøi. Moät ngöôøi duø coù hoïc
vaø söœ duïng moät ngoaïi ngöõ nhieàu theá naøo ñi nöõa vaãn khoâng theå dieãn
taœ tö töôœng vaø tình caœm cuœa mình moät caùch trung thaønh vaø teá nhò
baèng tieáng meï ñeœ cuœa mình. Ñoù vaãn chæ laø moät ngoân ngöõ möôïn maø
thoâi. Nhöõng ngöôøi treœ tröôœng thaønh taïi haœi ngoaïi coù khaœ naêng
truyeàn thoâng hôn haún cha anh vì ñöôïc huaán luyeän moät caùch khaùc,
ñöôïc khuyeán khích phaùt bieåu ; nhöng cuõng vì tieáng Anh, tieáng Phaùp
ñöôïc haáp thuï töø maãu giaùo vaø gaàn nhö laø tieáng meï ñeœ cuœa hoï. Hoï
khoâng vöôùng moät tieáng meï ñeœ ñaõ bò gaït boœ.
Söï khinh thöôøng tieáng Vieät laø moät truyeàn thoáng cuœa ngöôøi
Vieät Nam. "Noâm na laø cha maùch queù", tieáng Vieät laø tieáng khoâng
cao thöôïng. Nhöõng vaên baœn quan troïng phaœi vieát baèng chöõ Nho.
Ngöôøi Vieät ta khi caàn noùi moät ñieàu trònh troïng, trang nhaõ raát thöôøng
hay xoå Nho : "Thöa anh dó hoøa vi quí, mình chaúng neân ñoâi co vôùi hoï
laøm gì, bieát hoï nhö vaäy roài mình cöù kính nhi vieãn chi laø hôn". Khoâng
bieát bao nhieâu laàn roài toâi ñaõ nghe nhöõng caâu noùi töông töï nhö vaäy,
ngay caœ taïi haœi ngoaïi naøy, ôœ cöœa mieäng hay ôœ ngoøi buùt cuœa nhöõng
ngöôøi coù hoïc thöùc vaø söœ duïng tieáng Vieät moät caùch nhuaàn nhuyeãn
hôn haún möùc trung bình.
Chaéc vì coi tieáng Vieät laø thöù tieáng taàm thöôøng, thaáp keùm neân
khi vieát vaø noùi ngöôøi ta khoâng caàn moät thaän troïng naøo, baát chaáp caœ
vaên phaïm laãn chính taœ. Traùi laïi khi phaœi vieát moät vaên baœn baèng
106 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

tieáng Anh, tieáng Phaùp, ngöôøi ta ñaén ño töøng caâu, töøng chöõ, vieát ñi
vieát laïi nhieàu laàn, tìm hoœi ngöôøi naøy ngöôøi kia vieát nhö theá coù ñuùng
khoâng, coù hay khoâng, v.v. Söï yeân trí raèng vieát tieáng Vieät thì theá naøo
cuõng ñöôïc theå hieän ngay caœ trong nhöõng taøi lieäu quan troïng. Trong
baœn cöông lónh cuœa "Phong Traøo Yeåm Trôï Daân Chuœ vaø Taùi Thieát
Vieät Nam" cuœa cöïu toång thoáng Nguyeãn Vaên Thieäu daøi khoaœng ba
trang ñaùnh maùy, toâi ñeám ñöôïc gaàn moät traêm loãi chính taœ vaø vaên
phaïm. Ñoù laø vaên kieän caên baœn cuœa moät nhaân vaät ñaõ töøng caàm vaän
meänh cuœa ñaát nöôùc vaø coù leõ coøn muoán caàm tieáp. Caåu thaœ ñeán theá
laø cuøng. Chung quanh oâng Thieäu chaéc chaén laø coù nhöõng ngöôøi bieát
tieáng Vieät nhöng oâng Thieäu ñaõ khoâng thaáy caàn phaœi hoœi yù kieán hoï.
Vieát tieáng Vieät maø, theá naøo chaû ñöôïc. Giaœ söœ phaœi vieát moät baœn
tuyeân ngoân baèng tieáng Phaùp hay tieáng Anh chaéc oâng Thieäu seõ thaän
troïng hôn nhieàu.
Toâi khoâng traùch rieâng oâng Thieäu, bôœi vì ñaïi ña soá ngöôøi Vieät
ñeàu xöœ söï nhö theá, keå caœ nhöõng ngöôøi khoâng bieát moät ngoân ngöõ naøo
khaùc ngoaøi tieáng Vieät. Naêm 1974, toâi nhaän daïy kinh teá cho moät
tröôøng ñaïi hoïc taïi Saøi Goøn. Tröôùc khi baét ñaàu, toâi hoœi moät soá giaùo
sö daïy kinh teá cho toâi xem nhöõng baøi ñaõ ñöôïc chaám ñaäu nhöõng naêm
tröôùc. Muïc ñích cuœa söï tham khaœo naøy chæ laø ñeå xem trình ñoä tieáp
thu cuœa sinh vieân veà moân kinh teá nhö theá naøo. Nhöng toâi laïi khaùm
phaù ra moät söï kieän khaùc, kinh khuœng hôn nhieàu. Caùc sinh vieân ôœ
naêm cuoái cuøng, saép toát nghieäp, hoaøn toaøn khoâng bieát vieát tieáng
Vieät. Hoï vieát nhöõng caâu raát daøi vaø luoäm thuoäm, sai vaên phaïm, sai
chính taœ, sai caœ nghóa cuœa töø ngöõ. Böïc boäi quaù toâi phaœi doïa caùc sinh
vieân laø seõ khoâng chaám nhöõng baøi vieát sai tieáng Vieät. Roài toâi ñaët ra
moät qui luaät, coù theå laø hôi quaù ñaùng : moãi baøi seõ ñöôïc chaám treân
20 ñieåm, 10 ñieåm treân ngöõ phaùp, 10 ñieåm veà noäi dung, nhöng neáu
baøi khoâng ñuœ 5 ñieåm veà ngöõ phaùp thì seõ khoâng ñöôïc chaám phaàn noäi
dung nöõa. Bieän phaùp quaù khích ñoù coù leõ ñaõ coù taùc duïng laøm caùc sinh
vieân coi troïng Vieät vaên hôn.
Trong caùc ñôn xin vieäc taïi Ngaân Haøng Vieät Nam Thöông Tín
hay nhöõng ñôn khieáu naïi taïi Boä Kinh Teá, toâi gaëp voâ soá ñôn "Thöa
oâng..., nguyeân toâi laø...". Taïi sao laïi "nguyeân" ? Chöa keå "xin cöùu
xeùt cho chuùng toâi ñöôïc deã daõi, v.v.". Ñôn thöôøng do nhöõng ngöôøi
Tieáng meï ru töø luùc naèm noâi 107

toát nghieäp ñaïi hoïc vieát. Ngay caœ nhöõng baøi nghò luaän chính trò treân
baùo chí, nhieàu khi cuõng khoâng theå tìm ra chuœ töø, ñoäng töø, tuùc töø.
Ngay nhöõng nhaø vaên cuõng khoâng ngaàn ngaïi vieát "xöœ duïng", "gioøng
soâng", "doãi daõi", "yeân tænh", "ñaáu tranh daønh töï do daân chuû". Moät
bieåu ngöõ lôùn trong cuoäc mít-tinh lôùn: "Cöông quyeát xieát chaëc haøng
nguû...". Nhöõng loãi chính taœ, vaø ngay caœ vaên phaïm, nhieàu khi cuõng
coù theå boœ qua ñöôïc, ñieàu khoù chòu nhaát laø nhieàu khi ñoïc ñi ñoïc laïi
vaãn khoâng bieát taùc giaœ ñònh noùi gì. Ñaønh phaœi ñoaùn moø.
Vieát ñaõ aåu, ñoïc laïi caøng aåu hôn. Anh em Thoâng Luaän chuùng
toâi ñaõ laø ñoái töôïng cuœa voâ soá baøi ñaœ kích vì laäp tröôøng Hoøa Giaœi vaø
Hoøa Hôïp Daân Toäc. Chuùng toâi ñaõ maát raát nhieàu thì giôø ñeå giaœi thích
theá naøo laø hoøa giaœi daân toäc, theá naøo laø hoøa hôïp daân toäc, taïi sao laïi
phaœi hoøa giaœi tröôùc, hoøa hôïp sau v.v. Vaäy maø treân 90% nhöõng baøi
ñaœ kích chuùng toâi vaãn noùi chuùng toâi laø nhoùm chuœ tröông "hoøa hôïp
hoøa giaœi", nhieàu baøi coøn noùi chuùng toâi chuœ tröông "hoøa hôïp hoøa giaœi
daân toäc vôùi coäng saœn" ! Ñoïc aåu tröôùc khi leân aùn ñaõ laø teä, coù ngöôøi
coøn khoâng ñoïc. Moät vò ôœ Canada vieát cho chuùng toâi moät baøi vôùi töïa
ñeà : "Traœ lôøi laäp tröôøng hoøa hôïp hoøa giaœi cuœa Thoâng Luaän", vaïch
ra thaùi ñoä "ngaây thô aáu tró" cuœa chuùng toâi. Moät caâu laøm cho chuùng
toâi söœng soát : vò naøy cho bieát chöa heà ñoïc Thoâng Luaän bao giôø, maø
chæ ñöôïc bieát tôùi laäp tröôøng cuœa chuùng toâi qua nhöõng baøi ñaœ kích.
Caùi voøng luaån quaån laø ngöôøi Vieät vieát luoäm thuoäm khoù hieåu,
ngöôøi ñoïc kyõ cuõng khoâng theå hieåu, nhöng ngöôøi ñoïc khoâng caàn ñoïc
kyõ maø vaãn traœ lôøi moät caùch cuõng hoà ñoà, cuõng luoäm thuoäm khoù hieåu
khoâng keùm. Phaœi nhìn nhaän moät söï thöïc ñau loøng : chuùng ta laø moät
daân toäc khoâng bieát ñoïc, khoâng bieát vieát, vaø khoâng bieát noùi.
Tieáng Vieät laø phöông tieän trao ñoåi giöõa chuùng ta. Phöông
tieän aáy maø hö hoœng thì chuùng ta khoâng hieåu ñöôïc nhau nhö khi noùi
chuyeän qua moät ñöôøng ñieän thoaïi ñaày nhieãu xaï. Tieáng meï ñeœ neáu
khoâng phaœi laø ngoân ngöõ duy nhaát thì cuõng vaãn laø ngoân ngöõ deã söœ
duïng nhaát cho moãi ngöôøi, vì noù hôïp vôùi taâm hoàn vaø baœn tính. Ñaõ
khoâng thaïo tieáng Vieät thì duø coù hoïc moät ngoân ngöõ khaùc coâng phu
tôùi ñaâu chuùng ta vaãn chæ laø nhöõng ngöôøi truyeàn ñaït keùm coœi.
Maø tieáng Vieät coù khoù gì ñaâu, noù phuø hôïp vôùi caùch suy nghó
cuœa ta. Chæ caàn löu yù moät chuùt chuùng ta seõ coù theå truyeàn ñaït vaø laõnh
108 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

hoäi moïi thoâng ñieäp moät caùch deã daøng. Lyù do caên baœn coù leõ laø vì ta
khoâng yeâu nöôùc ñaày ñuœ ñeå coù theå quí troïng nhöõng taøi saœn cuœa ñaát
nöôùc. Hay vì chuùng ta thieáu töï haøo daân toäc cho neân khoâng nhìn
nhöõng di saœn cuœa ñaát nöôùc moät caùch traân troïng.
Tieáng Vieät tuy khoâng khoù nhöng cuõng khoâng deã. Noù coù khaœ
naêng chuyeân chôœ moïi thoâng ñieäp, moïi yù nieäm, duø laø vaên hoùa, ngheä
thuaät, chính trò, kinh teá, trieát hoïc, khoa hoïc, kyõ thuaät. Noù coù theå vaø
phaœi ñöôïc coi laø nhòp caàu noái ngöôøi Vieät chuùng ta vôùi nhau, cho
pheùp chuùng ta trao ñoåi vôùi nhau, hieåu nhau, chæ baœo cho nhau, ñeå
quí troïng nhau vaø cuøng nhau xaây döïng moät töông lai Vieät Nam
chung.
Neáu tieáng Vieät ta chöa hoaøn chænh thì ta caàn caœi thieän vaø
phong phuù noù - theâm vaøo moät soá aâm, chaáp nhaän theâm moät soá töø ña
aâm, cheá ra moät soá tieáng môùi cho nhöõng yù nieäm môùi - roài tieáp tuïc
phaùt huy noù. Ngoân ngöõ laø moät coá gaéng saùng taïo khoâng ngöøng.
Tieáng Phaùp ñöôïc coi laø moät ngoân ngöõ hoaøn chænh vaø ngöôøi Phaùp
cuõng coù tieáng laø daân toäc hoaït baùt nhaát theá giôùi, nhöng hoï luoân luoân
maøi duõa ngoân ngöõ cuœa hoï. Hoài laøm tham vaán cho coâng ty xe hôi
Renault cuœa Phaùp, toâi ñöôïc chöùng kieán moät bieän phaùp baœo veä ngoân
ngöõ raát gay gaét. OÂng chuœ tòch toång giaùm ñoác Raymond Leùvy, maëc
daàu ñang ñieân ñaàu vôùi tình traïng thua loã traàm troïng, vaãn coøn ñuœ tænh
taùo ñeå nhaän xeùt raèng caùc vaên kieän noäi boä khoâng ñöôïc soaïn thaœo
moät caùch löu loaùt vaø saùng suœa. OÂng cho raèng ñoù laø moät trong nhöõng
nguyeân nhaân ñöa ñeán thua loã. OÂng ra moät thoâng caùo cho taát caœ caùc
caáp laõnh ñaïo, cho bieát raèng töø nay oâng daønh quyeàn traœ laïi ngöôøi gôœi
maø khoâng neâu lyù do taát caœ nhöõng vaên thö khoâng ñöôïc soaïn thaœo
baèng moät tieáng Phaùp tuyeät ñoái hoaøn chænh. Khoâng phaœi laø oâng
khoâng bieát lo nhöõng vaán ñeà khaùc, oâng coá gaéng laém, baèng côù laø xe
hôi Renault noåi tieáng laø loaïi xe keùm phaåm chaát nhaát, sau naêm naêm
döôùi quyeàn laõnh ñaïo cuœa oâng ñaõ trôœ thaønh nhöõng chieác xe noåi tieáng
laø toát vaø beàn baäc nhaát chaâu AÂu. Haõng Renault töø moät haõng xe hôi
loã naëng nhaát chaâu AÂu trôœ thaønh moät haõng coù lôøi, vaø gaàn ñaây ñaõ saùt
nhaäp haõng Nissan moät thôøi löøng laãy cuœa Nhaät.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 109

Maùu chaœy ruoät meàm

Ngöôøi Vieät Nam khoâng thoâng minh hôn ai, coù saùng daï thöïc
nhöng laø saùng daï ñeå baét chöôùc chöù khoâng phaœi ñeå phaùt minh. Ngöôøi
Vieät coù taâm lyù toài keùm, khoâng laøm vieäc taäp theå ñöôïc. Ngöôøi Vieät
hieáu hoïc nhöng hieáu hoïc ñeå laáy baèng caáp chöù khoâng phaœi ñeå laáy
kieán thöùc. Ngöôøi Vieät thieáu töï haøo daân toäc vaø laïi ñoá kyï, ghen gheùt
nhau. Ngöôøi Vieät toân thôø baïo löïc vaø aùc ñoäc ñoái vôùi nhau. Ngöôøi
Vieät khoâng coù oùc phöông phaùp. Ngöôøi Vieät khoâng bieát truyeàn
thoâng, khoâng bieát ñoïc, khoâng bieát vieát, v.v...
Ñoäc giaœ ñoïc tôùi ñaây coù theå böïc boäi vaø phaãn noä nhö ñang phaœi
ñoïc moät caùo traïng ñoái vôùi daân toäc mình, coù theå töï hoœi "phaœi chaêng
mình ñang ñoïc moät cuoán saùch ñaùng leõ phaœi coù töïa ñeà laø Ngöôøi Vieät
toài dôœ ?". Nhöng keå toäi vaø beâu xaáu ngöôøi Vieät ñeå laøm gì, vaø ñeå beâu
xaáu ai, khi chính taùc giaœ laø ngöôøi Vieät vaø nhaän mình maõi maõi laø
ngöôøi Vieät ? Ñoù cuõng laø vieäc laøm deã daøng quaù vì neáu muoán tìm
nhöõng caùi xaáu cuœa ngöôøi Vieät thì coù khoù gì ñaâu, taùc giaœ chæ caàn nhaän
xeùt chính mình. Ñoù laø vieäc toâi ñaõ laøm, nhöõng nhöôïc ñieåm cuœa ngöôøi
Vieät moät phaàn lôùn, neáu khoâng muoán noùi laø taát caœ, toâi coù theå tìm
thaáy ôœ chính mình.
Hôn nöõa, nhöõng taät xaáu vaø nhöôïc ñieåm ñoù khoâng phaœi laø cuœa
rieâng daân toäc Vieät Nam, maø daân toäc naøo cuõng coù. Ñieàu ñaùng tieác
laø ôœ ngöôøi Vieät chuùng maïnh meõ, roõ reät vaø aùp ñaœo quaù ñaùng. Chuùng
ñeø naëng leân chuùng ta, coù theå noùi laø ñeø beïp chuùng ta, vaø giam giöõ
chuùng ta trong caœnh tang toùc, baàn cuøng, laïc haäu. Xeùt laïi mình chính
laø ñeå tieán leân. Phaœi nhìn vaøo chaân dung cuœa mình ngay caœ neáu noù
khoâng ñöôïc ñeïp. Neáu cuoán saùch nhoœ naøy ñaõ daønh nhieàu trang ñeå
phaân tích ngöôøi Vieät, thì cuõng vì con ngöôøi laø voán lieáng quí baùu nhaát
cuœa chuùng ta. Neáu noù ñaõ ñöôïc vieát ra thì cuõng vì taùc giaœ coøn hy
voïng. Hy voïng aáy chính laø con ngöôøi Vieät Nam. Con ngöôøi Vieät
Nam, duø mang nhieàu khuyeát taät nhöng noùi chung vaãn laø con ngöôøi
coù trí thoâng minh vaø coù taâm hoàn.
110 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Vaøo khoaœng naêm 1980, toâi tôùi thaêm moät ngöôøi baïn trong moät
heœm ñöôøng Caùch Maïng Thaùng 8, ñang ngoài haøn huyeân tröôùc hieân
nhaø, toâi thình lình ñöôïc bieát moät caâu chuyeän. Moät caâu chuyeän
töông töï nhö raát nhieàu caâu chuyeän khaùc maø toâi ñaõ ñöôïc bieát, nhöng
noù ñaõ ghi vaøo kyù öùc toâi vì söï nhoœ beù vaø taàm thöôøng cuœa noù. Chính
vì theá maø noù coù tính tieâu bieåu cao.
Tieáng khoùc næ non khoâng bieát töø bao giôø, nhöng toâi chôït nghe
ñöôïc vaø chuù yù khi baø cuï roáng leân nöùc nôœ : "Maøy ñuï cho noù ñaõ caùi
loàn maøy, roài maøy ñeœ con maøy ñeå cho tao nuoâi, gaïo ñaâu tao nuoâi".
Baø cuï gaày oám, lem luoác, da maët nhaên nheo, moãi veát nhaên nhö ñaùnh
daáu moät söï ñau khoå. Beân caïnh baø cuï laø hai ñöùa chaùu gaùi khoaœng
boán tuoåi vaø möôøi tuoåi raùch röôùi, xanh xao. Ñöùa nhoœ xíu suït suøi
khoùc, ñöùa lôùn im laëng ngô ngaùc. Caâu chuyeän giöõa chuùng toâi boãng
nhieân trôœ thaønh voâ nghóa hoaøn toaøn duø chuùng toâi ñang noùi veà queâ
höông ñaát nöôùc. Vôï baïn toâi nhaän ra söï im laëng khoå taâm cuœa chuùng
toâi vaø chò laïi gaàn roài keå cho chuùng toâi nghe söï tình. Baø cuï naøy hieàn
laønh, chaát phaùc, töø tröôùc vaãn ngheøo laém, toái ngaøy ñi xin côm thöøa
baùn laïi cho ngöôøi ta nuoâi heo. Luùc khaù nhaát baø nuoâi ñöôïc moät con
heo. Con gaùi baø laáy choàng laøm lính Vieät Nam Coäng Hoøa, ñaïp xích-
loâ töø sau 30-4-1975, hieän ñang beänh veà naèm nhaø meï. Ngöôøi con gaùi
theo baïn haøng goàng gaùnh, khuaân vaùc vaø giuùp ngöôøi ta baùn gaïo laäu.
Hoài ñoù buoân baùn gaïo laø buoân laäu vì nhaø nöôùc caám. Laâu laâu chò môùi
veà moät laàn. Nghe noùi gaïo vöøa môùi bò baét neân laâu nay khoâng coù tieàn
ñem veà cho meï nuoâi con. Daïo naøy côm thöøa khoâng coøn nöõa, baø cuï
coù moät thuøng thuoác laù ñem baùn ôû choã con heœm nhoœ ñoå ra heœm lôùn,
nôi chuùng toâi ñang ngoài. Ngoaøi thuoác laù baùn leœ töøng ñieáu, baø cuï coøn
baùn vaøi caùi keïo, moät ít veù soá. Treân tuœ thuoác laù laø moät ngoïn ñeøn daàu
nhoœ ñeå khaùch chaâm thuoác huùt. Daïo naøy phaœi aên vaøo voán, vaø baây
giôø thì gia taøi heát saïch. Toâi nhìn vaøo tuœ thuoác vaø coù theå kieåm chöùng
ñieàu ñoù. Thuøng thuoác voán ñaõ nhoœ laïi roãng tueách, chæ coøn vaøi goùi
thuoác laù noäi hoùa Ñaø Laït nhôït nhaït vì phôi naéng khaù laâu roài. Toâi thaáy
laï laø tröôùc moät caœnh thöông taâm nhö vaäy chò vôï baïn toâi coù veœ raát
bình tónh. Chò bình tónh vì moät lyù do khaùc maø toâi hieåu ngay sau ñoù.
Moät ngöôøi ñaøn baø aên maëc xueành xoaøng tieán laïi gaàn, ngoài xuoáng caùi
gheá thaáp beân caïnh baø cuï, khoâng bieát noùi gì vôùi baø cuï vaø ñöa cho
Maùu chaûy ruoät meàm 111

baø cuï moät bao baèng giaáy. Toâi coù theå hieåu deã daøng ñoù laø moät bao
gaïo, ñuœ ñeå ba baø chaùu aên vaøi böõa. Ngöôøi ñaøn baø naøy cuõng moùc
trong tuùi ñöa cho baø cuï moät vaøi tôø giaáy baïc. Thì ra chò baïn toâi yeân
trí laø theá naøo cuõng coù ngöôøi tôùi giuùp baø cuï, chò hieåu raèng haøng xoùm
seõ khoâng boœ rôi ba baø chaùu. Moät laùt nöõa chò baïn toâi cuõng vaøo nhaø
trong roài trôœ ra tôùi choã baø cuï. Chò quay löng laïi phía chuùng toâi nhöng
toâi cuõng hieåu laø chò ñöa tieàn cho baø cuï. Nhìn cöœ chæ töø choái ngöôïng
nguøng cuœa baø cuï, toâi hieåu laø chò ñaõ giuùp cho baø cuï soá tieàn ñuœ ñeå tieáp
tuïc baùn thuoác laù. Tieáng khoùc næ non vaø lôøi than cuœa baø cuï laø moät
thoâng ñieäp gôœi ñeán haøng xoùm : "toâi ñang gaëp hoaïn naïn". Thoâng
ñieäp aáy ñaõ ñeán nôi vaø ñaõ ñöôïc hoài aâm. Maùu chaœy ruoät meàm.
Caâu chuyeän cuõng coù moät happy end. Sau ñoù toâi ñöôïc bieát
ngöôøi con gaùi cuõng veà ñem cho baø cuï ít tieàn. Cuoäc soáng ngheøo naøn
cuœa ba baø chaùu laïi tieáp tuïc. Keå laïi caâu chuyeän treân ñaây, coù luùc toâi
ñaõ ñònh vieát taét moät chöõ trong lôøi noùi cuœa baø cuï. Nhöng roài toâi thoâi,
toâi nghó caâu noùi aân tình ñoù neân ñöôïc nhaéc laïi moät caùch trung thöïc
nhö theá.
Nhöõng caœnh ñuøm boïc nhö theá, toâi ñaõ ñöôïc thaáy nhieàu laàn. Ñuœ
nhieàu khieán toâi tin raèng ngöôøi Vieät Nam ta duø thieáu nhieàu ñöùc tính
nhöng khoâng thieáu loøng haœo taâm, ít nhaát vôùi nhöõng ngöôøi quen bieát.

Nhöng loøng haœo taâm cuœa ngöôøi Vieät Nam cuõng coøn coù theå
môœ roäng cho caœ nhöõng ngöôøi mình khoâng quen bieát.
Toâi ñaõ thaáy taän maét töø thôøi thô aáu. Naïn ñoùi naêm 1945 xaœy
ra vaøo luùc toâi chöa ñaày ba tuoåi, nhöng nhöõng hình aœnh cöïc maïnh
ñaõ in vaøo ñaàu toâi vaø coøn theo toâi suoát ñôøi. Nhaø toâi tuy khoâng giaøu
coù theo tieâu chuaån bình thöôøng nhöng vaøo thôøi ñoù vaø ôœ vuøng ñoù laø
moät gia ñình khaù giaœ. Meï toâi tuy cuõng phaœi chaân laám tay buøn quanh
naêm nhöng gia ñình toâi coù ruoäng, coù vöôøn, coù ao vaø dö gaïo aên. Quaân
ñoäi Nhaät luùc baáy giôø döõ laém, nhaø naøo coù gaïo laø bò tòch thu, cho
ngöôøi ñoùi aên laø moät haønh ñoäng coù theå coù haäu quaœ hieåm ngheøo. Meï
toâi phaœi giaáu gaïo, nhöng ñeâm naøo cuõng naáu chaùo vaø döôùi aùnh ñuoác
baäp buøng haøng ñoaøn ngöôøi noái ñuoâi nhau tröôùc coång ñeå ñöôïc huùp
moãi ngöôøi moät gaùo chaùo. Coù nhöõng ngöôøi ñoùi ñeán noãi kieät söùc maø
cheát. Ngay coång vaøo nhaø toâi coù moät caên nhaø maø ngöôøi trong nhaø
112 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

goïi laø nhaø xaùc. Hình nhö ñeâm naøo cuõng coù ngöôøi cheát vì ngaøy naøo
cuõng thaáy boù chieáu choân ngöôøi. Toâi coù nhieàu anh vaø chò nuoâi, moät
soá laø con caùi cuœa nhöõng ngöôøi ñaõ cheát ñoùi. Khoâng ai baét meï toâi phaœi
laøm caùi vieäc toán keùm vaø nguy hieåm ñoù, ngoaïi tröø tình ngöôøi vaø tình
ñoàng baøo. Vaø meï toâi cuõng khoâng phaœi laø ngöôøi duy nhaát trong vuøng
laøm vieäc ñoù.

Sau naêm 1975, vaø sau khi ñi caœi taïo veà, toâi coøn ñöôïc bieát moät
caâu chuyeän veà tình ngöôøi ñaëc bieät trong saùng khaùc. Vaø laàn naøy caâu
chuyeän cuõng lieân heä tröïc tieáp tôùi gia ñình toâi.
Meï toâi coù moät ngöôøi em gaùi. Dì toâi goùa choàng naêm 1946 khi
chuù toâi, moät ñaœng vieân Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng, bò Vieät Minh thuœ
tieâu ñeå laïi hai con trai saùu tuoåi vaø hai tuoåi. Luùc ñoù dì toâi coøn raát treœ,
môùi 25 tuoåi. Tröôùc hieäp ñònh Geneøve, dì toâi coù moät quan heä tình
aùi. Moät beù gaùi ra chaøo ñôøi ñuùng luùc cha noù vaøo Nam. Gia ñình toâi
luùc ñoù ôœ Haø Noäi, roài töø Haø Noäi di cö vaøo Nam, neân hoaøn toaøn khoâng
bieát chuyeän naøy. Vaøo Nam, chuùng toâi hoaøn toaøn maát lieân laïc vôùi
dì toâi. Cho ñeán naêm 1979.
Trong vuï caœi caùch ñieàn ñòa taïi Baéc Vieät naêm 1955, oâng Buøi
Tín noùi con soá naïn nhaân chæ vaøo khoaœng 20.000 ngöôøi. Moät soá ñaœng
vieân coäng saœn khaùc maø toâi quen bieát sau naøy, vaø cuõng thaønh thöïc
khoâng keùm Buøi Tín, laïi noùi raèng soá naïn nhaân coù theå treân 100.000
ngöôøi. Coù theå laø 50.000 ngöôøi chaêng ? Ai bieát ñöôïc con soá chính
xaùc ? Coù moät thoáng keâ naøo ñaâu ! Nhöng toâi bieát roõ raøng laø coù ít nhaát
ba naïn nhaân khoâng ñöôïc keå laø naïn nhaân.
Dì toâi bò ñem ñaáu toá laø ñòa chuœ gian aùc vì coù möôøi maãu ruoäng
(töùc ba heùc-ta röôõi). Baø bò troùi, bò ñaùnh ñaäp, bò xæ vaœ laø con ñó, laø
gian aùc. Roài bò ñuoåi khoœi nhaø, baø laøm moät caùi leàu beân ñöôøng vaø ñi
xin aên, nhöng ít ai daùm cho. Ñöùa con trai nhoœ cheát ñoùi xong thì baø
cuõng cheát. Ñöùa con trai lôùn, Nhueä, em hoï toâi, laø moät thieáu nieân ngoã
nghòch vaø taùo baïo. Noù aên troäm, aên cöôùp nuoâi em gaùi nhoœ, lang baït
tôùi Haœi Phoøng thì bò baét roài cheát trong tuø. Ñöùa em gaùi nhoœ, luùc ñoù
môùi boán tuoåi, lang thang saép cheát ñoùi thì gaëp baø Naêm.
Baø Naêm queâ ôœ Beán Tre. Vaøo ñaàu thaäp nieân 1940 baø laø moät
thieáu nöõ trung löu coù nhan saéc. Khi toâi gaëp baø vaøo naêm 1980, baø
Maùu chaûy ruoät meàm 113

ñaõ 60 tuoåi nhöng nhöõng neùt thanh tuù treân maët baø cuõng chöùng toœ raèng
hoài thanh xuaân baø ñeïp voâ cuøng. Nhan saéc cuœa baø loït maét moät oâng
ñoác phuœ söù, sau naøy noåi tieáng laø moät nhaân só coù ñaïo ñöùc lôùn taïi mieàn
Nam, vaø oâng ta nhaát ñònh baét baø laøm vôï beù. Phaãn uaát quaù, baø Naêm
troán ñi theo ñaœng coäng saœn. Baø ñöôïc keát naïp vaøo ñaœng coäng saœn,
laáy choàng ñaœng vieân coäng saœn roài ra Baéc taäp keát naêm 1954. Caœ hai
vôï choàng laøm vieäc taïi caœng Haœi Phoøng. Ñaàu naêm 1957, moät tai naïn
khuœng khieáp xaœy ra, oâng choàng bò cheát ngay töùc khaéc coøn baø Naêm
bò daây caùp caét ñöùt moät chaân. Luùc ñoù hoï ñaõ coù hai con trai. Baø Naêm
ôœ beänh vieän ra thì gaëp em beù lang thang, baø beøn nhaän noù laøm con
nuoâi. Nhö theá ñaõ laø tuyeät vôøi, nhöng ñieàu tuyeät vôøi hôn nöõa laø sau
ñoù. Em toâi luùc ñoù coøn quaù beù ñeå coù theå noùi cha meï noù laø ai, queâ
höông noù ôœ ñaâu, nhöng baø Naêm nhôø doø hoœi bieát noù coù moät thaèng
anh cheát trong tuø, vaø baø choáng naïng ñi khaép caùc cô quan ñieàu tra.
Baø tìm veà ñöôïc tôùi laøng cuœa dì toâi, hoœi ñöôïc teân boá meï vaø caœ ngaøy
sinh gaàn ñuùng. Tuy baø coù theå laøm khai sinh cho noù laø con baø nhöng
baø ñaõ laøm laïi khai sinh chính xaùc cho noù. Nhôø laø lieät só coù coâng vôùi
caùch maïng, baø ñaõ che chôœ ñöôïc cho ñöùa con ñòa chuœ gian aùc naøy.
Baø baœo veä noù nhö coïp caùi giöõ con, khoâng ai coù theå ñuïng tôùi con gaùi
baø.
Naêm 1979, baø vaøo Nam vaø tìm ñöôïc gia ñình toâi. Baø thaønh
ngöôøi baïn cuœa gia ñình toâi. Baø daãn ñöùa con gaùi nay ñaõ coù choàng vaøo
nhaän hoï haøng cuœa noù. Baø hay ñeán duøng côm, keå laïi quaù khöù cuœa
mình. Baø Naêm raát tin töôœng vaøo chuœ nghóa coäng saœn nhö moät chuœ
nghóa quaœng ñaïi vaø trong saùng.
Baø choáng ñoái gay gaét chính quyeàn coäng saœn nhöng vì moät lyù
do khaùc haún vôùi lyù do cuœa nhöõng ngöôøi choáng coäng. Baø noùi :
"Chuùng noù phaœn boäi lyù töôœng coäng saœn". Meï toâi, duø gheùt cay gheùt
ñaéng caœ ñaœng coäng saœn laãn chuœ nghóa coäng saœn, vaãn raát quí troïng
baø, hai baø coù theå noùi chuyeän caœ ngaøy maø khoâng bieát chaùn. Baø Naêm
ñaëc bieät thích toâi, baø hay baét toâi ngoài nghe baø keå chuyeän vaø baø coøn
ñoïc cho toâi nghe moät truyeän daøi baèng thô luïc baùt maø baø laøm ñeå keå
ñôøi mình vaø taâm söï mình.
Baø hay noùi : "Baây giôø baùc nuoâi con Haø nhö vaäy laø ñaõ laøm troøn
boån phaän, baùc ñem traœ laïi cho gia ñình chaùu ñaáy !".
114 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Coù laàn toâi gaét leân vôùi baø : "Baùc ñöøng noùi nhö theá, noù chaúng
laø con cuœa ai khaùc caœ, noù chæ laø con cuœa baùc, cuœa moät mình baùc thoâi".
Ñoâi maét baø Naêm öùa leä.
Töø laâu nay toâi khoâng coøn ñöôïc tin baø Naêm nöõa. Nhöõng doøng
treân ñaây xin ñöôïc taëng baø Naêm ñeå baøy toœ loøng kính meán vaø bieát ôn
saâu xa ñoái vôùi moät ngöôøi phuï nöõ ñaõ cho pheùp toâi, trong bao nhieâu
thaát voïng, vaãn coøn töï haøo ñöôïc laøm ngöôøi Vieät.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 115

PHAÀN HAI

Ñoaïn ñöôøng ñaõ qua

116 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 117

Maáy ngaøn naêm lòch söœ

Baùo chí trong nöôùc hoài naêm 1992 thuaät laïi moät cuoäc thaœo
luaän ñöôïc coi laø soâi noåi vaø haøo höùng nhaát töø xöa ñeán nay. Ñoù laø
cuoäc tranh caõi veà lôøi noùi ñaàu cuœa hieán phaùp 1992, ñuùng ra laø tranh
caõi veà caâu ñaàu cuœa lôøi noùi ñaàu. Caùc ñaïi bieåu quoác hoäi khoâng ñoàng
yù neân vieát "Traœi qua boán ngaøn naêm lòch söœ" hay "Traœi qua maáy ngaøn
naêm lòch söû", hay "Traœi hôn boán ngaøn naêm lòch söœ". Keát quaœ laø ban
lòch söœ cuœa Trung öông Ñaœng Coäng Saœn Vieät Nam quyeát ñònh choïn
caâu : "Traœi hôn boán ngaøn naêm lòch söœ" vaø caùc ñaïi bieåu quoác hoäi ñaõ
vaâng lôøi. Hoï khoâng bao giôø laø ñaïi bieåu. Hoï chæ laø nhöõng ngöôøi ñöôïc
ñaœng chæ ñònh vaøo quoác hoäi.
Cuoäc tranh caõi naøy ñaùng chuù yù veà söï hôøi hôït cuœa hoï. Noù xoay
quanh moät con soá, maø ai cuõng bieát laø khoâng chính xaùc, veà chieàu daøi
cuœa lòch söœ chöù khoâng ñi vaøo noäi dung cuœa lòch söœ.
Lòch söœ dó nhieân laø raát quan troïng. Noù laø moät kho kinh
nghieäm vaø moät nguoàn suy tö. Noù cho pheùp moät daân toäc, hieåu theo
nghóa laø söï soáng lieân tuïc cuœa nhöõng ñôøi ngöôøi ngaén nguœi keá tieáp
nhau vaø gaén boù vôùi nhau trong moät soá phaän chung, nhìn laïi mình
vaø hieåu mình ñeå tieáp tuïc soáng vaø tieán leân.

Quan taâm tôùi lòch söœ ñaùnh daáu söï hình thaønh cuœa yù nieäm quoác
gia. Hieåu nhö theá thì tuy ñaát nöôùc Vieät Nam (hieåu theo nghóa ñen
laø ñaát vaø nöôùc) ñaõ coù töø haøng chuïc trieäu naêm vaø nhöõng con ngöôøi
Vieät Nam cuõng ñaõ coù töø haøng chuïc ngaøn naêm vaø ñaõ daàn daàn soáng
thaønh xaõ hoäi coù toå chöùc nhöng yù nieäm veà quoác gia Vieät Nam chæ
môùi xuaát hieän raát gaàn ñaây, vaøo cuoái theá kyœ thöù 13 khi Leâ Vaên Höu
soaïn ra boä Ñaïi Vieät Söœ Kyù. Ñieàu naøy töï noù cuõng ñaày yù nghóa. Nöôùc
Vieät ñaõ thaønh laäp xong roài, yù thöùc quoác gia cuœa ngöôøi Vieät Nam
môùi baét ñaàu xuaát hieän. Söï kieän naøy noùi leân ñaëc tính cuœa daân toäc
Vieät Nam : yù nieäm ñi raát sau thöïc tieãn, haønh ñoäng ñi tröôùc yù thöùc.
Nhöôïc ñieåm toå toâng truyeàn naøy vaãn coøn coù theå nhaän thaáy raát roõ reät
ngay trong thôøi ñaïi chuùng ta : cöù laøm maø khoâng caàn suy nghó veà tinh
thaàn vaø caùi trôœ thaønh cuœa vieäc mình ñang laøm. Chính vì theá maø
118 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chuùng ta luoân luoân thuï ñoäng ñeå cho thöïc teá xoâ ñaåy chöù khoâng chuœ
ñoäng vieäc toå chöùc töông lai cuœa mình.
Quan taâm veà lòch söœ, nghóa laø yù nieäm quoác gia, ñaõ tôùi chaäm
nhö vaäy laïi khoâng ñöôïc coi troïng. Söœ bò boœ rôi trong hôn hai theá kyœ,
maõi ñeán ñôøi Leâ Thaùnh Toâng, Ngoâ Só Lieân môùi soaïn laïi laàn thöù hai
boä Ñaïi Vieät Söœ Kyù. Ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø nhaø Traàn ñaõ khoâng
caœm thaáy caàn cheùp laïi chieán coâng hieån haùch phaù quaân Nguyeân cuœa
mình. Nhö theá phaœi hieåu raèng ngöôøi Vieät Nam khoâng quan taâm laém
veà ñaát nöôùc cuœa mình. Baœn Hòch Töôùng Só cuœa Traàn Höng Ñaïo chæ
thuùc duïc caùc töôùng chòu ôn vua phaœi chieán ñaáu cho vua chöù khoâng
noùi ñeán daân toäc vaø ñaát nöôùc. YÙ thöùc quoác gia chæ theå hieän moät caùch
maïnh meõ roõ reät trong baøi Bình Ngoâ Ñaïi Caùo cuœa Nguyeãn Traõi. Vì
theá neáu coi Bình Ngoâ Ñaïi Caùo laø tuyeân ngoân laäp quoác cuõng khoâng
phaœi laø quaù ñaùng. Luùc ñoù ñaõ laø theá kyœ thöù 15.
Muoán coù ích, nghóa laø muoán laøm moät nguoàn kinh nghieäm cho
pheùp ruùt ra nhöõng baøi hoïc chung cho daân toäc, lòch söœ phaœi chính xaùc
vaø ñaày ñuœ. Lòch söœ laø moät taøi lieäu ñeå laøm vieäc. Lòch söœ khoâng ñaày
ñuœ vaø khoâng chính xaùc coù nghóa laø chuùng ta laøm vieäc treân moät taøi
lieäu vöøa thieáu vöøa sai. Nhö theá laøm sao coù theå ruùt ra nhöõng keát luaän
ñuùng ñaén ? Nhöng lòch söœ cuœa ta raát sô saøi, laïi raát thieáu chính xaùc.
Caùc nhaø vieát söœ ñeàu laø nhöõng baày toâi aên côm vua, maëc aùo chuùa phaœi
vieát cho vöøa loøng chuœ chöù khoâng vieát theo söï thöïc. Böôùc vaøo thôøi
ñaïi môùi, chuùng ta laïi chæ coù nhöõng chính quyeàn thieån caän coi lòch
söœ laø duïng cuï tuyeân truyeàn cho cheá ñoä. Lòch söœ, keå caœ lòch söœ caän
ñaïi cuœa ta, khoâng nhöõng thieáu soùt maø coøn bò xuyeân taïc. Ñaõ theá, voâ
soá lyù luaän hoà ñoà laïi coøn ñöôïc tung ra vôùi muïc ñích giaœi thích lòch
söœ theo chieàu höôùng coù lôïi cho moät phe phaùi. Ngöôøi Vieät Nam, keå
caœ trí thöùc, voán ñaõ thieáu oùc pheâ bình, laïi coøn bò khuœng boá bôœi caœ moät
phong traøo khai thaùc lòch söœ.
Cuoái cuøng chuùng ta khoâng nhöõng khoâng bieát roõ lòch söœ cuœa
mình, maø coøn bò tieâm nhieãm nhöõng nhaän ñònh raát leäch laïc. Chuùng
ta laø moät daân toäc maát kyù öùc taäp theå. Ñieàu ñoù coù theå giaœi thích moät
phaàn taïi sao moät daân toäc khaù toát buïng, khaù saùng daï, khaù sieâng naêng,
coù moät ñòa lyù khaù thuaän lôïi laïi khoâng vöôn leân ñöôïc vaø vaãn quaèn
quaïi maõi trong ngheøo khoù vaø laïc haäu.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 119

Con chaùu tieân roàng

Ngöôøi Trung Hoa töï coi laø con Trôøi, ngöôøi Nhaät töï coi laø con
chaùu cuœa Maët Trôøi, ngöôøi Vieät Nam ta töï coi mình laø con chaùu Tieân
Roàng. Daân toäc naøo cuõng coù töï aùi rieâng vaø ñeàu muoán töï gaùn cho
mình moät doøng doõi cao quí. Nhöõng huyeàn söœ ñoù coù theå coi laø yù thöùc
coäng ñoàng ñaàu tieân. Moãi daân toäc caàn coù moät nieàm töï haøo naøo ñoù
ñeå töï duy trì. Baøi hoïc ñaàu tieân maø ta coù theå ruùt ra töø huyeàn söœ ñoù
laø muoán tröôøng toàn vaø tieán leân ta luoân luoân caàn coù theâm nhöõng lyù
do môùi ñeå töï haøo. Töø ñoù ta coù theå töï ñaët cho mình caâu hoœi : Hieän
nay ta coù lyù do naøo ñeå töï haøo khoâng ? Neáu coù laø ta ñang tieáp tuïc
cuœng coá daân toäc, neáu khoâng laø ta ñang laøm hao moøn voán cuõ.
Nieàm töï haøo con chaùu tieân roàng, hieåu theo nghóa moät huyeàn
thoaïi thoáng hôïp gaén boù chuùng ta vôùi nhau, coù caùi lôïi laø laøm ta haõnh
dieän muoán tieáp tuïc laøm ngöôøi Vieät, nhöng buø laïi noù coù theå cho
chuùng ta caùi caœm töôœng raèng chuùng ta laø moät gioáng noøi thuaàn nhaát
vaø laøm ta queân maát thöïc söï ta laø ai, vaø ñoù môùi laø ñieàu quan troïng.
Cöù theo huyeàn söœ thì toå nöôùc ta laø Suøng Laõm, töùc Laïc Long
Quaân, con chaùu cuœa vua Thaàn Noâng beân Taøu. Nöôùc goác cuœa chuùng
ta laø Xích Quyœ bao goàm caœ moät vuøng ñaát roäng lôùn cuœa Trung Quoác,
töø phía Nam soâng Döông Töœ vaø moät phaàn nhoœ hôn nhieàu laø mieàn
Baéc nöôùc ta baây giôø. Söï tích keå tieáp laø Suøng Laõm laáy baø AÂu Cô ñeœ
ra moät traêm con, sau ñoù hai ngöôøi chia tay nhau, moãi ngöôøi giöõ naêm
möôi con. AÂu Cô ôœ laïi nuùi, coøn Suøng Laõm ñem naêm möôi con xuoáng
vuøng beå Nam Haœi. Sau ñoù Suøng Laõm phong cho ngöôøi con tröôœng
leân laøm vua nöôùc Vaên Lang, töùc laø mieàn Baéc nöôùc ta. Nöôùc Vaên
Lang sau naøy ñöôïc môœ roäng thaønh nöôùc Vieät Nam ngaøy nay.
Nhö vaäy, cuõng phaœi töông ñoái hoùa doøng doõi con roàng chaùu
tieân cuœa chuùng ta. Thöïc ra nhö vaäy, theo huyeàn söœ cuœa chính chuùng
ta, thì ngöôøi Hoa Nam môùi laø con roàng chaùu tieân, coøn chuùng ta chæ
laø moät heä phaùi cuœa con roàng chaùu tieân ñöôïc lai gioáng vôùi ngöôøi ñòa
phöông. Chuùng ta ít con roàng chaùu tieân hôn ngöôøi Trung Hoa ôœ phía
Nam soâng Döông Töœ. Vaø chuùng ta lai con roàng chaùu tieân chaéc
khoâng nhieàu, bôœi vì giöõa Hoa Nam vaø nöôùc ta nuùi non hieåm trôœ,
120 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ngöôøi ñi daàn xuoáng mieàn Nam khoâng coù bao nhieâu. Chính vì theá
maø duø bò hôn moät ngaøn naêm Baéc thuoäc, chòu hoaøn toaøn aœnh höôœng
cuœa vaên hoùa Trung Hoa maø chuùng ta tieáp thu moät caùch noàng nhieät
vaø say meâ, chuùng ta vaãn coù tieáng noùi rieâng, neáp soáng rieâng. Nhö
Nguyeãn Traõi noùi : "Laõnh thoå coù nuùi ngaên chia, phong tuïc Baéc Nam
khaùc nhau". Coù nhaø daân toäc hoïc coøn quaœ quyeát ngöôøi Vieät Nam
thuoäc chuœng toäc Maõ Lai - AÁn Ñoä. Nhö theá ñuœ bieát caùi thaønh toá con
roàng chaùu tieân trong huyeát thoáng cuœa chuùng ta khoâng coù bao nhieâu.
Nhöng caùi huyeàn söœ con roàng chaùu tieân khoâng phaœi laø khoâng
coù cô sôœ thuaàn lyù. Noù noùi leân moät neùt ñaäm trong quaù trình hình
thaønh cuœa nöôùc ta, ñoù laø cuoäc Nam Tieán ñaõ khai sinh ra nöôùc ta vaø
vaãn coøn tieáp tuïc cho tôùi cuoái theá kyœ 18. Ñaát nöôùc Vieät Nam ñöôïc
thaønh laäp ban ñaàu do haäu quaœ cuœa cuoäc Nam Tieán cuœa ngöôøi Trung
Hoa vaø sau ñoù cuœa chính ngöôøi Vieät. Nöôùc Trung Hoa hình thaønh
taïi vuøng ñaát giöõa soâng Hoaøng Haø vaø soâng Döông Töœ, roài vì ngöôøi
caøng ngaøy caøng ñoâng, moät phong traøo di daân tìm ñaát môùi veà phöông
Nam ñaõ xuaát hieän. Chuyeän Laïc Long Quaân ñem naêm möôi con
xuoáng vuøng beå Nam Haœi coù theå coi laø moät ñôït di daân, töông töï nhö
Nguyeãn Hoaøng ñem daân vaøo mieàn Trung sau naøy.
Cuoäc Nam Tieán cuœa ngöôøi Trung Hoa ñeán Quaœng Ñoâng,
Quaœng Taây thì khöïng laïi vì gaëp böùc töôøng nuùi daày gaàn 100 caây soá.
Chæ coù moät soá ít ngöôøi vöôït ñöôïc nuùi, hôïp vôùi thoå daân maø taïo ra
nöôùc Vaên Lang.
Ngöôøi Vieät Nam ta coù leõ vì chæ coi huyeàn söœ nhö chuyeän
hoang ñöôøng hoaøn toaøn neân ít suy nghó veà quaù trình laäp quoác cuœa
mình. Khoâng thieáu gì trí thöùc laãn loän caùc gioáng Vieät ôœ mieàn Nam
Trung Hoa, soáng trong nhieàu nöôùc nhoœ goïi laø Baùch Vieät, vôùi ngöôøi
Vieät Nam. Trieát gia Kim Ñònh coi ngöôøi Vieät Nam laø ngöôøi Baùch
Vieät, oâng cho Nho Giaùo laø moät phaùt minh cuœa ngöôøi Vieät chöù
khoâng phaœi cuœa ngöôøi Taøu. Trong thaäp nieân 1960, caùc trí thöùc vaø
sinh vieân Vieät Nam môœ moät loaït lôùp hoïc daïy mieãn phí cho caùc hoïc
sinh trung hoïc ngheøo taïi Saøi Goøn. Coá gaéng ñaùng ca tuïng naøy ñöôïc
bieát döôùi danh hieäu Trung Taâm Baùch Vieät. Nhöng neáu ngöôøi Baùch
Vieät khoâng phaœi ngöôøi Trung Hoa thì ai laø ngöôøi Trung Hoa ?
Chuùng ta cuõng coù mang huyeát thoáng Baùch Vieät trong ngöôøi, nhöng
Con chaùu tieân roàng 121

yeáu toá ñoù chæ laø moät phaàn nhoœ thoâi. AŒnh höôœng vaên hoùa vaø tö töôœng
cuœa Trung Hoa leân nöôùc ta quan troïng gaáp boäi yeáu toá huyeát thoáng.
Nöôùc Vaên Lang ñöôïc thaønh laäp do pha troän cuœa moät soá nhoœ
ngöôøi Hoa Nam vôùi moät soá ñoâng ngöôøi baœn xöù, vaø caœ nhöõng saéc daân
töø quaàn ñaœo Nam Döông. Chuùng ta coù theå quaœ quyeát laø veà nhaân
chuœng yeáu toá ñòa phöông ñaõ maïnh hôn bôœi vì sau caœ ngaøn naêm döôùi
söï thoáng trò cuœa ngöôøi phöông Baéc trong ñoù chöõ Nho vöøa ñöôïc ñoäc
quyeàn vöøa ñöôïc toân vinh, ngöôøi Vieät vaãn giöõ ñöôïc vaø khoâng nhöõng
theá coøn phaùt trieån ñöôïc vaø caœi thieän ñöôïc ngoân ngöõ rieâng cuœa mình.
Sau naøy, nhaát laø töø theá kyœ 15 trôœ ñi, khi nöôùc Vaên Lang daàn daàn môœ
roäng veà phía Nam, chuùng ta ñaõ tieáp nhaän nhieàu yeáu toá huyeát thoáng
khaùc, keå caœ moät ñôït di daân môùi baèng ñöôøng bieån cuœa ngöôøi Trung
Hoa vaøo thaúng mieàn Nam Vieät Nam.
Nöôùc Vieät Nam ta vì vaäy laø moät quoác gia bieán ñoåi khoâng
ngöøng do nhöõng ñoùng goùp ñaát ñai vaø chuœng toäc môùi. Söï thay ñoåi
khoâng ngöøng ñoù, theå hieän ngay trong quoác hieäu cuœa ta : Vaên Lang,
AÂu Laïc, Nam Vieät, Giao Chæ, An Nam, Töôïng Quaän, Giao Chaâu,
Vaïn Xuaân, Ñaïi Coà Vieät, Ñaïi Vieät, Ñaïi Ngu, Vieät Nam, Ñaïi Nam.
Söï thay ñoåi ñoù khieán chuùng ta nhieàu khi laãn loän teân nöôùc mình.
Saùch "Nam Haœi Dò Nhaân Lieät Truyeän" roõ raøng coi Nam Haœi laø teân
nöôùc ta, maëc daàu ñoù chæ laø teân cuœa tænh Quaœng Ñoâng beân Trung
Quoác vaøo thôøi Baéc thuoäc.
Ngay caœ teân Vieät Nam ngaøy nay thöïc ra cuõng raát môùi. Vua
Gia Long sau khi thoáng nhaát ñaát nöôùc muoán ñaët quoác hieäu laø Nam
Vieät nhöng vì nhaø Thanh khoâng cho, sôï laãn loän vôùi nöôùc Nam Vieät
cuœa Trieäu Ñaø goàm caœ Quaœng Ñoâng vaø Quaœng Taây, neân ñaõ choïn
quoác hieäu laø Vieät Nam. Nhöng sau ñoù 18 naêm, khi vua Gia Long
cheát, vua Minh Maïng laïi boœ teân Vieät Nam vaø ñoåi thaønh Ñaïi Nam.
Khi ngöôøi Phaùp ñoâ hoä nöôùc ta, hai tieáng Vieät Nam cuõng khoâng xuaát
hieän trôœ laïi, nöôùc ta bò chia laøm Cochinchine, Annam, Tonkin.
Ñaœng coäng saœn luùc môùi thaønh laäp cuõng khoâng duøng chöõ Vieät Nam,
hoï töï goïi laø Ñoâng Döông Coäng Saœn Ñaœng, An Nam Coäng Saœn
Ñaœng. Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng laø chính ñaœng ñaàu tieân söœ duïng
trôœ laïi hai tieáng Vieät Nam. Hai tieáng Vieät Nam ñaõ trôœ thaønh thieâng
lieâng khi 13 lieät só Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng leân ñoaïn ñaàu ñaøi taïi
122 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Yeân Baùi ngaøy 17-6-1930 hoâ to : "Vieät Nam muoân naêm !". Ngaøy 2-
9-1945, Hoà Chí Minh tuyeân boá thaønh laäp nöôùc Vieät Nam Daân Chuœ
Coäng Hoøa, roài ba naêm sau Baœo Ñaïi cho ra ñôøi Quoác Gia Vieät Nam.
Nhö theá teân Vieät Nam ñaõ trôœ thaønh linh thieâng töø 1930 vaø môùi trôœ
thaønh chính thöùc töø 1945 trôœ ñi.
Chuùng ta khoâng yù thöùc ñöôïc söï naêng ñoäng trong quaù trình laäp
quoác cuœa mình neân ñaõ coá baét chöôùc nôi ngöôøi Taøu moät quan nieäm
quoác gia cöùng nhaéc. Ñaát nöôùc Vieät Nam ñöôïc coi nhö laø ñaát cuœa
moät saéc toäc, saéc toäc Kinh. Vaên hoùa cuœa ta laø vaên hoùa cuœa ngöôøi
Kinh. Ñaïo ñöùc cuœa ta laø ñaïo ñöùc cuœa ngöôøi Kinh, phaùp luaät cuœa ta
laø phaùp luaät cuœa ngöôøi Kinh. Lòch söœ cuœa ta cuõng chæ laø lòch söœ cuœa
ngöôøi Kinh. Taát caœ ñeàu laø cuœa ngöôøi Kinh, caùc saéc toäc khaùc hoaøn
toaøn bò boœ qua.
Trong khi khaùi nieäm "ngöôøi Kinh" töï noù cuõng raát mô hoà. Noù
cuõng chæ laø moät söï hoøa troän cuœa nhieàu chuœng toäc. Noù chæ laø taäp theå
cuœa nhöõng ngöôøi chòu aœnh höôœng vaên hoùa cuœa Trung Hoa maø thoâi,
trong khi aœnh höôœng cuœa vaên hoùa Trung Hoa caøng ngaøy caøng yeáu
ñi tröôùc aœnh höôœng cuœa vaên hoùa phöông Taây.
Taïi sao, nhöõng Phaïm Huøng, Cheá Boàng Nga laïi khoâng ñöôïc
coi laø caùc vò vua cuœa Vieät Nam ?
Toâi khoâng phaœi laø moät nhaø söœ hoïc vaø cuõng khoâng phaœi laø moät
nhaø daân toäc hoïc neân hoaøn toaøn khoâng daùm coù tham voïng ñöa ra moät
luaän thuyeát môùi veà nguoàn goác vaø söï hình thaønh cuœa nöôùc ta. Toâi
chæ muoán nhaán maïnh veà hai ñaëc ñieåm quan troïng nhaát cuœa daân toäc
Vieät Nam.
Ñaëc ñieåm thöù nhaát laø chuùng ta khoâng phaœi laø moät quoác gia
thuaàn nhaát, maø laø moät quoác gia ña nguyeân veà baœn chaát. Vì theá
chuùng ta caàn moät yù thöùc quoác gia rieâng : Quoác gia Vieät Nam khoâng
theå ñöôïc ñònh nghóa nhö moät chuœng toäc maø caàn ñöôïc quan nieäm nhö
laø söï chaáp nhaän chia seœ moät töông lai chung.
Ñaëc ñieåm thöù hai laø duø coù lòch söœ töông ñoái daøi, chuùng ta treân
thöïc teá laø moät quoác gia raát môùi. Caœ moät nöœa laõnh thoå, vaø moät phaàn
ñaùng keå daân chuùng, chæ môùi hoäi nhaäp töø boán theá kyœ nay, nhieàu vuøng
chæ töø moät theá kyœ nay. Cho neân chuùng ta khoâng theå thuœ cöïu, traùi laïi
phaœi naêng ñoäng, lieân tuïc thích nghi vaø ñoåi môùi bôœi vì söï nghieäp môœ
nöôùc vaãn chöa theå coi laø ñaõ xong haún.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 123

Môœ maét vaø nhoœ leä

Toâi môœ maét vaø nghe mình nhoœ leä

Nhöõng traän giaëc keùo daøi qua nhieàu naêm
Nhaân loaïi ñau buoàn keå leå
Thaønh phoá bò chieám tieâu ñieàu
Laøng maïc haét hiu trong côn ñieân cuoàng löœa ñaïn
Em laø ngöôøi haäu chieán hoàn haét huœi bô vô ngoaøi phoá
Thöông baèng höõu boãng bieán thaønh keœ toäi tuø.
(Mai Trung Tónh, "40 baøi thô")

Khoâng hieåu do caœm höùng naøo maø Mai Trung Tónh laøm ra
nhöõng vaàn thô tieân tri nhö theá. Mai Trung Tónh teân thaät laø Nguyeãn
Thieäu Huøng, anh ruoät cuœa Nguyeãn Thieän Töôøng, baïn thaân cuœa toâi.
Toâi hay lui tôùi gia ñình Töôøng, nhaát laø nhöõng saùng chuœ nhaät. Luùc
ñoù ba cuœa Huøng vaø Töôøng maát coù leõ ñaõ laâu laém roài, meï Töôøng hay
cho chuùng toâi tieàn ñeå ñi aên phôœ vôùi nhau. Khoâng bieát baø cuï buoân
baùn gì nhöng gia ñình töông ñoái khaù giaœ, baø cuï coi toâi gaàn nhö moät
ñöùa con cuœa gia ñình. Töôøng hoïc ñeä nhò vôùi toâi ôœ lôùp Bình Daân Giaùo
Duïc. Thöïc ra Töôøng coù ñuœ ñieàu kieän ñeå ñi hoïc bình thöôøng nhö
nhöõng ngöôøi khaùc nhöng cuõng ghi teân hoïc Bình Daân Giaùo Duïc buoåi
toái ñeå hoïc vôùi toâi cho coù baïn. Luùc ñoù, naêm 1960, Huøng ñaõ ñaäu xong
tuù taøi, ñang hoïc Ñaïi Hoïc Vaên Khoa, ngoaøi ra coøn ñi daïy Vieät vaên
ôœ caáp trung hoïc ñeå kieám theâm lôïi töùc cho gia ñình. Huøng thích
Sartre, Gide vaø Camus, tuaàn naøo cuõng boœ tieàn ra mua Paris Match
vì thích nhöõng baøi bình luaän chính trò cuœa Raymond Cartier.
Khi vieát caâu : "Em laø ngöôøi haäu chieán hoàn haét huœi bô vô ngoaøi
phoá thöông baèng höõu boãng bieán thaønh keœ toäi tuø", Huøng khoâng ngôø
caâu ñoù laïi öùng nghieäm cho mình tôùi hai laàn trong khoaœng 15 naêm.
Taäp thô "40 baøi thô" cuœa Huøng laøm chung vôùi Leâ Ñöùc Vöôïng (töùc
Vöông Ñöùc Leä) ñöôïc giaœi thöôœng Vaên Hoïc Toaøn Quoác naêm 1960.
Moãi ngöôøi hai möôi baøi. Nhöõng caâu thô treân laáy töø baøi "Lòch söœ"
cuœa Huøng. Toâi coøn nhôù, ngay ngaøy cuoán saùch in xong, Huøng aân caàn
taëng toâi moät baœn. Toâi thích baøi "Lòch söœ" vaø nhôù cho tôùi baây giôø.
124 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Tuy laø giaùo sö, nhöng nhö moïi ngöôøi trong löùa tuoåi, nhö caùc
anh em toâi, Huøng cuõng thuoäc dieän "só quan bieät phaùi". Ai cuõng bieát
"só quan bieät phaùi" chæ laø moät cuïm töø roãng nghóa, coù muïc ñích ñeå
chính quyeàn Vieät Nam Coäng Hoøa coù theå goïi nhaäp nguõ trôœ laïi moät
soá ngöôøi baát cöù luùc naøo. Nhöng treân thöïc teá ñoù laø nhöõng ngöôøi
khoâng coù, hay khoâng coøn, lieân heä gì tôùi quaân ñoäi. Baèng côù laø ngay
tröôùc luùc saép suïp ñoå, chính quyeàn Saøi Goøn cuõng khoâng goïi hoï nhaäp
nguõ. Tuy vaäy caùi nhaõn "só quan bieät phaùi" ñaõ khieán Huøng bò baét ñi
caœi taïo gaàn baœy naêm. Toâi gaëp laïi Huøng muøa thu naêm 1982 khi Huøng
môùi ñi caœi taïo veà vaø toâi cuõng saép ñi Phaùp. Baüng ñi taùm naêm, toâi
khoâng lieân laïc vôùi Huøng, roài khoâng ngôø laïi ñöôïc tin Huøng trong moät
tröôøng hôïp khaùc.
Phaœi noùi laø raát khoâng ngôø. Sau khi ñi caœi taïo veà, toâi gaëp moät
soá trí thöùc treœ coù öu tö vôùi ñaát nöôùc vaø chuùng toâi giao du vôùi nhau
thaønh moät nhoùm chia seœ laäp tröôøng daân chuœ. Gaëp Huøng, toâi khoâng
ruœ Huøng gia nhaäp vì luùc ñoù Huøng môùi ñi tuø veà coøn ñang yeáu meät
vaø toâi cuõng saép ñi Phaùp, vaœ laïi toâi bieát Huøng khoâng thích chính trò.
Ñoaøn Vieát Hoaït ôœ tuø ra naêm 1988 thì ít laâu sau ñoù baét lieân laïc ñöôïc
vôùi chuùng toâi. Toâi bieát Hoaït coù thaønh laäp moät nhoùm baïn döï ñònh
cho löu haønh taäp taøi lieäu "Dieãn Ñaøn Töï Do" nhöng khoâng bieát raèng
Huøng cuõng coù trong ñoù. Chæ sau khi nghe tin Hoaït vaø nhoùm Dieãn
Ñaøn Töï Do, trong ñoù coù Huøng, bò baét toâi môùi bieát vaø ngaïc nhieân.
Huøng bò keát aùn naêm naêm, sau ñoù khaùng aùn vaø ñöôïc giaœm xuoáng boán
naêm.

Caùi nhìn lòch söœ cuœa nhaø thô raát chính xaùc. Lòch söœ nöôùc ta
laø moät lòch söœ ñau thöông. Ñoù laø moät chuoãi ngoaïi thuoäc vaø chieán
tranh.
Cöù coi nhö nöôùc chuùng ta thöïc söï thaønh laäp vôùi nhaø Hoàng
Baøng vôùi 18 ñôøi vua. Cöù tính trung bình moãi vò chöøng möôøi laêm
naêm thì nhaø Hoàng Baøng keùo daøi ñöôïc non ba traêm naêm thì bò nhaø
Thuïc cöôùp ngoâi naêm 258 tröôùc coâng nguyeân. Nhö theá thì coù nghóa
laø chuùng ta coù khoaœng hai ngaøn naêm traêm naêm lòch söœ. Theá nhöng
coå söœ cuœa ta laïi cheùp raèng Kinh Döông Vöông, oâng noäi cuœa vua
Huøng Vöông thöù nhaát laøm vua nöôùc Xích Quyœ töø naêm 2879 tröôùc
Môû maét vaø nhoû leä 125

taây lòch, nhö theá laø ta coù tôùi gaàn naêm ngaøn naêm lòch söœ. Nhö vaäy
coù moät khoaœng troáng treân hai ngaøn naêm. Khoaœng thôøi gian aáy laø
khoaœng thôøi gian caàn thieát ñeå moät soá ngöôøi töø Hoa Nam vöôït vaùch
nuùi daày daëc treân moät traêm caây soá. Giaœ thuyeát hôïp lyù nhaát laø vaøo
khoaœng theá kyœ thöù 5 tröôùc coâng nguyeân moät soá ngöôøi ñaõ qua ñöôïc
vaùch nuùi vaø ñeán ñöôïc giaùp vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng ñeå cuøng vôùi
ngöôøi thoå daân laäp ra nöôùc Vaên Lang. Huyeàn söœ con roàng chaùu tieân
coù leõ ñaõ xuaát phaùt töø moät lyù do raát thöïc tieãn. Muoán khuaát phuïc
nhöõng con ngöôøi thoâ sô, khoâng gì baèng döïa vaøo pheùp thaàn tieân, vaø
nhöõng ngöôøi ít oœi töø mieàn Baéc xuoáng ñaõ töï taïo cho mình moät nguoàn
goác thaàn tieân ñeå thu phuïc ngöôøi baœn xöù.
Trong khoaœng naêm traêm naêm ñaàu, ñaát nöôùc Vaên Lang chaéc
laø coù raát ít ngöôøi. Baèng chöùng laø nhaø Thuïc, doøng hoï ñaõ dieät hoï Hoàng
Baøng, khoâng heà coù moät daáu veát naøo trong lòch söœ Trung Hoa caœ, ñoù
chæ laø moät gia ñình naøo ñoù ñaõ töø Hoa Nam sang Baéc Vieät vaø qui tuï
ñöôïc moät soá gia nhaân laäp thaønh moät giang sôn rieâng. Vaäy maø nhaø
Thuïc ñaõ dieät ñöôïc hoï Hoàng Baøng thì ñuœ bieát taàm voùc cuœa Vaên Lang
luùc ñoù khoâng hôn moät boä laïc laø bao.
Duø nhoœ beù nhö vaäy, maø trong naêm traêm naêm ñaàu tröôùc coâng
nguyeân, daân ta ñaõ phaœi chòu ba cuoäc chieán tranh : nhaø Thuïc dieät
Hoàng Baøng, roài nhaø Trieäu dieät nhaø Thuïc, roài nhaø Trieäu bò nhaø Haùn
beân Trung Hoa tieâu dieät vaø nöôùc ta bò saùt nhaäp vaøo Trung Quoác.
Keá tieáp laø hôn moät ngaøn naêm Baéc thuoäc. Trong khoaœng thôøi
gian naøy cuõng ñaõ coù voâ soá binh bieán ñaãm maùu. Hai Baø Tröng khôœi
nghóa, laøm chuœ ñaát nöôùc vaø caàm cöï ñöôïc ba naêm, roài cuoäc khôœi
nghóa cuœa Trieäu Thò Chinh vaø Trieäu Quoác Ñaït. Roài voâ soá nhöõng
loaïn laïc ñao binh khaùc, coù khi do chính caùc quan cai trò muoán xöng
huøng xöng baù ñaùnh gieát laãn nhau, coù khi do nhaân daân noåi daäy choáng
aùp böùc. Coù laàn döôùi thôøi Tam Quoác beân Trung Hoa, luùc nöôùc ta
ñang döôùi söï ñoâ hoä cuœa nhaø Ngoâ, daân Giao Chaâu noåi leân gieát ñöôïc
quan thaùi thuù roài ñi thaàn phuïc nhaø Nguïy ôœ maõi taän phöông Baéc, ñeå
roài laïi bò Ñoâng Ngoâ ñaùnh deïp. Trong thôøi gian naêm traêm naêm cuœa
thôøi Baéc thuoäc laàn thöù hai, töø naêm 43 ñeán naêm 554, nöôùc ta luùc naøo
cuõng coù binh bieán, vaø binh bieán thöôøng thöôøng do caùc quan cai trò
Trung Hoa thaáy Giao Chaâu coù nuùi ngaên caùch vôùi Trung Hoa muoán
126 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

thaønh laäp moät quoác gia ñoäc laäp. Cuoái cuøng Lyù Boân, moät ngöôøi goác
Trung Hoa, laøm chuœ ñöôïc ñaát nöôùc, laäp ra nhaø Tieàn Lyù, keùo daøi
ñöôïc saùu möôi naêm. Nhìn vaøo giai ñoaïn naøy, ta coù theå ruùt ra hai keát
luaän : Moät laø yù thöùc veà mình nhö moät xaõ hoäi rieâng bieät vôùi phöông
Baéc cuœa ta ñaõ do chính nhöõng quan ñoâ hoä ngöôøi Trung Hoa ñem
ñeán. Hai laø nöôùc ta ñaõ ñöôïc thai ngheùn trong binh löœa vaø ñoù cuõng
laø moät ñieàu khoâng may.
Trong saùu möôi naêm ngaén nguœi cuœa nhaø Tieàn Lyù, nöôùc ta ñaõ
phaœi ñöông ñaàu vôùi cuoäc taùi chieám cuœa Trung Hoa, roài cuoäc noäi
chieán giöõa Trieäu Quang Phuïc vaø Lyù Phaät Töœ, cuoái cuøng laïi rôi vaøo
Baéc thuoäc moät laàn nöõa.
Trong thôøi kyø Baéc thuoäc laàn thöù ba naøy chieán tranh laïi coøn
trieàn mieân vaø döõ doäi hôn nöõa. Chieán tranh vôùi Laâm AÁp (Chieâm
Thaønh), cuoäc noåi daäy cuœa Mai Thuùc Loan, cuœa Phuøng Höng, roài laïi
ñaùnh Chieâm Thaønh, roài chieán tranh vôùi nöôùc Nam Chieáu (ôœ khu
vöïc Vaân Nam, Trung Quoác baây giôø), vaø dó nhieân, yeáu toá thöôøng
tröïc vaãn laø nhöõng cuoäc tranh giaønh giöõa caùc quan ñoâ hoä.
Trong thôøi gian aáy xaõ hoäi Vieät Nam vaãn tieáp tuïc hình thaønh,
ngöôøi moãi ngaøy moät ñoâng, trí tueä moãi ngaøy moät môœ mang, yù thöùc
coäng ñoàng caøng ngaøy caøng roõ reät, keàm keïp cuœa aùch thoáng trò caøng
ngaøy caøng baát löïc. Ñeán ñaàu theá kyœ thöù 10, naêm 906, moät hieän töôïng
laï luøng xaœy ra, heä thoáng ñoâ hoä cuœa ngöôøi Trung Hoa töï noù suïp ñoå
vaø daân Giao Chaâu toân Khuùc Thöøa Duï leân laøm chuœ. Ñaát nöôùc Vieät
Nam coi nhö ñaõ thöïc söï hình thaønh. Ngöôøi Trung Hoa ñònh taùi laäp
neàn thoáng trò nhöng khoâng ñöôïc nöõa, Ngoâ Quyeàn ñaùnh tan quaân
Nam Haùn roài xöng vöông, daãn ñaát nöôùc vaøo giai ñoaïn ñoäc laäp chính
thöùc.
Moät ngaøn naêm Baéc thuoäc thöôøng ñöôïc coi nhö moät giai ñoaïn
ñen toái cuœa nöôùc ta, nhöng ñoù cuõng laø giai ñoaïn ñaát nöôùc ta thai
ngheùn vaø hình thaønh nhö moät ñaát nöôùc theo khuoân maãu chính trò
Trung Hoa. Quaù trình hình thaønh cuœa nöôùc ta laø moät chuoãi daøi chinh
chieán. Ñöùa treœ Vieät Nam vì theá ñaõ ra ñôøi vôùi moät cô theå yeáu.
Nhöng ñöôïc ñoäc laäp roài, loaïn laïc, chieán tranh khoâng giaœm
maø coøn taêng. Nhaø Ngoâ trò nöôùc chaúng ñöôïc bao laâu thì rôi vaøo loaïn
möôøi hai söù quaân, Ñinh Boä Lónh thoáng nhaát ñaát nöôùc vaø thi haønh
Môû maét vaø nhoû leä 127

moät chính saùch trò nöôùc cöïc kyø taøn baïo, keùo daøi möôøi boán naêm. Leâ
Hoaøn soaùn ngoâi nhaø Ñinh laäp ra nhaø Tieàn Leâ trò vì ba möôi naêm.
Trong voøng ba möôi naêm ñoù daân ta ñaõ phaœi chòu ñöïng moät cuoäc
chieán tranh vôùi nhaø Toáng, moät cuoäc chieán tranh vôùi Chieâm Thaønh
vaø nhieàu cuoäc chieán tranh bình ñònh khaùc. Nhaø Tieàn Leâ chaám döùt
vôùi trieàu Leâ Long Ñónh keùo daøi naêm naêm, töø 1005 ñeán 1009. Leâ
Long Ñónh tuy chæ laøm vua trong moät thôøi gian ngaén nguœi nhöng ñaõ
ñeå teân laïi trong lòch söœ nhö laø baïo chuùa kinh khuœng nhaát cuœa nöôùc
ta. Söï thöïc hay chæ laø moät bòa ñaët cuœa nhaø Lyù ñeå baøo chöõa cho vieäc
cöôùp ngoâi nhaø Tieàn Leâ ? Theá kyœ ñaàu cuœa ñoäc laäp, ñoái vôùi daân ta,
coøn ñau thöông hôn caœ thôøi Baéc thuoäc.
Trieàu Lyù vaãn ñöôïc coi laø moät thôøi thònh trò cuœa nöôùc ta vì ñaõ
laäp ra trieàu chính, kyœ cöông, vaên hoùa, thi cöœ nhö moät quoác gia thöïc
söï. Ñieàu ñoù ñuùng, nhöng neáu nhìn kyõ hôn moät chuùt thì trong hôn hai
theá kyœ döôùi thôøi Lyù daân ta cuõng khoâng sung söôùng laø bao. Chieán
tranh cuõng raát thöôøng xuyeân : ñaùnh deïp Nuøng Trí Cao, ñaùnh deïp
caùc tuø tröôœng khoâng thaàn phuïc, ñaùnh Chieâm Thaønh, Ai Lao, roài laïi
ñaùnh Chieâm Thaønh, roài ñem quaân ñaùnh Toáng, roài khaùng cöï vôùi
quaân xaâm laêng Toáng vaø maát Cao Baèng, Laïng Sôn, roài laïi ñaùnh
Chieâm Thaønh, roài giaëc Thaân Lôïi, giaëc Phaïm Du, cuoäc noåi loaïn cuœa
ñaùm töôùng Phaïm Bình Di - Quaùch Boác laøm nhaø vua phaœi boœ caœ kinh
ñoâ maø chaïy, caàu cöùu hoï Traàn roài maát ngoâi veà tay nhaø Traàn.
Coâng lao lôùn nhaát cuœa nhaø Traàn laø ñaõ phaù ñöôïc quaân Moâng
Coå trong ba cuoäc chieán tranh khoác lieät baäc nhaát trong lòch söœ nöôùc
ta. Nhöng cuõng khoâng phaœi chæ coù theá. Anh em nhaø Traàn coù luùc coøn
ñaùnh laãn nhau, giaëc giaõ ôœ trong nöôùc cuõng khoâng ít : giaëc Möôøng,
giaëc Ñoan Thöôïng, giaëc Nguyeãn Noïn, giaëc Phaïm Sö OÅn, Döông
Nhaät Leä, roài nhöõng cuoäc chieán tranh lieân mieân vôùi Chieâm Thaønh,
trong ñoù quaân Traàn baïi nhieàu hôn thaéng, kinh ñoâ Thaêng Long bò taøn
phaù nhieàu laàn. Roài ñaùnh nhau vôùi Ai Lao. Ngaøy nay nhieàu ngöôøi
vaãn coi nhaø Traàn laø moät thôøi thònh trò, gaàn nhö nhaø Lyù, vì nhaø Traàn
ñaõ coù coâng ñaùnh ñöôïc quaân Nguyeân, nhöng xeùt ra coù leõ chöa ñôøi
naøo daân ta khoå baèng döôùi thôøi nhaø Traàn.
Nhaø Traàn maát, nhaø Hoà leân, quaân Minh sang ñaùnh chieám
nöôùc ta. Laäp töùc Giaœn Ñònh Ñeá, Truøng Quang Ñeá noåi leân roài bò deïp.
128 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Keá tieáp laø cuoäc khaùng chieán möôøi naêm cuœa Leâ Lôïi. Giaønh ñöôïc ñoäc
laäp roài, nhaø Haäu Leâ cuõng phaœi ñöông ñaàu vôùi voâ soá cuoäc noåi daäy,
nhaát laø cuoäc noåi daäy cuœa Traàn Cao, kinh thaønh bò taøn phaù maáy laàn.
Nhaø Leâ maát, moät cuoäc noäi chieán phuø Leâ dieät Maïc buøng leân, keá tieáp
laø Trònh Nguyeãn phaân tranh, roài cuoäc noåi daäy cuœa anh em Taây Sôn,
cuoäc chieán tranh vôùi quaân Thanh vaø quaân Xieâm, cuoäc noäi chieán
giöõa Taây Sôn vaø dö ñaœng phuø Leâ, cuoäc noäi chieán khoác lieät giöõa Taây
Sôn vaø Nguyeãn AÙnh.
Nhaø Nguyeãn thoáng nhaát ñöôïc ñaát nöôùc, laøm vua ñöôïc taùm
möôi naêm thì maát nöôùc vaøo tay ngöôøi Phaùp, sau khi ñaõ phaœi ñaùnh
deïp chaät vaät nhieàu cuoäc noåi daäy khaùc, nhaát laø cuoäc ly khai cuœa Leâ
Vaên Duyeät ñöôïc Leâ Vaên Khoâi tieáp noái. Sau theá chieán II, chuùng ta
chieán tranh khoác lieät cho tôùi naêm 1975.
Trong suoát doøng lòch söœ cuœa ta, daân ta ñöôïc bao nhieâu naêm
hoøa bình ? Coù leõ chæ ñöôïc khoaœng moät traêm naêm möôi naêm yeân oån
döôùi thôøi Lyù, gaàn moät theá kyœ ñöôùi thôøi Traàn, taùm möôi naêm döôùi
thôøi Haäu Leâ, xaáp xæ baœy möôi naêm (1672-1739) taïi mieàn Baéc trong
thôøi Trònh-Nguyeãn phaân tranh (döôùi thôøi caùc chuùa Trònh Taïc, Trònh
Caùn, Trònh Cöông). Vaø saùu möôi naêm döôùi thôøi Phaùp thuoäc, nhöng
laïi laø hoøa bình trong ngoaïi thuoäc. Xeùt ra, trong hai ngaøn naêm traêm
naêm lòch söœ cuœa ta, chuùng ta chæ coù ñöôïc khoaœng boán traêm naêm vöøa
coù ñoäc laäp vöøa coù hoøa bình töông ñoái. Theá nhöng ngay caœ khi coù
hoøa bình töông ñoái, chuùng ta cuõng luoân luoân phaœi chòu ñöïng nhöõng
cheá ñoä haø khaéc. Chuùng ta raát ít coù hoøa bình vaø chöa bao giôø coù töï
do.
Gaàn ñaây, döôùi cheá ñoä coäng saœn, chuùng ta cuõng ñaõ phaœi chòu
moät cuoäc chieán tranh bieân giôùi ngaén nhöng döõ doäi vôùi Trung Quoác,
moät cuoäc chieán tranh dai daúng taïi Cam-boát, vaø moät cuoäc noäi chieán
raát ñaëc bieät tuy khoâng coù tieáng bom ñaïn nhöng cuõng dieãn ra moät
caùch thaœm khoác trong loøng ngöôøi. Haøng traêm ngaøn ngöôøi ñaõ bò tuø
toäi, haøng trieäu ngöôøi bò cöôùp ñoaït taøi saœn, bò phaân bieät ñoái xöœ, bò truø
daäp vaø caám ñoaùn. Hôn moät trieäu ngöôøi boœ nöôùc ra ñi. Bieát bao
nhieâu laø ñau thöông vaø thuø haän.
Cuoäc haønh trình voäi vaõ qua lòch söœ naøy coù muïc ñích ñeå chuùng
ta "môœ maét vaø nhoœ leä" cho thaân phaän cuœa ñaát nöôùc mình. Chuùng ta
Môû maét vaø nhoû leä 129

chieán tranh nhieàu quaù. Khoâng coù daân toäc naøo treân maët ñaát naøy chòu
nhieàu chieán tranh nhö chuùng ta. Chieán tranh ñaõ khieán chuùng ta trôœ
thaønh moät daân toäc khoâng bình thöôøng. Caâu hoœi taïi sao nöôùc ta coù
ñòa theá toát, con ngöôøi caàn maãn vaø tinh khoân maø laïi khoâng vöôn leân
ñöôïc coù leõ ñaõ coù caâu traœ lôøi. Chieán tranh ñaõ ñaày ñoïa chuùng ta trong
suoát doøng lòch söœ ñeå roài trôœ thaønh moät baœn naêng cuœa chuùng ta.
Nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo coäng saœn laáy nhöõng quyeát ñònh chieán tranh
moät caùch thaœn nhieân deã sôï. Nhöng hoï cuõng khoâng khaùc bao nhieâu
so vôùi nhöõng ngöôøi Vieät Nam khaùc, hoï chæ theå hieän moät chöùng beänh
taâm thaàn taäp theå cuœa chuùng ta maø thoâi.
Thöœ nhìn nhöõng cuoäc tranh caõi chính trò taïi haœi ngoaïi. Chæ vì
moät yù kieán khoâng hôïp yù mình, ngöôøi ta coù theå coâng kích nhau moät
caùch thaäm teä, döõ daèn. Neáu coù binh quyeàn trong tay chaéc chaén laø
ngöôøi ta khoâng ngaàn ngaïi tuyeân chieán.
Moäng öôùc cuœa moïi ngöôøi Vieät Nam hoâm nay laø ñoåi höôùng
ñi cuœa lòch söœ vaø môœ ra moät kyœ nguyeân cuœa tieán boä vaø haïnh phuùc.
Ñoù laø moät cuoäc ñoåi ñôøi raát lôùn. Nhöng coù cuoäc ñoåi ñôøi naøo khoâng
ñoøi hoœi moät thay ñoåi lôùn veà taâm lyù ? Neáu bieát nhoœ leä xoùt thöông cho
soá phaän cuœa ñaát nöôùc ta, bieát döùt khoaùt tieâu dieät caùi baœn naêng chieán
tranh trong con ngöôøi cuœa moãi chuùng ta, bieát laáy ñoái thoaïi, töông
kính, töông nhöôïng laøm caên baœn döïng nöôùc môùi laø chuùng ta ñaõ ruùt
ñöôïc baøi hoïc lòch söœ quí giaù nhaát vaø ñaõ vöôït ñöôïc trôœ ngaïi kinh
khuœng nhaát.
130 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 131

AŒo aœnh Lyù Traàn

Ñoái vôùi ñaïi ña soá ngöôøi Vieät, thôøi ñaïi Lyù Traàn laø thôøi ñaïi
vinh quang nhaát cuœa nöôùc ta. Toâi ñaõ ñöôïc nghe nhieàu ngöôøi noùi vaø
ñoïc nhieàu baøi vieát baøy toœ mong öôùc ñöa ñaát nöôùc trôœ laïi thôøi ñaïi
thònh trò ñoù. Nguyeãn Höõu Thanh, ngöôøi saùng laäp ra ñaœng Duy Daân
vaø tö töôœng Duy Daân, laáy teân laø Lyù Ñoâng A. Ñoâng A coù nghóa laø
Traàn, Lyù Ñoâng A coù nghóa laø Lyù Traàn. Söï toân kính thôøi ñaïi Lyù Traàn
coù lyù do cuœa noù. Nhaø Lyù coù coâng bieán nöôùc ta thaønh moät quoác gia
thöïc söï, coù kyœ cöông, coù toå chöùc, coù vaên hoùa. Nhaø Traàn coù coâng
ñaùnh baïi quaân Nguyeân - moät ñaïo quaân baùch chieán baùch thaéng ñaõ
töøng ñaùnh baïi caœ theá giôùi, tröø Nhaät Baœn. Chieán thaéng quaân Nguyeân
laø moät trang söœ oai huøng maø ngöôøi Vieät Nam coù quyeàn haõnh dieän.
Tuy nhieân söï toân thôø thôøi ñaïi Lyù Traàn mang ba ngoä nhaän lôùn.
Thöù nhaát laø coi thôøi ñaïi Lyù Traàn laø moät thôøi an bình. Ñieàu
naøy chæ ñuùng moät phaàn. Nhaø Lyù trò vì nöôùc ta ñöôïc hai traêm möôøi
saùu naêm, nhöng neáu coäng taát caœ caùc naêm maø lòch söœ khoâng cheùp coù
giaëc giaõ, chieán tranh thì chæ ñöôïc khoaœng moät traêm naêm möôi naêm
maø thoâi. Coøn laïi laø gaàn baœy möôi naêm chinh chieán. Trong lòch söœ
nöôùc ta, tyœ leä nhöõng naêm hoøa bình nhö vaäy laø raát cao, tuy nhieân so
vôùi tieâu chuaån cuœa caùc nöôùc khaùc, tyœ leä ñoù phaœi ñöôïc coi laø raát
khieâm nhöôøng.
Nhaø Traàn laøm vua ñöôïc moät traêm baœy möôi laêm naêm thì chæ
coù ñöôïc khoaœng chín möôi naêm hoøa bình maø thoâi. Gaàn nhö moät nöœa
thôøi gian laø chieán tranh, loaïn laïc. Vaø chieán tranh raát khoác lieät. Traùi
vôùi moät nhaän ñònh phoå thoâng, cuoäc chieán tranh choáng quaân Nguyeân
khoâng phaœi thaœm khoác nhaát. Ba cuoäc chieán tranh vôùi quaân Nguyeân
chæ keùo daøi toång coäng naêm naêm. Phaàn coøn laïi laø noäi chieán hoaëc
chieán tranh vôùi Chieâm Thaønh. Nhöõng cuoäc chieán tranh naøy thaœm
khoác khoâng keùm cuoäc chieán tranh khaùng Nguyeân vaø keùo daøi hôn.
Kinh ñoâ khoâng bieát bao nhieâu laàn bò taøn phaù. Daân chuùng coù leõ coøn
cô cöïc hôn caœ trong cuoäc chieán tranh choáng quaân Nguyeân vì quaân
Chieâm Thaønh, khaùc vôùi quaân Nguyeân, khoâng chuœ tröông tieâu dieät
quaân nhaø Traàn maø chæ sang cöôùp boùc vaø ñoát phaù.
132 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Ngoä nhaän thöù hai laø döôùi thôøi Lyù Traàn nöôùc ta ñaõ lôùn maïnh
vaø vaên minh leân. Ñieàu naøy khoâng ñuùng. Nhìn kyõ thì nöôùc ta khoâng
tieán boä nhanh hôn so vôùi thôøi Baéc thuoäc. Trong thôøi kyø Baéc thuoäc
laàn thöù ba (604-909), nöôùc ta ñaõ tieán boä raát nhieàu. Töø moät xaõ hoäi
baùn khai, Vieät Nam ñaõ trôœ thaønh moät xaõ hoäi coù vaên hoùa. Nhieàu
ngöôøi Vieät ñaõ ñaäu nhöõng khoa thi lôùn cuœa Trung Quoác. Xaõ hoäi Vieät
Nam ñaõ tröôœng thaønh, yù chí ñoäc laäp ñaõ maïnh tôùi ñoä heä thoáng cai
trò cuœa Trung Hoa töï noù tan raõ. Trong khoaœng thôøi gian naêm traêm
naêm ñoäc laäp, trong ñoù boán traêm naêm laø thôøi ñaïi Lyù Traàn, nöôùc ta
ñaõ tuït haäu raát nhieàu, roài maát ñoäc laäp. Sau khi Leâ Lôïi ñuoåi ñöôïc
quaân Minh vaø taùi laäp ñöôïc chuœ quyeàn, Nguyeãn Traõi ñaõ keå toäi quaân
Minh trong baøi Bình Ngoâ Ñaïi Caùo nhö sau : "Naøo leân röøng ñaøo moœ,
naøo xuoáng bieån moø chaâu [...]. Nay xaây nhaø mai ñaép ñaäp, chaân tay
naøo phuïc dòch cho vöøa...". Lôøi keå toäi naøy cho thaáy trong khoaœng thôøi
gian ñoù Trung Hoa ñaõ vöôït xa Vieät Nam raát nhieàu. Hoï ñaõ bieát khai
thaùc moœ vaø luyeän kim, ñaõ bieát ñaët vaán ñeà xaây döïng coâng coäng.
Ngoä nhaän thöù ba, cuõng laø ngoä nhaän lôùn nhaát vaø vaãn coøn ñöôïc
nhaéc ñi nhaéc laïi cho tôùi ngaøy nay, laø thôøi Lyù Traàn ñaõ laáy Phaät Giaùo
laøm quoác giaùo. Söï thöïc thì chæ coù caùc vua ñaàu cuœa nhaø Lyù laø ñaõ toân
thôø ñaïo Phaät maø thoâi, nhöng duø coù toân thôø Phaät Giaùo ñi nöõa, Phaät
Giaùo cuõng khoâng ñöôïc laáy laøm caên baœn cho chính trò. Khoång Giaùo
môùi laø caên baœn. Coù theå noùi chính nhaø Lyù ñaõ bieán Khoång Giaùo thaønh
quoác giaùo vaø môœ ñaàu söï suy thoaùi cuœa Phaät Giaùo. Döôùi thôøi Baéc
thuoäc, Khoång Giaùo laø ñaïo lyù cuœa keœ thoáng trò phöông Baéc, Phaät
Giaùo laø toân giaùo cuœa quaàn chuùng Vieät nam. Töø nhaø Lyù trôœ ñi,
Khoång Giaùo trôœ thaønh ñaïo lyù daân toäc vaø daàn daàn ñaåy lui aœnh höôœng
cuœa Phaät Giaùo. Ngay caœ caùc vò vua ñaàu nhaø Lyù, duø coù toân kính Phaät
Giaùo, vaãn ra söùc xaây döïng Nho Giaùo tröôùc heát. Hoï laäp ñeàn thôø
Khoång Töœ vaø Chu Coâng, xaây döïng neàn hoïc vaán Nho Giaùo, xaây
döïng xaõ hoäi vaø ñaát nöôùc theo khuoân maãu Nho Giaùo. Caùc kyø thi
tuyeån choïn nhaân taøi trò nöôùc chæ ñoøi hoœi nhöõng kieán thöùc cuœa Nho
Giaùo maø thoâi chöù hoaøn toaøn khoâng ñoøi hoœi moät kieán thöùc Phaät Giaùo
naøo. Phaät Giaùo chæ ñöôïc coi nhö moät tín ngöôõng caù nhaân. Caùc nhaø
vua trò nöôùc theo khuoân maãu Khoång Giaùo, vò naøo suøng ñaïo Phaät
laém thì cuõng chæ giöõ cho mình. Moät soá cao taêng Phaät Giaùo ñöôïc
AÛo aûnh Lyù Traàn 133

duøng laøm quoác sö, nhöng chính hoï cuõng chæ khuyeân vua neân laøm
theá naøo ñeå trò nöôùc cho hay trong khuoân maãu Khoång Giaùo maø thoâi.
Chính döôùi thôøi Lyù nöôùc ta ñaõ xaùc nhaän khuoân maãu xaõ hoäi Khoång
Giaùo cho suoát doøng lòch söœ sau naøy.
Ñeán ñôøi nhaø Traàn thì Phaät Giaùo khoâng nhöõng bò loaïi haún
khoœi chính trò maø coøn bò cheøn eùp. Cuoái ñôøi nhaø Traàn coøn coù vieäc
eùp buoäc moät soá lôùn taêng só Phaät Giaùo boœ tu haønh. Söï khinh bæ Phaät
Giaùo döôùi thôøi Traàn lôùn ñeán ñoä caùc danh só lôùn ñöôïc moïi ngöôøi kính
troïng maït saùt Phaät Giaùo moät caùch coâng khai. Tröông Haùn Sieâu, moät
ñaïi thaàn ñöôïc coi laø taøi gioœi, thanh lieâm, ñöùc ñoä, coøn cho döïng bia
khích baùc Phaät Giaùo ngay taïi cöœa chuøa, moät ñieàu maø ngaøy nay ngay
caœ cheá ñoä coäng saœn duø coi toân giaùo laø thuø ñòch cuõng khoâng laøm. Vaäy
maø vaøo thôøi Traàn, vieäc laøm cuœa Tröông Haùn Sieâu ñöôïc coi laø chính
ñaùng, hay ít ra bình thöôøng.
Nhaø Traàn laïi noåi baät ôœ ñaëc ñieåm loaïn luaân vaø taøn aùc. Anh em,
coâ chaùu cöù laáy nhau moät caùch böøa baõi. Khoâng nhöõng theá, nhaø Traàn
coøn eùp buoäc daân chuùng phaœi laáy nhau trong cuøng moät hoï. Phong
hoùa nöôùc ta chöa bao giôø ñoài truïy ñeán theá.

Nhaän ñònh nhö vaäy khoâng phaœi laø ñeå phuœ nhaän thôøi ñaïi Lyù
Traàn. Thôøi ñaïi naøy ñaõ ñem laïi cho chuùng ta nhieàu tieán boä. Hoäi nghò
Dieân Hoàng ñaõ laø böôùc tieán ñaùng keå theo höôùng daân chuœ, tieác thay
khoâng ñöôïc noái tieáp. Thôøi ñaïi Lyù Traàn cuõng ñem laïi cho chuùng ta
moät thôøi gian hoøa bình khaù laâu, vaø bieán nöôùc ta thaønh moät quoác gia
chính thöùc theo nghóa ñuùng cuœa noù. Thôøi ñaïi Lyù Traàn coù nhieàu ñieåm
khaœ quan, nhöng chæ laø khaœ quan töông ñoái so vôùi lòch söœ ñau khoå
cuœa chuùng ta maø thoâi. Khoâng coù lyù do gì ñeå noùi raèng ñoù laø moät thôøi
ñaïi hoaøng kim cuœa nöôùc ta.
Caøng khoâng coù lyù do ñeå muoán ñem ñaát nöôùc trôœ veà thôøi ñaïi
Lyù Traàn. Söï kieän laäp tröôøng naøy thænh thoaœng vaãn coøn xuaát hieän töø
cöœa mieäng vaø ngoøi buùt cuœa moät soá trí thöùc maø khoâng gaëp söï baùc boœ
gay gaét ñaùng leõ phaœi coù ñuœ toá caùo söï non nôùt veà trí tueä cuœa chuùng
ta. Trong thôøi ñaïi chuyeån bieán doàn daäp ngaøy nay, nhaát laø khi theá
giôùi ñaõ baét ñaàu rôøi kyœ nguyeân kyõ ngheä ñeå tieán vaøo kyœ nguyeân trí
tueä, ngay caœ nhöõng khuoân maãu tuyeät haœo caùch ñaây vaøi chuïc naêm
134 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cuõng phaœi boœ ñi ñeå tìm ñöôøng loái môùi, huoáng chi moät khuoân maãu,
töï noù chaúng coù gì saùng taïo vaø cuõng chæ thaønh coâng moät caùch vöøa
phaœi caùch ñaây taùm theá kyœ. AŒo aœnh Lyù Traàn chöùng toœ chuùng ta huœ
laäu, baœo thuœ vaø meâ muoäi moät caùch thöïc ñau loøng.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 135

Hoà Quí Ly vaø Maïc Ñaêng Dung

Trong moät thôøi gian caùch nhau hôn moät theá kyœ, nöôùc ta ñaõ
coù hai tröôøng hôïp cöôùp ngoâi. Hoà Quí Ly cöôùp ngoâi nhaø Traàn naêm
1400, Maïc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi nhaø Leâ naêm 1527. Hai tröôøng hôïp
khôœi ñaàu trong moät kòch baœn töông ñoái gioáng nhau : moät doøng hoï
hö ñoán laøm cho ñaát nöôùc suy ñoài, roài moät ñaïi thaàn pheá boœ vua, töï
laäp leân ngoâi. Trong caœ hai tröôøng hôïp, vò vua cuõ bò gieát haïi. Trong
caœ hai tröôøng hôïp, caùc trieàu thaàn cuœa doøng vua cuõ ñöôïc môøi ôœ laïi
giuùp vua môùi. Nhöng keát quaœ ñaõ khaùc nhau, vaø söï phaùn xeùt cuœa lòch
söœ ñaõ raát laï luøng.
Hoà Quí Ly laø moät ñaïi thaàn baát löïc, beân trong laøm cho ñaát
nöôùc suy ñoài, beân ngoaøi thì khoâng giöõ ñöôïc bôø coõi. Quaân Chieâm
Thaønh ra vaøo cöôùp phaù nhö choã khoâng ngöôøi, kinh ñoâ maáy laàn bò
rôi vaøo tay quaân ñòch, Hoà Quí Ly chæ bieát daét vua boœ chaïy. Chaúng
coù coâng lao gì vôùi ñaát nöôùc nhöng Hoà Quí Ly cuõng ñaõ traán aùp ñöôïc
vua Traàn roài cöôùp ngoâi. Hoà Quí Ly cuõng toœ ra ñaëc bieät boäi baïc vôùi
ñaát nöôùc Vieät Nam ñaõ cho oâng ta taát caœ, oâng ta vaãn töï coi laø ngöôøi
Taøu duø toå tieân ñaõ laäp nghieäp taïi Vieät Nam töø boán ñôøi. Cöôùp ñöôïc
ngoâi vua, Hoà Quí Ly, tröôùc ñoù mang hoï Leâ theo boá nuoâi, ñaõ laáy laïi
hoï Hoà theo hoï cuõ cuœa mình vaø ñoåi teân nöôùc ta töø Ñaïi Vieät thaønh
Ñaïi Ngu theo teân coá quoác cuœa mình, roài thi haønh moät chính saùch
cöôùp boùc ra maët ñoái vôùi daân chuùng. Nguyeãn Traõi keå toäi Hoà Quí Ly:
"Vöøa qua nhaø Hoà vì chính saùch phieàn haø laøm cho loøng ngöôøi oaùn
giaän". Keát quaœ laø Hoà Quí Ly laøm maát nöôùc, nöôùc ta laïi rôi vaøo voøng
Baéc thuoäc sau gaàn naêm traêm naêm ñoäc laäp. Toäi cuœa Hoà Quí Ly ñoái
vôùi Vieät Nam thöïc laø lôùn. Theá nhöng xem ra Hoà Quí Ly chæ bò leân
aùn vöøa phaœi thoâi, khoâng nhöõng theá coøn ñöôïc khen laø con ngöôøi loãi
laïc, moät trí tueä sieâu vieät vaø saùng taïo.
Maïc Ñaêng Dung, hôn moät traêm naêm sau, coù coâng giuùp vua
deïp loaïn roài ñöôïc tin duøng vaø lôïi duïng cô hoäi ñeå cöôùp ngoâi. Cuõng
nhö tröôøng hôïp Hoà Quí Ly, ñaùm con chaùu cuœa trieàu ñình cuõ sang
Taøu caàu cöùu vaø quaân Taøu ruïc ròch ñaùnh nöôùc ta. Maïc Ñaêng Dung
töï troùi mình xin thaàn phuïc Trung Quoác vaø giöõ ñöôïc nöôùc. Nhaø Maïc
136 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

sau ñoù khoâng toœ ra daáu hieäu haø khaéc naøo, khoâng gaëp giaëc giaõ naøo
ñaùng keå, daân tình khoâng ñeán noãi khoå sôœ. Nhöng nhaø Maïc ñaõ gaëp
cuoäc chieán tranh qui moâ ñeå taùi laäp nhaø Leâ do Nguyeãn Kim, roài
Trònh Kieåm vaø Trònh Tuøng laõnh ñaïo, roài bò tieâu dieät sau saùu möôi
laêm naêm. Maïc Ñaêng Dung ñaõ bò taát caœ caùc söœ gia vaø trí thöùc maït
saùt thaäm teä.
Caùch phaùn xeùt nhaø Hoà vaø nhaø Maïc cho tôùi nay ít laøm ai ngaïc
nhieân. Cuõng cuøng thoaùn nghòch maø sao ngöôøi laøm maát nöôùc laïi
khoâng bò leân aùn gay gaét baèng ngöôøi khoâng laøm maát nöôùc ? Ñoái vôùi
ngöôøi laõnh ñaïo quoác gia coù toäi naøo lôùn hôn toäi laøm maát nöôùc ?
Ngöôøi ta leân aùn Hoà Quí Ly vaø Maïc Ñaêng Dung ñaõ phaœn boäi
vua vaø cöôùp ngoâi. Ñieàu naøy vaøo thôøi ñaïi ñoù vaø vôùi khuoân maãu ñaïo
lyù ñoù laø ñuùng. Nhöng ngaøy nay nhìn laïi thì sao ? Neáu chuùng ta coi
khuoân maãu Khoång Giaùo vaãn coøn laø toát cho ñaát nöôùc vaø caàn ñöôïc
duy trì thì caœ Hoà Quí Ly vaø Maïc Ñaêng Dung ñeàu ñaùng leân aùn.
Ngöôïc laïi, neáu chuùng ta coi khuoân maãu Khoång Giaùo laø khuoân maãu
coå huœ ñaùng leõ khoâng ñöôïc duy trì quaù laâu nhö vaäy, thì haønh ñoäng
thoaùn nghòch cuœa Hoà Quí Ly vaø Maïc Ñaêng Dung phaœi ñöôïc coi laø
ñaùng khen vì noù laø moät thaùch thöùc ñoái vôùi khuoân maãu Khoång Giaùo.
Coøn neáu chuùng ta khoâng coù yù kieán döùt khoaùt thì haønh ñoäng thoaùn
nghòch chaúng laø coâng maø cuõng chaúng laø toäi. Noù chæ laø moät bieán coá
chính trò. Vaäy thì ngoaïi tröø ñoái vôùi moät soá ngöôøi thuœ cöïu moät caùch
meâ muoäi, caùi toäi "thoaùn nghòch" khoâng neân ñaët ra nöõa. Caùi gì baét
moät daân toäc phaœi tieáp tuïc chòu ñöïng nhöõng oâng vua toài teä nhö cuoái
ñôøi Traàn hay cuoái ñôøi Haäu Leâ ? Ñaïo lyù naøo baét buoäc nhö vaäy chæ
laø moät ñaïo lyù toài teä. Xeùt coâng, toäi cuœa Hoà Quí Ly vaø Maïc Ñaêng
Dung phaœi döïa vaøo nhöõng gì hoï ñeå laïi sau ñoù.

Hoà Quí Ly khoâng laøm ñöôïc gì cho ñaát nöôùc, chæ laøm khoå daân
vaø roài laøm maát nöôùc. Ngöôøi ta ca tuïng Hoà Quí Ly laø coù nhieàu yù kieán
saùng taïo : ñoåi laïi heä thoáng giaùo duïc moät caùch thöïc duïng hôn, ñem
toaùn hoïc, ñòa lyù vaø noâng nghieäp vaøo giaùo duïc, laäp caùc traïm y teá ôœ
khaép nôi. Nhöng caâu hoœi ñaët ra laø neáu quaœ thöïc ñoù laø nhöõng yù kieán
maø Hoà Quí Ly cho laø ích quoác lôïi daân thì taïi sao trong maáy chuïc
naêm laøm thaùi sö, coù taát caœ moïi quyeàn trong tay, keå caœ quyeàn gieát
Hoà Quí Ly vaø Maïc Ñaêng Dung 137

vua maø Hoà Quí Ly ñaõ söœ duïng moät caùch thöôøng xuyeân, Hoà Quí Ly
khoâng ñem aùp duïng ? Ñoù laø moät caâu hoœi lôùn maø seõ khoâng bao giôø
ta tìm ñöôïc caâu traœ lôøi chính xaùc. Moät trong nhöõng giaœi thích coù theå
laø Hoà Quí Ly cuõng chaúng thöïc söï coi troïng nhöõng bieän phaùp canh
taân sau ñoù. Quí Ly cuõng coi troïng caùi hoïc töø chöông nhö moïi ngöôøi
thôøi ñoù, nhöõng bieän phaùp maø Quí Ly ñöa ra chæ laø ñeå ñaùnh ñoå caùc
giaù trò cuõ ñeå ñaøo thaœi lôùp nho só thôøi ñoù, ñöôïc quí troïng vì caùi hoïc
töø chöông vaø trong ñaïi ña soá khoâng uœng hoä Quí Ly.
Ngöôøi ta cuõng ca tuïng Quí Ly ñaõ bieát phaùt minh ra tieàn giaáy.
Coù ngöôøi coøn noùi Quí Ly ñaùng ñöôïc coi laø thuœy toå cuœa ngaønh ngaân
haøng ! Nhöõng ñieàu naøy hoaøn toaøn sai vaø chöùng toœ raèng nhöõng ngöôøi
noùi nhö vaäy chæ phaùt ngoân böøa baõi chöù hoï khoâng bieát gì veà ngaân
haøng vaø tieàn teä. "Tieàn giaáy" cuœa Quí Ly khoâng khaùc gì tieàn maõ ñaõ
coù töø laâu roài ñeå cuùng teá ngöôøi cheát maø thoâi, noù hoaøn toaøn khoâng
coù moät giaù trò thanh toaùn naøo caœ. Haønh ñoäng cuœa Quí Ly chæ laø moät
haønh ñoäng cuœa keœ tham lam muoán cöôùp heát vaøng baïc trong nöôùc
cho mình vaø nhöõng ñoàng tieàn giaáy chæ laø nhöõng chöùng nhaän ñaõ noäp
vaøng ñeå ñöôïc yeân thaân maø thoâi.
Neáu quaœ thöïc nhöõng ñieàu Quí Ly laøm laø nhöõng bieän phaùp
canh taân thöïc söï, thì moät trí tueä ñuœ khaœ naêng nhìn ra nhöõng bieän
phaùp ñoù cuõng phaœi yù thöùc ñöôïc, ít nhaát moät phaàn naøo, nhöõng khoù
khaên cuœa vieäc thöïc hieän vaø ñaõ khoâng thi haønh moät caùch voäi vaõ, caåu
thaœ nhö Quí Ly ñaõ laøm. Treân thöïc teá, ngoaïi tröø vieäc cöôùp boùc vaøng
baïc, Quí Ly chaúng laøm ñöôïc gì caœ. Nhaø Hoà cuõng chæ keùo daøi ñöôïc
baœy naêm.

Ngöôøi ta traùch Maïc Ñaêng Dung laø laøm nhuïc quoác theå, quì laïy
töôùng Trung Hoa vaø caét ñaát daâng cho Trung Quoác. Vieäc quì laïy
töôùng Taøu laø toài thöïc, nhöng ñoù laø ñieàu maø caùc vua Vieät Nam ngaøy
tröôùc vaãn thöôøng laøm tröôùc söù giaœ Trung Quoác, khoâng phaœi rieâng
gì Maïc Ñaêng Dung. Maïc Ñaêng Dung ñaõ quyï luyï hôn caùc vua khaùc
vì luùc ñoù oâng ta khoâng ñöùng tröôùc moät söù giaœ maø tröôùc moät ñaïo
quaân huøng maïnh saép traøn vaøo Vieät Nam xaâm chieám. Haønh ñoäng
heøn nhaùt cuœa Ñaêng Dung ñaõ cöùu ñöôïc ñaát nöôùc khoœi chieán tranh
vaø ngoaïi thuoäc. Heøn thöïc, nhöng cuõng may thay cho nöôùc ta.
138 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Ngöôøi ta leân aùn Maïc Ñaêng Dung ñaõ daâng ñaát cho Trung Hoa.
Nhöng söï daâng ñaát naøy chæ laø hình thöùc vaø khoâng ñaùng keå. Maïc
Ñaêng Dung chæ daâng naêm ñoäng ôœ Cao Baèng. Naêm caùi ñoäng ñoù coù
ñaùng gì ñaâu so vôùi ngay caœ nhöõng ñaát ñai maø nhaø Lyù, ñöôïc coi laø
oanh lieät, ñaõ phaœi nhöôïng cho Trung Quoác ñeå caàu hoøa, sau nhieàu
coá gaéng chieán ñaáu. Vaœ laïi, ngöôøi Trung Hoa chaúng bao giôø sang
tieáp thu naêm caùi hang nuùi naøy caœ, cho neân treân thöïc teá, Maïc Ñaêng
Dung khoâng laøm maát moät taác ñaát naøo.
Ngöôøi ta coi Hoà Quí Ly hôn Maïc Ñaêng Dung, ôœ choã Hoà Quí
Ly ñaõ daùm ñaùnh laïi quaân Taøu, duø laø ñaùnh ñeå roài thua vaø maát nöôùc.
Ngöôøi ta sæ vaœ Maïc Ñaêng Dung laø ñaõ heøn nhaùt xin haøng töôùng Taøu,
duø nhôø ñoù maø Vieät Nam traùnh ñöôïc chieán tranh vaø khoâng maát nöôùc.
Maø thöïc söï Hoà Quí Ly coù ñaùnh ñöôïc gì ñaâu, quaân Minh ñi ñeán ñaâu,
quaân Hoà boœ chaïy ñeán ñoù, nhö ngaøy tröôùc quaân Chieâm tieán ñeán ñaâu,
Hoà Quí Ly chaïy ñeán ñoù, chæ trong vaøi thaùng caœ vua quan bò baét troùi
giaœi veà Taøu.
Taïi sao laïi coù vieäc troïng Hoà Quí Ly, khinh Maïc Ñaêng Dung?
Coù hai lyù do. Lyù do thöù nhaát laø tinh thaàn quoác gia chuùng ta khoâng
cao. Ta khoâng coi troïng nhöõng gì coù lôïi cho ñaát nöôùc maø chæ ñeå yù
xem caùi gì laø ñoäc ñaùo trong moät con ngöôøi ; chuùng ta vaãn suy luaän
nhö nhöõng caù nhaân chöù khoâng phaœi nhö moät daân toäc. Lyù do thöù hai
laø oùc toân thôø chieán tranh ñaõ noùi ôœ moät phaàn tröôùc trong saùch naøy.
Ñaùnh bao giôø cuõng coù söùc quyeán ruõ hôn hoøa, duø laø ñaùnh ngu xuaån
nhö Hoà Quí Ly.
Cho ñeán ngaøy nay laäp tröôøng troïng Hoà khinh Maïc vaãn coøn
ngöï trò ; ñieàu ñoù chöùng toœ trí tueä taäp theå chuùng ta vaãn coøn meâ muoäi,
taâm lyù cuœa chuùng ta vaãn chöa ñöôïc khai thoâng.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 139

Ngöôøi trong moät nöôùc ?

OÂng Hoà Chí Minh ñeå laïi moät caâu noùi noåi tieáng, ñaõ raát nhieàu
laàn ñöôïc nhaéc laïi vaø phaù vaøi kyœ luïc veà in aán : "Nöôùc Vieät Nam laø
moät, daân toäc Vieät Nam laø moät, soâng coù theå caïn, nuùi coù theå moøn nhöng
chaân lyù aáy khoâng theå naøo thay ñoåi". OÂng aáy khoâng noùi roõ nhöng moïi
ngöôøi ñeàu hieåu : nöôùc Vieät Nam phaœi thoáng nhaát döôùi söï laõnh ñaïo
cuœa Ñaœng Coäng Saœn Vieät Nam. Ñoù laø moät caâu noùi baøy toœ quyeát taâm
saét ñaù aùp ñaët baèng moïi giaù cheá ñoä coäng saœn treân toaøn coõi Vieät Nam.
Ԍ vaøo thôøi ñieåm 1969, khi cuoäc chieán Nam Baéc ñang dieãn ra khoác
lieät, ñoù laø moät khaåu hieäu chieán tranh. Moïi ngöôøi ñeàu ñaõ hieåu nhö
vaäy vaø ñuùng laø phaœi hieåu nhö vaäy.
Ngoaøi ra, caâu noùi "Nöôùc Vieät Nam laø moät" chæ coù theå laø moät
quyeát taâm chöù khoâng phaœi laø moät söï thöïc neáu nhìn vaøo lòch söœ nöôùc
ta.
Mieàn Nam Vieät Nam ñöôïc môœ ra cuøng vôùi theá kyœ 17, khi
Nguyeãn Hoaøng, coøn goïi laø chuùa Tieân, baét ñaàu khai phaù, moät thôøi
gian sau khi ñem daân vaøo Nam traùnh hoïa Trònh Kieåm. Con chaùu
Nguyeãn Hoaøng thieát laäp ra moät ñaát nöôùc rieâng bieät, ñaùnh nhau vôùi
hoï Trònh ñeå giöõ bôø coõi trong gaàn moät theá kyœ, sau ñoù Ñaøng Trong
(töùc mieàn Nam) vaø Ñaøng Ngoaøi (töùc mieàn Baéc) soáng nhö hai quoác
gia rieâng bieät vaø thuø ñòch cho tôùi khi nhaø Nguyeãn bò Taây Sôn tieâu
dieät vaøo naêm 1778. Keá ñoù anh em Taây Sôn chia reõ nhau vaø ñaát
mieàn Nam cuœa chuùa Nguyeãn bò chia laøm hai, phía Baéc thuoäc
Nguyeãn Hueä, phía Nam thuoäc Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Löõ. Ngay
khi nhaø Taây Sôn döïng leân, Nguyeãn AÙnh khôœi binh khoâi phuïc nhaø
Nguyeãn, maáy laàn chieám laïi Gia Ñònh roài laïi bò ñaùnh baïi. Nhöng khi
anh em Taây Sôn chia reõ nhau, Nguyeãn AÙnh ñaõ laøm chuœ ñöôïc vuøng
ñaát töø Bieân Hoøa trôœ vaøo cho tôùi muõi Caø Mau. Tröôùc traän Ñoáng Ña,
naêm 1789, nöôùc ta thöïc söï bò chia laøm boán nöôùc. Mieàn Baéc cuœa vua
Leâ, töø Ngheä An cho tôùi Quaœng Nam cuœa Nguyeãn Hueä, mieàn Nam
Trung Phaàn cuœa Nguyeãn Nhaïc, vaø Nam Phaàn thuoäc veà Nguyeãn
AÙnh. Coù luùc chuùng ta coù tôùi ba hoaøng ñeá : Chieâu Thoáng töùc Leâ Duy
Kyø, Quang Trung töùc Nguyeãn Hueä vaø Thaùi Ñöùc Hoaøng Ñeá töùc
140 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nguyeãn Nhaïc, vaø moät vöông : Nguyeãn AÙnh. Sau traän Ñoáng Ña,
Nguyeãn Hueä dieät nhaø Leâ, ta coøn laïi hai hoaøng ñeá vaø moät vöông.
Ñeán naêm 1802, Gia Long môùi thoáng nhaát ñöôïc sôn haø. Nhö theá coù
nghóa laø moät nöœa cuœa ñaát nöôùc môùi baét ñaàu ñöôïc hoäi nhaäp daàn daàn
theo moät tieán trình baét ñaàu töø caùch ñaây hôn boán traêm naêm vaø môùi
keát thuùc caùch ñaây hai traêm naêm. Trong khoaœng thôøi gian boán theá
kyœ qua, cuøng vôùi söï môœ roäng ñaát nöôùc, chuùng ta chia ñoâi trong hôn
hai theá kyœ, coù luùc chia ba, coù luùc chia boán. Gia Long thoáng nhaát ñaát
nöôùc ñöôïc saùu möôi hai naêm thì Nam Phaàn bò Phaùp chieám laøm
thuoäc ñòa, roài hai möôi naêm sau ñoù caœ nöôùc bò Phaùp ñoâ hoä vaø chia
ra laøm ba Kyø : mieàn Baéc, mieàn Trung vaø mieàn Nam vôùi ba cheá ñoä
chính trò khaùc nhau. Sau theá chieán hai, nöôùc Vieät Nam bò chia laøm
hai vuøng quoác gia vaø coäng saœn, döôùi hai cheá ñoä khaùc nhau. Töø naêm
1954 ñeán naêm 1975, hai vuøng quoác gia vaø coäng saœn taäp trung laïi
thaønh hai mieàn Nam Baéc tieáp giaùp nhau ôœ soâng Beán Haœi, vó tuyeán
17. Ñaát nöôùc laïi thoáng nhaát trôœ laïi töø naêm 1975.
Noùi chung laø töø ngaøy baét ñaàu môœ ra mieàn Nam, caùch ñaây treân
boán traêm naêm, chuùng ta coù ñöôïc taùm möôi naêm thoáng nhaát. Taùm
möôi naêm trong thôøi gian hôn boán traêm naêm keå ra laø quaù ít, nhöng
con soá raát khieâm nhöôøng ñoù cuõng ñaõ boœ qua ñi nhöõng chuyeän caùc
söù quaân noåi leân huøng cöù moät phöông nhö vaãn xaœy ra thöôøng xuyeân
döôùi trieàu Nguyeãn. Noù cuõng khoâng keå tôùi söï kieän laø ngay caœ khi coù
thoáng nhaát veà maët haønh chaùnh chuùng ta cuõng khoâng coù thoáng nhaát
trong daân toäc. Döôùi thôøi nhaø Nguyeãn, nhaân daân bò chia laøm hai loaïi,
giöõa nhöõng ngöôøi khoâng coù hay coù ñaïo Coâng giaùo. Khoaœng moät
traêm ngaøn ngöôøi Coâng giaùo ñaõ bò saùt haïi chæ vì tín ngöôõng cuœa hoï.
Töø sau 1975, daân toäc cuõng bò chia laøm hai loaïi ngöôøi, nhöõng ngöôøi
coäng saœn raát thieåu soá nhöng laïi chieám taát caœ moïi quyeàn haønh vaø
nhöõng ngöôøi khoâng coäng saœn chieám ñaïi ña soá nhöng laïi chæ coù
quyeàn phuïc tuøng.
Toùm laïi, töø boán theá kyœ qua, ñaát nöôùc Vieät Nam ít khi laø moät,
coøn daân toäc Vieät Nam thì chöa bao giôø laø moät caœ. Khoâng nhöõng coù
chia caét vaø chia reõ, maø coøn chia caét ñeå taøn saùt laãn nhau, chia reõ ñeå
chaø ñaïp vaø baùch haïi laãn nhau. Laøm sao coù theå ngaïc nhieân neáu
chuùng ta khoâng vöôn leân ñöôïc ?
Ngöôøi trong moät nöôùc ? 141

Caùi quaù trình chia caét vaø chia reõ ñoù khieán chuùng ta nhìn nhau
khoâng phaœi nhö ngöôøi cuøng moät nöôùc, maø laø nhöõng ngöôøi quoác gia
hay coäng saœn, ngöôøi Baéc hay ngöôøi Nam hay ngöôøi Trung, ngöôøi
Coâng Giaùo hay ngöôøi Phaät töœ, ngöôøi giaøu hay ngöôøi ngheøo. Khoâng
nhöõng chia reõ nhau maø coøn thuø gheùt nhau.
Naêm 1946, khi ngöôøi Phaùp trôœ laïi Nam Phaàn, hoï laäp töùc tìm
ñöôïc nhöõng ngöôøi coäng taùc ñeå laäp ra "Nam Kyø Coäng Hoøa Quoác"
vôùi chuœ tröông taùch Nam Phaàn thaønh moät quoác gia rieâng. Phong
traøo ñaàu tieân maø chính quyeàn naøy phaùt ñoäng laø baùch haïi nhöõng
ngöôøi goác mieàn Baéc khoâng may coù maët taïi Saøi Goøn. Kyõ thuaät raát
giaœn dò, moät ngöôøi khaœ nghi bò chaän laïi vaø bò baét phaœi noùi ba tieáng
"Taân Sôn Nhaát". Neáu phaùt aâm laø "Taâng Sông Nhöùc" thì ñöôïc coi
laø ngöôøi Nam, töùc laø ngöôøi toát ; coøn neáu phaùt aâm laø "Taân Sôn Nhaát"
laø bò nhaän ra laø "Baéc kyø" vaø bò aên ñoøn. Ñieàu ñaùng buoàn laø ñaây
khoâng phaœi chæ laø moät chuœ tröông toài teä cuœa moät thieåu soá manh
ñoäng, ña soá nhöõng ngöôøi tham döï vaøo caùi troø chôi "ñaùnh Baéc kyø"
naøy laø nhöõng ngöôøi raát bình thöôøng. Taát caœ nhöõng naïn nhaân ñeàu
khoâng phaœi laø nhöõng ngöôøi giaøu coù vaø theá löïc, nhöõng ngöôøi naøy coù
ñaày ñuœ moïi quan heä caàn thieát ñeå che chôœ cho hoï, hoï vaãn soáng yeân
oån. Taát caœ nhöõng naïn nhaân ñeàu laø nhöõng ngöôøi cuøng khoå bò ñem
vaøo laøm phu ôœ trong Nam.
Naêm 1945, sau khi tuyeân boá thaønh laäp nöôùc Vieät Nam Daân
Chuœ Coäng Hoøa vaø naém ñöôïc chính quyeàn, ñaœng coäng saœn ñaõ taøn saùt
thaúng tay nhöõng phaàn töœ Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng vaø Ñaïi Vieät,
maø hoï thöøa bieát laø raát yeâu nöôùc, vì khoâng chaáp nhaän chuœ nghóa cuœa
hoï. OÂng Hoà Chí Minh coi taát caœ nhöõng ngöôøi coäng saœn treân theá giôùi
laø anh em (oâng töøng vieát : "Naêm chaâu boán beå laø nhaø, boán phöông
voâ saœn ñeàu laø anh em", nhöng oâng laïi coi nhöõng ñoàng baøo Vieät Nam
cuœa oâng khoâng chia seœ lyù töôœng Maùc-Leânin cuœa oâng laø thuø ñòch vaø
oâng gieát hoï khoâng gôùm tay. Ngay caœ nhöõng ngöôøi coäng saœn Ñeä Töù,
cuõng toân suøng Maùc vaø Leânin nhö oâng nhöng khoâng thuoäc tröôøng
phaùi Stalin, oâng cuõng thaúng tay tieâu dieät. Dó nhieân ñeå coù lyù côù taøn
saùt hoï, oâng buoäc cho hoï ñuœ thöù toäi phaœn ñoäng, phaœn quoác, Vieät gian,
v.v. Yeâu nöôùc tröôùc heát laø phaœi yeâu ñoàng baøo. Ai muoán noùi oâng Hoà
Chí Minh taøi gioœi, quyeát taâm, can ñaœm laø quyeàn cuœa hoï, nhöng
142 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

khoâng ai coù theå thuyeát phuïc toâi raèng oâng laø moät ngöôøi yeâu nöôùc.
Phaœi nghó theá naøo veà cuoäc caœi caùch ruoäng ñaát taïi mieàn Baéc
naêm 1955 ? Nhöõng taøi lieäu vaø nhaân chöùng khaùc nhau öôùc löôïng soá
ngöôøi bò gieát töø 20.000 ñeán 100.000. Trong ñaïi boä phaän hoï khoâng
phaœi laø nhöõng ngöôøi giaøu - maø giaøu coù phaœi laø moät toäi ñaùng cheát
khoâng ? - hoï chæ laø nhöõng ngöôøi coù naêm, möôøi maãu ruoäng, tuy
khoâng ñeán noãi cuøng khoå nhö nhöõng ngöôøi baàn coá noâng khaùc nhöng
cuõng laø nhöõng ngöôøi ngheøo. Toâi ñaõ gaëp raát nhieàu ngöôøi töøng chöùng
kieán nhöõng vuï ñaáu toá hoài ñoù, hoï cho hay raèng coù nhöõng ngöôøi daân
queâ raát bình thöôøng ñaõ tham gia moät caùch man rôï vaøo nhöõng cuoäc
gieát ngöôøi ñoù, khoâng phaœi vì bò eùp buoäc maø vôùi nhöõng con maét röïc
löœa haän thuø. Neáu caœi caùch ñieàn ñòa chæ laø do daõ taâm cuœa ñaœng coäng
saœn vaø cuœa caùc oâng Tröôøng Chinh, Hoaøng Quoác Vieät, Hoà Vieát
Thaéng thì cuõng ñaõ laø gheâ gôùm laém roài. Nhöng thöïc teá coøn ñau loøng
gaáp nghìn laàn. Noù chöùng toœ raèng ngöôøi Vieät Nam aùc ñoäc vôùi nhau,
vaø do ñoù khoâng ñaùng vôùi teân goïi laø moät daân toäc.
Ngay gaàn ñaây, vaøo naêm 1992, taïi traïi caám Hoàng Koâng, nôi
haøng chuïc ngaøn ngöôøi Vieät Nam tò naïn bò nhoát vaøo caùc traïi tuø ñeå
saép söœa bò ñuoåi veà cuõng ñaõ xaœy ra moät tröôøng hôïp hoå nhuïc. Nhöõng
con ngöôøi cuøng xaáu soá vaø ñau khoå nhö nhau ñoù ñaõ khoâng thöông
nhau maø coøn taøn saùt nhau giöõa ngöôøi ra ñi töø mieàn Baéc vaø ngöôøi
ra ñi töø mieàn Nam.
Toâi may maén ñöôïc ñi du hoïc roài lôùn leân vaø laøm vieäc taïi caùc
nöôùc phöông Taây. Ñieàu toâi hoïc hoœi ñöôïc khoâng phaœi ôœ trong nhöõng
cuoán saùch maø ôœ trong nhöõng caùi nhìn. Ngöôøi Myõ nhìn nhau laø ngöôøi
Myõ, raát ít khi hoï ñeå yù nhaõn hieäu daân chuœ hay coäng hoøa, ngöôøi ôœ bang
New York hay ngöôøi ôœ bang Michigan. Ngöôøi Phaùp nhìn nhau nhö
nhöõng ngöôøi Phaùp tröôùc khi laø ngöôøi uœng hoä ñaœng Xaõ Hoäi hay ñaœng
De Gaulle, ngöôøi Anh nhìn nhau nhö nhöõng ngöôøi Anh tröôùc khi laø
nhöõng ngöôøi lao ñoäng hay baœo thuœ. Hoï laø nhöõng daân toäc. Hôn hai
ngaøn naêm lòch söœ döïng nöôùc cuœa ta khoâng ñem ta laïi gaàn nhau maø
coøn khieán ta thuø ñòch vôùi nhau. Chuùng ta phaœi nhìn laïi mình vaø nghó
laïi mình.
Dó nhieân chuùng ta ñeàu muoán nöôùc Vieät Nam thoáng nhaát vaø
daân toäc Vieät Nam hoøa hôïp. Ñoù laø ñieàu kieän baét buoäc. Hoaëc laø theá,
Ngöôøi trong moät nöôùc ? 143

hoaëc laø chuùng ta seõ khoâng coù moät töông lai naøo caœ. Nhöng "nöôùc
Vieät Nam laø moät, daân toäc Vieät Nam laø moät" laø ñieàu maø chuùng ta
phaœi xaây döïng ra chöù chöa saün coù. Vaø ñeå xaây döïng ñaát nöôùc Vieät
Nam ñoù chuùng ta caàn moät tinh thaàn môùi. Ñoù laø tinh thaàn chaáp nhaän
nhau, quí meán nhau, toân troïng nhöõng dò bieät cuœa nhau ñeå cuøng nhau
xaây döïng moät töông lai chung.
Tinh thaàn ñoù laø baét buoäc nhöng chöa ñuœ, chuùng ta caàn yù thöùc
ñöôïc moät caùch thaät saâu ñaäm söï phaân hoùa vaø thuø haän traàm troïng cuœa
ñaát nöôùc ta. Chuùng ta caàn yù thöùc ñöôïc raèng Hoøa Giaœi vaø Hoøa Hôïp
Daân Toäc laø moät vaán ñeà voâ cuøng naëng neà vaø gai goùc, cho neân caàn
ñöôïc thöïc hieän vôùi taát caœ quyeát taâm, vôùi taát caœ taâm hoàn vaø vôùi taát
caœ kieân nhaãn.
Khi Taäp Hôïp Daân Chuû Ña Nguyeân ñeà xöôùng ra laäp tröôøng
Hoøa Giaœi vaø Hoøa Hôïp Daân Toäc, caùi nhìn cuœa chuùng toâi khoâng phaœi
chæ haïn heïp trong khuoân khoå cuoäc tranh chaáp quoác gia - coäng saœn,
maø laø caùi nhìn bao quaùt cho caœ moät doøng lòch söœ ñau thöông cuœa daân
toäc naøy. Chuùng toâi ñaõ gaëp söï tieáp nhaän naøo ? Chuùng toâi ñaõ gaëp
nhöõng ñaœ kích gay gaét vaø haèn hoïc töø ñuœ moïi phía. Ngöôøi ta maït saùt
chuùng toâi laø boïn cô hoäi chuœ nghóa, boïn ñoùn gioù trôœ côø, boïn phaœn boäi.
Nhöng phaœn boäi caùi gì ?
Cuõng coù nhöõng ngöôøi phaœn baùc raèng "Daân toäc Vieät Nam laø
moät khoái thuaàn nhaát, khoâng coù gì ñeå thuø haèn nhau". Cöôøng ñieäu hay
voâ yù thöùc ?
OÂn hoøa hôn, nhieàu ngöôøi ñaùnh giaù chuùng toâi laø ngaây thô aáu
tró, laø thieáu caên baœn daân toäc, laø maát goác, laø khoâng thuoäc lòch söœ.
Nhöng daân toäc naøo, goác naøo vaø lòch söœ naøo ?
Moät soá ngöôøi ñoä löôïng hôn cho chuùng toâi laø nhöõng ngöôøi tình
caœm vaø khoâng töôœng. Nhöng laøm sao coù theå ñoaïn tuyeät ñöôïc vôùi
caùi quaù khöù ñau buoàn ñeø naëng töø nhieàu theá kyœ vaø vöôït leân treân ñöôïc
caœ moät khoái haän thuø choàng chaát naøy neáu khoâng coù moät taám loøng
thöïc lôùn ?
Ñeå thaéng nhöõng trôœ ngaïi quaù lôùn lao, thaùi ñoä thöïc tieãn nhaát
laø phaœi öôùc mô. Vaán ñeà thoáng nhaát ñaát nöôùc - thoáng nhaát khoâng
nhöõng veà maët haønh chaùnh maø caœ trong loøng ngöôøi - vaø hoøa hôïp daân
toäc chaéc laø khoâng theå giaœi quyeát xong ngay trong sinh thôøi cuœa taùc
144 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

giaœ vaø ñoäc giaœ cuoán saùch naøy, nhöng neáu doàn moïi coá gaéng, chuùng
ta coù theå giaœi quyeát moät phaàn trong thôøi ñaïi cuœa chuùng ta, vaø taïm
xong sau vaøi theá heä keá tieáp.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 145

Ñem taâm tình vieát lòch söœ ?

Luùc saép rôøi Vieät Nam ñi du hoïc toâi coù ñöôïc nghe noùi khaù
nhieàu veà moät cuoán saùch môùi xuaát baœn vôùi moät caùi teân khaù ngoä
nghónh "Ñem Taâm Tình Vieát Lòch Söœ". Hình nhö laø cuœa Nguyeãn
Kieân Trung neáu toâi khoâng nhôù sai.
Cuoán saùch ñoù toâi khoâng ñoïc moät phaàn vì khoâng coù cô hoäi,
moät phaàn cuõng vì caùi teân ngoä nghónh ñoù. Taïi sao laïi coù theå laáy taâm
tình maø vieát lòch söœ ? Lòch söœ phaœi chính xaùc vaø khaùch quan môùi coù
theå duøng laøm taøi lieäu ñeå suy nghó vaø laøm vieäc. Ñem taâm tình ñeå ñoïc
lòch söœ cuõng ñaõ laø ñieàu phaœi raát thaän troïng, coøn ñem taâm tình maø
vieát lòch söœ laø ñieàu heát söùc nguy hieåm. Taâm tình nhaát ñònh laø chuœ
quan roài. Neáu taâm tình cuœa mình sai leäch thì sao ? Mình coù theå ñaàu
ñoäc nhöõng taâm hoàn trong traéng.
Nhöng "Ñem Taâm Tình Vieát lòch Söœ" laø moät truyeàn thoáng cuœa
caùc xaõ hoäi thuoäc vaên hoùa Trung Hoa. Caùc quan vieát söœ nhuïc maï vaø
boâi baån moät soá nhaân vaät laøm cho hoï bò ñôøi sau nguyeàn ruœa ñoàng thôøi
cuõng taâng boác, laøm ñeïp vaø thaùnh hoùa moät soá nhaân vaät khaùc ñeå laøm
göông maãu cho caùc theá heä sau.
Caùch vieát söœ naøy chæ nhaém moät muïc ñích chính trò ngaén haïn
nhöng vôùi thôøi gian noù ñaõ taïo ra moät taâm lyù tai haïi laø laáy ngöôøi xöa
vaø vieäc xöa laøm maãu möïc. Khoâng nhöõng tai haïi maø coøn nguy hieåm,
bôœi vì qua caùc anh huøng, moät soá giaù trò beänh hoaïn ñöôïc löu truyeàn
vaø laøm oâ nhieãm trí tueä.
Moät thí duï. Coøn gì trong traéng hôn taâm tình caùc em beù hoïc
sinh tieåu hoïc ? Vaäy maø ña soá caùc em laïi say meâ Quang Trung
Nguyeãn Hueä, moät con ngöôøi voâ cuøng hung baïo vaø hieáu saùt. Trong
ñaàu hoï, vaø trong ñaàu chính toâi vaøo löùa tuoåi ñoù, Nguyeãn Hueä laø taám
göông saùng. Ñoù cuõng laø vì ñaàu oùc ngaây thô cuœa toâi ñaõ bò aœnh höôœng
cuœa nhöõng baäc chuù baùc ñem taâm tình vieát vaø ñoïc lòch söœ.

Nhìn vaøo lòch söœ ñeå hieåu taâm lyù vaø taäp quaùn cuœa daân toäc
mình, ñeå thaáy caùi maïnh caùi yeáu cuœa nöôùc mình, ñeå bieát caùi gì coù
theå laøm vaø caùi gì khoâng neân laøm thì raát hay. Nhöng baét chöôùc caœ
146 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

kyõ thuaät cuœa ngöôøi xöa laø ñieàu raát khôø khaïo. Taâm lyù baét chöôùc
ngöôøi xöa thöïc ra coøn maïnh laém. Vaøo cuoái thaäp nieân 80, moät toå
chöùc chính trò löu vong, Maët Traän Quoác Gia Thoáng Nhaát Giaœi
Phoùng Vieät Nam cuœa oâng Hoaøng Cô Minh, ñaõ tung ra caœ moät ñôït
hoïc taäp qui moâ veà Quang Trung Hoaøng Ñeá. Thoâi thì ñöùc cuœa vua
Quang Trung, pheùp trò nöôùc cuœa vua Quang Trung, möu thuaät
Quang Trung, v.v... Nguyeãn Hueä trôœ thaønh moät ñeà taøi hoïc taäp, moät
thöù caåm nang haønh ñoäng.
Söï toân thôø thaàn töôïng ñaõ laøm cho chuùng ta queân maát raèng
thôøi ñaïi cuœa chuùng ta ñaõ tieán boä raát nhieàu so vôùi thôøi xöa. Chuùng
ta coù theå ruùt tæa ra baøi hoïc chính trò naøo cuœa moät thôøi ñaïi trong ñoù
vò hoaøng ñeá muoán laøm gì thì laøm, muoán gieát ai thì gieát ? Chuùng ta
coù theå ruùt tæa ra baøi hoïc vaên hoùa naøo ôœ thôøi ñaïi chæ coù chieán tranh
vaø cheùm gieát chöù khoâng coù maùy in, vaø thieáu caœ buùt möïc ? Chuùng
ta coù theå baét chöôùc chieán thuaät naøo nôi nhöõng ngöôøi ñi boä ñaùnh
nhau baèng göôm giaùo ?

Taâm lyù toân thôø Nguyeãn Hueä thaät laø deã sôï vaø toâi ñaõ coù hai
kinh nghieäm.
Laàn thöù nhaát trong moät böõa aên sinh nhaät cuœa moät coâ baïn, toâi
noùi chuyeän vôùi moät cöïu ñaïi uùy quaân ñoäi Vieät Nam Coäng Hoøa ñoàng
thôøi cuõng laø cöïu giaùo sö trung hoïc. Caâu chuyeän xoay sang Nguyeãn
Hueä vì anh naøy luùc ñoù laø moät caùn boä cuœa Maët Traän Hoaøng Cô Minh
vaø muoán chia seœ vôùi chuùng toâi nhöõng ñieàu anh vöøa hoïc taäp. Anh ta
quaœ quyeát raèng neáu Nguyeãn Hueä coøn soáng thì Nguyeãn AÙnh khoâng
nhöõng khoâng thoáng nhaát ñöôïc ñaát nöôùc maø coøn toi maïng döôùi tay
Nguyeãn Hueä. Toâi ñaùp laïi raèng ñieàu ñoù khoâng chaéc vì ñaát Gia Ñònh
giaøu coù, dö khaœ naêng cung caáp löông thöïc, trong khi mieàn Baéc luùc
ñoù suy kieät, vaœ laïi Nguyeãn AÙnh cuõng laø moät ngöôøi ñôœm löôïc, laïi
coøn hoïc ñöôïc caùch duøng binh cuœa phöông Taây do moät soá tay ñaùnh
thueâ maø oâng ta chieâu moä, veà vuõ khí Nguyeãn AÙnh chaéc cuõng hôn.
Chæ coù theá thoâi maø cuõng ñuœ laøm buøng leân moät côn thònh noä ñeán noãi
coâ chuœ nhaø phaœi ra xem. Anh ta tha toäi cho toâi, nhöng aân caàn nhaén
nhuœ : "Anh neân hoïc laïi söœ Vieät Nam". Ngöôøi coäng saœn coù lyù do, vaø
duïng yù, ñeå toân thôø Nguyeãn Hueä, nhöng moät toå chöùc choáng coäng laáy
Ñem taâm tình vieát lòch söû ? 147

chieâu baøi töï do daân chuœ maø cuõng toân vinh Nguyeãn Hueä thì quaœ laø
baét chöôùc moät caùch ngôø ngheäch.
Kinh nghieäm thöù hai ñôõ gay caán hôn, nhöng laïi nhieàu yù nghóa
hôn. Noù xaœy ra trong moät cuoäc hoïp maët cuœa moät nhoùm trí thöùc
thöôïng löu taïi Paris. Ñoù laø nhöõng ngöôøi côœi môœ, nhaõ nhaën vaø coù
tieáng toát trong coäng ñoàng. Khoâng bieát ai töï nhieân ñeà caäp ñeán chieán
dòch hoïc taäp möu thuaät Quang Trung noùi treân. Moät baø, taùc giaœ cuœa
nhieàu baøi nghieân cöùu coù giaù trò veà söœ vaø, theo toâi bieát, hoaøn toaøn
khoâng coù caœm tình vôùi toå chöùc Hoaøng Cô Minh, hoœi toâi nghó gì veà
Nguyeãn Hueä. Toâi ñaùp laïi raèng Nguyeãn Hueä khoâng theå baét chöôùc,
oâng ta hay ôœ choã voõ ngheä hôn ngöôøi, tính tình quaœ quyeát vaø töï tin;
nhöõng caùi ñoù hoaëc mình coù hoaëc mình khoâng coù chöù khoâng theå baét
chöôùc. Coøn veà kieán thöùc binh bò thì neáu soáng laïi baây giôø, toâi khoâng
chaéc laø oâng aáy coù ñöôïc moät nöœa nhöõng kieán thöùc cuœa moät haï só
quan. Söï baát ñoàng yù kieán xuaát hieän roõ reät treân maët baø nöõ só, vaø baø
quaœ quyeát raèng neáu Nguyeãn Hueä soáng laïi vaø caàm quaân ngay luùc
naøy oâng vaãn laø moät vò töôùng gioœi.
Cuõng trong buoåi gaëp maët cuœa giôùi tao nhaân maëc khaùch ñoù,
toâi laïi ñuïng ñoä vôùi moät ngöôøi baïn veà moät nhaân vaät khaùc maø caœ hai
chuùng toâi ñeàu ngöôõng moä : Nguyeãn Du. Buoåi gaëp maët ñoù thöïc laø
vaát vaœ cho toâi.
Nguyeãn Du thì ai cuõng phaœi nhìn nhaän laø moät thieân taøi veà thô
vaên roài. Vaán ñeà laø toâi nghe caùc baïn cheâ vaên hoùa thôøi nay vaø leân
tieáng beânh vöïc. Toâi bieän luaän raèng trong voøng nöœa theá kyœ qua vaên
hoïc vaø ngheä thuaät Vieät Nam ñaõ tieán xa gaáp nhieàu laàn con ñöôøng
ñaõ ñi ñöôïc trong suoát thôøi gian tröôùc ñoù töø thôøi laäp quoác. Toâi noùi
raèng caùc taùc phaåm ngaøy nay coù phaåm chaát hôn ngaøy xöa nhieàu laém,
nhöng chæ vì nhieàu taùc giaœ quaù, maø laïi khoâng ai vöôït leân ñöôïc, neân
khoâng thaáy nhöõng hieän töôïng nhö Nguyeãn Du, Cao Baù Quaùt trong
thôøi ñaïi cuœa hoï. Coù leõ neáu döøng ôœ ñaáy thì moïi ngöôøi ñeàu nghe loït
tai, nhöng toâi laïi daïi doät vieän daãn moät thí duï. Toâi noùi neáu laáy moät
ngöôøi raát raønh veà tieáng Vieät nhöng chöa bieát truyeän Kieàu roài ñöa
cho anh ta ñoïc truyeän Kieàu vaø moät taäp thô goàm nhöõng baøi thô ñaêng
treân caùc baùo chí ôœ khu Bolsa, toâi baœo ñaœm hoï seõ thaáy taäp thô Bolsa
hay hôn truyeän Kieàu. Toâi bò phaœn ñoái döõ doäi, moät chò hoœi toâi ñaõ uoáng
148 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

röôïu chöa maø phaùt ngoân böøa baõi nhö theá. Hình nhö moïi ngöôøi, tröø
toâi, ñeàu ñoàng yù laø cho tôùi nay vaãn chöa taùc phaåm naøo qua maët ñöôïc
truyeän Kieàu. Cuõng may laø trong vaên thô khoâng coù vieäc bieåu quyeát
giaù trò, neáu khoâng thì toâi ñaõ thaœm baïi roài. Caùi taâm lyù toân suøng vaø
baét chöôùc ngöôøi xöa khoâng phaœi chæ giôùi haïn trong caùch vieát vaø ñoïc
söœ. Noù ñaõ laây lan ra vaên hoïc cuõng nhö moïi boä moân khaùc.
Toâi raát sôï nhöõng ngöôøi ñem taâm tình vieát lòch söœ vì moät caùch
chaân tình hoï coù theå boùp meùo lòch söœ, thaàn thaùnh hoùa ngöôøi xöa vaø
cuœng coá caùi taäp quaùn tai haïi laø laáy ngöôøi xöa laøm khuoân maãu.
Chuùng ta thaàn thaùnh hoùa ngöôøi xöa vì chuùng ta khoâng quí
troïng chính mình : chuùng ta khoâng tin ôœ chính mình neân chuùng ta
ñaõ khoâng nhaän ra ñöôïc nhöõng haøo kieät ngay trong thôøi ñaïi naøy, maëc
daàu hoï khaù ñoâng ñaœo, vì lyù do giaœn dò laø hoï coù nhieàu ñieåm gioáng
mình hoaëc khoâng hôn gì mình ; maø ñaõ khoâng hôn mình thì nhaát ñònh
laø phaœi taàm thöôøng roài.
Chuùng ta chöa bieát caùch quaœn lyù toå tieân. Chuùng ta caàn tìm ra
caùch naøo khaùc ñeå quí troïng ngöôøi xöa. Ñeå vaãn yeâu quí toå tieân maø
vaãn quí mình. Coù quí mình chuùng ta môùi coù theå nhìn ra nhöõng con
ngöôøi loãi laïc ngay giöõa chuùng ta. Vaø chæ coù nhöõng haøo kieät cuœa thôøi
nay môùi giuùp ñöôïc chuùng ta. Treân ñöôøng chinh phuïc töông lai,
chuùng ta caàn nhìn veà ñaèng tröôùc, chöù khoâng theå chæ nhìn ñaèng sau.
Cuõng nhö khi laùi xe, chuùng ta khoâng theå chæ nhìn kính chieáu haäu.
"OÂn coá tri taân" (oân laïi chuyeän xöa ñeå bieát chuyeän ngaøy nay) laø moät
phöông phaùp sai. Laáy nhöõng giaœi phaùp ngaøy xöa cho nhöõng vaán ñeà
hoâm nay coøn vuïng veà hôn laø aùp duïng nhöõng khuoân maãu beân Taây
beân Taøu cho nöôùc ta. Laàm thôøi ñaïi nghieâm troïng hôn laàm khoâng
gian.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 149

Trôœ laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä

Nhöõng ñieàu toâi vöøa vieát veà Nguyeãn Hueä chaéc ñaõ laøm moät
soá ñoäc giaœ noåi noùng. Moät soá vò coù theå hoœi taïi sao toâi laïi gaây "tranh
caõi voâ ích" veà nhöõng vaán ñeà vaên hoùa vaø lòch söœ giöõa luùc caàn doàn
heát nghò löïc cho cuoäc vaän ñoäng daân chuœ. Lyù do laø vì toâi thaáy nhöõng
cuoäc tranh caõi naøy khoâng nhöõng khoâng voâ ích maø coøn raát caàn thieát.

Cuoäc tranh ñaáu cho töï do vaø daân chuœ ñaõ ñi vaøo moät giai ñoaïn
môùi. Sau nhieàu tranh luaän, nhöõng ngöôøi daân chuœ Vieät Nam ñaõ ñaït
tôùi ñoàng thuaän veà moät laäp tröôøng tranh ñaáu. Ñaây laø moät khai thoâng
quan troïng vaø raát ñaùng möøng. Nhöng taïi sao coù ñoàng thuaän roài maø
cuoäc vaän ñoäng daân chuœ vaãn chöa khôœi saéc, ñoàng baøo trong vaø ngoaøi
nöôùc vaãn chöa höôœng öùng ôœ möùc ñoä chôø ñôïi ? Theo toâi, ñoù laø vì
chuùng ta ñuïng phaœi moät böùc töôøng taâm lyù kieân coá do lòch söœ vaø vaên
hoùa ñeå laïi. Khoâng choïc thuœng ñöôïc böùc töôøng naøy chuùng ta seõ daãm
chaân taïi choã, khoâng giaønh ñöôïc daân chuœ, vaø ngay caœ neáu coù giaønh
ñöôïc daân chuœ cuõng khoâng theå vöôn leân baét kòp caùc quoác gia tieân
tieán. Maø muoán choïc thuœng böùc töôøng taâm lyù naøy thì baét buoäc phaœi
ñaët laïi moät soá vaán ñeà vaên hoùa vaø lòch söœ.

Toâi khoâng voâ yù thöùc ñeán ñoä khoâng bieát raèng ñuïng tôùi lòch söœ
vaø vaên hoùa laø ñuïng tôùi phaàn thaàm kín, thieâng lieâng vaø caám kyï cuœa
moät daân toäc, do ñoù taát nhieân phaœi chôø ñôïi nhöõng phaœn öùng giaän döõ.
Chuùng ta thua keùm theá giôùi moät caùch bi ñaùt vaø söï toàn vong
cuœa ñaát nöôùc ñang bò ñe doïa. Khi moäng öôùc cuœa raát nhieàu ngöôøi
hieän nay chæ giaœn dò laø ñöôïc rôøi Vieät Nam ñi laøm coâng daân moät nöôùc
khaùc, khi coù nhöõng baø meï ñaët ñöùa con ba tuoåi leân chieác thuyeàn
moœng manh vöôït bieån vôùi hy voïng duy nhaát laø noù tìm ñöôïc moät
cuoäc soáng bình thöôøng thoâi taïi moät phöông trôøi xa laï naøo ñoù, laø
chuùng ta ñang soáng moät thaœm kòch quoác gia.
Nhöng giaœi thích thaœm kòch ñoù baèng nhöõng lyù do cuï theå nhö
boái caœnh theá giôùi, söï muø quaùng cuœa vua quan nhaø Nguyeãn, chính
saùch ñen toái cuœa thöïc daân Phaùp, söï thoâ baïo cuœa ñaœng coäng saœn, söï
150 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

toài dôœ cuœa caùc chính quyeàn quoác gia, nhöõng aâm möu cuœa ngöôøi Myõ,
v.v... laø nhöõng laäp luaän maø chuùng ta deã chaáp nhaän. Ngöôïc laïi noùi
raèng soá phaän haåm hiu cuœa chuùng ta laø haäu quaœ cuœa chính caùi maø
chuùng ta traân troïng nhaát : hoàn tính, giaùo duïc, di saœn tinh thaàn cuœa
oâng cha ñeå laïi thì chuùng ta caœm thaáy bò xuùc phaïm.
Di saœn tinh thaàn cuœa moät daân toäc theå hieän roõ nhaát qua caùc anh
huøng. Caùc anh huøng daân toäc laø thuoác thöœ maøu boäc loä taâm lyù cuœa moät
daân toäc. Qua caùch choïn löïa vaø toân vinh caùc anh huøng, caùc daân toäc
tieát loä nhöõng giaù trò maø mình oâm aáp. Neáu chuùng ta thay ñoåi caùch
nhaän ñònh anh huøng daân toäc thì ñoàng thôøi chuùng ta cuõng thay ñoåi
caùc giaù trò neàn taœng cuœa xaõ hoäi ta, chuùng ta seõ thay ñoåi caùch suy nghó
vaø haønh ñoäng vaø do ñoù thay ñoåi soá phaän cuœa chuùng ta.

Ñoái vôùi ñaïi ña soá ngöôøi Vieät, Nguyeãn Hueä khoâng phaœi chæ
laø moät anh huøng maø coøn laø moät thaàn töôïng. Thi só Vuõ Hoaøng
Chöông, maø toâi raát aùi moä, ñaõ ca tuïng Nguyeãn Hueä vaø chieán thaéng
Ñoáng Ña baèng nhöõng vaàn thô noàng naøn trong moät baøi thô raát daøi
maø toâi xin trích haàu ñoäc giaœ hai caâu :
Muoân chieán coâng moät chieán coâng doàn laïi
Moät taám loøng muoân vaïn taám loøng mang.
Chuùng ta ñaõ ñöôïc huaán luyeän ngay töø buoåi ñaàu ñôøi, töø gheá
tröôøng tieåu hoïc ñeå suøng baùi Nguyeãn Hueä. Nhö vaäy Nguyeãn Hueä
vöøa laø thaàn töôïng vöøa laø moái tình ñaàu cuœa trí tueä Vieät Nam, ñuïng
tôùi oâng laø ñuïng tôùi caœ moät tín ngöôõng vaø moät ñam meâ.
Ԍ ñaây xin môœ moät daáu ngoaëc ñôn ngaén. Coù moät caùi gì raát
khoâng oån trong caùch maø thanh thieáu nieân Vieät Nam ñöôïc giaùo duïc
ñeå ñaùnh giaù caùc anh huøng daân toäc. Nöôùc ta coù nhieàu anh huøng
nhöng coù ba vò coù coâng lôùn nhaát : Lyù Coâng Uaån môœ ra ñaát nöôùc coù
kyœ cöông, vaên hieán ; Traàn Höng Ñaïo ñaùnh ñuoåi quaân Nguyeân giuùp
chuùng ta giöõ ñöôïc bôø coõi traùnh ñöôïc söï daày ñaïp cuœa quaân Moâng Coå
hung baïo ; Nguyeãn Hoaøng môœ ra mieàn Nam truø phuù. Caœ ba ñeàu laø
nhöõng con ngöôøi ñöùc ñoä, ñem phoàn vinh cho daân chuùng. Theá maø
chæ coù Traàn Höng Ñaïo ñöôïc nhaéc tôùi thöôøng xuyeân, nhöng cuõng raát
xa sau Nguyeãn Hueä ; Lyù Coâng Uaån thì hoïa hieám ; coøn Nguyeãn
Hoaøng thì khoâng bao giôø.
Trôû laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 151

Caàn phaœi trôœ laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä bôœi vì ñoù laø moät sai
laàm ñaõ keùo daøi quaù laâu vaø ñaõ gaây quaù nhieàu taùc haïi. Toâi khoâng phaœi
laø söœ gia, cuõng khoâng phaœi laø moät nhaø nghieân cöùu maø laø moät ngöôøi
hoaït ñoäng chính trò. Ngöôøi hoaït ñoäng chính trò noùi nhöõng ñieàu caàn
noùi, coù boån phaän phaœi noùi trung thöïc, döïa vaøo nhöõng söï kieän
nghieâm tuùc vaø lyù luaän moät caùch löông thieän. Nhöng ngöôøi hoaït
ñoäng chính trò, neáu khoâng coù thì giôø nhö tröôøng hôïp cuœa toâi, khoâng
coù boån phaän phaœi ghi chuù döõ kieän laáy töø saùch naøo, chöông naøo,
trang naøo, v.v... Ñoù laø coâng vieäc cuœa nhaø nghieân cöùu. Nhöõng döõ
kieän maø toâi döïa vaøo ñeå baøn veà Nguyeãn Hueä laø coù thöïc, caùc söœ gia
ñeàu coù.

Tröôùc heát laø moät vaøi nhaän ñònh veà chieán thaéng Ñoáng Ña.
Nguyeãn Hueä ñöôïc toân suøng nhôø traän Ñoáng Ña muøa Xuaân Kyœ
Daäu 1789. Nhöõng coâng ñöùc vaø thaønh tích khaùc cuœa oâng chæ laø phuï
hoïa, ñoâi khi theâm thaét vaø theâu deät. Theo kyù öùc taäp theå cuœa chuùng
ta trong traän naøy Nguyeãn Hueä ñaõ chæ trong moät ñeâm phaù tan hai
möôi vaïn (hai traêm ngaøn) quaân Thanh, traùnh cho chuùng ta aùch Baéc
thuoäc.
Thöïc ra caùc taøi lieäu cuœa nhaø Thanh cho thaáy moät caùch raát roõ
reät laø vua Caøn Long khoâng coù yù ñònh ñaùnh chieám nöôùc ta. Khoâng
nhöõng theá vua Caøn Long coøn caám Toân Só Nghò giao chieán. Nhaø
Thanh can thieäp vì coù söï caàu cöùu cuœa meï vua Leâ Chieâu Thoáng vaø
ñaùm quaàn thaàn nhaø Leâ, nhöng yù ñoà cuœa hoï chæ laø doïa ñeå Nguyeãn
Hueä thaàn phuïc Leâ Chieâu Thoáng, vaø ngay caœ neáu Nguyeãn Hueä cöùng
ñaàu khoâng chòu cuõng chæ giuùp Leâ Chieâu Thoáng coù thanh theá maø
chieâu taäp löïc löôïng ñeå chia ñaát vôùi Nguyeãn Hueä maø thoâi. Dó nhieân
neáu Vieät Nam töï nguyeän saùt nhaäp vaøo Trung Quoác thì nhaø Thanh
seõ raát haøi loøng nhöng hoï khoâng chaáp nhaän traœ moät giaù naøo caœ.
Con soá hai chuïc vaïn quaân Thanh cuõng raát sai söï thöïc. Toân
Só Nghò sang baèng ñöôøng boä, maø ñöôøng boä thì bò vaùch nuùi daày ñaëc
ngaên caùch khoâng theå di chuyeån moät soá quaân khoång loà nhö vaäy.
Trong nhöõng laàn xaâm chieám qui moâ Vieät Nam, quaân Trung Quoác
ñeàu chuœ yeáu xaâm laêng baèng ñöôøng thuœy qua cöœa Baïch Ñaèng hay
Ngheä An.
152 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Thaønh phoá Haø Noäi hoài ñoù coù bao nhieâu daân cö ? Möôøi ngaøn,
möôøi laêm ngaøn, hay hai chuïc ngaøn laø cuøng. Khoâng caàn hai traêm
ngaøn, chæ caàn naêm chuïc ngaøn thoâi thì cuõng ñaõ laø caœ moät söï traøn ngaäp
khoâng coøn choã ñöùng, chöa noùi tôùi vieäc quaân Thanh keùo nhau ñi chôï
mua baùn nhö söœ cheùp. Caùc taøi lieäu coøn giöõ laïi chæ noùi quaân Thanh
ñoùng ñoàn ôœ vaøi laøng nhoœ caïnh Haø Noäi.
Nieàm töï haøo daân toäc cuœa toâi bò thöông toån laàn ñaàu tieân vaøo
khoaœng naêm 1958. Toâi ñoïc baùo veà cuoäc thuyeát trình cuœa giaùo sö
Töôœng Quaân Chöông, moät chuyeân gia ngöôøi Ñaøi Loan veà Vieät
Nam, taïi Ñaïi Hoïc Vaên Khoa Saøi Goøn. Söï hieåu bieát raát non nôùt cuœa
toâi luùc ñoù cuõng ñuœ ñeå toâi yù thöùc raèng oâng hôn haún nhieàu trí thöùc Vieät
Nam ngay veà chính lòch söœ vaø vaên hoùa Vieät Nam. OÂng laäp luaän chaéc
chaén, daãn chöùng taøi lieäu ñaày ñuœ veà vaên hoïc Vieät Nam, töøng taùc
phaåm, töøng taùc giaœ. Ñeà caäp ñeán traän Ñoáng Ña, Töôœng Quaân
Chöông daãn taøi lieäu cuœa Thanh trieàu, noùi raèng Toân Só Nghò toång ñoác
Löôõng Quaœng ñaõ ñem saùu ngaøn kyï binh sang Vieät Nam ñeå phoâ
tröông thanh theá vaø laøm leã thuï phong cho Leâ Chieâu Thoáng nhöng
ñaõ bò Nguyeãn Hueä ñaùnh baát ngôø, thua chaïy veà vaø bò caùch chöùc. Con
soá naøy theo toâi laø hôïp lyù. Toân Só Nghò töø Trung Quoác sang Vieät Nam
trong vaøi tuaàn leã thì chaéc chaén laø sang baèng kyï binh roài, maø kyï binh
thì saùu ngaøn ñaõ laø nhieàu laém ñoái vôùi hai tænh Quaœng Ñoâng vaø Quaœng
Taây, muoán hôn cuõng khoâng coù. Neân nhôù laø nhaø Thanh luùc ñoù ñaõ
yeân bình hôn moät traêm naêm neân khoâng coøn giöõ quaân ñoäi huøng haäu
nöõa. Toâi chöa thaáy söœ gia Vieät Nam naøo baùc boœ söï kieän cuœa oâng
Töôœng Quaân Chöông.
Moät taøi lieäu do ngöôøi Vieät Nam vieát veà traän Ñoáng Ña laø cuoán
"Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí" cuœa Ngoâ Gia Vaên Phaùi, moät cuoán saùch
khaù thuaän cho Taây Sôn. Theo cuoán saùch naøy thì khi quaân Thanh
ñeán, Ngoâ Vaên Sôœ vaø Ngoâ Thôøi Nhieäm baøn vôùi nhau raèng ñaùnh quaân
Thanh khoâng ñöôïc vì daân chuùng Baéc Haø uœng hoä quaân Thanh vaø
gheùt quaân Taây Sôn, hoï seõ chæ choã, daãn ñöôøng, tieáp söùc quaân Thanh.
(Ñaây cuõng laø moät söï kieän raát quan troïng chöùng toœ daân chuùng khoâng
ngöôõng moä Nguyeãn Hueä nhö moät soá taùc giaœ vieát). Ngoâ Vaên Sôœ
quyeát ñònh boœ Thaêng Long lui veà giöõ ñeøo Tam Ñieäp, nhöng ñoâ ñoác
Phan Vaên Laân khoâng chòu, ñoøi Ngoâ Vaên Sôœ caáp cho moät ngaøn quaân
Trôû laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 153

(xin nhaéc laïi laø moät ngaøn quaân) ra giaùp chieán. Phan Vaên Laân ñeán
bôø soâng Nhö Nguyeät thì gaëp quaân Thanh ñoùng ôœ beân kia soâng. Luùc
ñoù tieát trôøi laïnh giaù nhöng Phan Vaên Laân nhaát ñònh baét quaân loäi qua
soâng ñaùnh quaân Thanh. Quaân Taây Sôn cheát ñuoái khaù nhieàu, soá coøn
laïi qua beân kia soâng laïnh coùng neân bò quaân Thanh tieâu dieät, Phan
Vaên Laân moät mình moät ngöïa chaïy veà. Thöœ hoœi neáu quaân Thanh
ñoâng tôùi möôøi ngaøn ngöôøi thoâi lieäu Phan Vaên Laân coù daùm lieàu lónh
nhö vaäy khoâng ?
Coøn moät nguoàn taøi lieäu khaùc veà traän Ñoáng Ña. Ñoù laø nhöõng
laù thö maø caùc giaùo só coù maët taïi ñoù gôœi veà cho baïn beø taïi Phaùp.
Nhöõng laù thö naøy ñöôïc taäp trung trong moät taøi lieäu coù teân laø "Nhöõng
laù thö kyø laï vaø xuùc tích cuœa Söù Boä Truyeàn Giaùo Vieãn Ñoâng" (Lettres
curieuses et eùdifiantes de la Mission apostolique en Extreâme
Orient) coøn löu giöõ taïi Phaùp. Ñaây laø nhöõng laù thö rieâng, khoâng phoå
bieán, do ñoù chuùng khoâng coù muïc ñích tuyeân truyeàn. Caùc giaùo só noùi
thaúng laø hoï beânh vöïc nhaø Taây Sôn vì lyù do caœ chuùa Trònh laãn chuùa
Nguyeãn ñeàu caám ñaïo trong khi Taây Sôn khoâng ñeå yù ñeán toân giaùo.
Moät giaùo só moâ taœ traän Ngoïc Hoài (Ñoáng Ña), traän ñaùnh gay
go nhaát vaø coù theå noùi laø duy nhaát trong ñeâm hoâm ñoù. Theo oâng,
quaân Taây Sôn tieán vaøo bò quaân Thanh ñaùnh baät ra, haøng nguõ roái
loaïn. Luùc ñoù ñích thaân Nguyeãn Hueä töø döôùi xoâng leân, muùa göôm
cheùm cheát maáy chuïc quaân Thanh, laøm chuùng hoaœng sôï boœ chaïy.
Theo caùch moâ taœ ñoù thì traän Ñoáng Ña khoâng theå laø lôùn ñöôïc. Hoaøng
Leâ Nhaát Thoáng Chí cuõng noùi quaân Taây Sôn tieán sau hai möôi taám
moäc, ñaèng sau moãi taám laø ba möôi ngöôøi. Nhö vaäy toång soá quaân
Taây Sôn tham chieán ôœ Ngoïc Hoài laø saùu traêm ngöôøi. Hoaøng Leâ Nhaát
Thoáng Chí coøn noùi theâm laø khi nghe tin Ngoïc Hoài coù bieán, Toân Só
Nghò sai moät boä töôùng ñem hai chuïc kyï binh ñi giaœi cöùu cuøng vôùi
moät ñaùm nghóa quaân cuœa vua Leâ. Nhöõng döõ kieän naøy chöùng toœ traän
Ñoáng Ña chæ laø moät traän nhoœ.
Maët khaùc, cuõng khoâng neân queân laø quaân Thanh bò baát ngôø
hoaøn toaøn neân roái loaïn, lo chaïy hôn laø ñaùnh laïi. Vaœ laïi cuõng chæ coù
moät nöœa quaân Thanh sang soâng vaøo Thaêng Long, nöœa kia vaãn ôœ beân
taœ ngaïn vaø boœ chaïy khi ñaùm quaân sang soâng bò ñaùnh tan. Caàn minh
ñònh moät ñieàu ñeå traùnh tranh caõi. Soá quaân Thanh cheát (chuœ yeáu laø
154 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cheát ñuoái khi xoâ laán nhau sang soâng laøm saäp caàu noåi) coù theå nhieàu
hôn haún soá quaân töø Trung Quoác sang vì raát nhieàu ngöôøi Hoa sinh
soáng taïi Vieät Nam luùc ñoù cuõng yœ theá quaân Thanh loäng haønh töï coi
nhö lính cuœa nhaø Thanh, roài hoaœng sôï boœ chaïy khi kyï binh cuœa Toân
Só Nghò bò ñaùnh tan. Kyù öùc daân gian vaø caùc taøi lieäu ñeàu noùi ñeán vieäc
ngöôøi ngöïa chen nhau treân caàu. Caœnh naøy phuø hôïp vôùi nhöõng gì vöøa
noùi : quaân cöôõi ngöïa laø quaân Toân Só Nghò, ñaùm chaïy boä laø boïn a
dua.
Chuùng ta ñeàu bieát tröôùc khi ra Thaêng Long ñaùnh quaân
Thanh, Nguyeãn Hueä döøng laïi ôœ Tam Ñieäp ñeå moä quaân. Caùc giaùo
só thuaät caùch moä quaân cuœa Nguyeãn Hueä : caùc töôùng cuœa Quang
Trung, taát caœ ñeàu mang chöùc ñoâ ñoác, tôùi gaàn caùc laøng, cöôõi ngöïa
leân moät goø cao nhìn vaøo laøng theo soá noùc nhaø maø öôùc löôïng soá quaân
moãi laøng phaœi noäp, ra leä heã thieáu moät ngöôøi laø hoï taøn saùt caœ laøng.
Daân chuùng haõi huøng ñeán noãi laøng naøo khoâng ñuœ con trai phaœi baét
con gaùi giaœ laøm trai ñem noäp cho Nguyeãn Hueä. Nhöõng noâng daân
tuyeån choïn nhö vaäy thöïc ra laø nhöõng tuø binh chæ coù vai troø khuaân
vaùc, laøm moäc ñôõ teân vaø laáy soá ñoâng aùp ñaœo tinh thaàn quaân Thanh
maø thoâi, chuœ löïc cuœa Quang Trung chæ laø soá quaân Taây Sôn maø oâng
ñem töø Phuù Xuaân ra. Ñaùnh xong traän Ñoáng Ña, oâng boœ maëc soá quaân
taân tuyeån naøy, hoï phaœi xin aên doïc ñöôøng tìm veà queâ quaùn.

Nguyeãn Hueä laø con ngöôøi nhö theá naøo ?

Theo saùch Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, Nguyeãn Hueä laø con
oâng Hoà Phi Phuùc, ngöôøi goác Ngheä An, nhöng töø ba ñôøi tröôùc bò chuùa
Nguyeãn baét vaøo laäp nghieäp taïi laøng Taây Sôn, thuoäc tænh Bình Ñònh.
Ñeán ñôøi caùc con thì ñoåi ra hoï Nguyeãn ñeå deã tieán thaân. Hoï Hoà daàn
daàn trôœ neân khaù giaœ, ñeán ñôøi Hoà Phi Phuùc thì laïi môœ soøng baïc neân
caøng giaøu coù. Nguyeãn Hueä nhö vaäy khoâng phaœi xuaát thaân laø moät
noâng daân aùo vaœi nhö Vieät Nam Söœ Löôïc vieát. Veà anh em Taây Sôn,
cuõng nhö veà traän Ñoáng Ña, Traàn Troïng Kim döïa vaøo Hoaøng Leâ
Nhaát Thoáng Chí, nhöng laïi theâm bôùt theo chieàu höôùng coù lôïi cho
Nguyeãn Hueä. Taïi sao ? Chuùng ta seõ traœ lôøi sau.
Ba anh em Nhaïc, Löõ vaø Hueä lôùn leân ñi aên cöôùp. Khôœi ñaàu
Nguyeãn Nhaïc keát naïp ñöôïc moät ñaùm thuœ haï ñi cöôùp boùc trong
Trôû laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 155

vuøng, sau khi theá löïc ñaõ maïnh môùi veà laäp ñoàn ôœ ngay laøng mình
coâng khai choáng chuùa Nguyeãn. Coù leõ vì hoï hoaønh haønh khaù laâu taïi
vuøng Taây Sôn neân sau naøy, khi hoï laøm vua, ngöôøi ta vaãn goïi hoï laø
nhaø Taây Sôn. Ba anh em lieân keát vôùi hai ñaùm cöôùp bieån ngöôøi
Trung Hoa laø Taäp Ñình vaø Lyù Taøi vaø cuõng chieâu moä nhieàu ngöôøi
Thöôïng. Trong caùc thö töø gôœi cho nhau, caùc giaùo só thaéc maéc khoâng
hieåu taïi sao caùc töôùng cuœa Taây Sôn, duø laø töôùng ñaùnh boä ñi nöõa, ñeàu
xöng laø ñoâ ñoác : ñoâ ñoác Sôœ, ñoâ ñoác Long, ñoâ ñoác Tuyeát, ñoâ ñoác Loäc,
ñoâ ñoác Laân, v.v. Ñoù laø vì quaân Taây Sôn do ñaùm cöôùp bieån huaán
luyeän, vaø ñoái vôùi boïn cöôùp bieån chöùc ñoâ ñoác laø moät öôùc mô.
Moät söï kieän noåi baät maø caùc söœ gia coá tình laøm ngô laø quaân
Taây Sôn chæ thuaàn tuùy laø giaëc cöôùp. Töø luùc daáy leân cho ñeán luùc tieâu
dieät caœ hoï Trònh vaø hoï Nguyeãn trong hai möôi naêm trôøi, hoï khoâng
ñöa ra baát cöù moät chuœ tröông döïng nöôùc naøo ; khoâng heà coù moät tôø
hòch naøo ñeå hieäu trieäu quoác daân, hay ngay caœ moät tôø keå toäi hoï Trònh
vaø hoï Nguyeãn. Hoï chæ ñaùnh phaù vaø cöôùp boùc maø thoâi, khoâng nhaân
danh moät chính nghóa naøo. (Ԍ mieàn Baéc, Nguyeãn Höõu Caàu khi noåi
loaïn choáng nhaø Trònh ít nhaát coøn xöng laø "Baœo Daân Ñaïi Töôùng
Quaân").
Töø naêm 1771, anh em Taây Sôn laäp ñoàn traïi, baønh tröôùng
theâm löïc löôïng, ñaùnh chieám Qui Nhôn roài tieán leân maïn Baéc ñaùnh
chuùa Nguyeãn. Luùc ñoù, duø môùi möôøi taùm tuoåi, Nguyeãn Hueä ñaõ baét
ñoàng ñaœng vaø daân chuùng goïi mình laø "Ñöùc OÂng Taùm". Caùi loái töï
xöng xaác xöôïc naøy cuõng laø moät ñaëc tính cuœa ñaùm thaœo khaáu. Cô
nghieäp chuùa Nguyeãn ñaõ tan taùc vì Tröông Phuùc Loan chuyeân
quyeàn neân quaân Taây Sôn ñaùnh ñaâu ñöôïc ñaáy, haàu nhö khoâng coù
khaùng cöï. Hoï Trònh ôœ ngoaøi Baéc laïi nhaân cô hoäi vaøo chieám Thuaän
Hoùa. Quaân Nguyeãn phía Nam bò Taây Sôn ñaùnh leân, phía Baéc bò
quaân Trònh ñaùnh xuoáng neân tan raõ nhanh choùng. Chuùa Ñònh Vöông
nhaø Nguyeãn phaœi boœ chaïy vaøo Gia Ñònh ñeå Ñoâng Cung Theá Töœ ôœ
laïi. Nguyeãn Nhaïc baét ñöôïc Ñoâng Cung, gaœ con gaùi cho, giaœ hoøa vôùi
chuùa Nguyeãn ôœ Gia Ñònh, nhöng laïi ngaám ngaàm lieân keát vôùi hoï
Trònh xin laøm tieân phong ñaùnh chuùa Nguyeãn. Naêm 1778 anh em
Taây Sôn chieám noát Gia Ñònh, tieâu dieät chuùa Nguyeãn. Nguyeãn
Nhaïc leân ngoâi hoaøng ñeá, phong cho Nguyeãn Löõ laøm Ñoâng Ñònh
156 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Vöông ôœ Gia Ñònh vaø Nguyeãn Hueä laøm Baéc Bình Vöông giöõ maët
Baéc. Nguyeãn Hueä laø moät töôùng gioœi, nhieàu coâng traän laïi giöõ maët
Baéc phoøng hoï Trònh neân naém phaàn lôùn quaân Taây Sôn trong tay.
Naêm 1786, nhaân luùc nhaø Trònh tan taùc vì lính Tam Phuœ laøm
loaïn, Nguyeãn Nhaïc sai Nguyeãn Hueä ra ñaùnh chieám Thuaän Hoùa,
tröôùc ñaây cuœa chuùa Nguyeãn nhöng môùi bò hoï Trònh chieám. Nguyeãn
Hueä chieán thaéng deã daøng roài theo lôøi khuyeân cuœa Nguyeãn Höõu
Chænh, moät töôùng cuœa hoï Trònh vì baát maõn maø boœ vaøo theo Taây Sôn,
tieán ra Thaêng Long dieät hoï Trònh, duø khoâng coù leänh cuœa Nguyeãn
Nhaïc. Luùc ñoù hoï Trònh ñaõ suy suïp toaøn boä neân Nguyeãn Hueä chieám
Thaêng Long nhö vaøo choã khoâng ngöôøi. Nguyeãn Hueä ñöôïc vua Leâ
Hieån Toâng gaœ con gaùi laø coâng chuùa Ngoïc Haân vaø ôœ laïi Thaêng Long
gaàn hai thaùng cho ñeán luùc Nguyeãn Nhaïc töø trong Nam ra goïi veà.
Khi vua Leâ Hieån Toâng cheát, Nguyeãn Hueä ñònh khoâng cho Leâ Chieâu
Thoáng leân keá vò, thaân thích nhaø Leâ phaœi nhôø Ngoïc Haân xin Nguyeãn
Hueä môùi cho. Sau ñoù hai anh em Nhaïc vaø Hueä ñoät ngoät veà Nam
giöõa ñeâm, boœ Nguyeãn Höõu Chænh ôœ laïi vôùi duïng yù ñeå daân Baéc Haø
gieát Chænh vì toäi ñaõ ñem quaân Taây Sôn ra Baéc. Nhöng Nguyeãn Höõu
Chænh chaïy thoaùt vaøo Ngheä An ra maét Nguyeãn Hueä. Tuy thaát voïng
vì Nguyeãn Höõu Chænh khoâng cheát nhöng Nguyeãn Hueä vaãn caáp cho
Chænh moät soá vaøng vaø vuõ khí laáy ñöôïc ôœ Thaêng Long ñeå Chænh laäp
nghieäp taïi Ngheä An. Nguyeãn Höõu Chænh töï tuyeån quaân chieám giöõ
Ngheä An.
Vua Leâ Chieâu Thoáng luùc ñoù chæ coù vaøi quan vaên vaø khoaœng
möôøi lính haàu. Phe ñaœng hoï Trònh laïi trôœ veà Thaêng Long taùi laäp
nghieäp chuùa. Leâ Chieâu Thoáng khoâng chòu cho hoï Trònh aùp böùc nöõa
neân vôøi Nguyeãn Höõu Chænh ra. Nguyeãn Höõu Chænh deïp ñöôïc dö
ñaœng hoï Trònh vaø ñöôïc Leâ Chieâu Thoáng phong töôùc Baèng Trung
Coâng naém giöõ binh quyeàn. Trong khi Nguyeãn Höõu Chænh ra Baéc
ñaùnh dö ñaœng hoï Trònh thì Nguyeãn Hueä laïi ñem quaân vaøo Nam
ñaùnh Nguyeãn Nhaïc. Nhaïc phaœi khoùc loùc naên næ Hueä môùi tha. Sau
khi veà Phuù Xuaân, Nguyeãn Hueä ra leänh cho Vuõ Vaên Nhaäm laø phoù
töôùng cuœa mình vaø cuõng laø reå cuœa Nguyeãn Nhaïc, ñem quaân ra ñaùnh
Nguyeãn Höõu Chænh. Vuõ Vaên Nhaäm baét ñöôïc Chænh ñem gieát ñi.
Vua Leâ Chieâu Thoáng boœ chaïy löu laïc khaép nôi, chieâu taäp löïc löôïng
Trôû laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 157

choáng Taây Sôn. Nguyeãn Hueä ra Thaêng Long baát ngôø, Vuõ Vaên
Nhaäm ñang nguœ tröa bò loâi ra cheùm. Nguyeãn Hueä ñaët Ngoâ Vaên Sôœ,
Phan Vaên Laân vaø Ngoâ Thôøi Nhieäm ôœ laïi traán giöõ roài ruùt quaân veà
Nam. Quaàn thaàn vaø toân thaát nhaø Leâ sang Trung Hoa caàu cöùu. Toân
Só Nghò sang, Nguyeãn Hueä leân ngoâi hoaøng ñeá, tieán ra Thaêng Long
ñaùnh baïi Toân Só Nghò. Nguyeãn Hueä chæ môùi laøm vua ñöôïc boán naêm,
ñang chuaån bò ñaùnh Trung Hoa chieám hai tænh Quaœng Ñoâng vaø
Quaœng Taây thì maát naêm 1792. Möôøi naêm sau nhaø Taây Sôn bò
Nguyeãn AÙnh tieâu dieät.

Nguyeãn Hueä laø moät con ngöôøi hung baïo ñaùnh taát caœ moïi
ngöôøi, ñoù laø moät söï thöïc. Nguyeãn Hueä lieân keát vôùi hai töôùng cöôùp
Taäp Ñình vaø Lyù Taøi ñaùnh chuùa Nguyeãn roài laïi ñaùnh Taäp Ñình vaø
Lyù Taøi, lieân keát vôùi chuùa Trònh roài ñaùnh chuùa Trònh, duøng Nguyeãn
Höõu Chænh roài boœ Chænh cho daân Baéc Haø gieát. Nguyeãn Höõu Chænh
khoâng cheát maø laïi phaùt leân ñöôïc thì sai Vuõ Vaên Nhaäm ñem quaân
ñaùnh gieát Nguyeãn Höõu Chænh, tieän theå laáy luoân Baéc Haø. Roài laïi
gieát Vuõ Vaên Nhaäm. Ñeán caœ Nguyeãn Nhaïc ñoái vôùi Hueä vöøa coù
nghóa vua toâi vöøa coù nghóa anh em, Hueä cuõng ñaùnh. Sau naøy hoøa
vôùi nhaø Thanh, roài laïi keát naïp boïn cöôùp bieån ñi ñaùnh phaù nhaø Thanh
vaø coøn ñònh ñem quaân ñaùnh nhaø Thanh. Nguyeãn Hueä duøng baïo löïc
vaø söï traùo trôœ trong moïi tröôøng hôïp ñoái vôùi baát cöù ai coù khaœ naêng
trôœ thaønh moät ñoái thuœ. Vieäc Hueä ñaùnh Nhaïc chæ vì hai anh em xích
mích vôùi nhau chuyeän phaân chia kho taøng laáy ñöôïc ôœ Thaêng Long
laø moät haønh ñoäng phaœn traéc vaø voâ ñaïo. Nguyeãn Hueä cuõng raát taøn
aùc, caùc giaùo só thôøi ñoù duø beânh Taây Sôn cuõng gheâ sôï veà söï taøn aùc
cuœa Nguyeãn Hueä vaø goïi oâng laø moät thöù "Attila môùi" trong nhöõng
thö hoï vieát cho nhau. Hoï keå laïi khaù chi tieát nhöõng vieäc laøm döõ tôïn
cuœa Nguyeãn Hueä, maø khuoân khoå cuoán saùch khoâng cho pheùp toâi
nhaéc laïi heát. Sau khi dieät nhaø Trònh vaø noùi laø "moät taác ñaát cuœa nhaø
Leâ cuõng khoâng laáy", Hueä vaãn chieám Ngheä An, vua Leâ Chieâu
Thoáng sai danh só Traàn Coâng Saœn, maø Nguyeãn Hueä bieát tieáng vaø
phuïc taøi, cuøng vôùi hoaøng thaân Leâ AÙn, vöøa laø chuù vöøa laø thaày cuœa
coâng chuùa Ngoïc Haân, mang quoác thö vaøo xin laïi Ngheä An vaø cam
keát haøng naêm noäp toaøn boä thueá cuœa tænh cho Nguyeãn Hueä, nhöng
158 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nguyeãn Hueä ñaõ khoâng cho coøn haï nguïc vaø goâng coå caœ phaùi ñoaøn
roài ñem ra bieån nhaän thuyeàn cho cheát.
Nhieàu ngöôøi traùch Nguyeãn AÙnh nhoœ moïn quaät moà Nguyeãn
Hueä sau khi ñaõ gieát con chaùu, maø queân raèng haønh ñoäng thoâ baïo naøy
chæ laø ñeå baùo thuø moät haønh ñoäng thoâ baïo tröôùc ñoù : Nguyeãn Hueä
ñaõ taøn saùt caœ hoï Nguyeãn vaø ñaõ ñaøo maœ toå tieân Nguyeãn AÙnh ñem
vaát ñi.
Moät laàn trong moät chuyeán ñaùnh phaù Gia Ñònh, moät töôùng
Taây Sôn bò phuïc binh gieát cheát. Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä noåi
giaän ra leänh taøn saùt taát caœ daân chuùng trong vuøng, baát luaän giaø treœ,
lôùn beù, trai gaùi. Cuoäc taøn saùt ñaõ kinh hoaøng ñeán ñoä daân chuùng caùc
vuøng phuï caän sau ñoù khoâng daùm aên toâm caù vì sôï toâm caù aên thòt
nhöõng xaùc cheát troâi ñaày soâng.
Moät thí duï khaùc laø traän Ñoáng Ña. Sau khi ñaõ ñaùnh tan quaân
Thanh vaø sôï quaân Thanh quay laïi phaœn öùng, Nguyeãn Hueä ra leänh
cho daân chuùng Thaêng Long phaœi ñaép xong trong voøng ba ngaøy moät
chieán luõy chung quanh ñeå phoøng thuœ. Caùc giaùo só coù maët taïi ñoù
khoâng theå naøo töôœng töôïng daân chuùng Thaêng Long coù theå laøm ñöôïc
ñieàu ñoù. Nhöng hoï ñaõ laøm ñöôïc, hoï ñaõ laøm tôùi kieät söùc, vì sôï bò
Nguyeãn Hueä taøn saùt, hoï bieát Nguyeãn Hueä khoâng heà do döï tröôùc söï
cheùm gieát. Töôøng xaây leân xong caùc giaùo só kinh hoaøng, hoï ñaët teân
cho Nguyeãn Hueä laø "Attila môùi" töø ñoù.
Caùc taøi lieäu cuœa caùc giaùo só, vaø nhieàu nhaân chöùng phöông
Taây coù maët taïi Vieät Nam luùc ñoù, veà anh em Taây Sôn hieän vaãn coøn
löu giöõ trong nhieàu thö vieän taïi Phaùp. Moät söœ gia Vieät Nam, oâng
Taï Chí Ñaïi Tröôøng, ñaõ söu taäp moät soá ñaùng keå trong cuoán saùch
"Lòch Söœ Noäi Chieán 1771-1802" cuœa oâng. Ñaây laø moät cuoán saùch neân
ñoïc cho nhöõng ai muoán tìm hieåu veà nhaø Taây Sôn.

Khaœ naêng nhìn xa troâng roäng cuœa Nguyeãn Hueä cuõng raát giôùi
haïn. Nguyeãn Hueä ñem binh ñaùnh laøm suy yeáu Nguyeãn Nhaïc, roài
laøm ngô ñeå Nguyeãn AÙnh tieâu dieät daàn löïc löôïng cuœa Nhaïc vaø Löõ
ôœ trong Nam. Cöù boœ qua söï taøn nhaãn vôùi hai ngöôøi anh ñi thì ñaây
cuõng laø moät tính toaùn chieán löôïc raát chuœ quan vaø phieâu löu.
Nguyeãn AÙnh coøn ñang baønh tröôùng theá löïc ôœ trong Nam thì
Trôû laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 159

Nguyeãn Hueä ñaõ nghó ñeán vieäc ñaùnh Trung Hoa. Thaät laø moät yù ñoà
ñieân daïi, chöùng toœ Nguyeãn Hueä khoâng coù moät hieåu bieát chieán löôïc
naøo caœ. Neáu Nguyeãn Hueä coøn soáng ñeå maø gaây chieán vôùi nöôùc Taøu
thì quaœ laø ñaïi hoïa cho nöôùc ta. Cöù giaœ thöœ vua Caøn Long cho khoâng
Nguyeãn Hueä hai tænh Quaœng Ñoâng vaø Quaœng Taây thì ngaøy nay
nöôùc ta cuõng ñaõ bò xoùa boœ roài.

Cuõng neân töông ñoái hoùa taøi duøng binh cuœa Nguyeãn Hueä. Nhaø
Nguyeãn vaø nhaø Trònh ñaùnh nhau caœ thaœy baœy laàn trong gaàn nöœa theá
kyœ, töø 1627 ñeán 1674, laøm cho ñaát nöôùc, nhaát laø mieàn Baéc suy kieät
vaø daân chuùng chaùn gheùt chieán tranh. Ñaây cuõng laø giai ñoaïn maø ñaïo
Coâng Giaùo vaø tö töôœng Thieân Chuùa Giaùo, sau moät theá kyœ du nhaäp,
ñaõ phaùt trieån maïnh, laøm lung lay tö töôœng Khoång Giaùo, neàn taœng
chính ñaùng cuœa cheá ñoä. Quaàn chuùng Vieät Nam khoâng coøn nhìn caùc
vua chuùa nhö nhöõng ñaïi dieän cuœa Trôøi maø hoï phaœi phuïc tuøng voâ
ñieàu kieän nöõa. Caœ hai hoï Trònh Nguyeãn ñeàu suy thoaùi, vieäc binh bò
bò boœ rôi, ngöôøi daân vöøa khoâng phuïc vöøa bôùt sôï.
Chuùa Nguyeãn coøn lo ñaùnh deïp, môœ mang bôø coõi neân ngöôøi
daân boœ vaøo mieàn ñaát hoang phía Nam laäp nghieäp traùnh bò baét lính
raát nhieàu. Löïc löôïng cuœa chuùa Nguyeãn vöøa suy yeáu vöøa bò traœi
roäng, daàn daàn maát thöïc chaát. Caùc baêng ñaœng cöôùp loäng haønh khaép
nôi. Ñaõ theá, töø thôøi Voõ Vöông (1765) trôœ ñi, Tröông Phuùc Loan laïi
chuyeân quyeàn laøm cho trieàu ñình tan naùt. Anh em Taây Sôn, nhôø taäp
hôïp ñöôïc moät soá baêng ñaœng, noåi leân tieâu dieät chuùa Nguyeãn maø
khoâng caàn ñaùnh moät traän ñaùng keå naøo.

Quaân Taây Sôn ñaõ thaéng deã daøng vì theá löïc cuœa chuùa Nguyeãn
ñaõ hoaøn toaøn tan raõ chöù khoâng phaœi vì löïc löôïng cuœa hoï maïnh. Naêm
1778, luùc Taây Sôn ñaõ dieät chuùa Nguyeãn vaø chieám Gia Ñònh, theá löïc
leân ñeán cao ñieåm laøm kinh ñoäng caœ nöôùc, toaøn quyeàn Anh taïi AÁn
Ñoä cöœ moät chuyeân vieân laø Chapman sang quan saùt tình hình Vieät
Nam. Chapman laøm quen ñöôïc vôùi anh em Taây Sôn vaø ñöôïc ñi
thaêm vieáng quan saùt tæ mæ khaép nôi. Chapman baùo caùo raèng theá löïc
cuœa quaân Taây Sôn chaúng coù gì ñaùng keå, chæ caàn moät ñaïo quaân moät
traêm ngöôøi maø coù kyœ luaät cuõng ñuœ ñeå ñaùnh tan toaøn boä quaân Taây
160 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Sôn moät caùch nhanh choùng. Xin nhaán maïnh con soá moät traêm vaø
cuõng xin nhaán maïnh raèng Chapman chæ noùi tôùi kyœ luaät chöù khoâng
heà noùi tôùi nhu caàu vuõ khí toái taân.
Ԍ ngoaøi Baéc, hoài ñoù goïi laø Ñaøng Ngoaøi, tình theá coøn bi ñaùt
hôn. Ñôøi soáng cô cöïc vaø cöông thöôøng ñaœo loän (hoï Trònh pheá laäp
vaø gieát vua Leâ moät caùch raát tuøy tieän) neân caœ uy quyeàn chính trò laãn
uy quyeàn ñaïo ñöùc ñeàu tan. Giaëc giaõ noåi leân khaép nôi. Trònh Saâm
vöøa taïm deïp xong giaëc thì laïi say meâ töœu saéc, boœ tröôœng laäp thöù gaây
loaïn ngay taïi trieàu ñình. Ñieàu caàn ñaëc bieät löu yù laø hoï Trònh luùc ñoù
khoâng coøn quaân ñoäi. Chæ moät ñaùm lính Tam Phuœ, vaøi ngaøn teân
khoâng ngöôøi chæ huy, maø muoán phaù nhaø ai, gieát quan naøo cuõng
ñöôïc. Khi chuùng noåi loaïn, Quaän Huy Hoaøng Teá Lyù treân nguyeân taéc
caàm moïi binh quyeàn, phaœi moät mình cöôõi voi ra ñaùnh nhau vôùi
chuùng roài bò gieát. Caùc töôùng moãi ngöôøi traán giöõ moät phöông, moãi
ngöôøi chæ coù vaøi chuïc gia nhaân, roài döïa vaøo ñaùm gia nhaân naøy maø
ñi baét lính. Coù khi hoï baét ñöôïc caœ ngaøn quaân nhöng nhöõng “quaân
ñoäi’‘ aáy chæ laø nhöõng noâng daân toäi nghieäp khoâng bieát chieán ñaáu vaø
cuõng khoâng muoán chieán ñaáu, heã gaëp quaân ñòch laø raõ haøng boœ chaïy
coù khi coøn ñaâm cheát töôùng ñeå deã chaïy. Saùch Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng
Chí moâ taœ khaù roõ xaõ hoäi mieàn Baéc luùc ñoù. Caùc söù quaân ñaõ khoâng
coù thöïc löïc maø coøn hieàm khích vôùi nhau vaø chaúng tuaân leänh ai. Daân
gian thì heã ai khoœe maïnh aên cöôùp ñöôïc laø ñi aên cöôùp, raát gheùt quaân
Taây Sôn nhöng gaëp quan nhaø Leâ laø baét noäp cho Taây Sôn ñeå laõnh
thöôœng. (Sau naøy cuõng chính daân chuùng baét vua Caœnh Thònh vaø caùc
töôùng Taây Sôn noäp cho Nguyeãn AÙnh). Nguyeãn Höõu Chænh bò anh
em Taây Sôn boœ rôi leân thuyeàn chaïy veà Ngheä An vôùi maáy chuïc gia
nhaân, ñeán nôi khoâng daùm leân boä. Vaäy maø roài cuõng ñi baét lính vaø
thaønh laäp ñöôïc moät ñaïo quaân. Vôùi caùi "quaân ñoäi" oâ hôïp ñoù maø
Nguyeãn Höõu Chænh vaøo ñöôïc Thaêng Long nhö choã khoâng ngöôøi vì
caùc "quaân ñoäi" khaùc coøn oâ hôïp hôn nöõa. Khi Nguyeãn Höõu Chænh
hoaønh haønh ôœ mieàn Baéc, Nguyeãn Hueä sai Vuõ Vaên Nhaäm ra ñaùnh,
quaân Nguyeãn Höõu Chænh chöa ñaùnh ñaõ tan. Trong moät boái caœnh
nhö vaäy, Nguyeãn Hueä traán aùp ñöôïc thieân haï nhôø coù ñöôïc moät ñaïo
quaân tinh nhueä laø ñieàu deã hieåu. Lyù do thaønh coâng cuœa Nguyeãn Hueä
laø oâng coù moät ñaïo quaân thöïc söï trong khi caùc ñoái thuœ cuœa oâng khoâng
Trôû laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 161

coù. Nhöõng chieán thaéng nhö vaäy khoâng ñoøi hoœi moät taøi duøng binh
naøo.
Ԍ trong Nam coù traän thuœy chieán taïi Caàn Giôø laø ñaùng keå.
Nguyeãn Hueä chæ huy gaàn moät traêm chieán thuyeàn, nhö vaäy cuõng laø
vaøi ngaøn thuœy quaân, coøn quaân Nguyeãn AÙnh khoâng bieát bao nhieâu.
Nguyeãn Hueä cuõng phaù ñöôïc quaân Xieâm. Traàn Troïng Kim trong
Vieät Nam Söœ Löôïc noùi raèng quaân Xieâm ñoâng tôùi hai vaïn ngöôøi. Neáu
ñuùng nhö vaäy thì quaœ laø moät ñaïo quaân raát lôùn vaøo thôøi ñoù, nhöng
quaân Xieâm vöøa tôùi nöôùc ta thì ñaõ raõ haøng, ñi cöôùp boùc khaép nôi
chaúng coøn ñoäi nguõ gì caœ. Neáu coù moät ñaïo quaân ñaøng hoaøng thì ñaùnh
tan chuùng khoâng khoù.
Caœ ba traän Caàn Giôø, Maân Thít vaø Ñoáng Ña ñeàu ôœ raát döôùi
taàm côõ cuœa nhöõng traän ñaùnh thôøi Traàn Höng Ñaïo choáng quaân
Nguyeân, Leâ Lôïi ñaùnh ñuoåi quaân Minh. Taøi duøng binh cuœa Nguyeãn
Hueä laø coù thöïc nhöng chöa ñöôïc chöùng minh ôœ taàm côõ cuœa caùc danh
töôùng thôøi Traàn Höng Ñaïo hay Leâ Lôïi.
Caàn nhaán maïnh ñeå ñaùnh tan moät hieåu laàm ñaõ keùo daøi quaù
laâu vaø ñaõ laø nguyeân nhaân cho nhieàu giaœi thích lòch söœ göôïng eùp :
ñoù laø quaân Taây Sôn khoâng maïnh maø cuõng khoâng toå chöùc gioœi ; hoï
ñaõ thaéng ñöôïc caùc chính quyeàn Trònh vaø Nguyeãn bôœi vì caùc chính
quyeàn naøy ñaõ ñi tôùi cuoái tieán trình phaân raõ. Nguyeân nhaân saâu xa
cuœa tieán trình phaân raõ naøy laø caœ hai cheá ñoä Trònh Nguyeãn ñaõ khoâng
yù thöùc ñöôïc raèng neàn taœng cuœa xaõ hoäi Vieät Nam ñaõ thay ñoåi sau hôn
hai theá kyœ tieáp xuùc vôùi ngöôøi phöông Taây, vaø cöù coá tieáp tuïc duy trì
loái cai trò cuõ treân moät xaõ hoäi ñaõ ñoåi môùi.

Nguyeãn Hueä chæ môùi laøm vua ñöôïc gaàn boán naêm thì maát neân
taøi trò nöôùc cuœa oâng khoâng theå baøn ñeán. Moät vieäc trieàu ñình cuœa oâng
laøm thöôøng ñöôïc ca tuïng laø hay duøng chöõ Noâm. Nhöng chöõ Noâm
thôøi ñoù ñaõ phaùt trieån laém roài. Chinh Phuï Ngaâm vaø Cung Oaùn ñaõ ra
ñôøi tröôùc ñoù. Vaø ñaõ coù Nguyeãn Du. Chính Nguyeãn AÙnh cuõng ñaõ
duøng chöõ Noâm trong moät soá vaên thö. Cuõng coù ngöôøi nhaéc ñeán duï
Khuyeán Noâng cuœa Nguyeãn Hueä, nhöng ñoù chæ laø moät duï bình
thöôøng laëp laïi nhöõng gì caùc vò vua tröôùc ñoù ñaõ noùi. Moät bieän phaùp
laøm khoå daân chuùng raát nhieàu laø duøng Tín Baøi, moät thöù theœ caên cöôùc,
162 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñeå kieåm soaùt daân chuùng, trong muïc ñích baét lính chuaån bò ñaùnh
Trung Hoa. Bieän phaùp naøy laøm daân chuùng bò tham quan oâ laïi saùch
nhieãu ñeán noãi nhieàu ngöôøi phaœi troán vaøo röøng sinh soáng ñeå "tò naïn
Taây Sôn". Vaœ laïi laøm vua moät nöôùc ñaõ kieät queä vì chieán tranh, vöøa
môùi ñöôïc moät hai naêm yeân bình ñaõ lo chuyeän ñaùnh nhau vôùi moät
nöôùc lôùn gaáp boäi mình laø ñieàu maø moät vò vua saùng suoát khoâng theå
laøm.

Nhaø Taây Sôn tuy chæ keùo daøi moät thôøi gian ngaén nhöng ñaõ
aœnh höôœng raát lôùn leân lòch söœ nöôùc ta vaø ñòa lyù chính trò trong vuøng.
Cuoäc khôœi nghóa Taây Sôn ñaõ chaën ñöùng haún söï baønh tröôùng
cuœa laõnh thoå Vieät Nam vaøo ñaát Cam-boát. Naêm 1771, khi anh em
Taây Sôn baét ñaàu taán coâng chuùa Nguyeãn cuõng laø naêm cuoái cuøng maø
moät phaàn ñaát Cam-boát ñöôïc saùt nhaäp vaøo Vieät Nam. Luùc ñoù ñaát
Cam-boát gaàn nhö voâ chuœ, caùc chuùa Nguyeãn doàn daäp môœ roäng laõnh
thoå, nhöng cuoäc khôœi nghóa Taây Sôn ñaõ laøm hoï suïp ñoå vaø cuoäc Taây
tieán cuœa Vieät Nam chaám döùt. Neáu khoâng coù anh em Taây Sôn chaéc
chaén nöôùc Cam-boát khoâng coøn.
Vieäc thoâi baønh tröôùng veà phía Taây Nam, tuøy caùch nhìn,
khoâng nhaát thieát laø moät söï thieät thoøi cho chuùng ta. Nhöng anh em
Taây Sôn ñaõ laøm moät vieäc khaùc raát lôùn, raát tai haïi cho chuùng ta vaø
ñaõ khieán chuùng ta laø chuùng ta ngaøy nay : ñoù laø phaù tan vaø chaám döùt
hôn hai theá kyœ tieáp xuùc vaø giao thöông ñaày höùa heïn vôùi theá giôùi beân
ngoaøi, nhaát laø phöông Taây.
Chuùng ta baét ñaàu tieáp xuùc vôùi phöông Taây töø ñaàu theá kyœ 16,
caùc giao thöông taêng daàn vôùi thôøi gian. Ñaàu theá kyœ 18 ñaõ coù nhöõng
trung taâm thöông maïi lôùn. Ngoaøi Baéc coù Haø Noäi vaø Phoá Hieán (thöù
nhaát Kinh Kyø, thöù nhì Phoá Hieán). Trong Nam coù Hoäi An. Hoäi An
coù ñòa vò ñaëc bieät quan troïng, ñoù laø traùi tim cuœa moïi hoaït ñoäng kinh
teá cuœa Ñaøng Trong. Quaân Taây Sôn ñi ñeán ñaâu cöôùp phaù vaø ñem
cheát choùc ñeán ñoù. Teä haïi nhaát laø vieäc cöôùp phaù Hoäi An. Caùc thöông
nhaân boœ chaïy trong kinh hoaøng vaø moïi hoaït ñoäng kinh teá suïp ñoå.
Mieàn Trung rôi vaøo naïn ñoùi chöa töøng thaáy, ngöôøi cheát voâ keå, coù
nôi meï aên xaùc con. Khi quaân Taây Sôn ra ngoaøi Baéc thì Kinh Kyø vaø
Phoá Hieán cuõng tieâu tan. Cuõng nhö taïi Hoäi An, doanh nhaân nöôùc
Trôû laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 163

ngoaøi boœ chaïy trong kinh hoaøng vaø khoâng bao giôø trôœ laïi Vieät Nam
nöõa. Caùnh cöœa cuœa chuùng ta kheùp laïi vôùi theá giôùi beân ngoaøi. Xaõ hoäi
ta trôœ laïi vôùi boùng toái cuœa söï laïc haäu. Kinh nghieäm Vieät Nam ñaõ
ñen toái ñeán ñoä caùc thöông nhaân khoâng trôœ laïi nöõa ngay caœ sau khi
nhaø Taây Sôn ñaõ ñoå. Phaàn ñoâng nhöõng ngöôøi phöông Taây ñeán sau
naøy chæ laø caùc giaùo só.

Traàn Troïng Kim laø moät hoïc giaœ coù coâng soaïn ra boä söœ coâng
phu ñaàu tieân cho nöôùc ta. Ñaây laø moät ñoùng goùp raát lôùn caàn ñöôïc
ghi nhaän moät caùch xöùng ñaùng. Tröôùc oâng lòch söœ nöôùc ta chæ ñöôïc
cheùp moät caùch sô saøi vaø khoâng trung thöïc. Ñieàu khoù töôœng töôïng
ñoái vôùi theá heä treœ ngaøy nay laø cho tôùi theá chieán II ngöôøi Vieät Nam
khoâng hoïc söœ nöôùc mình. Ngöôøi hoïc tröôøng Phaùp thì hoïc söœ Phaùp,
ngöôøi hoïc tröôøng Nam thì khoâng hoïc söœ naøo caœ. Taäp Vieät Nam Söœ
Löôïc ra ñôøi ñaàu thaäp nieân 1930, thöôøng ñöôïc söœ duïng nhö moät cuoán
saùch ñeå hoïc quoác vaên, ñaõ coù taùc duïng raát lôùn. Noù ñaõ giuùp ngöôøi
Vieät Nam hieåu quaù khöù cuœa mình vaø taïo ra moät yù thöùc quoác gia daân
toäc. Vieät Nam Söœ Löôïc sau naøy ñöôïc laáy laøm cô baœn cho caùc saùch
giaùo khoa söœ ôœ caáp trung vaø tieåu hoïc. YÙ thöùc veà lòch söœ cuœa ngöôøi
Vieät Nam noùi chung vaãn chöa vöôït quaù Vieät Nam Söœ Löôïc.
Tuy nhieân, vì khoâng vieát saùch vôùi muïc ñích giaœng daïy, oâng
Traàn Troïng Kim ñaõ khoâng caœm thaáy coù boån phaän phaœi tuyeät ñoái
khaùch quan vaø, ñaëc bieät laø ñoái vôùi nhaân vaät Nguyeãn Hueä, oâng ñaõ
ñeå nhieàu taâm tình vaø thieân kieán vaøo ñoù. OÂng döïng ñöùng ra chuyeän
Nguyeãn Hueä ra Baéc "phuø Leâ dieät Trònh" ñeå ca tuïng Nguyeãn Hueä
"döùt hoï Trònh, toân vua Leâ, ñem laïi cöông thöôøng cho roõ raøng. AÁy laø
coù söùc maïnh maø bieát laøm vieäc nghóa vaäy" [sic]. Thaät laø ñoåi traéng
thay ñen ! Trong khi khôœi chieán thì ngöôøi ta thöôøng hay möôïn moät
danh nghóa, ñieàu naøy chaúng coù gì laø laï. Ñieàu laï laø Nguyeãn Hueä ñaõ
ngang ngöôïc khoâng theøm möôïn moät danh nghóa naøo caœ. Nguyeãn
Hueä vaâng leänh Nguyeãn Nhaïc tieán ra Baéc vôùi muïc ñích chieám
Thuaän Hoùa, roài thaáy deã tieán luoân ra chieám Thaêng Long, khoâng
nhaân danh gì caœ. Nguyeãn Hueä vaøo Thaêng Long cöôùp kho taøng roài
ruùt veà chæ vì chöa naém vöõng tình hình, maëc daàu cuõng chieám ñaát
Ngheä An. Vieäc phuø Leâ chæ laø caâu noùi ngoaøi mieäng sau khi dieät xong
164 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

hoï Trònh vaø thaáy tình theá chöa chín muoài ñeå chieám mieàn Baéc maø
thoâi. Neáu thöïc söï phuø Leâ thì Nguyeãn Hueä ñaõ khoâng hoáng haùch ñoøi
quyeát ñònh vieäc keá laäp vua Leâ vaø ñaõ khoâng cöôùp kho, laáy ñaát nhö
vaäy.
OÂng Traàn Troïng Kim cuõng döïng ñöùng ra con soá hai chuïc vaïn
quaân Thanh, khoâng coù trong moät söœ lieäu naøo, ñeå thoåi phoàng taàm
voùc cuœa traän Ñoáng Ña vaø ca tuïng Nguyeãn Hueä "ñaïi phaù quaân
Thanh". (Trong hòch cuœa Toân Só Nghò coù noùi tôùi naêm chuïc vaïn,
nhöng ñoù, theo Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, chæ laø tôø truyeàn ñôn maø
muïc ñích laø huø doïa laøm maát tinh thaàn quaân Taây Sôn. Chính Nguyeãn
Hueä cuõng bieát ñaây chæ laø chuyeän huø doïa). Ԍ moät ñieåm Traàn Troïng
Kim giaáu caœ söï kieän. Toaøn boä vieäc thuaät laïi traän Ñoáng Ña cuœa oâng
döïa theo Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí. Nhöng trong khi Hoaøng Leâ
Nhaát Thoáng Chí cheùp raèng quaân Nguyeãn Hueä ñi sau caùc böùc moäc
bia, cöù ba möôi ngöôøi ñaøng sau moät böùc, taát caœ laø hai möôi böùc, thì
Traàn Troïng Kim boœ ñi caâu "taát caœ laø hai möôi böùc", vì nhö theá chöùng
toœ quaân Taây Sôn chæ coù saùu traêm ngöôøi, maâu thuaãn vôùi taàm voùc "hai
chuïc vaïn quaân Thanh" maø oâng gaùn cho traän Ñoáng Ña.
OÂng Traàn Troïng Kim cuõng keå coâng Nguyeãn Hueä cöùu nöôùc
khoœi tay quaân Thanh. Thöïc ra chính Nguyeãn Hueä ñaõ laø nguyeân
nhaân ñöa tôùi vieäc quaân Thanh can thieäp. Vaœ laïi ôœ ñoaïn treân chuùng
ta ñaõ thaáy vaøo giai ñoaïn ñoù nhaø Thanh hoaøn toaøn khoâng coù yù ñònh
ñaùnh chieám nöôùc ta, chính vì theá maø sau traän Ñoáng Ña hoï ñaõ boœ
nhaø Leâ maø hoøa vôùi Nguyeãn Hueä. Ngöôïc laïi neáu Nguyeãn Hueä coøn
soáng ñeå maø gaây chieán vôùi nhaø Thanh thì raát coù theå nöôùc ta ñaõ tan
hoang vaø maát veà tay quaân Taøu.
Nhôø Vieät Nam Söœ Löôïc maø Nguyeãn Hueä ñöôïc ca tuïng nhö
moät ñaïi anh huøng laøm veœ vang cho daân toäc, nhöng thöïc ra Nguyeãn
Hueä chaúng quan taâm gì ñeán theå dieän quoác gia. Ñoù laø moät yù nieäm
phöùc taïp cuœa giôùi vaên hoïc maø moät ngöôøi sinh ra vaø lôùn leân trong
moät moâi tröôøng ñaëc bieät nhö Nguyeãn Hueä khoâng quan taâm. OÂng
chaáp nhaän sang chaàu vua Thanh, laïy phuïc xuoáng ñaát vaø hoân chaân
vua Caøn Long. Sôï nhaø Thanh phaœn traéc haõm haïi, oâng cho moät ngöôøi
giaœ laøm mình ñi thay. Nhöng duø Nguyeãn Hueä thaät hay Nguyeãn Hueä
giaœ thì treân danh nghóa vaãn laø vua Vieät Nam laïy vaø hoân chaân vua
Trôû laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 165

Trung Hoa. Nguyeãn Hueä cuõng thöôøng laøm nhöõng "tôø baåm" gôœi cho
Phuùc An Khang (ngöôøi thay Toân Só Nghò laøm toång ñoác Löôõng
Quaœng) trong ñoù oâng töï xöng laø "tieåu phieân". Tröø tröôøng hôïp Maïc
Ñaêng Dung, chöa coù vua Vieät Nam naøo haï mình ñeán theá.

Thaùi ñoä beânh Nguyeãn Hueä cuœa oâng Traàn Troïng Kim coù
nguyeân nhaân saâu xa. Gaàn hai theá kyœ phaân tranh ñaõ taïo ra theá tò hieàm
giöõa mieàn Nam vaø mieàn Baéc. Ngöôøi mieàn Baéc voán khoâng öa chuùa
Nguyeãn, vua Gia Long sau khi ñaéc thaéng laïi traœ thuø baùo oaùn, gieát
haïi coâng thaàn khieán só phu Baéc Haø caøng gheùt hôn. Caùc vua nhaø
Nguyeãn khoâng neå nang maø cuõng chaúng ñoaùi hoaøi gì ñeán mieàn Baéc,
hoï chæ duøng baïo löïc ñeå thoáng trò maø thoâi. Vieäc thi cöœ laøm só phu Baéc
Haø raát phaãn noä. Baéc Haø töï haøo laø ñaát vaên hoïc nhöng nhaø Nguyeãn
chæ cho Baéc Haø moät soá cöœ nhaân, tieán só thaáp hôn mieàn Trung. Keå
töø khi Phaùp chieám Vieät Nam thì khoâng cöù gì só phu Baéc Haø maø só
phu caœ nöôùc traùch nhaø Nguyeãn baát löïc laøm maát nöôùc, nhöng só phu
Baéc Haø thì maït saùt nhaø Nguyeãn ra maët. OÂng Traàn Troïng Kim laø moät
só phu Baéc Haø vaø saùch cuœa oâng chuœ yeáu vieát cho só phu Baéc Haø,
trong ñoù taâm lyù thuø gheùt nhaø Nguyeãn raát maïnh. Nguyeãn Hueä laø keœ
thuø cuœa nhaø Nguyeãn, vöøa laø hung thuœ vöøa laø naïn nhaân cuœa nhaø
Nguyeãn. Keœ thuø cuœa keœ thuø laø baïn. Ca tuïng Nguyeãn Hueä chæ laø moät
caùch ñeå choáng nhaø Nguyeãn.
Söï thuø gheùt nhaø Nguyeãn cuœa oâng Traàn Troïng Kim raát roõ reät.
Trong Vieät Nam Söœ Löôïc, oâng môœ ñaàu chöông noùi veà Taây Sôn baèng
moät cuoäc tranh luaän coâng khai vôùi nhaø Nguyeãn veà nhaø Taây Sôn,
oâng thaúng thaén noùi lyù cuœa nhaø Nguyeãn khoâng phaœi laø lyù cuœa daân toäc.
OÂng Hoaøng Xuaân Haõn coøn keå raèng khi oâng vaâng meänh vua Baœo
Ñaïi môøi oâng Traàn Troïng Kim vaøo gaëp vua Baœo Ñaïi ñeå laäp chính
phuœ, oâng Kim môùi ñaàu gaït phaét ñi : "Caùi thaèng Baœo Ñaïi gaëp noù laøm
gì". Luùc ñoù vua Baœo Ñaïi chöa thoaùi vò. Traàn Troïng Kim laø moät nhaø
nho, thöôøng thöôøng ñoái xöœ raát khieâm cung, phaœi thuø gheùt laém oâng
môùi goïi vua baèng thaèng.

Töø 1945 trôœ ñi khi cuoäc töông tranh quoác-coäng noå ra, Nguyeãn
Hueä laïi ñöôïc theâm moät ñoàng minh môùi, maïnh hôn nhieàu laàn oâng
166 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Traàn Troïng Kim : Ñaœng Coäng Saœn Vieät Nam. Ñaœng coäng saœn ca
tuïng Nguyeãn Hueä ñuœ ñieàu (moät cuoán saùch do chính quyeàn coäng saœn
xuaát baœn ñeå ca tuïng Nguyeãn Hueä coù töïa ñeà laø "Ñöôøng Göôm Nhaân
AÙi") vaø ñaõ doàn noã löïc ñöa hình aœnh Nguyeãn Hueä anh huøng aùo vaœi
vaøo quaàn chuùng vì muïc ñích tuyeân truyeàn. Toân vinh Nguyeãn Hueä
laø phuœ nhaän nhaø Nguyeãn, maø vua Baœo Ñaïi cuœa nhaø Nguyeãn laïi
ñöùng ñaàu phe quoác gia cho neân toân vinh Nguyeãn Hueä cuõng laø haï
nhuïc phe quoác gia. Hình aœnh "aùo vaœi côø ñaøo" (côø ñaøo thì coù nhöng
aùo vaœi thì khoâng) cuõng raát thuaän lôïi cho cuoäc "caùch maïng voâ saœn".
Nguyeãn Hueä cuõng tieâu bieåu cho nhöõng giaù trò neàn taœng cuœa ñaœng
coäng saœn : baïo löïc vaø chieán tranh. Caœ Nguyeãn Hueä laãn ñaœng coäng
saœn ñeàu ñaõ laøm khoå daân chuùng vaø laøm ñaát nöôùc suy kieät, söï chính
ñaùng cuœa caœ hai chæ döïa treân nhöõng chieán thaéng quaân söï. Caùc ñoâ
ñoác cuœa Nguyeãn Hueä cuõng thuoäc "thaønh phaàn cô baœn", nghóa laø
cuõng khoâng thuoäc giôùi vaên hoïc nhö caùc caùn boä noøng coát cuœa ñaœng
coäng saœn. Nguyeãn Hueä cuõng haønh ñoäng nhö ñaœng coäng saœn. Cuõng
döïa vaøo moät thieåu soá coù ñoäi nguõ ñeå khoáng cheá caœ nöôùc, cuõng thaúng
tay tieâu dieät moïi phaàn töœ coù theå trôœ thaønh ñoái thuœ, cuõng baát chaáp
moïi ñau khoå cuœa daân chuùng vaø nhöõng ñoå vôõ cho ñaát nöôùc, cuõng traùo
trôœ vaø laät loïng vôùi caœ ñoàng minh vaø ñoái thuœ. Chöøng naøo Nguyeãn
Hueä coøn laø thaàn töôïng cuœa ngöôøi Vieät Nam chöøng ñoù ñaœng coäng
saœn vaãn khoâng theå bò phuœ nhaän döùt khoaùt, duø coù bò thuø gheùt ñeán ñaâu
ñi nöõa. Hình aœnh Nguyeãn Hueä ñaõ ñoùng goùp raát nhieàu cho thaéng lôïi
cuœa ñaœng coäng saœn vaø vaãn coøn giuùp ñaœng coäng saœn duy trì moät choã
ñöùng naøo ñoù trong loøng ngöôøi Vieät Nam. Sau 1975, caùc laõnh tuï lôùn
cuœa ñaœng coäng saœn ñeàu ñeán laøng Taây Sôn troàng moät caây ñeå toœ loøng
toân kính vôùi Nguyeãn Hueä maø hoï coi gaàn nhö moät thaùnh toå cuœa ñaœng.
Toân thaát vaø trieàu thaàn nhaø Nguyeãn ñaõ khoâng theå tranh caõi
veà Nguyeãn Hueä vì neáu tranh caõi veà Nguyeãn Hueä thì cuõng phaœi baøn
ñeán vua Gia Long vaø nhöõng haønh ñoäng khoâng ñeïp cuœa oâng. Sau
Baœo Ñaïi, oâng Ngoâ Ñình Dieäm cuõng traùnh ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà
lòch söœ vì thaân theá cuœa chính oâng. OÂng laø baày toâi nhaø Nguyeãn vaø
thuoäc doøng doõi baày toâi nhaø Nguyeãn, vaø hôn nöõa oâng laøm quan döôùi
cheá ñoä Phaùp thuoäc chöù khoâng tham gia ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp.
OÂng khoâng coù theá ñöùng maïnh ñeå tranh caõi veà lòch söœ vaø coù leõ cuõng
Trôû laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 167

chaúng hieåu bieát gì veà lòch söœ. Caùc töôùng taù caàm quyeàn sau oâng
Dieäm ñeàu laø nhöõng ngöôøi khoâng coù "choã ñöùng lòch söœ" veœ vang vì
trong ñaïi boä phaän hoï ñaõ töøng ôœ trong quaân ñoäi Phaùp. Vaœ laïi hoï hoaøn
toaøn khoâng quan taâm ñeán vaên hoùa vaø lòch söœ. Noùi chung phe quoác
gia khoâng nhìn thaáy caœ moät chieán dòch taâm lyù chieán cuœa phe coäng
saœn ñaèng sau vieäc thoåi phoàng vaø toân suøng Nguyeãn Hueä.
Coøn caùc söœ gia ? Phaœi tieác raèng hoï ñaõ coù ñuœ taøi lieäu, maø ñoâi
khi hoï cuõng ñöa ra moät caùch leœ teœ, nhöng hoï ñaõ khoâng coù can ñaœm
ñính chính moät sai laàm lòch söœ, maëc daàu sai laàm naøy ñaõ coù taùc duïng
raát ñoäc haïi treân soá phaän cuœa daân toäc.

Ngöôøi Vieät chuùng ta coù moät ñaëc tính laø baát cöù ñieàu gì duø sai
ñeán ñaâu maø ñöôïc chaáp nhaän trong moät thôøi gian cuõng trôœ thaønh moät
chaân lyù khoù lay chuyeån. Khoâng nhöõng chaáp nhaän maø chuùng ta coøn
khoù chòu khi coù ngöôøi ñaët laïi vaán ñeà. Chuùng ta cuõng coù taâm lyù "dó
hoøa vi quí", heã ñieàu gì baát luaän ñuùng hay sai maø moïi ngöôøi ñaõ cho
laø ñuùng thì ñöøng neân caõi nöõa, chæ gaây baát hoøa voâ ích. Ñoâi khi söï gaén
boù vôùi thaønh kieán coøn ñi ñoâi vôùi thaùi ñoä baát dung, haèn hoïc ñoái vôùi
nhöõng ngöôøi ñeà nghò xeùt laïi moät thaønh kieán. Vaø nhö theá söï sai laàm
cöù toàn taïi.
Toâi khoâng phaœi laø söœ gia cuõng khoâng phaœi laø nhaø nghieân cöùu.
Toâi laø moät ngöôøi hoaït ñoäng chính trò, vaø laø moät ngöôøi hoaït ñoäng
chính trò raát thieáu thì giôø, do ñoù toâi chæ ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà
coù lieân heä ñeán cuoäc vaän ñoäng daân chuœ hieän nay. Toâi ñaët laïi vaán ñeà
Nguyeãn Hueä bôœi vì söï toân suøng oâng ñaõ coù aœnh höôœng lôùn treân soá
phaän daân toäc vaø vaãn coøn ñang ngaên caœn moät chuyeån bieán tö töôœng
caàn thieát. Nguyeãn Hueä tieâu bieåu cho nhöõng giaù trò maø chuùng ta caàn
ñaùnh ñoå : voõ bieàn, ñoäc ñoaùn, hung baïo, laät loïng vaø traùi ngöôïc vôùi
nhöõng giaù trò maø ta caàn phaùt huy : hoøa bình, bao dung, hoøa giaœi,
löông thieän. Toân suøng Nguyeãn Hueä laø moät taâm lyù raát tai haïi maø ta
caàn chaám döùt. Hôn theá nöõa, nhaân vaät Nguyeãn Hueä thöïc söï laïi
khoâng phaœi nhö vaäy.
Nguyeãn Hueä, Nguyeãn AÙnh, Leâ Chieâu Thoáng, v.v... ñeàu laø toå
tieân chuùng ta caœ. Chuùng ta phaœi chaáp nhaän hoï nhö laø quaù khöù vaø coäi
nguoàn cuœa chính chuùng ta. Khoâng ai löïa choïn toå tieân, phuœ nhaän toå
168 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

tieân laø phuœ nhaän chính mình, nhöng boùp meùo lòch söœ laø moät chuyeän
khaùc. Lòch söœ vöøa laø taám göông soi chaân dung cuœa moät daân toäc vöøa
laø moät kho kinh nghieäm ñeå hoïc hoœi vaø quyeát ñònh nhöõng choïn löïa
cho töông lai. Boùp meùo lòch söœ chuùng ta seõ khoâng coøn bieát mình laø
ai vaø seõ phaœi laøm vieäc vôùi nhöõng taøi lieäu sai. Khoâng, toâi khoâng coù
yù ñònh laøm ngöôïc laïi ñieàu maø oâng Traàn Troïng Kim vaø ñaœng coäng
saœn ñaõ laøm, nghóa laø ñaœ phaù Nguyeãn Hueä vì moät dò öùng hay moät
muïc ñích chính trò. Nguyeãn Hueä nhö theá naøo chuùng ta cöù chaáp nhaän
oâng nhö theá. Chuùng ta coù moät nhaân vaät Nguyeãn Hueä ñaõ noåi loaïn,
gaây nhieàu maùu löœa vaø tang toùc, ñaõ chieán thaéng caùc ñoái thuœ, ñaõ leân
laøm vua, roài cheát sôùm vaø con chaùu bò tieâu dieät. Ñoù laø söï kieän.
Nhöng thaàn töôïng Nguyeãn Hueä thieân taøi quaân söï, anh minh saùng
suoát vaø nhaân nghóa chæ laø moät söï xuyeân taïc lòch söœ coù duïng yù.

Khoâng neân nghó raèng caùc vaán ñeà vaên hoùa vaø lòch söœ khoâng
gaén boù maät thieát vôùi vaän meänh cuœa moät daân toäc. Qua Nguyeãn Hueä
chuùng ta ñaõ dung tuùng moät soá giaù trò ñoäc haïi goùp phaàn quan troïng
taïo ra soá phaän bi ñaùt hieän nay cuœa ñaát nöôùc.
Caùch ñaây naêm nghìn naêm, saéc daân Pheùnicien ñaõ laø nhöõng
ngöôøi tieán boä nhaát. Hoï ñaõ laø ngöôøi ñaàu tieân chinh phuïc bieån caœ, cheá
ngöï caœ vuøng Ñòa Trung Haœi vaø laäp ra caœ moät neàn vaên minh thöông
nghieäp. Nhöng hoï thôø thaàn Hammon, thaàn chieán tranh vaø baïo löïc.
Söï hung baïo ñaõ khieán hoï töï huœy dieät vaø bò tieâu dieät sau ñoù. Toâi ñaõ
thaêm di tích Carthage. Chæ coøn laïi nhöõng böùc töôøng ñoå naùt vaø nhöõng
daáu veát cuœa nhöõng taäp quaùn gheâ rôïn. Thay ñoåi bieåu töôïng laø thay
ñoåi caùc giaù trò neàn taœng cuœa xaõ hoäi, laø thay ñoåi caùch öùng xöœ, vaø cuoái
cuøng thay ñoåi soá phaän cuœa moät daân toäc. Ñoái vôùi nhöõng quoác gia
ñang beá taéc vì ñaõ laø naïn nhaân cuœa nhöõng giaù trò ñoäc haïi ñoù cuõng laø
moät baét buoäc.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 169

Röôùc voi veà daøy maœ toå

Khi ñem taâm tình vieát lòch söœ maø taâm tình laïi coù troän laãn ñam
meâ thì lòch söœ khoâng theå chính xaùc. Nhöng haäu quaœ khaùc nhau tuøy
theo ñam meâ theo höôùng naøo. Neáu ñam meâ theo chieàu höôùng suøng
aùi, nhö ñoái vôùi Nguyeãn Hueä thì haäu quaœ laø ta ñi vaøo con ñöôøng thuœ
cöïu toân thôø quaù khöù. Neáu ngöôïc laïi, ñam meâ theo chieàu höôùng thuø
gheùt ta coù theå phaïm vaøo moät baát coâng lôùn ñoái vôùi moät ngöôøi ñaõ naèm
xuoáng khoâng coøn khaœ naêng traœ lôøi nöõa, vaø nhaát laø coù theå taïo ra ñoå
vôõ lôùn giöõa nhöõng ngöôøi coøn soáng. Giöõa moät ngöôøi ñeà cao Nguyeãn
Hueä vaø moät ngöôøi ñeà cao Nguyeãn AÙnh vaãn coù theå coù söï caœm thoâng,
nhöng moät ngöôøi choáng Nguyeãn AÙnh vaø moät ngöôøi ñeà cao Nguyeãn
AÙnh khoù coù theå ñoái thoaïi vôùi nhau.
Leâ Chieâu Thoáng vaø Nguyeãn AÙnh laø hai tröôøng hôïp ñieån hình
cho ñam meâ lòch söœ theo chieàu höôùng baøi xích.
Leâ Chieâu Thoáng bò moïi ngöôøi maït saùt vì ñaõ caàu vieän quaân
Thanh, coõng raén caén gaø nhaø vaø khoâng coù ai beânh vöïc. Kyù öùc veà oâng
maõi maõi hoen oá. Nhöng Leâ Chieâu Thoáng khoâng ñaùng phaœi chòu baœn
aùn lòch söœ quaù naëng neà ñoù. Khi Nguyeãn Hueä vöøa dieät xong nhaø
Trònh vaø cöôùi coâng chuùa Ngoïc Haân thì vua Hieån Toâng nhaø Leâ laâm
beänh naëng roài töø traàn. Hoï Leâ thuø hoï Trònh aùp böùc mình quaù ñaùng
neân quyeát nhaân cô hoäi naøy laäp laïi cô ñoà thöïc söï. Thay vì laäp Leâ Duy
Caån, con vua Hieån Toâng, hoï suy toân con ngöôøi loãi laïc nhaát cuœa doøng
hoï Leâ luùc ñoù laø hoaøng toân Leâ Duy Kyø, moät ngöôøi xeùt theo gia phaœ
ñaùng leõ khoâng ñöôïc laøm vua. Duy Kyø leân ngoâi ñaët nieân hieäu laø
Chieâu Thoáng Hoaøng Ñeá. Noäi caùi teân cuõng chöùng toœ cao voïng cuœa
oâng. Nhöng Chieâu Thoáng hoaøn toaøn khoâng coù vaây caùnh vaø cuœa caœi.
Caùc cöïu thaàn mang tieáng laø cöïu thaàn nhaø Leâ nhöng ñeàu laø cuœa nhaø
Trònh. Trong hôn hai theá kyœ caàm quyeàn cuœa nhaø Trònh, hoï khoâng
nhöõng khoâng coù lieân heä naøo vôùi nhaø Leâ maø coøn bò caám tuyeät ñoái
khoâng ñöôïc giao dòch vôùi nhaø Leâ. Leâ Chieâu Thoáng hoaøn toaøn coâ
ñôn. OÂng vöøa coá heát söùc thu thaäp ñöôïc vaøi boä haï thì dö ñaœng hoï
Trònh ñaõ noåi leân ñem Trònh Boàng veà laäp laïi phuœ chuùa. Chieâu Thoáng
bí maät vôøi Nguyeãn Höõu Chænh ñem quaân Ngheä An ra deïp Trònh
170 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Boàng. Ñaây cuõng laø moät quyeát ñònh raát can ñaœm bôœi vì neáu aâm möu
baïi loä, oâng chaéc chaén seõ boœ maïng veà tay phe ñaœng Trònh Boàng.
Nhöng Nguyeãn Höõu Chænh voán ñaõ laø thuœ haï cuœa hoï Trònh maø coøn
dieät nhaø Trònh thì chaéc chaén khoâng coù lyù do gì ñeå phoø Chieâu Thoáng.
Nguyeãn Höõu Chænh laïi chuyeân quyeàn, vaø Leâ Chieâu Thoáng ñaønh
chòu. Leâ Chieâu Thoáng chæ lôïi duïng thôøi kyø hoãn loaïn, hoï Trònh bò
gheùt, Nguyeãn Höõu Chænh coøn bò gheùt hôn, ñeå mua thôøi gian, chieâu
naïp theâm thuœ tuùc. Döï ñònh chöa ñi ñeán ñaâu thì Nguyeãn Hueä ñaõ sai
Vuõ Vaên Nhaäm ra gieát Nguyeãn Höõu Chænh vaø naém quyeàn. Chieâu
Thoáng cuøng ñaùm thuœ haï ít oœi boœ kinh ñoâ troán vaøo daân gian, boân ba
khaép ñaây ñoù lo vieäc khoâi phuïc. Leâ Chieâu Thoáng chæ ôœ Thaêng Long
ñöôïc hôn moät naêm. Saùch Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí noùi khaù tæ mæ
veà nhöõng coá gaéng vaø gian lao cuœa Chieâu Thoáng trong giai ñoaïn
naøy, qua ñoù ta coù theå thaáy Leâ Chieâu Thoáng laø moät con ngöôøi raát
xoâng pha. Luùc Chieâu Thoáng ñöông chaät vaät ôœ Thanh Hoùa thì moät
soá cöïu thaàn nhaø Leâ ñem meï oâng sang Taøu caàu cöùu nhaø Thanh.
Quaân Thanh sang, Leâ Chieâu Thoáng veà Thaêng Long ñöôïc maáy ngaøy
thì Nguyeãn Hueä ñem quaân ñaùnh tan quaân Thanh. Leâ Chieâu Thoáng
chaïy troán sang Taøu. Quaàn thaàn theo oâng sang Taøu luùc ñoù cö xöœ khaù
lieâm sæ. Maëc daàu coâ ñôn hoï cuõng daùm ñöông ñaàu vôùi nhaø Thanh.
Coù ngöôøi chöœi maéng quaân Thanh, ñeå roài taát caœ bò aùn ñaày ñi khaép
nôi, sang Taây Vöïc, leân Maõn Chaâu. Rieâng Leâ Chieâu Thoáng buoàn
phieàn maø cheát. Leâ Chieâu Thoáng toœ ra laø moät ngöôøi yeâu queâ höông,
tröôùc khi cheát daën ngöôøi nhaø sau naøy nhôù ñem xaùc oâng veà choân taïi
coá quoác. Ñoù laø moät tình caœm maø tröôùc oâng khoâng moät ngöôøi Vieät
Nam löu vong ôœ Trung Quoác naøo baøy toœ. Söœ cheùp sau khi Taây Sôn
bò dieät, gia nhaân ñaøo xaùc Leâ Chieâu Thoáng leân ñeå ñem veà Vieät Nam
theo lôøi daën cuœa oâng thì thaáy cô theå ñaõ tan nhöng traùi tim vaãn coøn
töôi ñoœ. Caâu chuyeän naøy chaéc chaén laø bòa ñaët, nhöng coù theå giaœi
thích raèng gia nhaân oâng bieát oâng cheát vôùi taám loøng töùc töôœi neân
töôœng töôïng ra caâu chuyeän ñoù.
Leâ Chieâu Thoáng thöïc söï muoán caàu cöùu nhaø Thanh hay laø
vieäc caàu cöùu naøy hoaøn toaøn do ñaùm toân thaát nhaø Leâ chuœ xöôùng luùc
vaéng maët oâng ? Caâu hoœi naøy coù leõ khoâng bao giôø saùng toœ, nhöng khi
quaân Thanh ñaõ vaøo tôùi Thaêng Long roài thì Leâ Chieâu Thoáng khoù coù
Röôùc voi veà daøy maû toå 171

choïn löïa naøo khaùc laø veà Thaêng Long. Neáu oâng khoâng veà chaéc chaén
Toân Só Nghò seõ baœo hoï Leâ tìm ngöôøi khaùc vaø hoï Leâ chaéc chaén cuõng
khoâng vì Chieâu Thoáng maø boœ cô hoäi ngaøn naêm moät thuôœ ñoù. Nhöng
duø muoán hay khoâng Leâ Chieâu Thoáng ñaõ veà vaø ñaõ trình dieän Toân
Só Nghò thì oâng phaœi chòu traùch nhieäm nhö chính oâng ñaõ goïi quaân
Thanh vaøo. Toäi caàu vieän quaân Thanh naëng ñeán möùc naøo tuøy quan
ñieåm cuœa moãi ngöôøi. Ñieàu quan troïng laø neân coá gaéng tìm hieåu boái
caœnh thôøi ñaïi ñoù. Mieàn Nam luùc ñoù chöa heà hoäi nhaäp vaøo mieàn Baéc,
neân ngöôøi mieàn Baéc coi mieàn Nam gaàn nhö moät nöôùc khaùc. Coù leõ
anh em Taây Sôn cuõng coi nhö theá, neân Nguyeãn Nhaïc ñaõ xöng
hoaøng ñeá ôœ trong Nam vaø duøng töø "quyù quoác" ñeå xöng hoâ vôùi vua
Leâ. Ngöôøi mieàn Baéc coi Taây Sôn gaàn nhö moät ñaïo quaân ngoaïi xaâm,
hôn nöõa coøn laø moät ñaùm quaân cöôùp hung baïo, neân vieäc hoï ñi caàu
vieän quaân Thanh choáng Taây Sôn laø coù theå hieåu ñöôïc. Ñoïc taäp thö
töø cuœa caùc giaùo só coù maët taïi Baéc Haø luùc ñoù, ta coù theå thaáy raèng ña
soá daân Baéc Haø taùn thaønh vieäc Chieâu Thoáng sang caàu vieän nhaø
Thanh. Caùc giaùo só naøy ñeàu laø nhöõng ngöôøi uœng hoä Taây Sôn caœ. Giôø
ñaây, sau hôn hai traêm naêm lòch söœ, bieát bao maùu vaø nöôùc maét ñaõ
ñoå ra treân ñaát nöôùc naøy, yù thöùc quoác gia cuœa chuùng ta ñaõ roõ reät hôn
nhieàu, vieäc caàu vieän ngoaïi bang coù theå leân aùn moät caùch khoâng
löôõng löï, nhöng coù leõ khoâng neân ñem yù thöùc cuœa thôøi nay maø xeùt
ngöôøi ngaøy xöa. Vaœ laïi chính Nguyeãn Du maø chuùng ta toân vinh nhö
moät trí tueä sieâu vieät cuõng ñaõ coá chaïy theo Chieâu Thoáng maø khoâng
ñöôïc. Veà maët laäp tröôøng Nguyeãn Du khoâng khaùc Chieâu Thoáng.
Xeùt trong ba ngöôøi giaønh nhau ngoâi baù chuœ ôœ thôøi ñoù : Chieâu
Thoáng, Quang Trung vaø Gia Long, thì caœ ba ñeàu laø nhöõng ngöôøi coù
yù chí maïnh, coù can ñaœm, coù baœn laõnh. Nhöng Quang Trung vaø Gia
Long gioáng nhau ôœ choã hoï ñeàu laø nhöõng con ngöôøi thuœ ñoaïn vaø saét
maùu. Chieâu Thoáng laø con ngöôøi nhaân haäu vaø tình caœm nhaát. Trong
caùi thôøi ñaïi ñao binh cheùm gieát nhö theá, ôœ vaøo luùc maø nhöõng baœn
naêng taøn saùt ñöôïc thaœ loœng nhö theá, moät con ngöôøi nhö Chieâu
Thoáng keå ra cuõng hieám.
Ñoäc giaœ ñoïc tôùi ñaây chaéc chaén phaœi töï hoœi : "Teân Nguyeãn Gia
Kieång naøy ñieân chaêng, haén aên caùi giaœi gì maø beânh vöïc teân vieät gian
Leâ Chieâu Thoáng ? Sao haén ngu ñeán theá, roài ñaây teân tuoåi haén seõ bò
172 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

gaén lieàn vôùi Leâ Chieâu Thoáng". Nhöng neáu laøm chính trò chæ laø tính
toaùn thieät hôn thì cuõng buoàn thöïc. Toâi chaúng coù hoï haøng gì vôùi Leâ
Chieâu Thoáng, toå tieân toâi cuõng chaúng coù ai laøm quan nhaø Leâ. Nhöng
toâi thaáy caàn phaœi söœa chöõa laïi moät baát coâng quaù ñaùng ñaõ keùo daøi
quaù laâu vôùi moät ngöôøi ñaõ cheát. Leâ Chieâu Thoáng laø ngöôøi Vieät Nam,
toâi cuõng laø ngöôøi Vieät Nam. Hôn nöõa oâng laø moät nhaân vaät lòch söœ
vaø toâi caàn nhìn roõ lòch söœ cuœa nöôùc toâi. Quan heä giöõa oâng ta vaø toâi
chæ coù theá.
Tìm trong lòch söœ Vieät Nam toâi khaùm phaù ra raèng vieäc maït
saùt Leâ Chieâu Thoáng chæ môùi gaàn ñaây thoâi, ñuùng ra töø 1945 trôœ ñi
vaø coù moät muïc ñích chính trò chöù khoâng phaœi hoaøn toaøn voâ tö. Saùch
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuœa doøng hoï Ngoâ raát gaén boù vôùi Taây Sôn
cuõng khoâng heà leân aùn Leâ Chieâu Thoáng, traùi laïi coøn baøy toœ söï caœm
thöông.
Sau theá chieán hai, ñaœng coäng saœn Vieät Nam naém ñöôïc theá
chuœ ñoäng. Tröôùc maët hoï laø caùc ñaœng phaùi quoác gia Vieät Nam Quoác
Daân Ñaœng, Vieät Nam Caùch Maïng Ñaœng vaø Ñaïi Vieät ñöôïc quaân
Töôœng Giôùi Thaïch uœng hoä. Neáu Leâ Chieâu Thoáng bò moïi ngöôøi leân
aùn vì caàu vieän quaân Thanh thì chính nghóa cuœa caùc ñaœng phaùi quoác
gia naøy ôœ choã naøo ? Cho neân Leâ Chieâu Thoáng phaœi bò maït saùt. Sau
naøy maït saùt Leâ Chieâu Thoáng cuõng vaãn caàn vì noù ñaùnh vaøo nhöôïc
ñieåm cuœa phe quoác gia laø döïa vaøo ngöôøi Phaùp, roài ngöôøi Myõ. Leâ
Chieâu Thoáng trôœ thaønh moät chieâu baøi. Lòch söœ ñöôïc uoán naén ñeå söœ
duïng cho muïc ñích chính trò. Caùc chính phuœ quoác gia keá tieáp nhau
chæ goàm nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo raát yeáu veà caên baœn daân toäc vaø cuõng
yeáu veà lyù luaän chính trò neân ñaõ khoâng nhìn thaáy caùi baãy Leâ Chieâu
Thoáng quaù lôùn naøy. Ñaëc ñieåm cuœa nhöõng ngöôøi caàm ñaàu phe quoác
gia laø hoï coù khaù nhieàu hoïc vò nhöng laïi chæ coù raát ít quan taâm veà
chính trò vaø caøng ít quan taâm ñoái vôùi lòch söœ Vieät Nam. Hoï, hay ñuùng
hôn moät vaøi trí thöùc coù trình ñoä trung bình uœng hoä hoï, chæ bieát phaœn
phaùo baèng caùch cuõng leân aùn Leâ Chieâu Thoáng nhöng buoäc toäi ñaœng
coäng saœn boœ toå quoác, ñem Lieân Xoâ, Trung Quoác vaø chuœ nghóa coäng
saœn ngoaïi lai veà ñaøy ñoïa queâ höông nhö Leâ Chieâu Thoáng. Nhöng
laäp luaän cuœa phe quoác gia hôøi hôït vaø giaœ taïo neân ñaõ thieáu haún söùc
thuyeát phuïc. Keát quaœ laø hai beân thi nhau maït saùt Leâ Chieâu Thoáng,
Röôùc voi veà daøy maû toå 173

vaø hôn nöõa laïi cuõng ñoàng yù vôùi nhau raèng Leâ Chieâu Thoáng laø con
ngöôøi nhu nhöôïc vaø heøn nhaùt, moät ñieàu hoaøn toaøn khoâng ñuùng söï
thöïc vì Leâ Chieâu Thoáng laø con ngöôøi raát coù ñaœm löôïc vaø baœn laõnh,
khoâng ngaïi vaøo sinh ra töœ. Leâ Chieâu Thoáng ñaõ laø naïn nhaân cuœa söï
khoân ngoan cuœa phe coäng saœn vaø söï noâng caïn cuœa nhöõng ngöôøi caàm
ñaàu phe quoác gia, moät naïn nhaân ñaùng thöông vì con chaùu nhaø Leâ
khoâng coøn ñeå beânh vöïc oâng, soá raát ít cöïu thaàn nhaø Leâ ñaõ thaønh cöïu
thaàn nhaø Nguyeãn.
Nhöng baây giôø thì cuoäc chieán ñaõ xong roài. Coù leõ neân ñeå cho
ngöôøi cheát yeân nghæ thì hôn.
Vaœ laïi, neáu buoäc toäi Leâ Chieâu Thoáng röôùc quaân Thanh vaøo,
thì taïi sao ngöôøi coäng saœn khoâng ca tuïng Ngoâ Ñình Dieäm ñaõ cheát
vì khoâng chòu cho Myõ ñoå boä ? Ngöôøi coäng saœn neân oân hoøa hôn vôùi
Leâ Chieâu Thoáng khi hoï cuõng duøng vuõ khí vaø coá vaán Lieân Xoâ, duøng
caœ quaân Trung Quoác trong cuoäc chieán vöøa qua. Nhaát laø hieän nay
hoï cuõng raát leã ñoä vôùi Trung Quoác duø Trung Quoác vaãn tieáp tuïc laán
chieám. Ñaœng coäng saœn töø tröôùc vaãn töï coi laø coù chính nghóa nhôø moät
laäp luaän quaùi ñaœn : caùc anh coù toäi ñem quaân nöôùc ngoaøi vaøo ñeå noù
gieát ngöôøi Vieät, trong khi chuùng toâi coù chính nghóa vì chuùng toâi töï
tay gieát ngöôøi Vieät. Vaäy maø laäp luaän naøy ñaõ coù söùc thuyeát phuïc
trong nhieàu thaäp nieân. Ñieàu naøy chöùng toœ raèng moät daân toäc hieåu
sai lòch söœ cuœa mình cuõng khoâng khaùc moät ngöôøi maát trí vaø coù theå
chìm raát saâu trong söï meâ muoäi.
Khi oâng Hoà Chí Minh cheát, oâng laø chuœ tòch nöôùc Vieät Nam
Daân Chuœ Coäng Hoøa nhöng oâng chæ mô öôùc veà beân kia theá giôùi gaëp
cuï Marx, cuï Leânin. Khi Leâ Chieâu Thoáng cheát, oâng löu laïc bô vô vaø
bò non soâng ruoàng boœ nhöng oâng laïi mong ñöôïc tìm veà ñaát cuõ. Giöõa
hai taâm hoàn aáy, keå ra cuõng coù moät söï khaùc bieät.
Veà chieàu saâu, toâi nghó raèng khi moät ngöôøi ñaõ cheát thì khoâng
coøn gì quan troïng nöõa. Duø cheát ñi trong tieáng khoùc thöông, hay
trong tieáng nguyeàn ruœa haän thuø thì cuõng theá thoâi, caùt buïi vaãn laø caùt
buïi. Nhöng danh döï cuûa nhöõng ngöôøi ñang soáng buoäc hoï phaûi coâng
baèng vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ cheát.
Coøn moät lyù do nöõa khieán toâi thaáy caàn nhaéc laïi tröôøng hôïp Leâ
Chieâu Thoáng, ñoù laø ñeå ruùt ra moät baøi hoïc coù ích. Taïi sao moät con
174 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ngöôøi xuaát chuùng nhö Leâ Chieâu Thoáng laïi coù theå laøm vieäc ñi caàu
cöùu quaân Thanh ? Vaø taïi sao moät soá ñoâng ñaœo daân chuùng Baéc Haø
luùc ñoù laïi taùn thaønh haønh ñoäng naøy ? Ñoù laø vì tinh thaàn daân toäc cuœa
ta ñaõ raùch naùt sau nhöõng cuoäc phaân tranh trieàn mieân. Ñoù cuõng laø
vì caùc phe phaùi haän thuø nhau ñeán ñoä maát caœ söï saùng suoát. Baøi hoïc
maø ta caàn phaœi ruùt ra laø söï lieân ñôùi daân toäc vaø tinh thaàn traùch nhieäm
chæ coù theå xaây döïng trong hoøa bình maø thoâi.
Moät baøi hoïc khaùc laø khoâng neân döïa vaøo lyù maø cuõng ñöøng döïa
vaøo theá maïnh ñeå baét bí nhau, ñöøng ñaåy ngöôøi ñuoái lyù hay keùm theá
vaøo nhöõng choïn löïa tuyeät voïng.
Töø naêm 1945 cho ñeán naêm 1975, ngöôøi coäng saœn khoâng
nhöõng khoâng muoán thoœa hieäp vôùi ngöôøi quoác gia ñeå tìm moät giaœi
phaùp chaáp nhaän ñöôïc cho moïi ngöôøi, maø traùi laïi hoï coøn coá ñaåy
ngöôøi quoác gia vaøo choã caøng ngaøy caøng leä thuoäc ngoaïi bang hôn,
vaø hoï vui möøng khi thaáy phe quoác gia döïa vaøo ngoaïi bang ñeå hoï
giaønh ñoäc quyeàn chính nghóa. Phe quoác gia cuõng coù cuøng moät thaùi
ñoä, tuy khoâng coù cuøng moät möùc ñoä thaønh coâng. Keát quaœ ra sao cho
ñaát nöôùc, chuùng ta ñeàu ñaõ thaáy.
Baøi hoïc ñoù ñang coù chieàu höôùng laäp laïi moät laàn nöõa. Vaán ñeà
cô baœn hieän nay laø daân chuœ hoùa. Ñoái laäp daân chuœ coù lyù hoaøn toaøn
khi ñoøi daân chuœ ña nguyeân vaø ñaœng coäng saœn voâ lyù hoaøn toaøn khi
phuœ nhaän daân chuœ ña nguyeân. Nhöng haäu quaœ gaàn nhö taát nhieân cuœa
vieäc aùp duïng daân chuœ ña nguyeân laø ñaœng coäng saœn seõ maát chính
quyeàn, cho neân ñaœng coäng saœn coi nhöõng ñoøi hoœi daân chuœ nhö moät
söï baét bí. Ngöôïc laïi hoï coù quyeàn, coù söùc maïnh vaø hoï söœ duïng söùc
maïnh ñoù ñeå ñaøn aùp nhöõng nguyeän voïng daân chuœ, daàn daàn hoï bò coâ
laäp vôùi daân chuùng. Caøng yeáu ñi hoï caøng phaœi nhöôïng boä ngoaïi
bang, quyï luyï vôùi Trung Quoác duø Trung Quoác xaâm laán laõnh thoå vaø
laõnh haœi, quyï luyï vôùi caùc theá löïc taøi phieät ngoaïi quoác vaø nhöôïng
cho hoï nhöõng vuøng ñaát coù taàm quan troïng kinh teá lôùn nhaát. Chìa
khoùa cuœa giaœi phaùp cho ñaát nöôùc laø phaœi thoœa hieäp vôùi nhau ñeå tìm
ra moät giaœi phaùp vaãn thöïc hieän ñöôïc daân chuœ maø khoâng ñe doïa
töông lai cuœa baát cöù ai. Trong tình hình ñaát nöôùc hoâm nay traùi tim
caàn hôn lyù trí. Chuùng ta caàn nhöõng luaät sö hôn nhöõng bieän lyù.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 175

Coõng raén caén gaø nhaø

Neáu noãi oan khieân keùo daøi cuœa Leâ Chieâu Thoáng coù theå giaœi
thích ñöôïc thì söï leân aùn Nguyeãn AÙnh laø coõng raén caén gaø nhaø laïi
caøng khoù hieåu.
Nguyeãn AÙnh bò nhieàu ngöôøi leân aùn laø ñaõ röôùc quaân Phaùp vaøo
Vieät Nam, ñeå roài Vieät Nam bò Phaùp ñoâ hoä. Ñieàu naøy hoaøn toaøn sai.
Nguyeãn AÙnh cheát naêm 1820, trong khi ngöôøi Phaùp chæ baét
ñaàu xaâm chieám nöôùc ta töø naêm 1858, nghóa laø 38 naêm sau döôùi trieàu
Töï Ñöùc, chaùu noäi oâng. Hai vò vua nhaø Nguyeãn, Minh Maïng vaø Töï
Ñöùc, xöùng ñaùng bò leân aùn naëng neà, nhöng khoâng phaœi vì hoï ñaõ thoœa
hieäp vôùi Phaùp maø vì hoï ñaõ choáng Phaùp moät caùch ñieân cuoàng vaø muø
quaùng.
Nguyeãn AÙnh khoâng phaœi ñaõ khoâng laøm nhöõng vieäc sai traùi.
Naêm 1784, oâng ñaõ gôœi hoaøng töœ Caœnh theo giaùm muïc Baù Ña Loäc
sang Phaùp caàu vieän Louis XVI. Hai beân kyù keát thoœa öôùc, theo ñoù
Nguyeãn AÙnh sau khi thaønh coâng seõ daønh nhieàu ñaëc quyeàn lôùn cho
ngöôøi Phaùp vaø nhöôïng ñöùt ñaœo Coân Loân cho Phaùp. OÂng cuõng ñaõ
caàu vieän quaân Xieâm sang Vieät Nam giuùp ñaùnh quaân Taây Sôn.
Nhöng caœ hai vieäc laøm ñaùng traùch naøy ñaõ khoâng giuùp ñöôïc gì cho
oâng. Thoœa öôùc kyù vôùi Louis XVI ñaõ khoâng ñöôïc thöïc hieän, coøn ñaùm
quaân Xieâm thì ñaõ bò Nguyeãn Hueä ñaùnh tan nhanh choùng. Sau naøy
Nguyeãn AÙnh thaønh coâng, khoâi phuïc ñöôïc nhaø Nguyeãn hoaøn toaøn
döïa vaøo coá gaéng cuœa chính oâng. Nguyeãn AÙnh coù söœ duïng moät soá
tay ñaùnh thueâ ngöôøi Phaùp, nhöng ñoù chæ laø nhöõng caù nhaân, ñieàu naøy
raát bình thöôøng thôøi ñoù. Anh em Taây Sôn cuõng ñaõ söœ duïng boïn cöôùp
bieån Lyù Taøi vaø Taäp Ñình ; hoï cuõng coá tranh thuœ söï uœng hoä cuœa ngöôøi
phöông Taây maø khoâng ñöôïc vì ngöôøi phöông Taây chæ coi Taây Sôn
laø quaân cöôùp.
Coù ngöôøi noùi vì Nguyeãn AÙnh caàu vieän maø ngöôøi Phaùp môùi
bieát tôùi Vieät Nam. Lôøi buoäc toäi naøy laïi caøng ngaây ngoâ hôn nöõa.
Ngöôøi chaâu AÂu noùi chung vaø ngöôøi Phaùp noùi rieâng ñaõ ñeán
Vieät Nam töø ñaàu theá kyœ 16, luùc toå tieân Nguyeãn AÙnh laø Nguyeãn
Hoaøng chöa ra ñôøi, roài lieân tuïc gia taêng söï hieän dieän. Hoï ñaõ thieát
176 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

laäp nhieàu trung taâm thöông maïi taïi Hoäi An, Haø Noäi vaø Höng Yeân.
Ngöôøi chaâu AÂu ñeán nöôùc ta laø leõ töï nhieân vì luùc ñoù hoï ñaõ maïnh vaø
ñang bung ra khaùm phaù theá giôùi. Vieäc hoï ñeán nöôùc ta, ñem theo
moät vaên hoùa vaø moät kyõ thuaät môùi ñaùng leõ phaœi laø moät may maén lôùn
cho nöôùc ta, chæ tieác raèng chuùng ta ñaõ khoâng ñuœ saùng suoát ñeå lôïi
duïng.
Nguyeãn AÙnh coù coâng lôùn vôùi ñaát nöôùc. Chính oâng ñaõ thoáng
nhaát ñöôïc ñaát nöôùc. Khoâng coù oâng khoâng chöøng ngaøy nay mieàn
Nam vaø mieàn Baéc vaãn coøn laø hai quoác gia rieâng bieät.
Phe coäng saœn maït saùt Nguyeãn AÙnh laø ñieàu deã hieåu, nhöng
ñieàu ngaïc nhieân laø Nguyeãn AÙnh bò leân aùn moät caùch hoà ñoà nhö theá
maø khoâng ñöôïc minh oan moät caùch roõ reät, trong khi toân thaát nhaø
Nguyeãn, ngaøy tröôùc vaø ngay baây giôø, khoâng thieáu nhöõng ngöôøi coù
kieán thöùc vaø trình ñoä cao. Ñoù laø vì moät beân coù lyù do ñeå ra söùc buoäc
toäi Nguyeãn AÙnh, coøn moät beân duø muoán beânh Nguyeãn AÙnh cuõng
khoâng theå baøo chöõa cho oâng moät caùch thoâng suoát. Neáu muoán baøo
chöõa cho Nguyeãn AÙnh thì phaœi moå xeœ söï nghieäp cuœa oâng moät caùch
khaùch quan nhöng ñieàu naøy laïi khoù laøm. Muoán noùi roõ veà Nguyeãn
AÙnh thì baét buoäc phaœi nhìn nhaän nhöõng sai phaïm cuœa oâng ñoái vôùi
ñaát nöôùc - caàu vieän Phaùp, caàu vieän Xieâm -, vaø caùch ñoái xöœ thoâ baïo
cuœa oâng ñoái vôùi con chaùu Taây Sôn. Cuõng phaœi luaän vieäc oâng boäi baïc
vaø gieát haïi caùc coâng thaàn. Ñieàu naøy caùc vua nhaø Nguyeãn khoâng cho
pheùp vì hoï khoâng theå chaáp nhaän moät pheâ phaùn naøo veà oâng toå cuœa
hoï. Sau naøy Ngoâ Ñình Dieäm, sau khi ñaõ truaát pheá vò vua cuoái cuøng
cuœa nhaø Nguyeãn, cuõng khoâng daïi gì maø beânh vöïc oâng toå nhaø
Nguyeãn. Sau Ngoâ Ñình Dieäm laø cheá ñoä cuœa caùc töôùng taù, trong ñoù
nhöõng vaán ñeà vaên hoùa, lòch söœ khoâng ñaët ra nöõa.
Nguyeãn AÙnh bò buoäc toäi oan trong khi oâng laø ngöôøi coù coâng
lôùn, vaø hôn theá nöõa toå tieân oâng coøn coù coâng raát lôùn laø ñaõ khai phaù
ra moät nöœa ñaát nöôùc.

Neáu ai hoœi toâi ai laø ngöôøi coù coâng nhaát ñoái vôùi Vieät Nam, toâi
seõ löôõng löï giöõa Lyù Coâng Uaån vaø Nguyeãn Hoaøng. Lyù Coâng Uaån
coù coâng laäp ra moät quoác gia Vieät Nam thöïc söï, coù kyœ cöông, coù trieàu
chính, coù vaên hoùa vaø ñaët neàn neáp cho Vieät Nam töø ñoù veà sau (nhöng
Coõng raén caén gaø nhaø 177

ñoàng thôøi oâng cuõng voâ tình laøm moät ñieàu tai haïi laø khaúng ñònh vai
troø cuœa Khoång Giaùo nhö moät vaên hoùa chính thöùc). Nguyeãn Hoaøng
coù coâng môœ ra moät nöœa ñaát nöôùc, vaø ñoù cuõng laø nöœa nöôùc truø phuù
nhaát. Löôõng löï giöõa hai ngöôøi nhöng neáu baét buoäc phaœi choïn moät
ngöôøi coù leõ toâi thieân veà Nguyeãn Hoaøng.
Tröôùc naêm 1945, hình nhö khoâng coù chuyeän buoäc toäi
Nguyeãn AÙnh. Phan Chu Trinh, moät ngöôøi chuœ tröông daân chuœ vaø
coâng khai baøi xích trieàu Nguyeãn, khi xæ vaœ vua Khaœi Ñònh laø heøn
ñoán ñaõ vieát :
"Ai veà aâm phuœ hoœi Gia Long,
Khaœi Ñònh thaèng naøy phaœi chaùu oâng ?",
nghóa laø cuõng nhìn nhaän Nguyeãn AÙnh laø baäc anh huøng.
Sau naêm 1945, nhaø Nguyeãn ñaõ thoaùi vò, ñaœng coäng saœn ñaõ
naém chính quyeàn taát nhieân khoâng coøn muoán loøng daân nhôù nhaø
Nguyeãn nöõa. Lôøi caùo buoäc Gia Long coõng raén caén gaø nhaø baét ñaàu
töø ñaây. Khi cöïu hoaøng Baœo Ñaïi trôœ veà thaønh laäp chính quyeàn quoác
gia, maït saùt vaø haï beä Gia Long dó nhieân naèm trong chính saùch tuyeân
truyeàn cuœa ñaœng coäng saœn. Döôùi cheá ñoä coäng saœn beânh vöïc Gia
Long, chöa noùi ñeán khen Gia Long, laø phaïm toäi phaœn ñoäng.
Vuï aùn Gia Long tuy khoâng oàn aøo beà ngoaøi nhöng trong chieàu
saâu ñaõ gaây chia reõ khoâng nhoœ trong haøng nguõ mieàn Nam tröôùc naêm
1975. Toâi ñaõ coù nhieàu dòp nhaän ra ñieàu ñoù. Moät laàn toâi ñöôïc chöùng
kieán moät cuoäc caõi vaõ ngaén nhöng raát döõ doäi. Trong moät caâu chuyeän
vaõn, khoâng hieåu taïi sao hai nhaân vaät lòch söœ Nguyeãn Hueä vaø
Nguyeãn AÙnh laïi ñöôïc ñeà caäp tôùi. Moät anh baïn khen Nguyeãn Hueä
laø anh huøng, cheâ Gia Long laø taàm thöôøng, may nhôø Nguyeãn Hueä
maát sôùm maø thaéng ñöôïc. Moät anh baïn khaùc phaœn öùng moät caùch
giaän döõ : "Nguyeãn Hueä laø moät teân töôùng cöôùp gaëp thôøi, Gia Long
môùi coù coâng thoáng nhaát ñaát nöôùc". Anh kia cuõng khoâng chòu thua.
Caœ hai ñi tôùi keát luaän laø ngöôøi tröôùc maët mình khoâng coù trình ñoä,
roài hoï chaám döùt cuoäc thaœo luaän vôùi cuøng moät neùt maët khinh bæ. Veà
sau toâi coù hoœi ngöôøi noï veà ngöôøi kia, caœ hai ñeàu noùi veà nhau moät
caùch naëng lôøi, chaéc chaén laø khoâng theå hôïp taùc vôùi nhau ñöôïc nöõa.
Taïi sao moät giai ñoaïn lòch söœ hai traêm naêm veà tröôùc laïi coù theå chia
reõ nhöõng con ngöôøi ngaøy hoâm nay ? Chuùng ta ñaët quaù nhieàu ñam
178 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

meâ vaø xuùc ñoäng vaøo moät lòch söœ raát khoâng chính xaùc.

Thöông nhau thöông caœ ñöôøng ñi

Gheùt nhau gheùt caœ toâng chi hoï haøng.
Coù leõ nhieàu ngöôøi ñaõ giaän caùc vua Minh Maïng, Töï Ñöùc muø
quaùng vaø ngoan coá laøm maát nöôùc, gheùt Baœo Ñaïi heøn nhaùt traùc taùng,
roài gheùt luoân caœ Gia Long.
Nhöng caùch vaän duïng lòch söœ thieáu löông thieän nhaát vaãn
thuoäc veà ñaœng coäng saœn. Hoï luoân luoân boùp meùo lòch söœ cho nhöõng
muïc ñích tuyeân truyeàn. Naêm 1979 khi vöøa caœi taïo veà toâi nghe ñöùa
chaùu gaùi toâi hoïc lòch söœ : "Naêm... teân baùn nöôùc Gia Long ñem quaân
ñaùnh Phuù Xuaân". Toâi giaät mình, saùch söœ gì maø ngoân töø haï caáp nhö
vaäy ? Toâi ñoøi xem cuoán saùch vaø coøn thaáy caœ "teân cöôùp nöôùc Trieäu
Ñaø". Trieäu Ñaø cheát ñaõ hôn hai ngaøn naêm nay cuõng bò vaï laây, bôœi
vì luùc ñoù hai cheá ñoä coäng saœn Vieät Nam vaø Trung Quoác ñang xung
ñoät. Ñeå yù ñeán caùch daïy söœ luùc ñoù, toâi phaœi phaãn noä. Hình nhö Vieät
Nam chæ môùi thöïc söï thaønh laäp töø khi coù ñaœng coäng saœn.
Nhöõng ñeà taøi thi söœ thöôøng gaëp luùc ñoù laø : "Ñaœng Coäng Saœn
Vieät Nam thaønh laäp ngaøy naøo, naêm naøo ?", "Quaân Ñoäi Nhaân Daân
Vieät Nam thaønh laäp ngaøy naøo, naêm naøo ?", "Baùc Hoà ra ñi tìm ñöôøng
cöùu nöôùc naêm naøo, ôœ ñaâu ?". Vaø caâu hoœi quan troïng nhaát : "Ngaøy
2-9-1945 taïi vöôøn hoa Ba Ñình, tröôùc khi ñoïc tuyeân ngoân ñoäc laäp,
Baùc Hoà ñaõ noùi gì ?" (Caâu traœ lôøi laø "Baùc Hoà ñaõ noùi : Toâi noùi ñoàng
baøo coù nghe roõ khoâng ?").
Söï söœa ñoåi lòch söœ ñöôïc theå hieän treân thöïc teá. Taïi Saøi Goøn,
ñöôøng Nguyeãn Hoaøng ñöôïc thay baèng ñöôøng Traàn Phuù, theo teân
moät caáp laõnh ñaïo coäng saœn ñaõ cheát. Chuùa Hieàn, ngöôøi coù coâng khai
môœ mieàn Nam, nhöôøng teân ñöôøng cho Voõ Thò Saùu, moät nöõ caùn boä
khuœng boá coäng saœn. Ñöôøng Gia Long dó nhieân khoâng coøn, nay laø
ñöôøng Lyù Töï Troïng. Voâ soá coâng thaàn laäp quoác bò xoùa teân ñöôøng
nhöôøng choã cho nhöõng caùn boä coäng saœn khoâng teân khoâng tuoåi. Töø
ngaøy 30-4-1975, nöôùc Vieät Nam khoâng phaœi chæ thay ñoåi hieän taïi
vaø töông lai maø coøn thay ñoåi caœ quaù khöù.
Lòch söœ laø gia phaœ chung cuœa ñaát nöôùc, laø kyù öùc taäp theå cuœa
daân toäc, xuyeân taïc noù laø xuùc phaïm ñeán trí tueä cuœa daân toäc. Chöa
Coõng raén caén gaø nhaø 179

noùi raèng boâi nhoï moät ngöôøi ñaõ naèm xuoáng töø laâu roài cho moät muïc
ñích giai ñoaïn laø moät vieäc maø chæ coù nhöõng keœ thaáp keùm môùi laøm.
Laøm nhö theá ñaœng coäng saœn cuõng ñaõ haï giaù chính caùi lyù töôœng cuœa
hoï. Neáu lyù töôœng cuœa hoï trong saùng, döï aùn chính trò cuœa hoï ñaëc saéc
thì hoï caàn gì phaœi vaän duïng nhöõng thuœ ñoaïn toài taøn nhö vaäy ?
Nhöng moät caâu hoœi cuõng ñaët ra cho chuùng ta ? Taïi sao hoï laïi
coù theå laøm nhö theá vaø moät phaàn naøo ñoù ñaõ thaønh coâng ? Ñoù laø vì
chuùng ta thieáu moät söœ quan ñöùng ñaén. Lòch söœ cuœa ta thieáu soùt vaø
thieáu chính xaùc, ñoù laø moät ñieàu ñaùng tieác ; nhöng ñieàu coøn ñaùng
tieác hôn nöõa laø caùch tieáp caän lòch söœ cuœa chuùng ta. Chuùng ta khoâng
coi lòch söœ nhö moät taøi saœn chung cuœa daân toäc maø moïi ngöôøi phaœi
traân troïng. Töø bao ñôøi roài lòch söœ vaãn chæ ñöôïc coi laø moät dieãn ñaøn
ñeå haï nhuïc ñoái phöông vaø taâng boác mình leân.
Taäp quaùn ñoù daàn daàn aên reã vaøo taâm lyù moïi ngöôøi, trong tieàm
thöùc chuùng ta. Chuùng ta khoâng coi vieäc xuyeân taïc lòch söœ laø nghieâm
troïng, chuùng ta khoâng coi lòch söœ laø kyù öùc cuœa nhöõng coá gaéng döïng
nöôùc, traùi laïi chuùng ta coi lòch söœ nhö laø söï noái tieáp nhau cuœa nhöõng
traän ñaùnh taøn phaù ñaát nöôùc. Chuùng ta ñoïc lòch söœ moät caùch sô saøi
vaø döïa vaøo lòch söœ ñeå ñöa ra nhöõng pheâ phaùn hoà ñoà nhöng chaéc
nòch. Caùc daân toäc khaùc coù theå chia reõ vì khoâng ñoàng yù vôùi nhau treân
nhöõng vieäc caàn laøm cho hoâm nay vaø ngaøy mai ; ngöôøi Vieät Nam
laïi coøn coù theå chia reõ vaø haän thuø nhau vì nhöõng chuyeän ñaõ hoaøn
toaøn thuoäc veà quaù khöù maø moïi ngöôøi chæ bieát moät caùch raát mô hoà.
180 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 181

Cho nhöõng ngöôøi ñaõ naèm xuoáng

Moät thaœm kòch vaãn coøn chia reõ traàm troïng trong ngöôøi Vieät
Nam vôùi nhau laø vieäc caám ñaïo. Con soá naïn nhaân thöïc söï laø bao
nhieâu khoâng ai bieát. Moät soá nhaø nghieân cöùu ñöa ra öôùc löôïng treân
moät traêm ngaøn.
Hoï ñaõ bò gieát khoâng phaœi vì ñaõ phaïm vaøo moät toäi aùc naøo maø
chæ vì ñaõ theo moät tín ngöôõng khoâng ñöôïc trieàu ñình chaáp nhaän, duø
tín ngöôõng aáy khoâng xuùi giuïc hoï laøm ñieàu gì baïo ngöôïc maø chæ daïy
hoï coâng bình, baùc aùi. Coù khi söï soáng vaø söï cheát ñöôïc quyeát ñònh moät
caùch giaœn dò : ai chòu böôùc qua thaùnh giaù ñeå chöùng toœ mình ñaõ phuœ
nhaän tín ngöôõng Coâng Giaùo thì ñöôïc soáng, ai khoâng chòu thì bò daãn
thaúng ra phaùp tröôøng. Vaø khoaœng moät traêm ngaøn ngöôøi Coâng Giaùo
ñaõ chòu cheát ñeå giöõ tín ngöôõng cuœa mình. Hoï ñaõ cheát moät caùch hieàn
laønh khoâng choáng traœ, cheát trong lôøi caàu nguyeän.
Vieäc baùch haïi ngöôøi Coâng Giaùo ñaõ laø moät veát nhô khoù taåy
xoùa trong lòch söœ Vieät Nam. Ñoù laø söï kieän chính nhaø nöôùc Vieät
Nam, chöù khoâng phaœi moät ñoaøn quaân xaâm löôïc naøo, ñaõ taøn saùt moät
soá lôùn nhöõng ngöôøi Vieät Nam hoaøn toaøn voâ toäi. Thaœm kòch coøn lôùn
hôn nöõa vì nhaø nöôùc ñoù bieát hoï voâ toäi nhöng vaãn gieát hoï.
Ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø cho tôùi nay chöa coù moät chính
quyeàn Vieät Nam naøo, nhaân danh söï lieân tuïc cuœa quoác gia, toå chöùc
moät ngaøy ñeå xin loãi nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo veà söï sai laàm kinh
khuœng ñoù.
Phaœi chaêng laø vì caùc chính quyeàn khoâng yù thöùc ñöôïc cuoäc
soáng lieân tuïc cuœa moät quoác gia vaø do ñoù khoâng caœm thaáy coù traùch
nhieäm veà nhöõng gì nhöõng ngöôøi caàm quyeàn tröôùc mình ñaõ laøm ?
Hay vì moät haønh ñoäng long troïng nhö vaäy seõ khoâng khoœi ñaët ra
nhöõng vaán ñeà lôùn cho moät chính quyeàn töï mình cuõng caœm thaáy tay
coù nhuùng chaøm ? Chính quyeàn coäng saœn hieän nay cuõng ñöa ra voâ
soá bieän phaùp cheøn eùp caùc toân giaùo. Taøi lieäu "Quan Ñieåm vaø Cuoäc
Soáng" cuœa Nguyeãn Hoä, ñöôïc phoå bieán naêm 1994, coøn toá giaùc chính
ñaœng coäng saœn Vieät Nam ñaõ taäp trung nhöõng ngöôøi theo ñaïo Cao
Ñaøi taïi Cuœ Chi, taøn saùt hoï vaø choân taäp theå. OÂng Nguyeãn Hoä laø tö
182 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

leänh phoù quaân ñoäi coäng saœn khu vöïc Saøi Goøn bao goàm Cuœ Chi hoài
naêm 1946 luùc xaœy ra vuï taøn saùt naøy neân nhöõng ñieàu oâng noùi ra chæ
coù theå ñuùng söï thöïc.
Moät ñieàu cuõng raát ñaùng ngaïc nhieân laø cho tôùi nay taäp theå
ngöôøi Coâng Giaùo chöa bao giôø chính thöùc ñoøi caùc chính quyeàn Vieät
Nam phaœi giaœi oan, phuïc hoài danh döï vaø nhaän loãi vôùi nhöõng naïn
nhaân. Hoï töï thaáy quaù coâ ñôn, hay hoï thaáy khoâng coøn raøng buoäc laém
vôùi ñaát nöôùc naøy neân khoâng thaáy caàn phaœi ñoøi hoœi nhö vaäy ?
Nhöng ñoù laø moät vieäc phaœi laøm vaø seõ phaœi laøm moät caùch raát
long troïng. Moïi ngöôøi ñeàu hieåu nhö vaäy, vaø vì khoâng muoán laøm hay
khoâng theå laøm, nhieàu ngöôøi ñaõ thoaùi thaùc baèng moät thaùi ñoä cöïc kyø
teä haïi laø tieáp tuïc baøo chöõa cho vieäc caám ñaïo, tieáp tuïc baøo chöõa cho
vieäc taøn saùt ngöôøi Coâng Giaùo, tieáp tuïc boâi nhoï kyù öùc cuœa nhöõng
ngöôøi ñaõ cheát oan vaø tieáp tuïc gaây chia reõ traàm troïng trong daân toäc.
Thaùi ñoä thieáu löông thieän naøy laïi gaây ra moät soá naïn nhaân khaùc : coù
nhöõng ngöôøi nheï daï ñaõ thöïc söï bò löôøng gaït vì nhöõng luaän ñieäu doái
traù aáy vaø thöïc söï gheùt ngöôøi Coâng Giaùo. Toâi ñaõ töøng ñöôïc nghe
nhaéc laïi khoâng bieát bao nhieâu laàn laø ñaïo Coâng Giaùo do thöïc daân
Phaùp ñem ñeán, trong khi söï thöïc laø ñaïo Coâng Giaùo ñaõ ñöôïc caùc
giaùo só Taây Ban Nha vaø Hoøa Lan truyeàn sang nöôùc ta töø ñaàu theá
kyœ 16. Ngöôøi Phaùp chæ ñeán vaøo giöõa theá kyœ 19, nghóa laø ba theá kyœ
sau. Hôn nöõa, tyœ leä ngöôøi Vieät Nam theo ñaïo Coâng Giaùo vaøo cuoái
theå kyœ 17 tröôùc khi coù vieäc caám ñaïo ñöôïc öôùc löôïng laø xaáp xæ 10%.
Söï xaâm laêng vaø thoáng trò cuœa ngöôøi Phaùp laøm cho tyœ leä ngöôøi Vieät
Nam theo ñaïo Coâng Giaùo giaœm ñi chöù khoâng taêng leân.
Naêm 1989, khi vuï Phong Thaùnh cho 117 thaùnh töœ ñaïo taïi Vieät
Nam ñang soâi noåi, toøa baùo Thoâng Luaän chuùng toâi nhaän ñöôïc moät
thö ñoäc giaœ. Laù thö, baèng moät gioïng ñieäu haèn hoïc vaø mieät thò, keå
laïi vieäc quaân Phaùp ñaùnh thaønh phoá Haœi Döông, trong ñoù chæ coù 15
ngöôøi lính Phaùp vaø caœ traêm ngöôøi Coâng Giaùo ñi theo gaùnh gaïo, vaùc
ñaïn, v.v... Khoâng moät lôøi veà vieäc baùch haïi haøng traêm ngaøn ngöôøi
Coâng Giaùo voâ toäi.
Naêm 1993, Caâu Laïc Boä Thaân Höõu Thoâng Luaän môøi cuï
Nguyeãn Huy Baœo phaùt bieåu trong moät cuoäc hoïp veà ñeà taøi "Daân
Vieät Nam coù theå coù daân chuœ ñöôïc khoâng ?". Ñeà taøi ñoù khoâng phaœi
Cho nhöõng ngöôøi ñaõ naèm xuoáng 183

laø taát caœ buoåi hoïp. Moãi sinh hoaït cuœa Caâu Laïc Boä Thaân Höõu Thoâng
Luaän goàm ba phaàn. Phaàn ñaàu veà kieåm ñieåm noäi dung nhöõng soá baùo
Thoâng Luaän töø kyø hoïp tröôùc ñeán nay ; phaàn thöù hai hoaëc thaœo luaän
veà moät ñeà taøi, hoaëc thaœo luaän veà moät vaán ñeà chính trò coù tính thôøi
söï ; phaàn thöù ba laø sinh hoaït thaân höõu, trong ñoù caùc thaân höõu töï do
trình baøy nhöõng gì mình ñaõ laøm, nhöõng gì moät thaân höõu khaùc ñaõ
laøm, nhöõng gì mình coù yù ñònh laøm vaø tìm ngöôøi hôïp taùc. Caùc thaân
höõu coù xuaát baœn saùch thöôøng ñem saùch cuœa mình tôùi giôùi thieäu vaø
baùn trong phaàn naøy. Baøi thuyeát trình cuœa cuï Nguyeãn Huy Baœo naèm
trong phaàn thöù hai.
Cuï Baœo coù ñeà caäp tôùi chính saùch thuœ cöïu cuœa caùc vua quan
nhaø Nguyeãn, trong ñoù coù vieäc caám ñaïo, nhö laø sai laàm ñaõ khieán
Vieät Nam lôõ maát moät cô hoäi canh taân vôùi haäu quaœ tai haïi. Chaúng
coù gì laø quaù khích vaø loá laêng trong baøi thuyeát trình. Nhöng nhö theá
cuõng ñaõ ñuœ ñeå ngay khi cuï vöøa döùt lôøi, moät thanh nieân vaãn thöôøng
hay lui tôùi caâu laïc boä ñuøng ñuøng noåi giaän ñöùng leân baát chaáp caœ chuœ
toïa to tieáng maït saùt cuï Baœo baèng nhöõng lôøi leõ naëng neà, baát chaáp caœ
tinh thaàn trang troïng cuœa buoåi hoïp, baát chaáp caœ söï kính troïng toái
thieåu maø leã giaùo Vieät Nam vaãn daønh cho ngöôøi lôùn tuoåi (cuï Baœo
luùc ñoù ñaõ 85 tuoåi). Nhöõng coâng thöùc cheá taïo saün ñua nhau tuoân
chaœy : "OÂng laø moät saœn phaåm cuœa thöïc daân Phaùp", "Baøi thuyeát trình
cuœa oâng laø cuœa moät con ngöôøi ñaõ choái boœ toå tieân...", "OÂng laäp laïi
nhöõng luaän ñieäu phaœn quoác, nhöõng laäp luaän cuœa boïn giaùo só cöôùp
nöôùc", v.v...
Toâi laøm chuœ toïa buoåi hoïp hoâm ñoù vaø toâi ñaõ phaœi quaœ quyeát
caét lôøi anh ta. Anh ta bieát toâi vaø vaãn daønh cho toâi moät söï kính troïng
naøo ñoù, khoâng bieát söï kính troïng ñoù baây giôø coøn hay khoâng vì sau
ñoù khoâng thaáy anh aáy lui tôùi caâu laïc boä nöõa. Toâi oân toàn noùi vôùi anh
ta laø khoâng coù yù kieán naøo caám neâu ra vaø khoâng coù ñeà taøi naøo caám
baøn ñeán, anh ta ñöøng sôï seõ khoâng ñöôïc phaùt bieåu heát yù kieán cuœa
mình, nhöng phaœi toân troïng chuœ toïa vaø cuõng phaœi toân troïng tinh thaàn
thaœo luaän cuœa caâu laïc boä laø moïi trao ñoåi phaœi coù söï töông kính. Roài
toâi laïi trao lôøi cho anh noùi tieáp. Coù leõ töï thaáy mình ñaõ quaù lôøi, anh
ta xin loãi vì ñaõ duøng lôøi leõ quaù naëng nhöng giaœi thích : "Xin quí vò
thoâng caœm cho, vì daân toäc toâi ñaõ ñau khoå quaù nhieàu vì boïn giaùo só
184 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

tôùi laøm do thaùm cho thöïc daân cöôùp nöôùc, vì nhöõng teân Vieät gian boœ
ñaát nöôùc ñi theo boïn giaùo só. Toâi phaœi toá caùo boïn giaùo só, toá caùo möu
ñoà cöôùp nöôùc cuœa Vatican...". Lôøi xin loãi ñoàng thôøi cuõng laø moät lôøi
thoùa maï.
Sau buoåi hoïp, ra ngoaøi gaëp toâi, anh ta vaãn coøn haäm höïc : "Toâi
phaœi vaïch maët teân naøy [cuï Baœo], haén laø moät teân giaùo só". "Giaùo só"
ñoái vôùi anh ta laø moät töø ngöõ raát naëng, töï noù ñaõ coù tính maït saùt roài.
Toâi khoâng giaän anh ta, vì caùi taäp quaùn thuø gheùt thaäm teä ngöôøi
khaùc döïa treân nhöõng söï kieän maø chæ caàn bình tónh moät chuùt cuõng
ñuœ thaáy laø raát sai laø moät ñaëc tính cuœa ngöôøi Vieät Nam. Toâi vaãn coù
caœm tình vôùi anh ta. Xuaát thaân laø moät ngöôøi lao ñoäng vöôït bieân sang
Phaùp, ngoaøi vieäc laøm aên anh ta coøn daønh raát nhieàu thì giôø ñeå hoïc
hoœi. Anh ta ñoïc raát nhieàu saùch vaø toœ ra coù quan taâm vôùi töông lai
ñaát nöôùc. Caøng coù caœm tình vôùi anh bao nhieâu toâi caøng giaän nhöõng
ngöôøi trí thöùc thieáu löông thieän ñaõ ñaàu ñoäc nhöõng taâm hoàn nheï daï.
Anh ta coù keå cho toâi nghe moät soá saùch maø toâi coù ñoïc qua.
Ñoù laø nhöõng cuoán saùch vieát uùp uùp môœ môœ, gom loïc taøi lieäu
vôùi duïng yù roõ reät laø taïo cho ñoäc giaœ moät ngôø vöïc raèng vieäc truyeàn
baù ñaïo Coâng Giaùo ôœ Vieät Nam naèm trong aâm möu thoân tính Vieät
Nam cuœa Phaùp. Toâi khoâng theå nhìn thaáy moät söï xöùng ñaùng naøo
trong nhöõng coá gaéng ñoù. Chuùng chæ toá giaùc söï thaáp keùm cuœa caùc taùc
giaœ. Hoï haän thuø vì thaønh kieán, roài chính haän thuø laøm cho taâm hoàn
hoï bò vaån ñuïc vaø trí tueä hoï bò meâ muoäi. Vôùi thôøi giôø boœ ra nghieân
cöùu nhö vaäy, neáu ñöøng ñeå cho haän thuø laøm muø quaùng ñi, hoï ñaõ thaáy
laø khoâng laøm gì coù moät aâm möu thoân tính Vieät Nam, chöa noùi tôùi
moät aâm möu vôùi söï ñoàng loõa giöõa Vatican vaø chính quyeàn Phaùp.
Maø taïi sao Vatican laïi ñoàng loõa vôùi Phaùp maø khoâng ñoàng loõa vôùi
YÙ, Boà Ñaøo Nha hay Taây Ban Nha ? Nhöõng ai nghieân cöùu phong traøo
thöïc daân trong ba theá kyœ 17, 18 vaø 19 ñeàu bieát raèng phong traøo naøy
chuœ yeáu laø do caùc coâng ty tö nhaân ñi tìm lôïi nhuaän. Khoâng laøm gì
coù moät yù chí chính trò cuœa caùc nöôùc chaâu AÂu noùi chung vaø Phaùp noùi
rieâng ñeå chieám ñoùng caùc nöôùc chaâu AÙ caœ (trong moät chöông sau
chuùng ta seõ baøn kyõ hôn veà vaán ñeà naøy). Chính quyeàn Phaùp ñaõ bò
ñaåy tôùi choã phaœi can thieäp vaøo Vieät Nam döôùi aùp löïc cuœa daân chuùng
sau khi nhöõng ñôït baùch haïi ngöôøi Coâng Giaùo gaây ra xuùc ñoäng quaù
Cho nhöõng ngöôøi ñaõ naèm xuoáng 185

lôùn.
Toâi caøng khoâng hieåu taïi sao, trong luùc naøy vaø taïi haœi ngoaïi,
vaãn coù nhöõng ngöôøi coá gaéng boâi nhoï ngöôøi Coâng Giaùo baèng nhöõng
taøi lieäu xuyeân taïc haï caáp kieåu Taây Döông Gia Toâ Bí Luïc. Ñeå laøm
gì ? Ñaùng buoàn nhaát laø moät soá ngöôøi laïi coøn gaén lieàn söï phaùt trieån
cuœa Phaät Giaùo vôùi söï baøi xích Thieân Chuùa Giaùo. Phaät Giaùo Vieät
Nam khoâng maïnh theâm, maø coøn coù theå bò hoen oá ñi vì nhöõng "Phaät
töû" nhö theá.
Lyù do chính khieán cho veát thöông caám ñaïo vaãn coøn röôùm
maùu cho tôùi nay laø vì chuùng ta vaãn chöa tìm ñöôïc caùch ñoïc lòch söœ.
Ñieàu ñau nhöùc nhaát trong thaœm kòch caám ñaïo laø coù nhöõng ngöôøi
Vieät Nam thöïc söï yeâu nöôùc, thöïc söï duõng caœm ñaõ tham gia tích cöïc
vaøo vieäc taøn saùt vaø nhuïc maï nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo voâ toäi. Toâi
muoán noùi tôùi nhöõng phong traøo Vaên Thaân vaø Caàn Vöông. Chaéc
chaén laø trong ñoäng cô thuùc ñaåy hoï coù loøng yeâu nöôùc, nhöng söï
cuoàng tín toân thôø Nho Giaùo cuœa hoï coøn maïnh hôn. Hoï ñaõ gieát ngöôøi
Coâng Giaùo bôœi vì hoï thöïc söï tin raèng ngöôøi Coâng Giaùo ñaõ boœ ñaïo
lyù cuœa oâng cha, ñi toân thôø moät taø ñaïo cuœa ngöôøi phöông Taây maø luùc
ñoù hoï goïi laø boïn quyœ traéng. Moät ngöôøi Vieät Nam ñaõ theo ñaïo Coâng
Giaùo thì khoâng coøn laø ñoàng baøo cuœa hoï nöõa, maø chæ coøn laø moät taâm
hoàn ñaõ bò quyœ aùm caàn phaœi tieâu dieät. Caùc phong traøo Caàn Vöông
vaø Vaên Thaân coù leõ ñaõ chæ gieát vaøi ngöôøi lính Phaùp, nhöng hoï ñaõ gieát
haïi haøng chuïc ngaøn linh muïc vaø giaùo daân Vieät Nam. Hoï muø quaùng,
thieån caän, coù toäi lôùn maø khoâng coù coâng naøo. Hoï chæ coá gaéng baœo
veä moät caùi quaù khöù huœ laäu caàn phaœi vaát boœ ñi. Nhöng hoï laø nhöõng
ngöôøi coù chí khí, coù can ñaœm. Hoï naèm trong truyeàn thoáng cuœa ñaát
nöôùc vaø cuœa oâng cha, neân chuùng ta chæ coù theå buoàn vì söï muø quaùng
cuœa hoï, chöù khoâng theå gheùt hoï ñöôïc. Do ñoù chuùng ta boái roái, roài ñeå
coù theå toân vinh hoï, chuùng ta bieän hoä cho vieäc hoï laøm, ñoå toäi cho
nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo voâ toäi ñaõ naèm xuoáng.
Ñoù cuõng laø vì ta khoâng bieát ñoïc lòch söœ. Ñoù cuõng laø vì ta
khoâng tìm ra ñöôïc caùch naøo ñeå yeâu quí toå tieân cuœa ta. Ñinh Tieân
Hoaøng, Lyù Coâng Uaån, Traàn Höng Ñaïo, Maïc Ñaêng Dung, Leâ Chieâu
Thoáng, Nguyeãn Hueä, Nguyeãn AÙnh, Vaên Thaân vaø Caàn Vöông, vaø
caœ nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo ñaõ naèm xuoáng ; nhöõng anh huøng laäp
186 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quoác cuøng nhöõng ngöôøi ñaõ coù toäi, nhöõng ngöôøi can ñaœm cuõng nhö
nhöõng ngöôøi heøn nhaùt, taát caœ ñeàu laø toå tieân cuœa ta. Chuùng ta khoâng
choái boœ ñöôïc gia phaœ. Nhöõng ngöôøi ñaõ coù taám loøng nhö Vaên Thaân
vaø Caàn Vöông, chuùng ta vaãn coù theå quí meán hoï, nhöng khi hoï nhaœm
nhí thì phaœi noùi laø hoï nhaœm nhí, chöù sao laïi ñoåi traéng thay ñen ? Ñaâu
phaœi vì chuùng ta quí troïng nhöõng ngöôøi Caàn Vöông, Vaên Thaân maø
nhaát ñònh chuùng ta phaœi quí troïng ngay caœ nhöõng sai quaáy cuœa hoï
vaø thuø gheùt nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo maø hoï ñaõ thuø gheùt ? Nhaát laø
hoï thuø gheùt moät caùch xaèng baäy vaø haønh ñoäng moät caùch caøn dôõ ?
Nguyeãn Khaéc Vieän, moät trí thöùc coäng saœn ñaõ ñoùng goùp nhieàu
nghieân cöùu coù giaù trò, ñaõ vieát veà vuï Phong Thaùnh nhö sau : "Daàu
sao thì chuùng toâi cuõng khoâng theå choái boœ caùc vò tieàn boái Vaên Thaân
cuœa chuùng toâi". OÂng ta cuõng ñaët nghi vaán laø coù söï lieân keát cuœa ngöôøi
Coâng Giaùo vôùi quaân Phaùp. Hai chöõ "daàu sao" noùi leân boái roái cuœa
oâng ta. Nhöng oâng Nguyeãn Khaéc Vieän laøm toâi thaát voïng veà söï taàm
thöôøng cuœa moät trí thöùc nhö oâng. Ai baét oâng phaœi choái boœ caùc vò Caàn
Vöông vaø Vaên Thaân ? Taïi sao laïi phaœi choái boœ ? Coù phaœi vì hoï ñaõ
muø quaùng gieát ngöôøi Coâng Giaùo maø chuùng ta phaœi choái boœ hoï
khoâng ? Coù phaœi khi oâng cha ta laøm ñieàu gì sai thì khoâng coøn laø oâng
cha ta nöõa khoâng ? Neáu lyù luaän nhö vaäy thì phaœi coi chöøng chuùng
ta maát gia phaœ.
Moät laàn cho taát caœ, phaœi khaúng ñònh söï voâ toäi cuœa ngöôøi Coâng
Giaùo. Khoâng laøm gì coù aâm möu naøo trong vieäc truyeàn giaùo taïi Vieät
Nam. Nhöõng giaùo só tôùi Vieät Nam chæ ñeå truyeàn ñöùc tin Ki-Toâ maø
thoâi vaø caùc giaùo daân ñaõ theo ñaïo cuõng chæ vì ñöùc tin Ki-Toâ. Caùc
chuùa Trònh, chuùa Nguyeãn, roài caùc vua nhaø Nguyeãn, thuœ phaïm cuœa
cuoäc caám ñaïo ñaãm maùu, ít ra cuõng löông thieän hôn nhöõng "hoïc giaû"
bieän baïch cho hoï. Caùc duï caám ñaïo chæ buoäc toäi ngöôøi Coâng Giaùo
theo moät taø ñaïo maø thoâi, khoâng bao giôø buoäc theâm cho ngöôøi Coâng
Giaùo moät toäi naøo khaùc caœ. Vaø lyù do chính khieán ñaïo Coâng Giaùo bò
coi laø moät taø ñaïo vaø bò nghieâm caám laø vì trong giaùo lyù cuûa noù, ñöùc
Chuùa Trôøi maø moïi ngöôøi phaûi thôø phuïng treân heát moïi söï khoâng
phaûi laø nhaø vua.
Vieäc caám ñaïo ñaõ baét ñaàu ôœ ngoaøi Baéc döôùi chuùa Trònh Traùng
ñeå roài ñaït tôùi cao ñieåm döôùi thôøi Trònh Doanh ; ôœ mieàn Nam ngay
Cho nhöõng ngöôøi ñaõ naèm xuoáng 187

döôùi thôøi Nguyeãn Hoaøng, roài tieáp tuïc qua moïi ñôøi chuùa duø khoâng
gay gaét baèng. Ñeán khi nhaø Nguyeãn thoáng nhaát ñaát nöôùc, vieäc caám
ñaïo cuõng chæ ngöøng laïi ôœ thôøi Gia Long. Minh Maïng leân ngoâi laø laäp
töùc caám ñaïo, tieáp tuïc qua Thieäu Trò vaø ñaït cao ñieåm döôùi thôøi Töï
Ñöùc. Sau cuøng chính vua Töï Ñöùc cuõng nhaän ra söï sai laàm cuœa mình
vaø ra moät duï boœ vieäc caám ñaïo, keâu goïi Vaên Thaân thoâi baùch haïi
ngöôøi Coâng Giaùo vôùi lôøi leõ traàm thoáng, chöùng toœ moät söï hoái haän raát
chaân thaønh.
Coù ngöôøi vieän daãn moät soá taøi lieäu cuœa Boä Haœi Quaân Phaùp ñeå
chöùng minh coù söï toa raäp giöõa caùc giaùo só vaø chính quyeàn Phaùp.
Nhöng caùc giaùo só ñaõ truyeàn giaùo trong ñieàu kieän khoù khaên taát
nhieân phaœi coù söï giao dòch vôùi caùc theá löïc coù aœnh höôœng tôùi Vieät
Nam luùc ñoù. Nhöõng ngöôøi bò baùch haïi taát nhieân phaœi tìm choã döïa.
Ñieàu naøy cuõng töï nhieân nhö ngaøy nay chuùng ta vaän ñoäng caùc chính
phuœ daân chuœ vaø caùc toå chöùc nhaân ñaïo beânh vöïc cho nhöõng ngöôøi
daân chuœ gaëp khoù khaên taïi Vieät Nam. Maët khaùc, ñöøng queân laø caùc
giaùo só cuõng ñaõ laøm nhieàu khuyeán caùo vaø ñeà nghò vôùi chính caùc vua
nhaø Nguyeãn ñeå hy voïng giuùp Vieät Nam canh taân vaø maïnh leân, chæ
tieác laø hoï ñaõ khoâng ñöôïc nghe vì vua quan nhaø Nguyeãn quaù thuœ
cöïu.
Nhieàu ngöôøi Coâng Giaùo Vieät Nam, giaùo só cuõng nhö giaùo
daân, maëc daàu bò ruoàng raãy, tuø toäi, haï nhuïc vaãn coá heát söùc tìm caùch
giuùp caùc vua nhaø Nguyeãn caœi toå ñeå ñöa ñaát nöôùc ñi leân duø chæ gaëp
söï döœng döng cuœa vua quan nhaø Nguyeãn. Neáu nhöõng baøi ñieàu traàn
cuœa Nguyeãn Tröôøng Toä loït ñöôïc tai vua quan nhaø Nguyeãn thì ñaát
nöôùc chuùng ta ñaõ khoâng nhö ngaøy nay.
Ñieàu ñaùng ngaïc nhieân chính laø söï nhaãn naïi cuœa ngöôøi Coâng
Giaùo. Maëc daàu bò baùch haïi ñaãm maùu hoï ñaõ khoâng vuøng leân choáng
laïi chính quyeàn, trong khi ñoù laø moät phaœn öùng töï veä raát bình thöôøng.
Nhaø Nguyeãn phaù kyœ luïc veà giaëc giaõ : caùc tay anh chò noåi leân khaép
nôi taïi mieàn Baéc, coù khi ñeå choáng söu cao thueá naëng, coù khi ñeå ñoøi
laäp laïi nhaø Leâ, coù khi chæ vì lyù do giaœn dò laø quan quaân quaù yeáu.
Ngöôøi Coâng Giaùo ôœ mieàn Baéc luùc ñoù raát ñoâng ñaœo chieám hôn 10%
daân soá, laïi raát taäp trung vaø raát gaén boù. Neáu hoï noåi loaïn, nhôø ngöôøi
Phaùp huaán luyeän vaø giuùp khí giôùi, hoï ñuœ khaœ naêng ñaùnh baïi ñöôïc
188 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quaân nhaø Nguyeãn luùc ñoù raát suy yeáu veà caœ vaät chaát laãn tinh thaàn.
Moät vieân thieáu uùy vôùi baœy teân lính Phaùp ñaõ coù theå ngheânh ngang
vaøo tænh Ninh Bình, baét taát caœ tuaàn phuœ, aùn saùt troùi laïi, tòch thu maáy
chuïc khaåu ñaïi baùc, baét quaân Vieät Nam haï khí giôùi quì hai beân
ñöôøng. Ngöôøi Coâng Giaùo, neáu muoán, thöøa söùc ñaùnh baïi thöù quaân
ñoäi voâ duïng ñoù. Nhöng hoï vaãn chòu ñöïng thaø cheát vì ñöùc tin chöù
khoâng noåi loaïn. Ԍ vaøo thôøi buoåi ñoù, ñaâu ñaâu cuõng coù noåi loaïn,
nhöng nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo, coù lyù do nhaát vaø coù khaœ naêng nhaát
ñeå noåi loaïn, laïi khoâng noåi loaïn.
Caùi gì ñaõ khieán ngöôøi Vieät Nam theo ñaïo Coâng Giaùo ñoâng
ñaœo nhö vaäy ? Ñoù chính laø thoâng ñieäp Ki-Toâ. Vaøo thôøi buoåi nhieãu
nhöông, con ngöôøi chaø ñaïp vaø cheùm gieát laãn nhau, coøn gì an uœi hôn
laø ñöôïc nghe moät thoâng ñieäp hoøa bình, baùc aùi, laø ñöôïc nghe nhöõng
lôøi nhaén nhuœ "ai thöông xoùt ngöôøi aáy laø phuùc thaät, ai chòu khoán khoå
vì leõ phaœi aáy laø phuùc thaät" ? Ñaïo Coâng Giaùo ñaõ ñöôïc söï höôœng öùng
maïnh meõ cuœa nhöõng ngöôøi cuøng khoå. Cuõng nhö Phaät Giaùo, vaø khaùc
vôùi Nho Giaùo, ñaïo Coâng Giaùo ñaõ ñeán vôùi daân toäc Vieät Nam khoâng
phaœi qua giai caáp thoáng trò, maø qua giai caáp bò chaø ñaïp. Duï caám ñaïo
cuœa vua Minh Maïng nhaän ñònh caùc giaùo só ñaõ loâi keùo boïn "baàn daân
maït haïng".
Ngöôøi Coâng Giaùo nhaãn naïi vaø chòu ñöïng nhöng thöøa söï duõng
caœm. Hoï saün saøng chòu cheát chöù khoâng boœ ñöùc tin cuœa hoï. Söï duõng
caœm cuœa hoï noåi baät vaøo moät luùc maø söï nhuùt nhaùt laø taâm lyù cheá ngöï.
Quan quaân cöù nghe vaøi tieáng suùng laø vaát göôm suùng maø chaïy.
Chính nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo töœ ñaïo ñaõ cho toâi nieàm tin vöõng chaéc
vaøo daân toäc Vieät Nam : neáu coù moät lyù töôœng trong saùng, ngöôøi Vieät
Nam coù theå raát duõng caœm vaø chaáp nhaän nhöõng hy sinh raát to lôùn.
Sau naøy, moät chính quyeàn saùng suoát cuœa ñaát nöôùc Vieät Nam
daân chuœ seõ phaœi ñeà ra moät ngaøy leã phuïc hoài danh döï cho nhöõng
ngöôøi Coâng Giaùo ñaõ töœ ñaïo. Ñoù laø ñieàu chuùng ta caàn laøm ñeå hoøa
giaœi coäng ñoàng Coâng Giaùo vôùi coäng ñoàng daân toäc, ñeå haøn gaén moät
veát thöông raát ñau nhöùc, moät trang söœ bi ñaùt cuœa daân toäc ta.
Chuùng ta cuõng seõ phaœi coù nhöõng ngaøy töôœng nieäm cho nhöõng
ngöôøi ñaõ cheát oan trong nhöõng cuoäc chieán vöøa qua, nhöõng naïn nhaân
cuœa cuoäc caœi caùch ruoäng ñaát, nhöõng ngöôøi ñaõ cheát trong chieán dòch
Cho nhöõng ngöôøi ñaõ naèm xuoáng 189

Phöôïng Hoaøng, hay ñaõ bò baét coùc aùm saùt, nhöõng ngöôøi ñaõ boœ mình
treân bieån caœ trong khi chaïy troán cheá ñoä coäng saœn.
Chuùng ta caàn kheùp laïi nhöõng veát thöông ñau, nhöõng trang söœ
bi ñaùt cuœa daân toäc, ñeå coù theå nhìn laïi nhau laø anh em ruoät thòt vaø
cuøng baét tay nhau xaây moät töông lai Vieät Nam chung.
190 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 191

Chaáp nhaát kyœ chi kieán

Giai ñoaïn Phaùp ñaùnh chieám Vieät Nam laø moät giai ñoaïn lòch
söœ coù taøi lieäu khaù ñaày ñuœ, nhöng laïi laø giai ñoaïn khoù hoïc nhaát. Hoài
coøn laø hoïc sinh toâi raát chaùn hoïc giai ñoaïn naøy, duø khaù meâ söœ. Lyù
do laø vì chaùn naœn quaù. Chæ thaáy thaùng naøy bò thua to ôœ choã naøy,
thaùng tôùi bò ñaïi baïi ôœ choã khaùc. Naêm naøy maát tænh naøy, naêm sau maát
tænh khaùc. Vaø thua moät caùch raát nhuïc nhaõ. Naêm 1772, Francis
Garnier ñem 170 lính tôùi Haø Noäi, yeát baœng baõi boœ luaät leä nöôùc ta,
ban haønh luaät cuœa rieâng mình, caùc quan quaân cuõng khoâng daùm phaœn
öùng. Ñaõ theá cuõng chöa yeân, Garnier coøn baét Nguyeãn Tri Phöông
ñaàu haøng voâ ñieàu kieän, phaœi töï ñeán noäp mình. Nguyeãn Tri Phöông
khoâng chòu, Garnier ñaùnh thaønh, chæ trong chôùp nhoaùng laø xong,
maáy ngaøn quaân Vieät vaát vuõ khí maø chaïy. Caùc töôùng Vieät, ngöôøi
cheát, ngöôøi bò baét soáng. Keá ñoù moät thieáu uùy Phaùp ñem baœy ngöôøi
lính tôùi chieám Ninh Bình, quan quaân ñem loïng ra ñoùn xin haøng, caùc
quan bò baét troùi, quaân ñoäi phaœi quì xuoáng haï khí giôùi. Chæ luùc ñaõ
tröôœng thaønh toâi môùi coù ñuœ kieân nhaãn vaø chòu ñöïng ñeå ñoïc lòch söœ
veà giai ñoaïn naøy. Baây giôø ñaõ ngoaøi naêm möôi tuoåi, ñaõ ñoïc ñi ñoïc
laïi nhieàu laàn, maø moãi laàn ñoïc vaãn thaáy nhuïc nhaõ quaù chöøng.
Tình hình nguy ngaäp nhö vaäy, nhöng caùc vua quan nhaø
Nguyeãn hoaøn toaøn khoâng yù thöùc ñöôïc. Hoï hoaøn toaøn khoâng bieát gì
veà theá giôùi beân ngoaøi cuõng nhö veà tình hình bi ñaùt cuœa ñaát nöôùc. Baát
löïc vaø thôø ô tröôùc cuoäc xaâm laêng töø beân ngoaøi bao nhieâu hoï toœ ra
quan taâm vaø hieäu löïc baáy nhieâu trong vieäc caám ñaïo. Caùc vua Minh
Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc raát ít khi ra khoœi thaønh phoá Hueá, tröø moät
vaøi laàn ngöï giaù ñi saên.
Quaân Phaùp baét ñaàu thöïc söï ñaùnh chieám Vieät Nam töø naêm
1858. Hoï ñaùnh chieám Ñaø Naüng, sau ñoù vaøo chieám mieàn Nam, roài
ra ñaùnh Baéc Vieät, aùp ñaët neàn ñoâ hoä vaøo naêm 1883.
Cuoäc chinh phuïc ñaõ keùo daøi 25 naêm. Thôøi gian ñoù töông ñoái
daøi, khoâng phaœi vì do söùc khaùng cöï maïnh meõ cuœa Vieät Nam maø vì
söï do döï cuœa nöôùc Phaùp. Neáu quaœ thöïc coù quyeát taâm muoán chieám
Vieät Nam, coù leõ ngöôøi Phaùp khoâng caàn quaù moät naêm. Söùc khaùng
192 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cöï cuœa quaân Vieät Nam khoâng ñaùng keå.

Caàn ñính chính moät quan ñieåm raát phoå bieán nhöng raát sai laø
nöôùc Phaùp, cuõng nhö moïi ñeá quoác thöïc daân chaâu AÂu trong theá kyœ
19, coù aâm möu khuaát phuïc vaø chieám ñoùng Vieät Nam. Sôœ dó chuùng
ta deã nghó hoaëc tin nhö vaäy laø vì chuùng ta quen vôùi lòch söœ chaâu AÙ
trong ñoù moïi chinh phuïc ñeàu do caùc nhaø nöôùc khôœi xöôùng vaø thöïc
hieän. Nhöng ñoù khoâng phaœi laø tình traïng cuœa chaâu AÂu. Caùc nöôùc
chaâu AÂu quaœ nhieân ñaõ tranh giaønh nhau chieám ñoùng chaâu Myõ vì hoï
coi ñoù laø phaàn ñaát voâ chuœ maïnh ai naáy chieám. Nhöng chính saùch
cuœa hoï ñoái vôùi chaâu AÙ laïi khaùc. Vieäc chinh phuïc chaâu AÙ chuœ yeáu
do caùc coâng ty tö phaùt ñoäng. Caùc coâng ty naøy chæ coù ñuœ löïc löôïng
ñeå chieám nhöõng phaàn ñaát chöa coù chuœ quyeàn, nhö taïi AÁn Ñoä, Maõ
Lai, Indonesia. Vieäc Taây Ban Nha chieám Phi-líp-pin laø moät ngoaïi
leä, nhöng Phi-líp-pin laø moät quaàn ñaœo voâ chuœ vaøo luùc ñoù. Caùc chính
quyeàn chaâu AÂu khoâng coù chính saùch khuaát phuïc vaø chieám ñoùng caùc
nöôùc ñaõ coù toå chöùc nhaø nöôùc. Cuøng laém hoï chæ can thieäp ñeå baœo veä
caùc hoaït ñoäng thöông maïi hay truyeàn giaùo, vaø ngay trong tröôøng
hôïp naøy hoï cuõng raát thaän troïng. Hoï thöôøng lieân keát vôùi nhau chöù
khoâng ra tay moät mình. Noùi chung hoï nhaém tìm thò tröôøng vaø
thöôøng coá thoœa hieäp ñeå traùnh chieán tranh vaø thieät haïi. Vieäc Phaùp
ñaùnh chieám Vieät Nam laø moät ngoaïi leä lôùn maø nguyeân nhaân laø chính
quyeàn nhaø Nguyeãn vöøa quaù ngoan coá laïi vöøa quaù yeáu.
Lyù do chính khieán ngöôøi Phaùp ñaùnh chieám Vieät Nam laø vieäc
caám ñaïo, lyù do phuï laø Phaùp muoán baønh tröôùng thöông maïi taïi Vieãn
Ñoâng. Cuõng vì lyù do chính khieán ngöôøi Phaùp chieám Vieät Nam laø
do chính saùch caám ñaïo maø cho tôùi nay nhieàu ngöôøi gheùt ñaïo Coâng
Giaùo, vaãn ñoå toäi cho ñaïo Coâng Giaùo ñaõ laøm Vieät Nam maát nöôùc.
Ñoù laø moät luaän ñieäu raát ngaây ngoâ. Caám ñaïo laø moät chính saùch xaèng
baäy, taøn saùt daõ man ngöôøi Coâng Giaùo laø moät toäi aùc ñoái vôùi loaøi
ngöôøi. Nhaø Nguyeãn laøm baäy ñeå maát nöôùc laø loãi taïi nhaø Nguyeãn,
sao laïi buoäc toäi ngöôøi Coâng Giaùo, chæ laø naïn nhaân maø thoâi ? Neáu
chuùng ta khoâng thích ngöôøi haøng xoùm, xaùch suùng sang gieát hoï roài
bò ñi tuø thì coù theå ñoå loãi raèng vì ngöôøi haøng xoùm maø mình bò ñi tuø
ñöôïc khoâng ?
Noùi raèng lyù do chính laø caám ñaïo cuõng chöa ñuùng. Phaœi noùi
Chaáp nhaát kyû chi kieán 193

raèng lyù do chính laø söï ngoan coá quaù ñaùng vaø söï taøn nhaãn quaù ñaùng
trong vieäc caám ñaïo thì ñuùng hôn.
Vua Minh Maïng leân ngoâi naêm 1820, thì naêm 1825 ra duï caám
ñaïo. Luùc naøy nöôùc Phaùp hoaøn toaøn vaéng maët taïi Vieät Nam vaø coøn
ñang khoán ñoán vì xung ñoät noäi boä vaø nhöõng taøn phaù do nhöõng cuoäc
chieán thaœm khoác cuœa Napoleùon I ñeå laïi. Lyù do caám ñaïo trong duï
laø "ñaïo Phöông Taây laø taø ñaïo, laøm meâ hoaëc loøng ngöôøi vaø huœy hoaïi
phong tuïc". Cuøng naêm aáy, moät duï caám ñaïo khaùc gay gaét hôn nöõa
ñöôïc ban haønh vaø keøm theâm bieän phaùp treo giaœi thöôœng cho nhöõng
ai baét ñöôïc giaùo só ñem noäp. Chính bieän phaùp naøy ñaõ gaây ra moät
phong traøo baét ñaïo vaø gieát ñaïo taïi khaép nôi. Chia reõ löông giaùo baét
ñaàu traàm troïng töø ñoù. Haän thuø trong daân toäc taêng cao. Baét ñaïo vaø
gieát ñaïo trôœ thaønh moät phong traøo daân gian, cho neân sau caùc hieäp
öôùc Nhaâm Tuaát (1862) vaø Giaùp Tuaát (1874), maëc duø trieàu ñình
chaáp nhaän khoâng caám ñaïo nöõa nhöng caùc phong traøo Vaên Thaân vaãn
ñi ñaùnh phaù caùc laøng Coâng Giaùo. Vua Minh Maïng toœ ra raát ngaây
thô khi sai moät phaùi boä sang Phaùp yeâu caàu Phaùp ngöøng vieäc truyeàn
giaùo taïi Vieät Nam. Laøm sao chính quyeàn Phaùp coù theå thoœa maõn yeâu
caàu voâ lyù naøy ?
Vieäc caám ñaïo tieáp tuïc qua thôøi Thieäu Trò roài trôœ neân ñaëc bieät
gay gaét döôùi thôøi Töï Ñöùc. Vua Töï Ñöùc vöøa leân ngoâi naêm 1848 laø
ra ngay moät duï caám ñaïo, vaø naêm 1851 laïi coù theâm moät duï caám ñaïo
khaùc khaéc nghieät hôn nöõa. Maõi tôùi naêm 1862, sau khi phaœi kyù hieäp
öôùc Nhaâm Tuaát nhöôïng ba tænh mieàn Ñoâng cho Phaùp, trieàu ñình
nhaø Nguyeãn môùi chính thöùc coâng nhaän quyeàn giaœng ñaïo vaø theo
ñaïo. Tuy trieàu ñình chaáp nhaän ngoaøi maët nhö vaäy nhöng vieäc caám
ñaïo vaãn tieáp tuïc treân thöïc teá do caùc nhoùm Vaên Thaân chuœ tröông.
Sau hieäp öôùc Giaùp Tuaát, vua Töï Ñöùc phaœi ra duï truyeàn cho ñaœng
Vaên Thaân khoâng ñöôïc gieát haïi giaùo daân nöõa, nhöng hoï vaãn tieáp tuïc,
baát chaáp caœ leänh vua. Vieäc caám ñaïo ñaõ taïo ra moät cuoäc noäi chieán
giöõa caùc toaùn quaân Vaên Thaân ñaùnh phaù caùc laøng ñaïo vaø daân Coâng
Giaùo coá thuœ ñeå töï veä.
Töø khi vua Minh Maïng caám ñaïo naêm 1825 ñeán naêm 1858,
khi Phaùp baét ñaàu ñaùnh Vieät Nam, 33 naêm ñaõ troâi qua. Trong thôøi
gian aáy ngöôøi Phaùp, vaø caœ ngöôøi Taây Ban Nha, tuy raát baát bình veà
194 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

vieäc caám ñaïo vaãn coøn do döï khoâng muoán gaây chieán vôùi Vieät Nam.
Caùc taøi lieäu cuœa ngöôøi Phaùp veà giai ñoaïn naøy khaù ñaày ñuœ vaø cho
thaáy chính phuœ Phaùp ñaõ chòu raát nhieàu aùp löïc cuœa dö luaän Phaùp,
phaãn noä tröôùc vieäc caám ñaïo vaø ñoøi can thieäp.
Chính quyeàn Hoa Kyø cuõng ñaõ ñem moät chieán thuyeàn tôùi laøm
aùp löïc gay gaét ñoøi boœ duï caám ñaïo, nhöng roài laïi ñi duø khoâng keát quaœ.
Tuy vaäy, naêm 1856, chính phuœ Phaùp chæ cöœ chieán haïm
Catinat ñeán ñoøi boœ duï caám ñaïo. Vua quan ta khoâng chòu tieáp. Taøu
Catinat baén phaù Ñaø Naüng caœnh caùo roài boœ ñi. Maáy thaùng sau, hoï
laïi quay laïi xin boœ caám ñaïo, quan quaân nhaø Nguyeãn ñaõ khoâng coi
söï caœnh caùo tröôùc ñaây laø nghieâm troïng coøn leân maët ñoøi Phaùp phaœi
xin loãi. Hoï xin loãi, nhaø Nguyeãn vaãn cöù tieáp tuïc caám ñaïo. Vaøo luùc
ñoù, ngöôøi Phaùp nhaän thaáy raèng khoâng coøn giaœi phaùp naøo khaùc :
hoaëc hoï phaœi ñeå nhaø Nguyeãn tieáp tuïc taøn saùt ngöôøi Coâng Giaùo
tröôùc söï coâng phaãn ngaøy caøng leân cao cuœa dö luaän quaàn chuùng
Phaùp, hoaëc hoï phaœi duøng voõ löïc thöïc söï. Vieäc duøng voõ löïc vöøa deã
vì nhaø Nguyeãn tuy hung baïo nhöng laïi khoâng coù löïc löôïng naøo ñaùng
keå laïi vöøa phuø hôïp vôùi quyeàn lôïi thöông maïi cuœa Phaùp neân cuoái
cuøng Phaùp ñi ñeán quyeát ñònh ñaùnh Vieät Nam.
Naêm 1858, Phaùp lieân keát vôùi Taây Ban Nha ñem chieán
thuyeàn baén phaù vaø ñoå boä ñaùnh chieám Ñaø Naüng roài sau ñoù quay vaøo
Nam ñaùnh chieám Nam Kyø. Naêm 1860, tình hình ñaõ nguy ngaäp laém,
Phaùp ñang ñaùnh Nam Kyø maø vua Töï Ñöùc vaãn chæ lo caám ñaïo. Laïi
moät duï khaùc. Laàn naøy nhaø Nguyeãn ra leänh phaù taát caœ caùc laøng Coâng
Giaùo, baét giaùo daân thích hai chöõ "taø ñaïo" vaøo maët roài phaân phoái ñi
caùc laøng khaùc. Cöù naêm ngöôøi khoâng coù ñaïo ñöôïc cöœ canh giöõ moät
ngöôøi coù ñaïo. Theá roài naêm 1862 trieàu ñình phaœi kyù hieäp öôùc nhöôøng
ñöùt ba tænh mieàn Ñoâng vaø ñaœo Coân Loân cho Phaùp, phaœi boœ duï caám
ñaïo vaø boài thöôøng chieán tranh naëng neà cho Phaùp. Chaúng bao laâu
sau, Phaùp laáy noát ba tænh mieàn Taây Nam Phaàn. Söï muø quaùng cuœa
vua quan nhaø Nguyeãn ñaõ laøm maát ñi mieàn truø phuù nhaát cuœa ñaát
nöôùc.
Duø ñaõ bò thieät haïi naëng neà, vua quan nhaø Nguyeãn vaãn chöa
saùng maét ra ñeå naém laáy moät hy voïng cuoái cuøng. Nöôùc Phaùp, sau
khi chieám ñöôïc Nam Kyø, ñaõ thoœa maõn vaø coù yù oån ñònh tình theá ôœ
Chaáp nhaát kyû chi kieán 195

ñoù. Naêm 1872, coù vuï Francis Garnier ra Baéc loäng haønh roài bò quaân
Côø Ñen gieát cheát, nhöng vieäc ñoù khoâng naèm trong chính saùch can
thieäp cuœa chính phuœ Phaùp. Nöôùc Phaùp muoán hoøa neân ñaõ kyù vôùi
trieàu Nguyeãn hieäp öôùc Giaùp Tuaát (1874), vôùi nhöõng ñieàu khoaœn
töông ñoái coù lôïi cho Vieät Nam, trong ñoù coù caœ nhöõng ñieàu khoaœn
giuùp cho Vieät Nam 5 chieán haïm vôùi ñaày ñuœ suùng ñaïn vaø 1.000 khaåu
suùng. Phaùp coøn cam keát gôœi huaán luyeän vieân giuùp Vieät Nam ñaøo
taïo quaân ñoäi. Chæ caàn saùng suoát moät chuùt thoâi trieàu Nguyeãn ñaõ phaœi
hieåu raèng mình hoaøn toaøn khoâng ñuœ söùc ñeå choáng laïi vôùi Phaùp,
choïn löïa duy nhaát laø khai duïng trieät ñeå hieäp öôùc Giaùp Tuaát ñeå gia
taêng söùc maïnh, khi naøo coù söùc maïnh roài moïi vieäc seõ trôœ thaønh deã
daøng, keå caœ vieäc laáy laïi Nam Kyø. Nhöng trieàu ñình Nguyeãn laïi phaù
hoaïi hieäp öôùc Giaùp Tuaát, kieám ñuœ caùch ñeå laøm khoù deã. Ñeán söù thaàn
Phaùp xin yeát kieán vua maáy laàn cuõng khoâng cho. Ñeå roài ñi ñeán ñaâu?
Chín naêm sau (1883) phaœi kyù hieäp öôùc chaáp nhaän söï baœo hoä cuœa
Phaùp treân toaøn laõnh thoå, vaø töø ñoù ngay vieäc leân ngoâi cuœa vua cuõng
phaœi ñöôïc Phaùp cho pheùp vaø taán phong. Nöôùc ta hoaøn toaøn maát chuœ
quyeàn. Ngoâi vua cuœa nhaø Nguyeãn chæ coøn laø hö vò.
Ai ñoïc nhöõng trang söœ naøy maø khoâng thaáy giaän cho söï muø
quaùng kinh khuœng cuœa vua quan nhaø Nguyeãn ? Vua quan chæ bieát
ngaâm vònh, kieán thöùc khoâng ngoaøi Töù Thö, Nguõ Kinh, Nghieâu
Thuaán, Xuaân Thu, Tam Quoác. Söœ gia Traàn Troïng Kim than : "Vieäc
maáy nghìn naêm tröôùc cöù ñem laøm göông cho thôøi hieän taïi roài cöù
ngheãu ngheän xöng mình laø hôn ngöôøi, cho thieân haï laø daõ man". Bieát
bao nhieâu ngöôøi ñaõ daâng sôù canh taân maø khoâng ñöôïc nghe, thaáy
nöôùc maát chaéc chaén maø khoâng laøm gì ñöôïc. Ngaøy nay nhôù laïi
quaõng thôøi gian ñoù ta cuõng khoâng khoœi buøi nguøi cho nhöõng Nguyeãn
Tröôøng Toä, Nguyeãn Ñöùc Haäu, Nguyeãn Ñieàu, Nguyeãn Hieäp, Leâ
Ñónh, Phan Lieâm, Buøi Vieän. Coù leõ hoï cheát khoâng nhaém mùaét ñöôïc.
Nhöng coù phaœi quaœ thöïc laø vua quan nhaø Nguyeãn ngu doát,
heøn nhaùt nhö nhieàu ngöôøi vaãn pheâ phaùn hay khoâng ? Ñieàu ñaùng
buoàn laø khoâng, caùc vua Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc khoâng phaœi
laø nhöõng hoân quaân, baïo chuùa. Tröø nhöõng sai laàm trong caùch giao
tieáp vôùi ngöôøi Phöông Taây, nhöõng bieän phaùp khaùc cuœa hoï khoâng
phaœi laø dôœ. Maëc daàu gaëp raát nhieàu khoù khaên, vaên hoïc cuœa ta chöa
196 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

bao giôø thònh baèng thôøi Nguyeãn. Ԍ vaøo moät thôøi ñaïi khaùc, caùc vò
vua aáy, nhaát laø vua Töï Ñöùc, coù theå ñaõ laø nhöõng baäc anh quaân.
Nhaø Nguyeãn cuõng khoâng thieáu nhöõng baày toâi coù taøi löông
ñoáng : Nguyeãn Tri Phöông, Hoaøng Keá Vieâm, Tröông Ñaêng Queá,
Nguyeãn Ñình Giaœn, Phaïm Phuù Thöù, Phan Thanh Giaœn, Traàn Ñình
Tuùc, v.v... Ԍ moät thôøi ñaïi khaùc chaéc caùc vò naøy ñaõ ñeå teân trong lòch
söœ nhö nhöõng con ngöôøi loãi laïc taän trung baùo quoác.
Ñieàu ñaõ khieán caùc vua nhaø Nguyeãn vaø caùc ñaïi thaàn thaát baïi
laø hoï khoâng yù thöùc ñöôïc raèng theá giôùi ñaõ thay ñoåi vaø hoï ñang soáng
trong moät khuùc quanh lòch söœ lôùn. Nhöõng coá gaéng vaø hy sinh cuœa
hoï ñeàu ñaõ voâ ích chæ vì khoâng coøn hôïp thôøi nöõa. Leân aùn hoï laø muø
quaùng, thieån caän thì cuõng ñuùng thoâi, nhöng hoï coù phaœi laø nhöõng con
ngöôøi thieån caän moät caùch baát thöôøng hay khoâng ?
Toâi nghó laø khoâng. Thieån caän vaø thieáu giaùc quan veà chuyeån
hoùa vaø thôøi ñaïi khoâng phaœi laø cuœa rieâng hoï, maø laø moät haèng soá cuœa
chính trò Vieät Nam. Chuùng ta khoâng coù tö töôœng, vaø caøng khoâng coù
tö töôœng chính trò. Vaø hình nhö chuùng ta vaãn chöa thöùc tænh ñeå nhaän
ra ñieàu ñoù.

Caùc vua quan nhaø Nguyeãn quaœ laø khoâng hieåu gì veà thôøi theá.
Söùc maïnh aùp ñaœo cuœa ngöôøi Phaùp ñaõ quaù roõ reät maø hoï cöù ngoan coá
choáng laïi vaø ñoâi khi coøn khieâu khích. Ñi töø thaát baïi naøy ñeán thaát
baïi khaùc, phaœi chaáp nhaän ngaøy hoâm nay nhöõng nhöôïng boä boán laàn
lôùn hôn nhöõng gì maø ñoái phöông ñoøi hoœi ngaøy hoâm qua maø hoï vaãn
khoâng môœ maét. Nöôùc Taøu ñaõ khoán khoå, bò ñaùnh taœ tôi maø trieàu ñình
Nguyeãn vaãn toân suøng vaø tin laø coù theå nhôø caäy ñöôïc. Giaëc ngoaøi
ñaùng sôï nhö vaäy maø cöù quay veà ñaøn aùp nhöõng ngöôøi daân Coâng Giaùo
beân trong. Söï thieån caän cuœa hoï thaät laø kinh khuœng, nhöng noù cuõng
khoù so saùnh ñöôïc vôùi söï thieån caän cuœa caùc löïc löôïng choáng coäng
haœi ngoaïi sau 1975.
Roõ raøng laø sau naêm 1975 khoâng theå coù giaœi phaùp voõ trang
nöõa nhöng toå chöùc naøo cuõng chuœ chieán, cuõng hoâ haøo baïo löïc. Söï meâ
muoäi cuœa trieàu ñình Nguyeãn khi troâng ñôïi vaøo nöôùc Trung Hoa ñaõ
suy kieät coù leõ khoâng lôùn baèng söï meâ muoäi cuœa chuœ tröông taùi laäp
cheá ñoä Vieät Nam Coäng Hoøa ñaõ cheát haún roài, vaø ñaõ cheát moät caùch
Chaáp nhaát kyû chi kieán 197

thöïc hoå nhuïc. Thaùi ñoä chaâu chaáu ñaù voi cuœa trieàu Nguyeãn choáng
Phaùp tôùi cuøng xeùt ra khoâng loá bòch baèng thaùi ñoä cuœa nhöõng ngöôøi
ñaõ thaœm baïi vaø thua chaïy nhöng vaãn nhaát ñònh ñoøi nhöõng ngöôøi
coäng saœn phaœi «tænh ngoä quay veà vôùi chính nghóa quoác gia’‘. Vua
quan nhaø Nguyeãn tuy thuœ cöïu nhöng cuõng khoâng ngöôïc ñaõi nhöõng
ngöôøi chuœ tröông canh taân baèng caùc löïc löôïng choáng coäng ñoái xöœ
vôùi nhöõng ngöôøi chuœ tröông daân chuœ ña nguyeân, hoøa giaœi vaø hoøa
hôïp daân toäc, baát baïo ñoäng. Neáu vaán ñeà ñaët ra cho trieàu Nguyeãn luùc
ñoù laø canh taân, toân troïng töï do tín ngöôõng, traùnh ñuïng ñoä vôùi ngöôøi
Phaùp ñeå taäp trung moïi coá gaéng maø tieán leân vaø maïnh leân, thì vaán
ñeà cuœa ñoái laäp Vieät Nam sau 1975 laø phaœi taän duïng söï thöùc tænh cuœa
nhöõng ngöôøi coäng saœn tieán boä ñeå hoøa giaœi vôùi hoï vaø cuøng hoï hình
thaønh moät keát hôïp daân chuœ môùi. Cuøng moät vaán ñeà vaø cuõng cuøng
moät thaùi ñoä coá chaáp. Ngaøy nay coù hôn gì ngaøy xöa ñaâu. Chæ khùaùc
ôœ choã caùc vua quan nhaø Nguyeãn coøn coù theå höôœng söï giaœm khinh
vì hoï khoâng ñöôïc nhìn thaáy theá giôùi beân ngoaøi.

Chính quyeàn coäng saœn coù saùng suoát gì hôn vua quan nhaø
Nguyeãn khoâng ? Ngaøy hoâm nay vaán ñeà laø baœo veä chuœ quyeàn daân
toäc, ñoaøn keát daân toäc ñeå phaùt trieån ñaát nöôùc. Nhöng hoï ñaõ laøm gì
? Hoï ñaõ coá baùm laáy chuœ nghóa Maùc-Leânin nhö nhaø Nguyeãn ngaøy
xöa coá baùm vaøo Nho Giaùo. Hoï quyï luyï tröôùc moät Trung Quoác ñang
boái roái nhö caùc vua nhaø Nguyeãn quyï luïy vôùi Thieân Trieàu ñang khoán
khoå ngaøy xöa. Hoï baùch haïi nhöõng ngöôøi daân chuœ nhö caùc vua
Nguyeãn ngaøy xöa caám ñaïo. Vaø hoï cuõng caám ñaïo thöïc söï. Hoï ñaøn
aùp Phaät Giaùo, Coâng Giaùo, Cao Ñaøi, Hoøa Haœo. Hoï coù khaùc gì nhaø
Nguyeãn ? Coù khaùc chaêng laø ôœ choã caùc vua Nguyeãn khoâng coù ñuœ
phöông tieän, khoâng coù baùo chí, radio, truyeàn hình, khoâng coù caùc toøa
ñaïi söù ôœ khaép nôi ñeå thaáy ñöôïc söï thay ñoåi cuœa theá giôùi nhö hoï.

Nhöng söï thieån caän khoâng phaœi laø taát caœ. Coøn moät lyù do khaùc
khoù chaáp nhaän hôn. Neáu thöïc söï yeâu nöôùc, neáu suy nghó moät caùch
löông thieän veà quyeàn lôïi cuœa ñaát nöôùc vaø chæ quan taâm tôùi quyeàn
lôïi cuœa ñaát nöôùc maø thoâi, thì ñöôøng ñi veà töông lai khoâng coù gì khoù,
taát caœ moïi vaán ñeà trôœ thaønh saùng suœa. Nhöng moät laàn nöõa, phaœi nhìn
198 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhaän raèng ñaïi ña soá chuùng ta baát chaáp ñaát nöôùc. Ngay caœ khi chuùng
ta nghó raèng chuùng ta yeâu nöôùc thì thöïc ra chuùng ta ñang yeâu moät
caùi gì khaùc. Chuùng ta yeâu choã ñöùng, quyeàn lôïi hay loøng töï aùi cuœa
chuùng ta. Chuùng ta yeâu caùc thaønh kieán cuœa chuùng ta maø chuùng ta
cho laø yù kieán, chuùng ta yeâu söï coá chaáp cuœa chuùng ta maø chuùng ta
laàm coi laø söï kieân trì. Chuùng ta yeâu chính mình vaø yeâu söï meâ muoäi
cuœa mình.
"Chaáp nhaát kyœ chi kieán giaù hoïa ö tha nhaân", chæ bieát yù kieán
mình maø thoâi, luùc naøo cuõng saün saøng buoäc toäi ngöôøi khaùc. Caâu vieát
laïc loõng cuœa Nguyeãn Traõi trong baøi Bình Ngoâ Ñaïi Caùo voâ tình noùi
leân nhaän ñònh cuœa oâng veà con ngöôøi Vieät Nam. Gaàn saùu theá kyœ ñaõ
troâi qua roài maø sao Nguyeãn Traõi vaãn coøn ñöông thôøi ñeán theá !
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 199

Daét dìu nhau vaøo ñeán Caø Mau

Taám aùo naâu,

Daét dìu nhau vaøo choán röøng saâu,
Daét dìu nhau vaøo tôùi Caø Mau.
(Phaïm Duy, Tình Ca)

Ñaïi ña soá ngöôøi Vieät Nam nhìn nhaän oâng cha mình ñaõ tieâu
dieät Chieâm Thaønh vaø laán chieám Cam-boát. Söï nhìn nhaän naøy ñi ñoâi
vôùi moät maëc caœm phaïm toäi. Toâi ñaõ nghe nhieàu ngöôøi than : "OÂng
cha mình keå ra cuõng aùc thöïc !". Toäi aùc cuœa Vieät Nam ñoái vôùi Chieâm
Thaønh ñöôïc coi laø gheâ gôùm gaáp nhieàu laàn ñoái vôùi Cam-boát vì Cam-
boát chæ bò maát ñaát ñai trong khi Chieâm Thaønh bò tuyeät dieät. Thaùng
4 naêm 1975 moät ñoàng nghieäp, baøn veà cuoäc thaœm baïi cuœa Vieät Nam
Coäng Hoøa vaø cuoäc thaùo chaïy ñaãm maùu cuœa daân vaø quaân mieàn Nam
treân quoác loä 7B taïi mieàn Trung, noùi vôùi toâi : "Ñoù laø vua Chaøm baùo
thuø ngöôøi Vieät". Vua Chaøm theo ngoân ngöõ cuœa anh laø toång thoáng
Nguyeãn Vaên Thieäu, bôœi vì oâng Thieäu ngöôøi Phan Rang, trung taâm
chính trò cuœa nöôùc Chieâm Thaønh tröôùc ñaây, nôi maø hieän nay vaãn
coøn Thaùp Chaøm, moät coâng trình lôùn cuœa ngöôøi Chieâm Thaønh.
Naêm 1989, toâi coù ñöôïc môøi tham döï moät cuoäc hoäi thaœo quoác
teá taïi Paris veà vaán ñeà Cam-boát. Theo chöông trình nghò söï thì muïc
ñích cuœa cuoäc hoäi thaœo laø vaán ñeà Vieät Nam chieám ñoùng Cam-boát
vaø nhöõng giaœi phaùp cho cuoäc khuœng hoaœng naøy. Tuy vaäy cuoäc hoäi
thaœo ñaõ mau choùng bieán thaønh moät dieãn ñaøn choáng Vieät Nam,
choáng nöôùc Vieät Nam vaø ngöôøi Vieät Nam, chöù khoâng phaœi chæ
choáng chính quyeàn coäng saœn Vieät Nam. Vieät Nam ñöôïc moâ taœ nhö
moät daân toäc hieáu chieán vaø baønh tröôùng, ñaõ taøn saùt daân toäc Chieâm
Thaønh, chieám ñaát ñai cuœa Cam-boát vaø hieän ñang aâm möu tieâu dieät
Cam-boát vaø Laøo. Hieän dieän trong hoäi nghò coù ñaïi dieän caùc toå chöùc
ñoái laäp Cam-boát vaø nhieàu chuyeân gia Phaùp veà Ñoâng Döông. Luùc
ñoù cuoäc chieám ñoùng Cam-boát cuœa quaân Vieät Nam ñaõ keùo daøi hôn
möôøi naêm. Caùc toå chöùc ñoái laäp Cam-boát dó nhieân giaønh nhau chöùc
voâ ñòch choáng Vieät Nam, nhöng caùc chuyeân gia Phaùp veà Ñoâng
200 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Döông cuõng khoâng noùi gì khaùc, hoï ñeàu caœnh tænh ngöôøi Cam-boát
haõy ñoaøn keát choáng laïi nguy cô thoân tính cuœa Vieät Nam maø hoï coi
laø thöôøng tröïc. Maëc daàu ngaøy hoâm ñoù toâi ñöôïc môøi thuyeát trình vôùi
tö caùch moät chuyeân vieân kinh teá vaø ñeà taøi cuœa toâi laø nhaän ñònh veà
nhöõng khaœ naêng phaùt trieån cuœa Cam-boát, toâi ñaõ caœm thaáy phaœi leân
tieáng baùc boœ nhöõng ngoä nhaän quaù lôùn veà lòch söœ cuoäc nam tieán cuœa
ngöôøi Vieät. Toâi ñöa ra moät soá söï kieän vaø yeâu caàu caùc chuyeân gia
veà Ñoâng Döông coù maët trong phoøng hoäi ñoùng goùp. Dó nhieân buoåi
hoäi thaœo ñaõ trôœ neân raát gay go, nhöng ñieàu laøm toâi ngaïc nhieân laø
caùc chuyeân gia khaúng ñònh baœn tính xaâm löôïc cuœa ngöôøi Vieät ñaõ chæ
coù moät hieåu bieát raát sô saøi veà cuoäc nam tieán cuœa daân toäc ta. Baœn
tính xaâm löôïc hieáu chieán cuœa ngöôøi Vieät chæ laø moät thaønh kieán chöù
khoâng phaœi moät nhaän ñònh nghieâm chænh döïa treân tö lieäu. Ñieàu
ñaùng noùi laø thaønh kieán naøy ña soá ngöôøi Vieät Nam cuõng chia seœ, vì
chuùng ta ñaõ chòu quaù nhieàu aœnh höôœng cuœa nhöõng luaän ñieäu ñöôïc
laäp laïi nhieàu laàn trong suoát thôøi Phaùp thuoäc.
Chuùng ta caàn nhaän thöùc roõ cuoäc nam tieán cuœa daân toäc ta vì
hai lyù do : moät laø vì ñoù laø söï kieän raát vó ñaïi ñoái vôùi chuùng ta, hôn
moät nöœa laõnh thoå cuœa ta ñaõ coù ñöôïc nhôø cuoäc nam tieán ñoù ; hai laø
vì chuùng ta caàn chaám döùt moät maëc caœm toäi loãi khoâng ñuùng.

Tröôùc heát haõy nhìn laïi tröôøng hôïp cuœa nöôùc Chieâm Thaønh.
Söï ñuïng ñoä giöõa nöôùc Vieät Nam coå xöa (vôùi caùc quoác hieäu
Vaên Lang, Giao Chaâu, roài Ñaïi Vieät) vôùi Chieâm Thaønh ñaõ dieãn ra
ngay töø luùc Vieät Nam chöa thöïc söï thaønh moät quoác gia ñoäc laäp. Ñoù
laø söï ñuïng ñoä giöõa hai neàn vaên minh. Moät beân laø vaên minh Nho
Giaùo vaø noâng nghieäp döôùi aœnh höôœng Trung Hoa, moät beân laø vaên
minh AÁn Ñoä döïa treân hai giai caáp taêng só vaø chieán binh. Trong hôn
moät ngaøn naêm Baéc thuoäc, hình nhö luùc naøo cuõng coù chieán tranh
giöõa quaän Giao Chæ thuoäc Trung Quoác vaø nöôùc Chieâm Thaønh. Töø
khi Vieät Nam ñöôïc ñoäc laäp, trong caùc trieàu ñaïi keá tieáp nhau, Lyù,
Traàn, Haäu Leâ, Nguyeãn, chieán tranh Vieät - Chieâm laø moät haèng soá.
Lòch söœ caùc trieàu ñaïi Vieät Nam thöôøng chæ ghi vaén taét kieåu :
"Naêm..., quaân Chieâm Thaønh sang quaáy phaù, vua sai... ñi tieãu tröø,
quaân ta chieám ñöôïc...". Cuõng coù ñoâi khi söœ ta ghi lyù do laø vì Chieâm
Daét dìu nhau vaøo ñeán Caø Mau 201

Thaønh boœ leä trieàu coáng.

Nguyeân nhaân cuœa nhöõng cuoäc chieán lieân tieáp gaàn hai ngaøn
naêm naøy do ñaâu ? Neáu döïa vaøo lòch söœ Vieät Nam thì thöôøng thöôøng
laø do Chieâm Thaønh gaây haán tröôùc. Maëc daàu vaøo caùc thôøi ñaïi ñoù
ñaùnh Chieâm Thaønh laø moät leõ thöôøng khoâng caàn gì phaœi bieän baïch,
vaø do ñoù caùc söœ gia khoâng coù lyù do gì ñeå xuyeân taïc nguyeân do,
nhöng khoâng theå laáy söœ Vieät Nam laøm söï thöïc tuyeät ñoái. Neàn vaên
minh AÁn Ñoä hoài ñoù laáy thaàn linh vaø chieán tranh laøm neàn taœng, nöôùc
Chieâm Thaønh coi chieán tranh laø lyù töôœng neân coù theå hoï gaây chieán
thöôøng hôn, nhöng ñoù chæ laø suy luaän. Xung ñoät Ñaïi Vieät - Chieâm
Thaønh ngaøy nay ñaõ thuoäc haún vaøo quaù khöù, caœ Ñaïi Vieät laãn Chieâm
Thaønh ñeàu ñaõ laø nhöõng nhaân toá lòch söœ caáu taïo ra nöôùc Vieät Nam
ngaøy nay. Ngöôøi Vieät Nam ngaøy nay khoâng coù lyù do gì ñeå beânh beân
naøy hay beân kia caœ. Taát caœ ñeàu ñaõ thuoäc vaøo gia phaœ cuœa chuùng ta.
Nhaän ñònh chæ coù muïc ñích ñeå hieåu.
Vaán ñeà laø qua caœ ngaøn naêm ñuïng ñoä, Chieâm Thaønh vaø Ñaïi
Vieät ñaõ trôœ thaønh hai quoác gia khoâng theå soáng chung, chæ moät quoác
gia coù theå toàn taïi vaø nöôùc naøo yeáu seõ bò tieâu dieät. Ñoù ñaõ coù theå laø
soá phaän cuœa Ñaïi Vieät, nhöng ñoù ñaõ laø soá phaän cuœa Chieâm Thaønh.
Caùi lyù "moät maát moät coøn" coù leõ moïi ngöôøi ñeàu hieåu. Nhöng
ñieàu nghieâm troïng laø nhieàu ngöôøi, keå caœ ngöôøi Vieät Nam, cho raèng
ngöôøi Vieät coù toäi ñaõ taøn saùt vaø dieät chuœng ngöôøi Chieâm Thaønh.
Ñieàu naøy tröôùc heát raát voâ lyù. Giaœ thöœ Ñaïi Vieät coù tieâu dieät Chieâm
Thaønh thöïc ñi nöõa thì moät ngöôøi Vieät Nam hoâm nay laøm sao bieát
mình coù bao nhieâu phaàn traêm goác Vieät, bao nhieâu phaàn traêm goác
Chaøm, hay bao nhieâu phaàn traêm goác Hoa, goác Mieân, v.v. ñeå bieát
mình laø toäi phaïm hay laø naïn nhaân. Ñieàu naøy cuõng hoaøn toaøn khoâng
ñöôïc lòch söœ chöùng minh. Lòch söœ ta coù ghi laïi nhieàu cuoäc taøn saùt
daõ man trong nhieàu laàn chinh chieán qua nhieàu thôøi ñaïi vaøo luùc nöôùc
Chieâm Thaønh haõy coøn nhöng khoâng heà ghi cheùp moät cuoäc taøn saùt
sau cuøng naøo ñöa ñeán söï dieät chuœng cuœa ngöôøi Chieâm Thaønh. Vaû
laïi trong theá kyû choùt cuûa nöôùc Chieâm Thaønh, theá kyû 17, ñaõ coù raát
nhieàu thöông nhaân vaø giaùo só nöôùc ngoaøi coù maët taïi Ñaøng Trong
nhöng khoâng ai ghi laïi moät cuoäc taøn saùt naøo caû.
Theo lyù luaän thì cuõng khoâng theå coù vieäc dieät chuœng. Cuoäc
202 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chinh phuïc Chieâm Thaønh trôœ thaønh doàn daäp trong theá kyœ choùt cuœa
nöôùc naøy, nghóa laø theá kyœ 17, döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn. Caùc chuùa
Nguyeãn ñem ñöôïc bao nhieâu daân töø ngoaøi Baéc vaøo khai phaù Ñaøng
Trong ? Chaéc chaén laø khoâng nhieàu laém, bôœi vì ôœ thôøi ñaïi aáy moät
con soá khoaœng moät traêm ngaøn ngöôøi nhaát ñònh ñaõ phaœi taïo ra moät
cuoäc di daân raát qui moâ ñöôïc ghi cheùp laïi. Nhöng lòch söœ laïi khoâng
heà noùi tôùi moät cuoäc di daân lôùn naøo. Vaø töø theá kyœ thöù 17 trôœ ñi, hai
hoï Trònh-Nguyeãn giao tranh vôùi nhau, vieäc di daân vaøo Nam chaéc
chaén laø raát khoù khaên, neáu coù nhöõng ngöôøi tieáp tuïc vaøo Nam thì cuõng
chæ laø nhöõng chuyeán ñi leœ teœ. Duø öôùc löôïng moät caùch roäng raõi tôùi
ñaâu ñi nöõa thì ngöôøi Vieät töø Baéc vaøo khai phaù ñaát Chieâm Thaønh töø
theá kyœ 17 veà sau cuõng khoâng theå quaù moät traêm ngaøn ngöôøi. Thöïc
ra cuoäc di daân ñaõ baét ñaàu töø raát laâu tröôùc Nguyeãn Hoaøng. Döôùi
trieàu Leâ Thaùnh Toâng, ngöôøi Vieät ñaõ vaøo tôùi Nha Trang. Nhöng ñaây
chæ laø nhöõng ñôït di daân raát leœ teœ. Neáu chæ döïa vaøo ngöôøi Vieät di cö
hoaëc ñaõ ñònh cö ôœ Ñaøng Trong thì caùc chuùa Nguyeãn nhaát ñònh
khoâng ñöông ñaàu ñöôïc vôùi hoï Trònh. Chaéc chaén phaœi coù söï hoøa
nhaäp giöõa ngöôøi Vieät di daân vaø ngöôøi Chaøm taïi choã. Söï hoøa nhaäp
naøy ñaõ dieãn ra moät caùch lieân tuïc vaø aâm thaàm töø theá kyœ 11, noù ñaõ
chæ taêng vaän toác döôùi thôøi caùc chuùa vaø vua hoï Nguyeãn. Moät söï kieän
ñaõ ñöôïc ghi nhaän trong lòch söœ laø vua Minh Maïng ñaõ töøng baét taát
caœ ngöôøi Chaøm phaœi maëc quaàn aùo nhö ngöôøi Vieät vaø laáy hoï Vieät,
nhaát laø hoï Nguyeãn. Bieän phaùp thoâ baïo naøy ít nhaát chöùng toœ raèng
khoâng coù söï taøn saùt maø chæ coù söï hoøa nhaäp, duø laø hoøa nhaäp baèng
ñoàng hoùa. Söï hoøa nhaäp naøy cuõng coù theå nhaän thaáy ôœ ngay gioïng noùi
cuœa ngöôøi mieàn Trung.
Söï hoøa nhaäp lieân tuïc treân moät qui moâ lôùn ñaõ khieán Ñaøng
Trong cuœa caùc chuùa Nguyeãn coù ñuœ ngöôøi ñeå vöøa khai khaån mieàn
Trung vöøa khai phaù mieàn Nam.
Trong söï hoøa nhaäp naøy, chaéc chaén ngöôøi Chaøm chieám ña soá,
nhöng noù ñaõ ñöôïc coi nhö moät söï Vieät hoùa bôœi vì ngöôøi Vieät, keœ
chieán thaéng, chieám taát caœ moïi vai troø laõnh ñaïo vaø aùp ñaët vaên hoùa,
neáp soáng cuœa mình. Daàn daàn troïng löôïng Vieät taêng cao vì hai lyù do.
Lyù do ñaàu tieân laø ñieàu maø moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc goïi laø ñònh luaät
cuœa ñaát : moãi vuøng ñaát tuøy möùc ñoä phì nhieâu vaø trong moät ñieàu kieän
Daét dìu nhau vaøo ñeán Caø Mau 203

sinh soáng naøo ñoù coù maät ñoä daân soá rieâng, daân soá ít seõ gia taêng mau
choùng ñeå ñaït tôùi möùc ñoù roài khöïng laïi. Ngöôøi di daân Vieät Nam vaø
ngöôøi Vieät goác Chaøm chieám ñöôïc nhöõng vuøng ñaát canh taùc toát neân
sinh saœn mau choùng hôn ngöôøi Chaøm thuaàn tuùy bò doàn vaøo röøng nuùi.
Lyù do thöù hai laø söï Vieät hoùa caøng ngaøy caøng toaøn dieän do söï aùp ñaët
vaên hoùa vaø neáp soáng cuœa keœ chieán thaéng.
Nhöõng ngöôøi maø chuùng ta goïi laø ngöôøi Chaøm hieän nay chæ
laø moät phaàn cuœa daân Chieâm Thaønh, goàm nhöõng ngöôøi baát khuaát
khoâng chòu söï ñoàng hoùa cuœa ngöôøi Vieät ñaõ di taœn vaøo mieàn röøng nuùi
hieåm trôœ, vaø ôœ ñoù hoï cuõng chòu ñònh luaät cuœa ñaát : thuœy thoå ñoù, ôœ
möùc ñoä vaên minh ñoù chæ coù ñaát soáng cho töøng ñoù ngöôøi. Daân soá cuœa
hoï suùt giaœm ñi vôùi thôøi gian.

Daàu sao thì hieän nay cuoäc tranh caõi veà söï bieán maát cuœa nöôùc
Chieâm Thaønh cuõng khoâng coøn laø moät ñeà taøi thôøi söï nöõa. Vaán ñeà
ñaët ra laø ñaœm nhaän söï hoøa nhaäp ñoù, moät söï hoäi nhaäp baát coâng ñoái
vôùi ngöôøi Chieâm Thaønh vaøo giai ñoaïn ñoù, duø giaœi thích theá naøo ñi
nöõa chuùng ta caàn tìm ra moät thaùi ñoä ñöùng ñaén trong khi nhìn laïi vaán
ñeà Chieâm Thaønh. Nhöõng ngöôøi Chaøm ñaõ maát hay coøn soáng, ñaõ hoäi
nhaäp hay chöa hoäi nhaäp phaœi ñöôïc coi laø nhöõng con ngöôøi thöïc söï
cuœa ñaát nöôùc Vieät Nam. Lòch söœ nöôùc Chieâm Thaønh, cuõng nhö lòch
söœ Vaên Lang, Giao Chaâu, Ñaïi Vieät phaœi ñöôïc coi laø lòch söœ cuœa Vieät
Nam. Phaïm Huøng, Cheá Maân, Cheá Boàng Nga phaœi ñöôïc coi laø caùc
vò vua cuœa Vieät Nam ngaøy xöa. Vaên hoùa Chieâm Thaønh caàn ñöôïc
söu taàm vaø gìn giöõ nhö laø taøi saœn cuœa ñaát nöôùc Vieät Nam.
Vaán ñeà Chieâm Thaønh ngaøy nay ñaõ trôœ thaønh moät vaán ñeà
hoaøn toaøn Vieät Nam. Ngöôøi Vieät Nam caàn nhìn vaø ñaœm nhaän lòch
söœ cuœa chính mình moät caùch ñuùng ñaén.
Ñoù cuõng laø moät vaán ñeà hoaøn toaøn naèm trong chính saùch ñoái
noäi cuœa chuùng ta, khoâng gioáng nhö vieäc khai phaù vaø hoäi nhaäp ñaát
Chaân Laïp.
204 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 205

Cöôùp ñaát cuœa ai ?

Caùc söœ gia vaø caùc nhaø bình luaän voâ tình hay coá yù ñaõ laøm cho
nhieàu ngöôøi, Vieät Nam cuõng nhö ngoaïi quoác, queân raèng mieàn Nam
Vieät Nam ñaõ ñöôïc môœ ra chuœ yeáu do moät cuoäc di daân hoøa bình ñeå
khai phaù ñaát hoang chöù khoâng phaœi do moät cuoäc laán chieám baèng
baïo löïc bôø coõi saün coù cuœa moät nöôùc Cam-boát hieàn hoøa.
Trong thaâm taâm, ña soá ngöôøi Vieät Nam nhìn nhaän nhö moät
söï thöïc khoâng caàn chöùng minh raèng Vieät Nam coù loãi vôùi Cam-boát.
Nhöõng vuï "caùp duoàn" (tieáng Khmer coù nghóa laø cheùm ñaàu ngöôøi
Vieät) duø coù gaây ra nhieàu phaãn noä cuõng khoâng laøm thay ñoåi ñöôïc
maëc caœm naøy. Ñaây laø moät tröôøng hôïp ñieån hình chöùng toœ phaœi coi
chöøng nhöõng söï thöïc khoâng caàn chöùng minh.

Traùi vôùi moät caœm töôœng raát lan traøn, Cam-boát khoâng phaœi laø
ñaát nöôùc cuœa nhöõng con ngöôøi hieàn hoøa, naïn nhaân cuœa nhöõng tham
voïng baønh tröôùng vaø thoáng trò töø laân bang. Coù theå noùi ñaát nöôùc
Cam-boát ñaõ ra ñôøi baèng baïo löïc, ñaõ tröôœng thaønh trong baïo löïc vaø
ñaõ suy taøn vì baïo löïc.
Ñöôïc boài ñaép töø loøng bieån do phuø sa soâng Cöœu Long, vuøng
ñaát goàm nöôùc Cam-boát vaø mieàn Nam Vieät Nam môùi ñaàu thuoäc ñeá
quoác Phuø Nam vôùi nhöõng saéc daân ñeán töø bieån, nhaát laø töø Indonesia
vaø töø AÁn Ñoä qua ngaœ Mieán Ñieän vaø Thaùi Lan. Phuø Nam ñaõ mau
choùng bieán thaønh moät ñeá quoác hieáu chieán. Vaøo theá kyœ thöù 7, ngöôøi
Khmer, moät saéc daân theo vaên minh AÁn Ñoä, töø mieàn Nam Laøo traøn
xuoáng tieâu dieät ñeá quoác Phuø Nam vaø daàn daàn khaéc phuïc caùc saéc
daân ñòa phöông, chieám quyeàn baù chuœ trong vuøng ñeå laäp ra ñeá quoác
Khmer. Ñeá quoác Khmer coøn toœ ra hieáu chieán vaø baïo ngöôïc hôn haún
ñeá quoác Phuø Nam. Ñeá quoác Khmer ñaõ cheá ngöï ñöôïc caœ moät vuøng
roäng lôùn bao goàm caœ Thaùi Lan, moät phaàn Mieán Ñieän vaø caœ mieàn
Nam Vieät Nam. Vaøo theá kyœ 12 ñeá quoác Khmer coøn baønh tröôùng veà
phía Baéc, chieám gaàn heát ñaát Chieâm Thaønh, ñeán taän ñeøo Haœi Vaân
cuœa Vieät Nam hieän nay. Nhöng laõnh thoå thöïc söï cuœa noù taäp trung
ôœ vuøng Angkor. Nhöõng ñeàn ñaøi Angkor khoâng phaœi chæ laø daáu tích
206 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cuœa moät neàn vaên minh maø tröôùc heát laø di tích cuœa söï taøn baïo. Nhöõng
söœ lieäu ít oœi coøn laïi, maø ñaëc saéc nhaát laø kyù öùc cuœa Chu Taù Quan, moät
söù giaœ cuœa nhaø Nguyeân coù maët taïi Cam-boát, moâ taœ caœnh nhöõng
ngöôøi noâ leä bò xieàng xích vaøo nhau ñeå xaây ñeàn ñaøi döôùi söï ñieàu
ñoäng taøn baïo cuœa caùc taêng só vaø chieán só Khmer. Hoï phaœi lao löïc
ñeán kieät söùc vaø khi cheát thi haøi ñöôïc loâi ra laøm thöùc aên cho caàm thuù.
Töø theá kyœ 13 trôœ ñi, ngöôøi Thaùi Lan baét ñaàu tieán leân, söùc maïnh cuœa
hoï ñaõ daàn daàn baét kòp vaø vöôït ngöôøi Khmer. Hoï giaønh ñöôïc ñoäc laäp
roài tieán ñaùnh traœ thuø ngöôøi Khmer trong haøng theá kyœ ñaõ baét hoï laøm
noâ leä xaây ñeàn ñaøi cung ñieän. Hoï ñaõ huœy dieät ñeá quoác Khmer, taøn
phaù Angkor Vat vaø baét ngöôøi Khmer veà laøm noâ leä xaây ñeàn ñaøi cho
hoï. Neàn vaên minh Angkor caùo chung vaøo naêm 1431 vôùi söï phaù huœy
laàn cuoái cuøng thuœ ñoâ Angkor. Ñeá quoác Khmer xaây döïng treân söï taøn
baïo ñaõ suïp ñoå trong söï taøn baïo. Söï taøn phaù vaø taøn saùt cuœa ngöôøi
Thaùi Lan ñaõ khuœng khieáp ñeán ñoä taát caœ daáu tích ñoà soä cuœa trung taâm
Angkor bò chìm maát trong röøng saâu vaø khoâng moät nhaân chöùng naøo
soáng soùt ñeå nhôù laïi söï hieän höõu cuœa noù. Phaœi ñôïi ñeán naêm 1850, moät
nhaø khaœo cöùu Phaùp môùi tình côø khaùm phaù laïi di tích Angkor maø
ngay nhöõng ngöôøi Cam-boát caùch ñoù hai traêm caây soá khoâng heà bieát
ñeán nöõa.
Keå töø 1431 chung quanh Phnom Penh chæ coøn laïi moät trieàu
ñaïi Chaân Laïp yeáu nhöôïc vôùi aœnh höôœng khoâng ñaùng keå treân nhöõng
vuøng ñaát tröôùc kia thuoäc aœnh höôœng cuœa ñeá quoác Khmer.
Cuoäc nam tieán cuœa ngöôøi Vieät ñaõ ñeán raát laâu sau khi vuøng
ñaát mieàn Nam trôœ thaønh voâ chuœ. Nhöõng ngöôøi Vieät ñaàu tieân khai
phaù mieàn Nam khoâng phaœi laø nhöõng ñaïo quaân vieãn chinh maø phaàn
lôùn laø nhöõng ngöôøi noâng daân ngheøo khoå, chaïy troán cuoäc chieán phaân
tranh Trònh - Nguyeãn. Töø naêm 1623 trôœ ñi, trong khoaœng moät theá
kyœ röôõi, Vieät Nam ñaõ saùt nhaäp nhieàu vuøng ñaát môùi ôœ phía Nam.
Nhöng nhöõng saùt nhaäp haønh chaùnh naøy chæ laø söï hôïp thöùc hoùa moät
thöïc taïi ; nhöõng phaàn ñaát aáy töø laâu ñaõ do ngöôøi Vieät sinh soáng vaø
khai thaùc. Cuoäc nam tieán cuœa nöôùc ta chuœ yeáu laø moät söï baønh
tröôùng trong hoøa bình. Söï môœ mang laõnh thoå Vieät Nam ñaõ chaám döùt
khi anh em Taây Sôn noåi leân naêm 1771 vaø Vieät Nam baét ñaàu laâm
vaøo noäi chieán.
Cöôùp ñaát cuûa ai ? 207

Vua Sihanouk, baèng thaùi ñoä vaø baèng haønh ñoäng cuœa oâng, laäp
laïi y heät hình aœnh cuœa nhöõng vò vua Chaân Laïp trong hai theá kyœ 17
vaø 18. Shihanouk trôœ maët nhö chong choùng vaø ñoåi ñoàng minh nhö
thay aùo, oâng ñöôïc nhieàu nhaø bình luaän chính trò phöông Taây coi laø
khoân ngoan vaø möu löôïc, nhöng taøi trí cuœa oâng ñaõ chæ khieán nöôùc
Cam-boát phaœi chòu nhöõng taøn phaù kinh khuœng nhaát.
Caùc vò vua Chaân Laïp, toå tieân cuœa Sihanouk, cuõng ñaõ cö xöœ
khoâng khaùc gì oâng. Moät vò vua Chaân Laïp coù theå ngaøy hoâm nay caàu
vieän Vieät Nam ñeå tranh ngoâi vua vôùi moät ngöôøi anh em hoï, ñeå roài
ngaøy mai laïi caàu vieän Thaùi Lan choáng laïi Vieät Nam vaø ít laâu sau
thaàn phuïc Vieät Nam choáng laïi Thaùi Lan. Moãi laàn caàu vieän ngoaïi
bang hoï ñeàu daâng leã vaät hay daâng ñaát. Vieäc daâng ñaát ñoái vôùi hoï
khoâng coù gì laø quan troïng vì treân thöïc teá ñoù laø nhöõng vuøng ñaát maø
hoï ñaõ maát chuœ quyeàn töø laâu. Vieäc daâng ñaát chæ coù nghóa laø nhìn
nhaän moät thöïc taïi vaø cam keát seõ khoâng quaáy nhieãu.
Moät caâu hoœi coù theå ñöôïc ñaët ra laø taïi sao ngöôøi Cam-boát laïi
thuø gheùt Vieät Nam hôn Thaùi Lan, trong khi Thaùi Lan ñaõ xung ñoät
nhieàu hôn vôùi Cam-boát, ñaõ saùt nhaäp nhieàu ñaát cuœa Cam-boát hôn,
ñaõ töøng taøn saùt ngöôøi Cam-boát moät caùch daõ man, vaø nhaát laø ñaõ tieâu
dieät ñeá quoác Khmer ?
Tröôùc heát laø söï xung ñoät giöõa hai neàn vaên minh AÁn Ñoä vaø
Trung Hoa. Ngöôøi Cam-boát vaø ngöôøi Thaùi Lan cuøng chòu aœnh
höôœng cuœa vaên minh AÁn Ñoä neân duø ñaõ coù caœ moät quaù khöù xung ñoät
voâ cuøng ñaãm maùu hoï vaãn thaáy gaàn guõi vôùi nhau trong khi ngöôøi
Vieät Nam, thuoäc aœnh höôœng vaên minh Trung Hoa, ñoái vôùi hoï laø
nhöõng keœ laï maët. Nhöng traàm troïng hôn nöõa laø chính saùch chia ñeå
trò cuœa chính quyeàn thuoäc ñòa Phaùp. Ngöôøi Phaùp ñaõ taïo ra caùi huyeàn
thoaïi nöôùc Vieät Nam tham ñaát vaø ñoùi ñaát ñeå bieán Vieät Nam thaønh
moät ñe doïa vaø moät ñoái töôïng thuø gheùt cho ngöôøi Cam-boát.
Trong chieàu saâu coøn moät haèng soá quan troïng hôn maø ta caàn
naém vöõng khi nhaän ñònh veà nhöõng töông quan giöõa nöôùc ta vaø Cam-
boát : ngöôøi Cam-boát raát thöïc tieãn, hoï khoâng ñaët naëng nhöõng vaán ñeà
vaên hoùa vaø lòch söœ maø haønh ñoäng chuœ yeáu theo nhöõng caùi lôïi tröôùc
maét. Cho tôùi nay, nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Cam-boát luoân luoân hoøa
hoaõn vôùi caùc quoác gia coù theå coù aœnh höôœng maïnh leân nöôùc hoï vaø
208 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

saün saøng laáy thaùi ñoä thuø ñòch vôùi nhöõng quoác gia maø hoï nghó laø
khoâng coù hay khoâng coøn khaœ naêng ñe doïa hoï, neáu hoï thaáy laø coù lôïi.
Hoï thöôøng coù thaùi ñoä thuø ñòch ñoái vôùi Vieät Nam vì trong nhieàu giai
ñoaïn hoï nhaän ñònh Vieät Nam vöøa khoâng coù lôïi gì cho hoï laïi vöøa
khoâng laøm gì ñöôïc hoï.
Cuõng neân nhìn roõ moät ñaëc tính cuœa ngöôøi Khmer : trong suoát
doøng lòch söœ hoï luoân luoân phaœi chòu ñöïng nhöõng cheá ñoä hung baïo
cho neân söï hung baïo ñaõ aên reã trong daân gian ; ngöôøi Cam-boát raát
deã bò saùch ñoäng vaøo caùc cuoäc thaœm saùt. Trong moät quoác gia khaùc,
nhöõng laõnh tuï duø khaùt maùu nhö Pol Pot cuõng khoâng theå gaây ra moät
cuoäc thaœm saùt nhö theá giôùi ñaõ thaáy taïi Cam-boát. Nhìn vaøo nhöõng
gì ngöôøi Cam-boát ñaõ laøm vôùi nhau, ta seõ thaáy raèng söï hung baïo cuœa
ngöôøi Cam-boát khoâng phaœi laø baèng chöùng cuœa haän thuø, bôœi vì hoï
hung baïo ngay vôùi ñoàng baøo hoï. Do ñoù khoâng neân coi nhöõng vuï
thaœm saùt ngöôøi Vieät taïi Cam-boát nhö laø daáu hieäu cuœa moät haän thuø
khoâng theå vöôït qua ñöôïc.
Moät soá ñoâng chuùng ta khoâng hieåu roõ lòch söœ cuœa chính nöôùc
mình, nhaát laø cuoäc nam tieán cuœa daân toäc Vieät Nam, vaø do ñoù vaãn
coøn bò aœnh höôœng cuœa luaän ñieäu cuœa chính quyeàn thuoäc ñòa Phaùp,
neân cuõng mang maëc caœm toäi loãi ñoái vôùi Cam-boát. Chuùng ta ñöøng
queân raèng, ngoaïi tröø moät vaøi qui ñònh haønh chaùnh döôùi thôøi Phaùp
thuoäc khoâng nhaát thieát coù lôïi cho Vieät Nam, bieân giôùi giöõa hai nöôùc
khoâng heà thay ñoåi töø hôn hai theá kyœ qua. Ñoù laø moät trong nhöõng
bieân giôùi oån ñònh nhaát theá giôùi. Ñieàu naøy ñuœ ñeå baœo ñaœm cho khaœ
naêng chung soáng hoøa bình giöõa hai nöôùc. Chuùng ta cuõng ñöøng queân
raèng veà phöông dieän ñòa lyù Cam-boát caàn Vieät Nam hôn laø Vieät
Nam caàn Cam-boát. Trong töông lai, neáu Cam-boát göôïng daäy ñöôïc
töø thaœm kòch hieän nay, hoï seõ khoâng coù choïn löïa naøo khaùc laø hôïp
taùc chaët cheõ vôùi Vieät Nam, vaø luùc ñoù hoï seõ hôïp taùc vôùi chuùng ta
moät caùch raát noàng nhieät.
Ñieàu quan troïng trong quan heä vôùi Cam-boát laø chuùng ta caàn
töø boœ moät maëc caœm toäi loãi khoâng ñuùng ñeå vaïch ra moät chính saùch
soáng chung treân caên baœn töông kính, coù lôïi cho caœ ñoâi beân.
Ñoái vôùi cuoäc nam tieán môœ nöôùc cuœa chuùng ta, chuùng ta caàn
ghi aân tröôùc heát nhöõng hy sinh cuœa nhöõng toå tieân raát khieâm nhöôøng
Cöôùp ñaát cuûa ai ? 209

cuœa ta, nhöõng taám aùo naâu daét dìu nhau vaøo choán röøng saâu vaø daét
dìu nhau vaøo tôùi Caø Mau. Coâng môœ nöôùc laø cuœa hoï chöù khoâng phaœi
cuœa caùc vua chuùa vaø caùc danh töôùng.
210 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 211

Döøng chaân nghó laïi

Nhaân noùi veà cuoäc nam tieán, cuõng caàn nhaän ñònh raèng lòch söœ
nöôùc ta coù caùi gì ñoù thöïc u uaát. Trong suoát quaù trình môœ nöôùc vaø
döïng nöôùc cuœa ta hình nhö caùc bieán coá troïng ñaïi luùc naøo cuõng khôœi
ñaàu töø nhöõng söï khoâng may. Nhöõng ngöôøi Laïc Vieät ñaàu tieân ñaõ töø
Trung Hoa xuoáng mieàn Nam ñeå traùnh söï haø khaéc, roài hoäi nhaäp vôùi
ngöôøi taïi choã ñeå laäp ra nöôùc Vieät. Cuoái theá kyœ 16, Nguyeãn Hoaøng
vì sôï bò baùch haïi, ñem daân vaøo Hoaønh Sôn, cuøng vôùi nhöõng ngöôøi
di daân Vieät ñaõ theo nhau ñeán ñoù töø moät hai theá kyœ tröôùc hoäi nhaäp
vôùi ngöôøi Chieâm Thaønh maø môœ roäng mieàn Trung. Cuoäc phaân tranh
Trònh - Nguyeãn ñaõ khieán moät soá ñoâng ñaœo chaïy troán veà phía Nam,
traùnh söu cao thueá naëng vaø traùnh cho con caùi khoœi bò baét lính, roài
mieàn Nam daàn daàn thaønh hình. Luùc naøo cuõng theá, ngöôøi Vieät chaïy
troán moät söï baát haïnh roài voâ tình ñi theâm moät böôùc ñöôøng môœ nöôùc.
Sau naêm 1975, chuùng ta laïi coù moät baïo quyeàn khaùc vaø vì ñaõ
töïa löng vaøo bieån caœ, ñaøn chim Vieät ñaõ vöôït truøng döông, taïo ra
coäng ñoàng ngöôøi Vieät haœi ngoaïi, toœa söï hieän dieän cuœa Vieät Nam ra
khaép theá giôùi.
Taát caœ nhöõng bieán coá naøy ñeàu laø nhöõng bieán coá troïng ñaïi vaø
voâ cuøng ích lôïi. Chuùng noùi leân khaœ naêng phi thöôøng cuœa moät daân
toäc luoân luoân ñuœ khoân kheùo ñeå bieán hoïa thaønh phuùc. Nhöng ñoàng
thôøi chuùng cuõng laø moät hoå nhuïc lôùn cho nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo. Ñeán
bao giôø chuùng ta môùi coù theå chuœ ñoäng thay vì chæ phaœn öùng tröôùc
moät tình theá baét buoäc ? Ñeán bao giôø chuùng ta môùi coù theå coù nhöõng
chuyeån bieán toát do chuœ yù, xuaát phaùt töø moät döï tính laïc quan ? Taát
caœ nhöõng caâu hoœi naøy chaát vaán nhöõng ngöôøi coù chöùc naêng laõnh ñaïo
ñaát nöôùc, nghóa laø nhöõng ngöôøi trí thöùc.
Ñeán ñaây, toâi ñaõ môøi ñoäc giaœ cuøng laøm moät cuoäc haønh trình
khaù daøi qua lòch söœ nöôùc ta, töø luùc laäp quoác cho ñeán khi ñaït tôùi laõnh
thoå hieän nay. Cuoäc haønh trình naøy chæ coù muïc ñích giuùp ta nhìn roõ
hôn chuùng ta laø ai, hay ít nhaát ñöøng hieåu laàm chính mình. Chuùng
ta ñaõ ñi ñöôïc moät ñoaïn ñöôøng khaù daøi, vaø vöøa ñeán moät traïm xaù
thuaän lôïi ñeå taïm döøng chaân, ngoài xuoáng vaø nghó veà mình.
212 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Ñoái vôùi moät daân toäc, nghó veà mình tröôùc heát laø nghó veà lòch
söû cuûa mình. Coù ngöôøi töøng noùi haõy goõ cöûa lòch söû ñeå tìm caâu traû
lôøi cho töông lai. Coù theå ñuùng, vôùi ñieàu kieän laø chuùng ta hieåu ñöôïc
ngoân ngöõ cuûa lòch söû ñeå tieáp thu ñöôïc nhöõng thoâng ñieäp cuûa noù.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 213

Taùm möôi naêm Phaùp thuoäc

Ngöôøi Phaùp khôœi söï baén phaù Ñaø Naüng naêm 1858 roài boœ ñi.
Vaøi naêm sau hoï trôœ laïi vôùi moät yù chí chinh phuïc thöïc söï. Naêm 1862
hoï ñaùnh chieám ba tænh mieàn Taây, sau ñoù chieám hoaøn toaøn mieàn
Nam roài tieán ra Baéc. Neáu tính töø coät moác 1862 naøy ñeán khi Vieät
Nam tuyeân boá ñoäc laäp naêm 1945 thì cuoäc ñoâ hoä cuœa ngöôøi Phaùp ñaõ
keùo daøi 83 naêm. Tuy nhieân, chæ töø naêm 1884 trôœ ñi söï thoáng trò cuœa
ngöôøi Phaùp môùi ñöôïc thieát laäp treân toaøn laõnh thoå. Neáu laáy coät moác
1884 thì cuoäc ñoâ hoä cuœa ngöôøi Phaùp keùo daøi 61 naêm.
Thöïc ra hieäp öôùc Patenoâtre treân lyù thuyeát cuõng khoâng ñaët
toaøn boä laõnh thoå Vieät Nam döôùi aùch ñoâ hoä cuœa ngöôøi Phaùp. Noù chia
Vieät Nam laøm ba phaàn. Nam Phaàn laø thuoäc ñòa haún hoi cuœa Phaùp,
Baéc Phaàn vaãn laø laõnh thoå cuœa trieàu ñình Nguyeãn nhöng ñaët döôùi söï
baœo hoä cuœa Phaùp. Coøn Trung Phaàn vaãn hoaøn toaøn thuoäc chuœ quyeàn
nhaø Nguyeãn. Nhöng ngöôøi Phaùp ñaõ nhanh choùng laán chieám theâm
chuœ quyeàn Vieät Nam tröôùc söï baát löïc cuœa trieàu Nguyeãn. Ñeán naêm
1888, vua Thaønh Thaùi leân ngoâi kyù theâm moät hieäp öôùc nhöôïng boä
nöõa, ñaët toaøn laõnh thoå Vieät Nam döôùi söï ñoâ hoä cuœa Phaùp. Töø ñoù
ngöôøi Phaùp tha hoà pheá laäp caùc vua nhaø Nguyeãn.
Nhöõng söï kieän naøy moïi ngöôøi ñoïc qua lòch söœ Vieät Nam ñeàu
bieát. Söï kieän caàn ñöôïc nhaán maïnh laø noùi chung, tröø moät soá só phu
baát khuaát, ngöôøi Vieät Nam ñaõ hoan hoâ söï thoáng trò cuœa Phaùp, hay
ít nhaát ñaõ öa chính quyeàn thuoäc ñòa Phaùp hôn laø trieàu ñình nhaø
Nguyeãn. Taïi mieàn Baéc, caùc coâ toâi keå chuyeän caùc baø coù thai coá gaéng
ñi vaøo Haø Noäi ñeå ñeœ con vì Haø Noäi, khoâng gioáng nhö caùc tænh mieàn
Baéc khaùc, ñöôïc coi laø thuoäc ñòa töø naêm 1888 vaø nhöõng ngöôøi ra sinh
ra taïi Haø Noäi ñöôïc coi laø thaàn daân Phaùp (sujet français).
Tôùi ñaây coù leõ cuõng neân môœ moät ngoaëc ñôn ñeå nhaän xeùt moät
ñaëc tính cuœa ngöôøi Phaùp. Taïi sao laïi "thaàn daân" maø khoâng phaœi laø
"coâng daân" (citoyen français) ? Laïi laø moät troø chôi chöõ vaø phaân bieät
tinh vi cuœa ngöôøi Phaùp. Ngöôøi Phaùp coù bieät taøi laáp löœng vaø mô hoà
ñeå baét caù hai tay, vöøa thuœ lôïi vöøa traùnh neù traùch nhieäm khi caàn.
Naêm 1948 taïi Vònh Haï Long, Phaùp thoœa thuaän vôùi Baœo Ñaïi ñeå Vieät
214 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nam ñöôïc ñoäc laäp, nhöng laïi baét buoäc Vieät Nam ôœ trong khoái Lieân
Hieäp Phaùp. Bình thöôøng ra ñaõ ñoäc laäp thì phaœi coù quyeàn gia nhaäp
hoaëc khoâng gia nhaäp moät khoái naøo, nhöng chính quyeàn Phaùp ñaõ
raøng buoäc hai vaán ñeà vôùi nhau. Phaùp thöøa nhaän Vieät Nam ñoäc laäp,
nhöng ñoäc laäp trong khoái Lieân Hieäp Phaùp, coù nghóa laø neáu Quoác
Gia Vieät Nam quyeát ñònh ruùt ra khoœi khoái Lieân Hieäp Phaùp thì Phaùp
cuõng khoâng coøn nhìn nhaän neàn ñoäc laäp cuœa Vieät Nam nöõa. Ngöôøi
Phaùp chia reõ nhau treân moät giaœi phaùp cho Vieät Nam vaø hoï choïn moät
giaœi phaùp nöœa chöøng vaø maâu thuaãn. Chöa heát, ngöôøi Phaùp coøn ñaåy
troø chôi chöõ ñeán moät möùc ñoä loá bòch, khoâi haøi. Caâu nhìn nhaän "Vieät
Nam ñoäc laäp trong khoái Lieân Hieäp Phaùp" chæ ñöôïc vieát baèng tieáng
Vieät chöù khoâng ñöôïc dòch ra tieáng Phaùp trong hieäp öôùc Haï Long.
Ngöôøi Phaùp khoâng coù oùc minh baïch cuœa caùc daân toäc Anglo-Saxon.
Phaœi noùi ngay raèng trong tieáp xuùc vôùi phöông Taây ta ñaõ khoâng ñöôïc
tieáp xuùc vôùi phaàn tinh hoa nhaát cuœa hoï, ñoù laø ñieàu ñaùng tieác.
Tuy nhieân, maëc daàu nhöõng khoå nhuïc cuœa tình traïng ngoaïi
thuoäc, taùm möôi naêm Phaùp thuoäc ñaõ ñem laïi cho ñaát nöôùc ta nhöõng
tieán boä raát troïng ñaïi. Ñoù laø giai ñoaïn maø nöôùc ta phaùt trieån mau
choùng nhaát. Ngöôøi Phaùp ñaõ xaây döïng ra nhieàu thaønh phoá lôùn, trong
ñoù coù hai caœng Haœi Phoøng vaø Saøi Goøn, ñaõ xaây döïng phaàn lôùn caùc
truïc loä giao thoâng lôùn. Hoï cuõng ñaõ ñem vaên hoùa, neáp soáng, caùch
toå chöùc vaø nhöõng giaù trò phöông Taây vaøo ñaát nöôùc ta. Coù theå noùi
Phaùp ñaõ coøng tay Vieät Nam vaø daãn vaøo thôøi ñaïi môùi. Ñoùng goùp cuœa
ngöôøi Phaùp cho nöôùc ta khoâng theå choái caõi, ngay caœ döôùi maét moät
ngöôøi Vieät Nam yeâu nöôùc. Naêm 1936 khi chính phuœ Maët Traän Bình
Daân Phaùp cuœa thuœ töôùng Leùon Blum coù yù ñònh trôœ laïi hieäp öôùc 1884,
nghóa laø traœ laïi mieàn Baéc vaø mieàn Trung cho trieàu ñình Nguyeãn hoï
ñaõ bò ngay nhöõng trí thöùc Vieät Nam tieán boä phaœn ñoái döõ doäi. Caùc
trí thöùc naøy khoâng phaœi khoâng muoán ñoäc laäp, nhöng hoï khoâng
muoán laäp laïi söï cai trò cuœa trieàu ñình Hueá. Khoâng ai, keå caœ vua Baœo
Ñaïi vaø caùc caän thaàn, ngaïc nhieân tröôùc söï phaœn ñoái naøy.
Chuùng ta ñaõ bò ngoaïi thuoäc nhieàu laàn trong quaù khöù, nhöng
laàn naøy laø moät ngoaïi thuoäc hoaøn toaøn khaùc. Töø tröôùc keœ xaâm laêng
ñeán vô veùt taøi saœn, taøn phaù ñaát nöôùc vaø ñaåy daân chuùng vaøo caœnh
cô cöïc. Laàn naøy keœ thoáng trò ngoaïi bang môœ mang ñaát nöôùc, naâng
Taùm möôi naêm Phaùp thuoäc 215

cao möùc soáng vaø trí tueä cuœa daân ta. AÙch ñoâ hoä cuœa ngöôøi Phaùp, vôùi
söï du nhaäp cuœa vaên hoùa vaø caùc giaù trò phöông Taây coøn coù giaù trò giaœi
phoùng cuœa noù. Chính töø giai ñoaïn naøy maø chuùng ta hoaøn toaøn khoâng
coøn leä thuoäc Trung Quoác veà maët chính trò nöõa vaø cuõng coù luoân khaœ
naêng ra khoœi aœnh höôœng cuœa vaên hoùa Trung Hoa ñaõ quaù loãi thôøi.
Khoâng nhöõng baœo veä Vieät Nam ñoái vôùi Trung Quoác, ngöôøi Phaùp
coøn ñuœ söùc maïnh ñeå buoäc Trung Quoác chaáp nhaän nhöõng thoœa hieäp
coù lôïi cho Vieät Nam, chaúng haïn nhö hieäp öôùc veà vònh Baéc Phaàn.
Ngöôøi Phaùp coøn cho Vieät Nam moät cô hoäi môœ roäng khoâng
gian sinh hoaït. Hoï thaønh laäp ra Lieân Hieäp Ñoâng Döông goàm ba kyø
cuœa Vieät Nam, Laøo vaø Cam-boát. Hai nöôùc Laøo vaø Cam-boát vöøa quaù
ít daân so vôùi Vieät Nam, laïi vöøa ôœ möùc ñoä phaùt trieån thaáp hôn neân
Ñoâng Döông thöïc ra laø Vieät Nam. Chæ trong vaøi thaäp nieân, phaàn lôùn
caùc coâng chöùc cao caáp taïi hai nöôùc naøy ñaõ laø ngöôøi Vieät. Ñieàu
nghòch lyù laø sau theá chieán II, khi ngöôøi Phaùp baèng loøng traœ ñoäc laäp
cho caùc nöôùc Ñoâng Döông nhöng ñoøi duy trì Lieân Bang Ñoâng
Döông trong khoái Lieân Hieäp Phaùp, chính phuœ caùch maïng Vieät Nam,
do oâng Hoà Chí Minh caàm ñaàu, ñaõ phaœn ñoái döõ doäi laøm cho hoäi nghò
Ñaø Laït naêm 1946 thaát baïi. Dó nhieân, taïi Hoäi Nghò Ñaø Laït, Phaùp coøn
ñöa nhieàu ñoøi hoœi baét cheït khaùc, thí duï nhö ñoøi taùch Nam Kyø ra
rieâng, nhöng ñieàu ñaùng ñeå yù laø chính phuœ Hoà Chí Minh ñaõ phaœn ñoái
döõ doäi Lieân Bang Ñoâng Döông maø sau naøy hoï ñoøi laäp laïi. Ñieàu naøy
chöùng toœ raèng nhöõng ngöôøi laøm chính trò cuœa Vieät Nam thieáu haún
vieãn kieán. Nhieàu ngöôøi Vieät Nam ngaøy hoâm nay vaãn coøn tieác cô
hoäi ñoù. Nhöng tieác hay khoâng cuõng laø söï ñaõ roài. Vaán ñeà laø Lieân
Bang Ñoâng Döông khoâng neân nhaéc laïi nöõa. Noù chæ gaây ngôø vöïc vaø
lo aâu cho hai nöôùc Laøo vaø Cam-boát ñoái vôùi Vieät Nam maø thoâi. Ñieàu
chuùng ta caàn möu tìm laø moät hôïp taùc bình ñaúng trong tinh thaàn
töông kính vôùi hai nöôùc laùng gieàng naøy. Moät söï hôïp taùc nhö theá seõ
coù lôïi cho caœ ba daân toäc.
Chính vì söï thaønh coâng cuœa chính quyeàn thuoäc ñòa Phaùp maø
thaùi ñoä ñoái vôùi noù ñaõ gaây chia reõ traàm troïng giöõa ngöôøi Vieät Nam.
Coù nhöõng ngöôøi cho cheá ñoä thuoäc ñòa Phaùp laø hay vaø neân tieáp tuïc.
Cuõng coù nhöõng ngöôøi cho raèng ñoäc laäp laø caàn thieát nhöng caàn phaœi
tieáp tuïc hôïp taùc vôùi ngöôøi Phaùp ñeå môœ mang daân trí vaø daân sinh
216 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

tröôùc ñaõ, trong soá nhöõng ngöôøi naøy coù hai trí thöùc loãi laïc nhaát ñaàu
theá kyœ 20 laø Phan Chu Trinh vaø Phaïm Quyønh. Sau cuøng cuõng coù
nhöõng ngöôøi cho raèng phaœi ñaùnh ñuoåi ngöôøi Phaùp ñeå chaám döùt caùi
nhuïc bò ñoâ hoä vaø giaønh laïi chuœ quyeàn ngay töùc khaéc. Caùc khuynh
höôùng naøy thay vì thaœo luaän bình tónh vôùi nhau ñaõ maït saùt vaø keát
aùn laãn nhau. Ngöôøi naøy goïi ngöôøi kia laø ngu doát, ngöôøi kia goïi
ngöôøi naøy laø phaœn quoác, baùn nöôùc.
Vaán ñeà thöïc laø phöùc taïp. Ñieàu phöùc taïp hôn nöõa laø giöõa
nhöõng ngöôøi chuœ tröông giaønh ñoäc laäp ngay töùc khaéc cuõng khoâng
coù ñoàng thuaän. Coù nhöõng ngöôøi chæ chuœ tröông giaønh ñoäc laäp,
nhöng cuõng coù nhöõng ngöôøi chuœ tröông ñaùnh ñuoåi ngöôøi Phaùp ñeå
thieát laäp moät cheá ñoä coäng saœn. Vaø hai khuynh höôùng naøy cuõng saün
saøng taøn saùt nhau.
Chuùng ta ñaõ khoâng bieát ra khoœi aùch ñoâ hoä cuœa ngöôøi Phaùp
moät caùch toát ñeïp bôœi vì chuùng ta ñaõ thieáu haún moät ñoàng thuaän daân
toäc. Ñoàng thuaän daân toäc khoâng phaœi laø deã, noù ñoøi hoœi moät tö töôœng
quoác gia vaø noù cuõng ñoøi hoœi nhöõng khuoân maët uy tín ñeå coù theå
thuyeát phuïc vaø qui tuï moïi ngöôøi treân nhöõng choïn löïa quan troïng.
Nhöng tö töôœng cuœa chuùng ta voán ñaõ raát keùm, neáu khoâng muoán noùi
laø khoâng coù gì. Tö töôœng Khoång Giaùo ñaõ suïp ñoå, nhöng thôøi gian
tieáp xuùc vôùi phöông Taây vaãn coøn quaù ngaén neân chöa xuaát hieän
ñöôïc nhöõng nhaø lyù luaän môùi. Phan Chu Trinh laø moät nhaân vaät ñaõ
coù theå goùp phaàn toát ñeïp vaøo cuoäc chuyeån hoùa tö töôœng troïng ñaïi
cuœa ñaát nöôùc ta, nhöng tieác thay oâng ñaõ qua ñôøi quaù sôùm, naêm 1925,
luùc môùi vöøa 52 tuoåi.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 217

Moät baøi hoïc lòch söœ

Lyù do vaãn thöôøng ñöôïc vieän daãn ñeå giaœi thích taïi sao chuùng
ta bò ngöôøi Phaùp thoân tính laø : vì ta thieáu vuõ khí vaø kyõ thuaät toái taân.
Chuùng ta coù veœ haøi loøng vôùi giaœi thích ñoù, nhöng khi söï thoân tính
ñoù dieãn ra moät caùch quaù deã daøng thì vuõ khí khoâng giaœi thích taát caœ.
Vuõ khí, ngay caœ theâm kyõ thuaät toå chöùc quaân ñoäi, cuõng khoâng theå
giaœi thích thaát baïi quaù hoå nhuïc cuœa ta.
Ñeå ñaùnh thaønh Haø Noäi do Nguyeãn Tri Phöông coù chuaån bò
tröôùc ñeå phoøng veä, ngöôøi Phaùp ñaõ chæ caàn 170 quaân vaø hoï haï thaønh
Haø Noäi trong nhaùy maét, baét soáng Nguyeãn Tri Phöông. Laàn thöù hai,
hoï ñem moät soá quaân ñoâng gaáp ba, gaàn 500 ngöôøi, nhöng laàn naøy
Hoaøng Dieäu chæ khaùng cöï yeáu ôùt roài töï töœ ñeå quaân Phaùp chieám
thaønh.
Ñeå chieám Haœi Döông, quaân Phaùp ñaõ chæ caàn 15 ngöôøi lính
baén vaøi phaùt suùng laø xong. Quaân nhaø Nguyeãn ñaõ khoâng khaùng cöï
chöù khoâng phaœi ñaõ thua traän. Taïi Ninh Bình chuùng ta coøn nhuïc nhaõ
hôn nhieàu. Moät vieân thieáu uùy daãn baœy teân lính tôùi thaønh. Toång ñoác
Nguyeãn Ñöùc Tuaân vaø toaøn boä quaân só Vieät Nam phaœi haï khí giôùi,
quì xuoáng hai beân ñöôøng ñaàu haøng.
Tröôùc ñoù, Jean Dupuis, moät laùi buoân vôùi vaøi teân lính ñaùnh
thueâ do y tuyeån duïng ñaõ coù theå laøm möa laøm gioù moãi laàn ñöa taøu
buoân ra Baéc. Caùc quan laïi Vieät Nam taïi Haø Noäi moãi khi thaáy taøu
Dupuis tôùi gaàn phaœi chaïy tröôùc, sôï y baét vaø noïc ra ñaùnh.
Neáu baœo raèng ta thua vì khoâng coù vuõ khí thì taïi sao vaøi ngaøn
quaân Côø Ñen cuœa Löu Vónh Phuùc laïi hai laàn ñaùnh baïi quaân Phaùp
moät caùch deã daøng, cheùm ñaàu vieân chæ huy Phaùp ? Maø Löu Vónh
Phuùc coù ñaùnh leùn ñaâu. Trong laàn Henri Rivieøre ra Haø Noäi, cuõng laø
laàn Phaùp ñem löïc löôïng huøng haäu nhaát, Löu Vónh Phuùc ñem quaân
ñeán saùt Haø Noäi, ñoùng doanh traïi, gôœi chieán thö goïi Rivieøre ra ñaùnh.
Caùch ñoái ñòch naøy chaúng coù gì laø ñoäc ñaùo. Henri Rivieøre ñem quaân
ra. Quaân Côø Ñen xoâng tôùi taøn saùt quaân Phaùp, cheùm Henri Rivieøre,
ñem beâu ñaàu. Naêm ñoù laø naêm 1872.
218 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Tröôùc ñoù, ñaàu theá kyœ 19, giöõa luùc Phaùp huøng maïnh nhaát veà
quaân söï, vôùi hoaøng ñeá Napoleùon I laøm baù chuœ caœ chaâu AÂu, thì
nhöõng ngöôøi noâ leä da ñen treân ñaœo Haiti noåi daäy thaønh laäp moät quoác
gia ñoäc laäp thaùch thöùc ñeá quoác Phaùp. Napoleùon I ñaõ cöœ moät haïm
ñoäi huøng haäu goàm 86 chieán thuyeàn vaø 34.000 lính thuœy döôùi söï chæ
huy cuœa ñoâ ñoác Leclerc, em reå Napoleùon I, sang chinh phaït. Döôùi
quyeàn ñoâ ñoác Leclerc laø 13 trung töôùng vaø 27 thieáu töôùng. Ñaïo
quaân huøng haäu vaø tinh nhueä naøy coøn mang theo moät ñaøn choù traän
ñöôïc taäp luyeän ñeå saên ngöôøi da ñen. Chuùng söœ duïng nhöõng bieän
phaùp cöïc kyø taøn baïo, treo coå, nhaän nöôùc cho cheát, thaœ tuø nhaân cho
choù aên thòt, v.v. Nhöng nhöõng ngöôøi da ñen ñôn sô ñaõ choáng traœ, hoï
ñaõ ñaùnh tan ñaïo quaân naøy trong thôøi gian khoâng ñaày hai naêm, buoäc
quaân Phaùp phaœi ñaàu haøng. Luùc ñoù toång soá ngöôøi da ñen taïi Haiti
chöa tôùi nöœa trieäu ngöôøi.
Thaønh tích naøy thaät noåi baät so vôùi Vieät Nam. Luùc ñoù chuùng
ta ñaõ coù khoaœng xaáp xæ möôøi trieäu daân, ñaõ coù moät lòch söœ daøi vôùi
nhieàu quaù khöù choáng ngoaïi xaâm vaø môœ mang bôø coõi raát oanh lieät.
Quaân Phaùp sang chieám nöôùc ta cuõng chæ vaøi ngaøn ngöôøi vôùi phöông
tieän thoâ sô, moãi laàn ra Baéc hoï chæ ñem vaøi traêm lính döôùi söï chæ huy
cuœa nhöõng só quan trung caáp.
Vuõ khí, kyõ thuaät toå chöùc, ngay caœ soá ñoâng cuõng khoâng phaœi
laø taát caœ. Chuùng ta thua, vaø thua raát nhuïc nhaõ, chæ vì tinh thaàn daân
toäc cuœa chuùng ta khoâng coøn. Moãi laàn quaân Phaùp ra ñaùnh Baéc Haø,
daân chuùng keùo nhau "ñi xem quaân Taây vaø quaân Nam ñaùnh nhau"
nhö nhöõng ngöôøi baøng quan. Caùc vua nhaø Nguyeãn ñaõ chæ coi mieàn
Baéc vaø mieàn Nam nhö nhöõng vuøng ñaát xa xoâi. Caùc chính saùch haø
khaéc, gieát haïi coâng thaàn, caám ñaïo ñaõ laøm tan vôõ hoaøn toaøn ñoàng
thuaän daân toäc. Nöôùc Vieät Nam vaøo giai ñoaïn ñoù chæ coøn laø moät hö
caáu vaø vì theá noù ñaõ maát heát söùc töï veä.
Töø ñoù ñeán nay chuùng ta coù xaây döïng cho loøng yeâu nöôùc
maïnh hay khoâng ? Moät caùch ngöôïc ñôøi, giai ñoaïn Phaùp thuoäc ñaõ
laøm taêng tröôœng tinh thaàn quoác gia vaø loøng yeâu nöôùc. Ba yeáu toá ñaõ
ñoùng goùp vaøo söï taêng tröôœng naøy. Moät laø söï hoå nhuïc vì bò ñoâ hoä bôœi
moät soá ít thöïc daân, thuoäc moät chuœng toäc khaùc vaø ñeán töø phöông xa,
ñaõ gaây ra moät phaœn öùng lieân ñôùi giöõa nhöõng ngöôøi cuøng chung noøi
Moät baøi hoïc lòch söû 219

gioáng vaø vaên hoùa. Hai laø do tieáp xuùc vôùi phöông Taây, chuùng ta ñaõ
tieáp thu ñöôïc yù thöùc quoác gia, moät yù thöùc tröôùc ñoù chuùng ta chæ coù
moät caùch mô hoà vaø ngöôøi phöông Taây cuõng chæ khaùm phaù tröôùc
chuùng ta khoâng bao laâu ; toâi seõ coøn trôœ laïi vaán ñeà naøy trong nhöõng
trang saép tôùi. Ba laø thôøi Phaùp thuoäc ñaõ ñem laïi phoàn vinh, vaø do ñoù
moät sinh löïc môùi cho coäng ñoàng daân toäc.
Söùc maïnh môùi ñoù ñaõ khieán daân ta quaät khôœi vuøng leân giaønh
chuœ quyeàn. Ñaœng coäng saœn ñaõ vaän ñoäng ñöôïc loøng yeâu nöôùc ñoù ñeå
döïa vaøo chieâu baøi giaœi phoùng daân toäc maø tranh ñaáu cho chuœ nghóa
coäng saœn, vaø hoï cuõng ñaõ giaùng moät ñoøn chí töœ vaøo loøng yeâu nöôùc
vöøa môùi coù ñöôïc moät söùc maïnh. Laàn ñaàu tieân ôœ nöôùc ta xuaát hieän
moät löïc löôïng khoâng keâu goïi ñoaøn keát daân toäc maø keâu goïi haän thuø
giöõa daân toäc. Tieáng goïi ñaáu tranh giai caáp veà thöïc chaát laø moät tieáng
goïi noäi chieán, moät tieáng goïi giaœi theå quoác gia, thay theá tinh thaàn
quoác gia baèng tinh thaàn giai caáp. Sau ñoù chính saùch toaøn trò cuœa hoï
ñaõ bieán ñaát nöôùc thaønh cuœa rieâng moät ñaœng - nhö ngaøy tröôùc noù laø
cuœa rieâng moät doøng vua - vaø truïc xuaát ñaïi khoái daân toäc khoœi ñònh
meänh ñaát nöôùc. Ñaõ theá, ñaœng caàm quyeàn laïi coøn aùp duïng voâ soá bieän
phaùp phaân loaïi daân chuùng vaø phaân bieät ñoái xöœ. Nhöõng ñoå vôõ vaø thaát
voïng keùo daøi quaù laâu ñaõ laøm suïp ñoå loøng yeâu nöôùc cuœa ngöôøi Vieät.
Ngaøy tröôùc, chính söï suy suïp cuœa tinh thaàn daân toäc ñaõ khieán
chuùng ta thua moät caùch hoå nhuïc döôùi tay ngöôøi Phaùp chöù khoâng
phaœi vì ngöôøi Phaùp maïnh. Ngaøy nay cuõng chính söï suy suïp tinh thaàn
daân toäc ñaõ khieán chuùng ta khoâng töï giaœi phoùng ñöôïc khoœi tay ñaœng
coäng saœn chöù khoâng phaœi vì cheá ñoä coäng saœn maïnh. Coù nhöõng luùc
maø nhöõng baøi hoïc lòch söœ thaät ñaùng suy ngaãm.
220 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 221

Soi laïi chaân dung, ba neùt ñaäm cuœa

ñaát nöôùc

Cuoán saùch naøy dó nhieân khoâng theå coù tham voïng loá bòch laø
vieát laïi lòch söœ. Noù ñaõ môøi ñoäc giaœ theo doøng lòch söœ maø nghó laïi moät
soá nhaân vaät vaø söï kieän vôùi moät duïng yù khaùc.
Caùch maø moät daân toäc ñaùnh giaù caùc trieàu ñaïi vaø caùc nhaân vaät
lòch söœ noùi leân raát nhieàu veà taâm lyù cuœa daân toäc ñoù. Chính qua caùch
choïn löïa vaø toân vinh caùc anh huøng maø moãi daân toäc boäc loä hoàn tính
cuœa mình.
Moät maët, vieäc luaän coâng vaø toäi trong lòch söœ tuøy thuoäc ôœ caùc
giaù trò maø moãi daân toäc ñeà cao hôn laø ôœ nhöõng söï kieän ñaõ thöïc söï xaœy
ra, vaø vì theá coù theå thay ñoåi vôùi thôøi gian. Moät thí duï laø hoaøng ñeá
Napoleùon I cuœa nöôùc Phaùp. Napoleùon laø moät thieân taøi veà quaân söï,
ñaõ ñaùnh baïi vaø cheá ngöï gaàn heát chaâu AÂu. OÂng cuõng laø moät nhaân
vaät haøo hoa phong nhaõ, coù söùc truyeàn caœm khoù bì vaø khoâng nhöõng
chæ ñem vinh quang quaân söï cho nöôùc Phaùp, oâng coøn laøm ra luaät
phaùp, ñaët ra nhöõng ñònh cheá quan troïng maø nöôùc Phaùp tôùi nay vaãn
coøn gìn giöõ vaø töï haøo. Thôøi ñaïi cuœa oâng cuõng ñeå laïi nhöõng coâng
trình lôùn, vó ñaïi caœ veà taàm voùc laãn myõ thuaät. Coù moät daïo ngöôøi Phaùp
toân suøng oâng nhö moät thaàn töôïng, nhöng ngaøy nay, neáu ñöôïc hoœi,
ít coù ngöôøi Phaùp naøo coøn baøy toœ söï aùi moä vôùi Napoleùon. Khoâng
phaœi vì Napoleùon ñaõ thay ñoåi maø vì taâm lyù vaø caùch nhìn lòch söœ cuœa
ngöôøi Phaùp ñaõ thay ñoåi.
Maët khaùc, nhöõng nhaän ñònh vaø ñaùnh giaù roõ raøng laø sai laàm
maø laïi keùo daøi quaù laâu cuõng toá giaùc söï hôøi hôït vaø söï thieáu oùc pheâ
phaùn cuœa moät daân toäc.
Ñaët laïi moät soá vaán ñeà lòch söœ nhö vaäy cuõng laø chaát vaán taâm
lyù taäp theå cuœa moät daân toäc vaø raø soaùt laïi caùc giaù trò neàn taœng, caùc
giaù trò ñaõ goùp phaàn quyeát ñònh taïo ra soá phaän cuœa daân toäc ñoù. Caùc
nhaø tö töôœng hieän nay ñeàu ñoàng yù treân moät ñieåm : taâm lyù vaø caùc
giaù trò laø taát caœ ñoái vôùi moät daân toäc ; ñòa lyù, taøi nguyeân thieân nhieân
vaø ngay caœ boái caœnh quoác teá chæ laø thöù yeáu. Caùc daân toäc nhö Myõ,
222 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Ñöùc, Nhaät, duø ôœ hoaøn caœnh naøo, duø coù bò taøn phaù ñeán ñaâu cuõng vaãn
nhanh choùng phuïc hoài vaø vöôn leân trong khi nhieàu daân toäc khaùc duø
ñöôïc thieân nhieân vaø hoaøn caœnh öu ñaõi tôùi ñaâu cuõng vaãn thua keùm.
Moät daân toäc vì theá chæ thay ñoåi ñöôïc soá phaän cuœa mình neáu thay ñoåi
taâm lyù vaø caùc giaù trò, nghóa laø thay ñoåi vaên hoùa, thay ñoåi caùch suy
nghó, haønh ñoäng vaø öùng xöœ.

Cuoäc haønh trình qua lòch söœ maø cuoán saùch naøy môøi ñoäc giaœ
cuøng ñi ñaõ khoâng thoaœi maùi. Toâi hieåu laø nhöõng phaân tích khoâng
khoan nhöôïng ñaõ laøm phieàn loøng khoâng ít ñoäc giaœ. Nhöõng gì maø
chuùng ta ñaõ bieát hoaëc ñaõ tin laø moät phaàn cuœa chính chuùng ta, vaø dó
nhieân chuùng ta caœm thaáy nhö bò xuùc phaïm vaø bò ñaœ thöông khi coù
ngöôøi baùc boœ. Toâi mong caùc ñoäc giaœ ñoù hieåu cho raèng chính toâi ñaõ
raát ñau nhöùc khi phaœi xeùt laïi nhöõng gì maø chính mình trong moät thôøi
gian daøi ñaõ cho laø ñuùng vaø laáy laøm neàn taœng cho nhieàu lyù luaän khaùc.
Nhaát laø khi toâi phaœi laøm vieäc ñoù töï mình vaø moät mình, trong moät
cuoäc xung ñoät vôùi chính mình.
Nhöng ñoù laø vieäc phaœi laøm. Chuùng ta phaœi nhaän ñònh laïi lòch
söœ ñeå nhaän dieän laïi chính chuùng ta vaø thay ñoåi soá phaän cuœa chuùng
ta. Hoaøn caœnh bi ñaùt cuœa chuùng ta hieän nay khoâng cho pheùp chuùng
ta thoœa maõn. Khi chuùng ta nhìn lòch söœ cuœa mình moät caùch khaùc cuõng
laø luùc chuùng ta nghó veà mình moät caùch khaùc, ñeå töø ñoù chaáp nhaän
moät caùch öùng xöœ khaùc vaø tieán tôùi moät töông lai khaùc.
Cuoäc haønh trình naøy ñaõ daãn chuùng ta tôùi lòch söœ hieän ñaïi,
nghóa laø phaàn lòch söœ coøn ñang dieãn ra maø chuùng ta coøn coù theå taùc
ñoäng. Phaàn lòch söœ naøy chuùng ta seõ phaœi ñeà caäp moät caùch khaùc.
Nhöng tôùi ñaây chuùng ta ñaõ coù theå ruùt ra moät vaøi nhaän ñònh quan
troïng.

Moät laø ñaát nöôùc ta ñaõ hình thaønh nhö moät phaàn cuœa Trung
Quoác, roài do hoaøn caœnh ñòa lyù maø taùch rôøi ra, nhöng chæ taùch rôøi veà
maët haønh chaùnh chöù khoâng taùch rôøi veà maët vaên hoùa. Nhö vaäy aœnh
höôœng cuœa vaên hoùa Trung Hoa treân chuùng ta raát lôùn, ngay caœ khi
chuùng ta khoâng yù thöùc ñöôïc. Khoâng phaœi laø moät söï ngaãu nhieân maø
caùc vua quan nhaø Nguyeãn vaãn coá baùm vaøo Trung Quoác giöõa luùc
Soi laïi chaân dung, ba neùt ñaäm cuûa ñaát nöôùc 223

chính Trung Quoác cuõng ñang raát khoán ñoán. Cuõng khoâng phaœi laø moät
ngaãu nhieân maø sau khi ñaõ bò Phaùp ñoâ hoä vaø ñaõ chòu aœnh höôœng naëng
neà cuœa Phaùp, Vieät Nam Quoác Daân Ñaœng maø nhöõng ngöôøi chuœ
xöôùng ñeàu coù Taây hoïc, vaãn chuœ tröông raäp khuoân Trung Hoa Quoác
Daân Ñaœng. Cuõng khoâng phaœi laø moät ngaãu nhieân maø Ñaœng Coäng
Saœn Vieät Nam luoân leách theách chaïy theo Ñaœng Coäng Saœn Trung
Quoác, duø coù luùc hai beân ñaõ thuø gheùt nhau thaäm teä. Cho duø thöông
nhau hay gheùt nhau, cuøng moät vaên hoùa thì vaãn cuøng moät caùch haønh
ñoäng. Chuùng ta coøn muoán tieáp tuïc ñi theo vaø ñi sau ngöôøi Trung
Hoa nöõa khoâng, hay chuùng ta ñaõ nhìn thaáy nhöõng khuoân maãu khaùc
vaø nhöõng loä trình khaùc toát ñeïp hôn ? Neáu khoâng muoán theo moâ hình
Trung Quoác nöõa thì chuùng ta caàn moät coá gaéng côœi troùi, vöôït thoaùt
vaø khai thoâng raát troïng ñaïi.

Hai laø trong quaù trình lòch söœ chuùng ta ñaõ bò ngoaïi thuoäc
nhieàu hôn laø ñoäc laäp, chuùng ta ñaõ chòu ñöïng quaù nhieàu chieán tranh
vaø chæ ñöôïc höôœng quaù ít hoøa bình, ñaõ bò chia caét nhieàu hôn thoáng
nhaát. Ñoù laø moät lòch söœ raát chaät vaät vaø vì theá chuùng ta laø moät daân
toäc bò chaán thöông naëng. Caùch suy nghó vaø haønh ñoäng cuœa chuùng
ta chaéc chaén laø khoâng bình thöôøng. Do ñoù caàn raát deø daët trong caùc
phaân tích vaø caùc döï ñoaùn chính trò. Coù nhöõng söï kieän ñaùng leõ phaœi
xaœy ra laïi khoâng xaœy ra vaø cuõng coù nhöõng bieán coá ñaùng leõ khoâng
theå coù laïi vaãn coù. Trong nhöõng tröôøng hôïp nhö theá, moät nhaän ñònh
bình thöôøng, nghóa laø khoâng keå ñeán tình traïng baát bình thöôøng cuœa
daân toäc ta, raát deã khieán chuùng ta lyù luaän göôïng eùp, khen cheâ moät
caùch sai laïc vaø gaây khoù khaên theâm cho söï tìm kieám moät giaœi phaùp
ñuùng ñaén. Trong hoaøn caœnh phöùc taïp vaø khuœng hoaœng tinh thaàn naøy,
chuùng ta caàn raát nhieàu bình tónh vaø saùng suoát.

Sau cuøng, tuy chuùng ta coù moät lòch söœ daøi nhöng laïi laø moät
quoác gia môùi hình thaønh xong. Chuùng ta ñaõ khoâng ngöøng ñoùn nhaän
nhieàu ñoùng goùp veà ñaát ñai vaø chuœng toäc. Caáu taïo ñòa lyù vaø nhaân vaên
cuœa chuùng ta môùi chæ roõ reät töø nöœa sau theá kyœ 18. Töø ñoù ñeán nay laïi
laø giai ñoaïn ñaày raãy nhöõng thaœm kòch noäi chieán, ngoaïi xaâm, ngoaïi
thuoäc, chia caét, xung ñoät yù thöùc heä, v.v. Chuùng ta laø moät quoác gia
224 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chöa oån vöõng, caàn ñöôïc cuœng coá, xaây döïng vaø gìn giöõ vôùi taát caœ thaän
troïng, nhaát laø vaøo giöõa luùc maø yù nieäm quoác gia ñang bò coâng phaù
khaép nôi treân theá giôùi. Nguy cô tan raõ coù thöïc. Trong khi duø muoán
hay khoâng chuùng ta vaãn caàn coù moät quoác gia ñeå laøm khoâng gian
lieân ñôùi cho coá gaéng xaây döïng moät töông lai chung. Vì nhieàu lyù do,
maø lyù do giaœn dò nhaát laø khoâng ai muoán hoøa nhaäp vôùi moät daân toäc
ngheøo khoå nhö chuùng ta.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 225

Moät chuyeån tieáp töï nhieân

Moät cuoäc haønh trình duø voäi vaõ ñeán ñaâu qua lòch söœ Vieät Nam
cuõng khoâng theå boœ qua ñaœng coäng saœn. Taùc ñoäng cuœa noù vaøo lòch
söœ Vieät Nam ñaõ voâ cuøng to lôùn.

Ñoù laø phong traøo Vieät Nam laàn ñaàu tieân toân vinh ñeá quoác
Nga (döôùi myõ töø Lieân Bang Xoâ Vieát). Söï thaàn phuïc naøy nghòch lyù
veà nhieàu maët. Nga laø nöôùc khoâng nhöõng ôœ raát xa nöôùc ta, chöa heà
coù moät quan heä naøo vôùi nöôùc ta, maø laïi laø nöôùc do ñieàu kieän ñòa
lyù raát ít giao thieäp vôùi theá giôùi beân ngoaøi. Nga coù trình ñoä phaùt trieån
thaáp hôn haún caùc nöôùc phöông Taây. Vaên hoùa Nga duø khoâng toài
cuõng khoâng saùnh ñöôïc vôùi vaên hoùa phöông Taây.

Choïn löïa ñoàng minh vaø quan thaày kyø laï naøy ñeán töø moät choïn
löïa ñoäc ñaùo khaùc : Ñaœng Coäng Saœn Vieät Nam cuõng laø phong traøo
noåi daäy ñaàu tieân khoâng laáy quoác gia laøm ñoái töôïng phuïc vuï, hôn
theá nöõa muïc ñích sau cuøng cuœa noù coøn laø giaœi theå quoác gia Vieät
Nam (cuõng nhö moïi quoác gia khaùc) ñeå hoäi nhaäp vaøo moät theá giôùi
voâ saœn. Chuœ nghóa ñaõ maïnh hôn caùc quan taâm veà ñòa lyù, lòch söœ vaø
vaên hoùa. Ñieåm naøy caàn ñöôïc nhaän ñònh ñuùng ñaén ñeå ruùt moät suy
tö veà ñaát nöôùc. Chính vì khoù coù theå tin raèng moät phong traøo khoâng
nhaém phuïc vuï maø coøn nhaém giaœi theå Vieät Nam maø laïi ñöôïc ngöôøi
Vieät Nam uœng hoä neân ngay caœ moät soá nhöõng ngöôøi choáng coäng vaãn
coá bieän baïch raèng phong traøo coäng saœn laø moät phong traøo yeâu nöôùc.
Nhöng söï thöïc khoâng phaœi nhö theá. Söï laán caán sôœ dó coù laø vì
chuùng ta khoâng phaân bieät hai khaùi nieäm khaùc nhau : ngöôøi coäng saœn
vaø ñaœng coäng saœn. Coù vaø coù nhieàu ngöôøi coäng saœn yeâu nöôùc, nhöng
ñaœng coäng saœn khoâng phaœi laø moät ñaœng yeâu nöôùc.
Ñaœng coäng saœn thaønh laäp luùc ban ñaàu döôùi danh xöng laø
Ñaœng Coäng Saœn Ñoâng Döông vôùi vai troø phaân boä cuœa phong traøo
coäng saœn quoác teá. Noù noåi daäy laàn ñaàu vôùi teân goïi "Xoâ Vieát Ngheä
Tónh" vaø laù côø ñoœ mang khaåu hieäu "Vaïn Tueá Soâ Nga". Cuoäc noåi daäy
naøy hoaøn toaøn chæ do nhöõng ñoäng cô giai caáp, döôùi khaåu hieäu "trí
226 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

phuù ñòa haøo ñaøo taän goác troác taän reã", noù chæ nhaém taøn saùt nhöõng
ngöôøi bò coi laø keœ thuø cuœa giai caáp voâ saœn. Treân thöïc teá ñaây khoâng
phaœi laø moät cuoäc noåi daäy vì Vieät Nam. Chieâu baøi daân toäc chæ ñöôïc
duøng tôùi sau ñoù, do moät choïn löïa chieán löôïc maø Stalin aùp ñaët leân
ñeä tam quoác teá : chieán löôïc xaây döïng chuœ nghóa xaõ hoäi trong töøng
quoác gia. Nhöõng ngöôøi coäng saœn Vieät Nam ñaàu tieân khoâng phaœi ñaõ
haân hoan ñoùn nhaän meänh leänh naøy. Hoï ñaõ chæ tuaân haønh noù moät
caùch mieãn cöôõng. Ñieàu ñaõ thoâi thuùc nhöõng ngöôøi coäng saœn trung
kieân, ñaõ khieán hoï coù theå hy sinh tính maïng vaø ñaõ ñem laïi söùc maïnh
cho ñaœng coäng saœn, vaãn laø lyù töôœng quoác teá voâ saœn.

Ñaœng coäng saœn cuõng khieán Vieät Nam moät thôøi ñöôïc caœ theá
giôùi bieát ñeán vaø neå phuïc nhö moät daân toäc anh huøng baát khuaát ñaõ
choáng traœ moät caùch thaéng lôïi vôùi hai cöôøng quoác lôùn Myõ vaø Phaùp.
Noù cuõng laø phong traøo laàn ñaàu tieân ñaùnh baïi Hoa Kyø. Moãi ngöôøi
Vieät Nam, keå caœ nhöõng ngöôøi choáng coäng vaø ñaõ thöïc söï ñöùng trong
haøng nguõ ñoái ñòch vôùi ñaœng coäng saœn, seõ laàm neáu phuœ nhaän nhöõng
chieán coâng naøy. Phuœ nhaän chuùng cuõng nhö ngöôøi Ai Caäp phuœ nhaän
caùc kim töï thaùp hay nhö ngöôøi Trung Hoa phuœ nhaän Vaïn Lyù Tröôøng
Thaønh. Ñoù laø nhöõng coâng trình ñöôïc xaây döïng treân moà hoâi, nöôùc
maét vaø xöông maùu cuœa caùc daân toäc nhöng ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng
di saœn cuœa hoï. Ngöôïc laïi, nhöõng ngöôøi coäng saœn cuõng neân töông ñoái
hoùa nhöõng chieán thaéng ñoù. Cuøng laém chuùng chæ khieán chuùng ta xuaát
hieän nhö laø moät daân toäc gioœi chieán tranh trong moät theá giôùi ngaøy
caøng toân vinh nhöõng giaù trò khaùc vaø trong ñoù choã ñöùng vaø söï vinh
nhuïc cuœa caùc daân toäc ñöôïc quyeát ñònh bôœi nhöõng thaønh töïu veà vaên
hoùa, khoa hoïc, kyõ thuaät, thöông maïi. Hôn nöõa chuùng ta ñaõ phaœi traœ
giaù quaù ñaét cho nhöõng chieán thaéng naøy. Chuùng ta ñaõ kieät queä hoaøn
toaøn vaø coøn thuø gheùt laãn nhau, ñeå roài beá taéc trong söï thua keùm.

Ñaœng coäng saœn ñaõ laøm cheát boán trieäu ngöôøi qua ba möôi naêm
chieán tranh (con soá seõ caàn ñöôïc khaœo saùt moät caùch chính xaùc)
nhöng ñaõ naém ñöôïc chính quyeàn vaø thoáng nhaát ñaát nöôùc. Hoï ñaõ
thaát baïi khi caàm quyeàn. Caàn noùi roõ veà söï thaát baïi naøy ñeå traùnh ngoä
nhaän chuœ quan : cheá ñoä coäng saœn, sau nhöõng ñaäp phaù luùc ban ñaàu
Moät chuyeån tieáp töï nhieân 227

do baœn chaát caùch maïng cuœa noù, ñaõ laøm nhieàu coá gaéng xaây döïng
ñuùng. Noù ñaõ naâng cao phaàn naøo cuoäc soáng cuœa ngöôøi daân maëc daàu
daân soá Vieät Nam tieáp tuïc taêng nhanh. Noù cuõng ñaõ thuùc ñaåy nhieàu
coâng trình nghieân cöùu coù ích, vaø noù cuõng daønh cho ngöôøi daân moät
choã ñöùng vaø moät phaåm giaù lôùn hôn haún caùc cheá ñoä quaân chuœ taïi
Vieät Nam tröôùc ñoù. Neáu chuùng ta khoâng töï giôùi haïn trong cuoäc
töông tranh quoác-coäng maø coá gaéng nhìn caœ chieàu daøi cuœa lòch söœ thì
cheá ñoä coäng saœn phaœi ñöôïc coi laø cheá ñoä hay nhaát maø chuùng ta ñaõ
coù töø tröôùc ñeán nay trong nhöõng cheá ñoä ñaõ cai trò toaøn boä Vieät Nam
(khoâng keå cheá ñoä Vieät Nam Coäng Hoøa, moät coâng thöùc canh taân
ñöôïc ñeà ra ñeå ñoái ñaàu vôùi coâng thöùc coäng saœn, nhöng ñaõ thaát baïi
sau 27 naêm toàn taïi vaø chöa bao giôø kieåm soaùt ñöôïc toaøn boä laõnh
thoå vaø daân soá Vieät Nam).

Ñaœng coäng saœn khoâng thaát baïi so vôùi caùc trieàu ñaïi ñaõ cai trò
Vieät Nam tröôùc hoï. Nhöng hoï ñaõ thaát baïi so vôùi theá giôùi. Caùc vua
chuùa Vieät Nam tröôùc ñaây tuy khoâng baèng hoï ngaøy nay, nhöng laïi
hôn caùc laân bang luùc ñoù vaø vì theá Vieät Nam ñaõ ñöùng vöõng ñöôïc vaø
baønh tröôùng ñöôïc. Ñaœng coäng saœn hôn caùc vua chuùa ngaøy xöa
nhöng laïi thua keùm caùc chính quyeàn khaùc treân theá giôùi ngaøy nay
neân Vieät Nam tuït haäu. Trong khi caùc quoác gia khaùc tieán raát xa so
vôùi quaù khöù cuœa hoï, Vieät Nam döôùi cheá ñoä coäng saœn chæ tieán khaù
xa so vôùi quaù khöù cuœa mình maø thoâi. Ñoù laø taát caœ vaán ñeà. Toäi chính
cuœa Ñaœng Coäng Saœn Vieät Nam laø toäi laøm maát thì giôø cuœa ñaát nöôùc,
maø trong thôøi ñaïi naøy thì giôø laø taát caœ, maát thì giôø nhieàu quaù coù theå
maát nöôùc luoân. Vieät Nam trong thaäp nieân 1960 vaø trong nöœa ñaàu
thaäp nieân 1970 ñaõ ñöôïc caœ theá giôùi bieát ñeán vaø neå phuïc vì ñaõ laøm
moät vieäc phi thöôøng laø daùm choáng laïi quoác gia huøng maïnh nhaát theá
giôùi. Vieät Nam böôùc vaøo theá kyœ 21 cuõng ñang ñöôïc caœ theá giôùi bieát
ñeán, nhöng khoâng neå phuïc chuùt naøo, vì ñang laøm moät vieäc cuõng raát
phi thöôøng khaùc laø tieáp tuïc theo ñuoåi moät chuœ nghóa ngaây ngoâ ñaõ
suïp ñoå. Nhöng laøm sao coù theå oâm laáy moät caùi gì ñaõ ñoå naùt tung toùe?
Cheá ñoä coäng saœn Vieät Nam hieän nay chaúng phaœi laø coäng saœn. Noù
chæ laø moät pha troän quaùi dò cuœa nhieàu thaønh toá coäng saœn, tö baœn,
phaùt-xít, quaân phieät vaø mafia.
228 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Trong chieàu daøi cuœa lòch söœ, ñaœng coäng saœn ñaõ coù moät thaønh
tích quan troïng. Hoï ñaõ thoáng nhaát ñaát nöôùc. Ñoù laø moät thaønh tích
lôùn duø nhieàu ngöôøi, trong ñoù coù toâi, tin raèng chuùng ta coù theå thoáng
nhaát ñaát nöôùc moät caùch ít toán keùm vaø ñoå vôõ hôn.

Hoï ñaõ chaám döùt vónh vieãn ñöôïc cuoäc tranh caõi, khoâng coøn
lyù do nöõa nhöng vaãn khoâng chòu chaám döùt haún, xem toân giaùo naøo
ñaùng ñöôïc coi laø quoác giaùo. Hoï ñaõ döùt khoaùt khaúng ñònh Vieät Nam
laø moät nhaø nöôùc theá quyeàn. Trong theá giôùi ngaøy nay, loaïi tröø ñöôïc
aœnh höôœng cuœa caùc toân giaùo trong sinh hoaït chính trò laø moät may
maén lôùn. Tuy nhieân nhieàu ngöôøi, trong ñoù coù toâi, tin raèng chuùng ta
vaãn coù theå laøm ñöôïc vieäc naøy baèng moät coá gaéng vaên hoùa, chính trò
ñöùng ñaén maø khoâng phaœi duøng tôùi nhöõng bieän phaùp thoâ baïo. Vaán
ñeà neân laøm laø ñöa caùc toân giaùo ra khoœi chính trò, ñaœng coäng saœn ñaõ
laøm ñieàu ngöôïc laïi laø ñem chính trò vaøo toân giaùo. Ñieàu maø ñaœng
coäng saœn coá gaéng laøm - nhöng khoâng laøm ñöôïc - laø tieâu dieät caùc toân
giaùo.

Hoï cuõng ñaõ thay ñoåi moät caùch quan troïng taäp tính ngöôøi
Vieät. Ñaïo ñöùc truyeàn thoáng ñaõ bò phaù saœn hoaøn toaøn. Bieát bao
nhieâu ngöôøi, keå caœ nhöõng ngöôøi coäng saœn ngoan coá, ñaõ than phieàn
söï baêng hoaïi cuœa ñaïo ñöùc. Con ngöôøi trôœ thaønh vò kyœ, löu manh, thoâ
loã. Nhöng cuoäc chuyeån hoùa tö töôœng naøy khoâng hoaøn toaøn tieâu cöïc.
Treân ít nhaát hai ñieåm noù raát tích cöïc.
Moät laø noù ñaõ tieâu dieät ñöôïc oùc toân suøng baèng caáp, moät caên
beänh taâm thaàn raát tai haïi cuœa ngöôøi Vieät. Khoâng phaœi ñaœng coäng
saœn nhaän thöùc ñöôïc söï tai haïi cuœa taâm lyù troïng baèng caáp vaø duïng
taâm ñaùnh ñoå noù. Traùi laïi chính vì hoï quaù troïng baèng caáp maø ñaõ caáp
phaùt böøa baõi cho caùc ñaœng vieân nhöõng hoïc vò to lôùn, vôùi keát quaœ laø
khieán caùc baèng caáp trôœ thaønh nhöõng maœnh giaáy loän khoâng hôn
khoâng keùm. Tình traïng naøy ñöa ñeán haäu quaœ toát maø hoï khoâng ngôø
laø con ngöôøi töø ñaây seõ chæ ñöôïc ñaùnh giaù theo khaœ naêng. Töø ñaây
ngöôøi Vieät Nam seõ phaœi hoïc ñeå bieát, ñeå coù khaœ naêng chöù khoâng hoïc
ñeå giaønh laáy moät baèng caáp khoâng coøn chöùng minh gì nöõa. Noùi moät
caùch khaùc, töø ñaây ngöôøi ta seõ phaœi coù thöïc hoïc thay vì chæ caàn hoïc
Moät chuyeån tieáp töï nhieân 229

vò. Ñaây laø moät cuoäc caùch maïng vaên hoùa raát lôùn, maø voâ tình ñaœng
coäng saœn ñaõ laøm ñöôïc.
Hai laø noù ñaõ phaàn naøo bieán daân toäc Vieät Nam töø moät daân toäc
töø chöông, coâng chöùc vaø laøm coâng thaønh moät daân toäc buoân baùn vaø
kinh doanh. Ngay luùc ñi tuø veà toâi ñaõ chöùng kieán cuoäc chuyeån hoùa
vó ñaïi naøy. Hình nhö nhaø naøo cuõng buoân baùn moät caùi gì. Moät tuœ kem,
moät thuøng thuoác laù, moät quaày taïp hoùa tí hon, moät quaùn caø-pheâ ñoät
xuaát v.v... Cuõng coù nhöõng ngöôøi suoát ngaøy thaùng loay hoay chaïy
moái baùn thuoác taây, haøng vaœi, ñuœ thöù. Töø ngaøn xöa chuùng ta coi
thöôøng vaø baøi xích thöông maïi vaø do ñoù ñaõ ngheøo khoù, laïc haäu vaø
thua keùm. Cheá ñoä coäng saœn voâ tình - hoaøn toaøn voâ tình vì chuœ nghóa
cuœa hoï khoâng nhöõng baøi xích maø coøn thuø gheùt thöông maïi - ñaõ chöõa
ñöôïc cho ngöôøi Vieät Nam chöùng beänh taâm lyù toå toâng truyeàn naøy.
Traùi vôùi moät soá ngöôøi, toâi khoâng quaù lo ngaïi veà söï baêng hoaïi
ñaïo ñöùc hieän nay. Thaät ra chuùng ta ñoøi hoœi gì ôœ con ngöôøi ? Chuùng
ta mong muoán nhöõng con ngöôøi coù khaœ naêng, chaêm chæ, löông thieän
vaø nhaõ nhaën. Taát caœ nhöõng ñöùc tính ñoù moät sinh hoaït kinh teá thò
tröôøng ñuùng nghóa, nhaát laø hoaït ñoäng buoân baùn, seõ ñem laïi. Trong
moät sinh hoaït kinh teá thò tröôøng thöïc söï, khoâng coù khaœ naêng, löôøi
bieáng, gian traù thì maát vieäc ; coù khaœ naêng, löông thieän, chaêm chæ thì
leân chöùc, leân löông. Buoân baùn maø gian traù, thoâ loã thì maát khaùch vaø
phaù saœn. Kinh teá thò tröôøng töï do cuõng coù caùi loâ-gích vaø caùi ñaïo ñöùc
cuœa noù. Phaàn lôùn nhöõng thoùi hö taät xaáu ñeàu coù theå khaéc phuïc ñöôïc
trong voøng moät theá heä neáu chuùng ta mau choùng coù ñöôïc moät nhaø
nöôùc daân chuœ phaùp trò ñuùng ñaén, tin töôœng vaøo kinh teá thò tröôøng vaø
khai thaùc trieät ñeå moïi öu ñieåm cuœa noù.

Moät thaønh quaœ cuõng raát voâ tình nhöng voâ cuøng vó ñaïi cuœa cheá
ñoä coäng saœn laø ñaõ taïo ra coäng ñoàng ngöôøi Vieät haœi ngoaïi. Luùc ñi
du hoïc trong thaäp nieân 1960, toâi ngôõ ngaøng khaùm phaù ra laø Vieät
Nam khoâng coù coäng ñoàng haœi ngoaïi nhö caùc daân toäc cuøng taàm voùc
khaùc. Ñoù laø moät thieät haïi raát lôùn. Coäng ñoàng haœi ngoaïi laø nhöõng ñaàu
caàu thöông maïi, vaên hoùa, khoa hoïc vaø kyõ thuaät raát quí baùu nhöng,
ñieàu coøn nhieàu laàn quí baùu hôn, noù cuõng laø con maét cuœa moät daân
toäc ñeå nhìn vaø hieåu theá giôùi. Moät daân toäc khoâng coù coäng ñoàng haœi
230 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ngoaïi khoâng khaùc gì moät ngöôøi muø. Khoâng coù coäng ñoàng haœi ngoaïi
thì khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân neáu chuùng ta thieån caän, muø quaùng,
heïp hoøi, baát dung, coá chaáp, vaø sau cuøng laïc haäu. Taát caœ caùc quoác
gia môùi vöôn leân gaàn ñaây ñeàu ñaõ nhôø söï ñoùng goùp tích cöïc cuœa moät
coäng ñoàng haœi ngoaïi huøng maïnh.
Ñaœng coäng saœn ñaõ khoâng chuœ ñích thaønh laäp moät coäng ñoàng
ngöôøi Vieät haœi ngoaïi vì nhìn thaáy vai troø cuœa noù. Hoï khoâng coù moät
vieãn kieán quoác gia naøo. Chính söï baïo ngöôïc cuœa hoï ñaõ laøm cho
haøng trieäu ngöôøi phaœi lieàu cheát vöôït bieån ra ñi, vaø hoï coøn caám caœn
moät caùch daõ man laøn soùng vöôït bieân. Sau cuøng chính hoï cuõng ñöùng
ra toå chöùc vöôït bieân, nhöng chæ ñeå laøm tieàn vaø truïc xuaát ngöôøi Vieät
goác Hoa theo moät quan nieäm daân toäc heïp hoøi. Hoï ñaõ laøm maát ñi
moät taøi nguyeân nhaân löïc quan troïng cuœa ñaát nöôùc, ñoàng thôøi cuõng
khieán coäng ñoàng ngöôøi Vieät haœi ngoaïi khoâng coù ñöôïc tieàm naêng
ñoùng goùp maø ñaùng leõ soá löôïng cuœa noù phaœi ñem laïi bôœi vì phaàn lôùn
ngöôøi Hoa khi coøn ôœ Vieät Nam laø nhöõng ngöôøi Vieät goác Hoa nhöng
khi ra nöôùc ngoaøi chæ coøn laø nhöõng ngöôøi Myõ, ngöôøi Phaùp, ngöôøi
UÙc goác Hoa. Tuy vaäy, keát quaœ vaãn coøn ñoù, moät coäng ñoàng ngöôøi
Vieät haœi ngoaïi gaàn ba trieäu ngöôøi, trong ñoù phaân nöœa sinh ra taïi haœi
ngoaïi, ñaõ thaønh hình. Vaø ñaây laø moät trong nhöõng söï kieän lòch söœ vó
ñaïi nhaát töø ngaøy laäp quoác.

Moät lôøi sau cuøng tröôùc khi sang phaàn khaùc : chuùng ta seõ raát
laàm neáu caêm thuø ñaœng coäng saœn vaø cheá ñoä coäng saœn. Cheá ñoä coäng
saœn laø moät giai ñoaïn chuyeån tieáp loâ-gích töø cheá ñoä quaân chuœ Khoång
Giaùo sang moät cheá ñoä daân chuœ. Chuœ nghóa coäng saœn, duø ñöôïc vaên
baœn hoùa taïi chaâu AÂu, chæ laø moät caœi tieán cuœa Khoång Giaùo. Veà baœn
chaát, coäng saœn vaø Khoång Giaùo chæ laø moät ; yù thöùc heä coäng saœn ñaõ
caœi tieán Khoång Giaùo baèng caùch ñem vaøo, ôœ moät möùc ñoä thaáp, moät
soá yù nieäm môùi : luaät phaùp vaø nhaân quyeàn, cuøng vôùi moät kyõ thuaät
toå chöùc hieäu löïc hôn. Ñoù laø ñieàu seõ ñöôïc trình baøy trong phaàn sau.
Ԍ ñaây, toâi chæ xin ñöa ra hai nhaän ñònh. Moät laø, lyù do chính
khieán ñaœng coäng saœn ñaõ ñöôïc höôœng öùng vaø ñaõ thaønh coâng laø vì chuœ
nghóa coäng saœn raát phuø hôïp vôùi vaên hoùa Khoång Maïnh maø chuùng ta
ñaõ thaám nhuaàn vaø traân troïng trong suoát doøng lòch söœ. Chuùng ta ñaõ
Moät chuyeån tieáp töï nhieân 231

phaœi ñi qua ñoaïn ñöôøng coäng saœn bôœi vì ñoù laø moät giai ñoaïn chuyeån
tieáp töï nhieân tröø khi chuùng ta laøm moät böôùc nhaœy voït veà vaên hoùa
vaø taâm lyù, nhöng böôùc nhaœy voït naøy ñaõ khoâng coù. Hai laø, cheá ñoä
coäng saœn, nhìn nhö moät giai ñoaïn chuyeån tieáp töø cheá ñoä quaân chuœ
tuyeät ñoái ñaët neàn taœng treân Khoång Giaùo sang moät cheá ñoä daân chuœ,
ñaõ keùo daøi bôœi vì chuùng ta chòu aœnh höôœng cuœa Khoång Giaùo moät
caùch quaù naëng neà.
Chuùng ta ñaõ phaœi ñi qua ñoaïn ñöôøng coäng saœn vì, do thieáu
keùm tö töôœng, chuùng ta ñaõ khoâng daùm hoaëc khoâng muoán vöùt boœ moät
caùch döùt khoaùt vaø nhanh choùng Khoång Giaùo ñeå quaœ quyeát choïn löïa
daân chuœ. Khoâng thieáu nhöõng ngöôøi vöøa choáng coäng kòch lieät vöøa
ñeà cao Khoång Giaùo nhö moät ñaïo lyù cao ñeïp chæ caàn caœi tieán ñeå thích
nghi vôùi thôøi ñaïi mùôùi maø khoâng yù thöùc ñöôïc raèng chuœ nghóa coäng
saœn chính laø moät caœi tieán lôùn cuœa Khoång Giaùo. Khoâng phaœi laø moät
söï tình côø maø phong traøo coäng saœn ñaõ thaønh coâng ôœ caœ ba nöôùc theo
Khoång Giaùo : Trung Quoác, Cao Ly vaø Vieät Nam (traùi vôùi moät nhaän
ñònh hôøi hôït, Nhaät Baœn khoâng phaœi laø moät nöôùc Khoång Giaùo). Cuõng
khoâng phaœi laø moät söï tình côø maø ba trong boán nöôùc coäng saœn coøn
laïi laø nhöõng nhöõng nöôùc thuoäc vaên hoùa Khoång Giaùo. Coäng saœn
khoâng phaœi laø moät tai hoïa töø treân trôøi rôi xuoáng, noù töï chính chuùng
ta maø ra. Ñoù laø moät di saœn cuœa lòch söœ maø chuùng ta phaœi nhìn nhaän
vaø quaœn lyù ñuùng ñaén ñeå thoaùt khoœi.
232 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 233

PHAÀN BA

Vì ñaâu neân noãi ?

234 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 235

Boán ngaøn naêm vaên hieán

Tröôùc khi vaøo Nam nhaø toâi ôœ ngay doác Coå Ngö. Tieáp theo
doác Coå Ngö laø ñöôøng Coå Ngö noái lieàn ñeâ Yeân Phuï vaø vöôøn
Baùch Thaœo. Coå Ngö laø moät con ñöôøng ñaëc bieät nhaát Haø Noäi, noù
naèm giöõa hai hoà : hoà Taây vaø hoà Truùc Baïch. Khoaœng gaàn giöõa
ñöôøng Coå Ngö coøn coù moät con ñöôøng khaùc noái ñöôøng Coå Ngö
vôùi moät hoøn ñaœo nhoœ treân Hoà Taây, vaø treân hoøn ñaœo naøy coù chuøa
Traán Quoác xaây laïi töø thôøi nhaø Lyù nhöng ñaõ coù töø thôøi Tieàn Lyù
vaøo theá kyœ 6. Chính quyeàn coäng saœn khoâng coù tinh thaàn toân
troïng caùc ñòa danh neân sau naøy hoï ñoåi teân ñöôøng Coå Ngö thaønh
ñöôøng Thanh Nieân cho coù veœ caùch maïng vaø hieän ñaïi. Coù ngöôøi
baïn ôœ Haø Noäi noùi vôùi toâi ñaây laø saùng kieán cuœa chính oâng Hoà Chí
Minh.
Duø chæ soáng ôœ ñoù coù hôn moät naêm thoâi nhöng ñöôøng Coå
Ngö ñaõ raát quen thuoäc ñoái vôùi toâi, toâi hay chaïy tung taêng treân
con ñöôøng ñoù vaø quen töøng xe baùnh toâm. Nhieàu baø baùn baùnh
toâm bieát teân toâi vaø thænh thoaœng goïi toâi laïi cho moät mieáng baùnh
toâm, moät phaàn tö cuœa moät caùi baùnh troøn vaø deïp, ñöôøng kính
chöøng 8 cm. Cöœ chæ giaœn dò nhöng aâu yeám.
Chuøa Traán Quoác yeân tónh vaø thaâm nghieâm ñeán ñoä toâi
quen thuoäc ñöôøng Coå Ngö ñeán theá maø cuõng sôï khoâng daùm vaøo,
chæ coù hai laàn vaøo chuøa Traán Quoác cuøng vôùi ngöôøi lôùn. Chuøa
khoâng lôùn laém nhöng saïch seõ vaø ñeïp, hoài ñoù toâi chöa yù thöùc
ñöôïc giaù trò lòch söœ cuœa söï kieän chuøa ñaõ coù töø möôøi maáy theá kyœ.
Beân kia vöôøn Baùch Thaœo, ñi boä moät quaõng ñöôøng khoâng
xa laø tôùi Chuøa Moät Coät. Chuøa nhoœ xíu, ôœ chính giöõa moät hoà sen
cuõng nhoœ xíu. Nhö teân goïi cuœa noù, chuøa naèm treân moät coät lôùn,
chung quanh coät tua tuœa nhöõng xaø cong vöôn leân nhö nhöõng
caùnh tay ñôõ chuøa. Chuøa Moät Coät cuõng coù töø thôøi nhaø Lyù, vaøo
khoaœng theá kyœ thöù 11 hay theá kyœ thöù 12, moät chi tieát maø toâi chöa
bao giôø coá gaéng ñeå nhôù.
Tröôøng tieåu hoïc cuœa toâi naèm ôœ chuøa Kim Lieân, cuõng naèm
treân ñeâ Yeân Phuï, chieám heát moät moœm ñaát khaù roäng phình ra
236 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

treân Hoà Taây, keá ngay beân laøng hoa Yeân Phuï. Laøng Yeân Phuï
laø laøng ñeïp nhaát maø toâi ñaõ thaáy. Caœ laøng soáng baèng ngheà troàng
hoa vaø nuoâi caù vaøng. Haøng naêm vaøo dòp Teát coù hoäi ngay saân
chuøa, daân laøng thi ñua trieån laõm hoa vaø caù. Thuù nhaát laø nhöõng
cuoäc choïi gaø trong hoäi naøy. Nhöõng con gaø choïi oai veä maøu xaùm
tro, maøu ñen nhaùnh, maøu ñoœ löœa vôùi nhöõng caùi coå vöøa daøi vöøa
to, traàn truïi vaø ñoœ röïc moät caùch ngaïo ngheã. Toâi meâ gaø choïi töø
hoài ñoù. Coù daïo lôùp toâi hoïc ôœ ngay trong chính toøa cuœa chuøa, keá
beân baøn thôø vôùi moät töôïng Phaät ngoài raát lôùn. Veà sau lôùp toâi
chuyeån sang moät trong nhöõng lôùp naèm trong hai daãy nhaø tröôùc
chuøa ñoái dieän nhau beân naøy vaø beân kia saân chuøa, nhöôøng choã
cho lôùp maãu giaùo. Lyù do coù leõ laø caùc thaày sôï chuùng toâi, lôùp nhì,
ñaõ khaù lôùn neân hay phaù phaùch, caùc em beù maãu giaùo ngoan
ngoaõn hôn. Chuøa Kim Lieân khaù lôùn, nhöng khoâng coøn sö saõi
neân ñöôïc duøng laøm tröôøng tieåu hoïc. Luùc ñoù chuøa laø ñình, nghóa
laø nôi hoäi hoïp cuœa daân laøng, hôn laø chuøa. Chuøa Kim Lieân laø
chuøa thaân quen vôùi toâi nhaát nhöng cuõng laø chuøa maø toâi chöa gaëp
trong moät taøi lieäu naøo. Hình nhö chuøa khoâng laâu ñôøi baèng chuøa
Traán Quoác nhöng cuõng laø moät ngoâi chuøa raát coå neáu caên cöù vaøo
maùi vaø caùc keøo coät.
Kieán thöùc veà kieán truùc cuœa toâi khoâng phaœi laø thaáp maø laø
soá khoâng, nhöng ñaïi khaùi toâi thaáy chuøa naøo cuõng gioáng nhau,
cuõng maùi cong, ngoùi naâu, coät goã, saân gaïch, neàn cao hôn saân vaøi
baäc gaïch. Hai ngöôøi baïn toâi ñeàu laø kieán truùc sö vaø ñeàu coù
nghieân cöùu nhieàu veà kyõ thuaät kieán truùc cuœa caùc chuøa Vieät Nam
coù hai nhaän ñònh khaùc haún nhau. Moät anh thì noùi ñoù laø moät kyõ
thuaät raát tinh vi vaø moät trình ñoä ngheä thuaät raát cao. Moät anh, traùi
laïi, cheâ caùc chuøa Vieät Nam laø khoâng ña daïng, khoâng maáy thay
ñoåi töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc vaø toá giaùc söï thieáu saùng kieán cuœa
ngöôøi Vieät ; anh naøy cuõng noùi laø kieán truùc caùc chuøa mang nhieàu
sai phaïm veà kyõ thuaät. Tuy nhieân coù hai ñieåm maø caœ hai ngöôøi
ñeàu nhìn nhaän : moät laø caùc chuøa Vieät Nam laø moät trong nhöõng
di saœn phong phuù vaø ñaùng töï haøo cuœa nöôùc ta, hai laø caùc di tích
lòch söœ cuœa Vieät Nam quaù ít veà soá löôïng vaø thua keùm haún caùc
di tích lòch söœ taïi caùc nöôùc chaâu AÙ khaùc. So vôùi chaâu AÂu, caœ hai
Boán ngaøn naêm vaên hieán 237

ñeàu nhìn nhaän chuùng ta thua keùm raát xa.

Dó nhieân chuùng ta coøn nhieàu di tích lòch söœ quí baùu khaùc.
Thaønh Coå Loa, ñeàn Huøng, ñeàn vua Ñinh, chuøa Phoå Minh, chuøa
Höông Tích, chuøa Non Nöôùc, thaùp Chaøm (toâi khoâng hieåu taïi sao
moät soá ngöôøi khoâng coi thaùp Chaøm laø moät di tích lòch söœ cuœa
ngöôøi Vieät), coå thaønh Quaœng Trò, chuøa Linh Muï, coå thaønh Hueá,
Thaùp Möôøi, v.v. ñeå chæ keå moät vaøi di tích trong nhieàu di tích.
Nhöng phaœi noùi laø so vôùi doøng lòch söœ treân hai ngaøn naêm thì nhö
theá vaãn laø quaù ít, vaø noùi chung khoâng ñoäc ñaùo. Boán ngaøn naêm
vaên hieán cuœa chuùng ta khoâng ñeå laïi bao nhieâu chöùng lieäu vaät
chaát.
Naêm 1987, toâi coù dòp noùi chuyeän vôùi linh muïc Löông
Kim Ñònh. Toâi bieát ñeán oâng laàn ñaàu tieân naêm 1968 khi moät
ngöôøi baïn ñöa cho ñoïc moät soá taùc phaåm cuœa oâng veà trieát lyù Vieät
Nho vaø An Vi. Toâi khoâng ñoïc heát moät cuoán saùch naøo cuœa oâng
caœ, bôœi vì ñoïc tôùi gaàn nöœa cuoán thì coù caœm töôœng ñaõ naém ñöôïc
yù cho neân phaàn sau chæ ñoïc löôùt vaø ñoïc cheùo. Nhaân moät dòp toâi
sang Myõ, Kim Ñònh, vì coù ñoïc moät soá baøi baùo cuœa toâi, toœ yù muoán
gaëp toâi ñeå thaœo luaän. Luùc ñoù oâng ñaõ noåi tieáng laø moät trieát gia
lôùn cuœa Vieät Nam, nhaát laø taïi haœi ngoaïi. OÂng raát ñeïp laõo, göông
maët saùng laùng, thaùi ñoä ung dung, ngoân töø saùng suœa, maïch laïc
vaø coøn raát traùng kieän ôœ tuoåi 70. Chuùng toâi thaœo luaän khaù laâu veà
Nho Giaùo maø Kim Ñònh khaúng ñònh laø cuœa ngöôøi Vieät chöù
khoâng phaœi cuœa ngöôøi Trung Hoa vaø khoâng ñöôïc trieån khai
ñuùng ñaén chöù thöïc ra laø moät trieát lyù raát hoaøn haœo caàn ñöôïc duøng
laøm neàn taœng xaây döïng ñaát nöôùc sau naøy. Chuùng toâi ñi ñeán moät
thoœa thuaän laø khoâng ñoàng yù vôùi nhau.
Cuoái caâu chuyeän, sang ñeán phaàn trieát lyù An Vi cuœa oâng
maø Löông Kim Ñònh coi laø moät thoâng ñieäp cuœa troáng ñoàng, toâi
noùi vôùi Kim Ñònh laø caùch tieáp caän vaên hoùa Vieät Nam cuœa oâng
raát phieâu löu bôœi vì caùc di tích lòch söœ vaø vaên hoùa cuœa chuùng ta
quaù ít oœi ñeå coù theå laø moät thoâng ñieäp saùng suœa vaø chaéc chaén.
Chuùng ta phaœi suy dieãn raát nhieàu maø suy dieãn thì luùc naøo cuõng
chuœ quan vaø deã sai laàm. Kim Ñònh giaœng giaœi cho toâi veà nhöõng
yù nghóa cuœa troáng ñoàng maø oâng cho laø roõ reät vaø ñaày ñuœ. Thaáy
238 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

toâi coù veœ khoâng tin töôœng laém, Kim Ñònh hoœi laïi : "Theá thì caäu
ñeà nghò caùch tieáp caän naøo ?". Toâi ñaùp laø phaœi tieáp caän baèng con
ngöôøi Vieät Nam, bôœi vì neàn vaên minh Vieät Nam laø moät neàn vaên
minh khoâng coù di tích vaät chaát. Taát caœ ôœ trong con ngöôøi, quaù
khöù toàn ñoïng trong con ngöôøi vaø töông lai cuõng chæ laø con
ngöôøi. Neàn vaên minh Vieät Nam chaéc chaén laø coù vaø ñaùng keå duø
caùc di tích cuœa ta khoâng vó ñaïi vaø phong phuù baèng caùc nöôùc laùng
gieàng Trung Hoa, Thaùi Lan, Mieán Ñieän, Cam-boát vaø Laøo. Vì
theá caùch tieáp caän ñuùng ñeå tìm hieåu Vieät Nam laø taâm lyù hoïc vaø
xaõ hoäi hoïc chöù khoâng phaœi laø khaœo coå hoïc. Söï kieän chuùng ta
coù nhöõng con ngöôøi coù theå mau choùng haáp thuï nhöõng kieán thöùc
phöùc taïp vaø khoù khaên nhaát, coù theå thích nghi ít nhaát moät caùch
töông ñoái vôùi nhöõng thay ñoåi boái caœnh ñoät ngoät nhaát, coù theå
soáng qua nhöõng thaœm kòch gheâ gôùm nhaát laø baèng chöùng cuœa
moät neàn vaên minh ñaëc saéc. Tuy nhieân khoái ngöôøi tinh nhueä ñoù
ñaõ chæ ñi töø tai hoïa naøy ñeán thaœm kòch khaùc, nhö vaäy roõ raøng laø
hoï phaœi coù moät taät nguyeàn taäp theå naøo ñoù. Con ngöôøi Vieät Nam
laø caœ moät bí maät chöa ñöôïc khaùm phaù, nhöng ñieàu chaéc chaén
laø noù mang moät tieàm naêng raát lôùn chöa phaùt huy ñöôïc vì moät
soá beá taéc taâm lyù. Khai thoâng ñöôïc beá taéc naøy chuùng ta seõ giaœi
toœa moät nguoàn naêng löôïng voâ cuøng lôùn vaø seõ vöôn leân raát maõnh
lieät.
Löông Kim Ñònh cuõng phaân vaân tröôùc caùch tieáp caän cuœa
toâi nhö toâi nghi hoaëc tröôùc caùch tieáp caän cuœa oâng. Khoâng phaœi
chæ coù moät maø coù nhieàu caùch tìm hieåu nöôùc Vieät. Vaø taát caœ ñeàu
coù maët ñuùng vaø coù maët yeáu. Caùi khoù cuœa chuùng ta laø phaœi laøm
moät vieäc maø töø tröôùc chuùng ta ñaõ khoâng coá gaéng ñeå laøm, nghóa
laø tìm hieåu chuùng ta laø ai.
Töø ñoù toâi khoâng coøn cô hoäi ñeå gaëp laïi Kim Ñònh. Toâi
thöôøng hoœi thaêm veà oâng vaø vaøi naêm sau ñöôïc bieát oâng ñau
naëng, cho neân khi ñöôïc tin oâng qua ñôøi, toâi khoâng ngaïc nhieân.
Hình aœnh coøn laïi trong toâi veà Kim Ñònh laø moät con ngöôøi raát ñoäc
ñaùo. OÂng ñöôïc ñaøo taïo theo giaùo duïc phöông Taây, nhöng laïi
duøng nhöõng kieán thöùc ñoù laøm duïng cuï ñeå tìm veà nguoàn goác
daân toäc, khaùm phaù caùi hay cuœa daân toäc, ñi ñeán nieàm töï haøo -
Boán ngaøn naêm vaên hieán 239

theo toâi quaù chuœ quan - veà daân toäc vaø ñeà xöôùng moät ñöôøng loái
phaùt trieån thuaàn tuùy Vieät Nam - maø toâi cho laø göôïng eùp. Laø moät
linh muïc coâng giaùo nhöng oâng laïi gaàn guõi vôùi trieát lyù AÙ Ñoâng
hôn laø trieát lyù Thieân Chuùa Giaùo. Ñöùc tin coâng giaùo cuœa oâng hình
nhö chæ raát töông ñoái. Duø khoâng ñaùnh giaù cao laém nhöõng coâng
trình nghieân cöùu cuœa Kim Ñònh, nhaát laø veà ñieåm maø ña soá thaùn
phuïc oâng, nghóa laø Nho Giaùo, toâi vaãn daønh cho oâng moät söï caœm
meán ñoái vôùi moät ngöôøi ñaõ taän tuïy vôùi vaên hoùa daân toäc.
Trong laàn gaëp gôõ duy nhaát aáy, chuùng toâi khaùc yù vôùi nhau
nhieàu nhöng chuùng toâi ñoàng yù laø lòch söœ cuœa chuùng ta quaù sô
saøi vaø thieáu soùt, di saœn vaên hoïc cuœa chuùng ta khoâng coù bao
nhieâ u .
240 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 241

Moät pheùp maàu, moät may maén vaø moät

baøi hoïc

Neáu coù moät thaønh tích ñaëc bieät xuaát saéc, coù theå coi nhö
moät pheùp maàu cuœa daân toäc ta thì ñoù laø vaên hoïc. Xin nhaán maïnh
cuïm töø "cuœa daân toäc ta".
Ñoäc giaœ ñaõ ñoïc qua nhöõng trang tröôùc cuœa cuoán saùch naøy
chaéc khoâng nghó laø toâi töï haøo daân toäc thaùi quaù, nhieàu vò vì theá
coù theå hoœi "ta coù gì xuaát saéc veà vaên hoïc" ?
Quaœ nhieân ta coù raát ít lyù do ñeå töï haøo.
Veà muùa chuùng ta quaœ thaät laø keùm. Ta thua haún hai daân toäc
laùng gieàng taàm voùc nhoœ hôn laø Laøo vaø Cam-boát, vaø coù theå noùi
laø thua xa moïi nöôùc khaùc. Trong boä moân naøy chuùng ta ñoäi soå
trong soá caùc daân toäc coù lòch söœ töông ñoái daøi. Ñieâu khaéc vaø hoäi
hoïa cuõng chæ môùi khôœi saéc gaàn ñaây, vaøo ñaàu theá kyœ thöù 20, do
ngöôøi Phaùp ñem ñeán. Tröôùc ñaây ta coù raát ít tranh vaø khoâng coù
böùc tranh naøo coù giaù trò. Ta cuõng coù nhieàu chaïm troå treân keøo
coät, giöôøng tuœ vôùi muïc ñích trang trí nhöng coù theå noùi nhöõng
chaïm troå naøy hoaøn toaøn khoâng coù moät giaù trò ngheä thuaät naøo.
Caùc töôïng taïc vaø ñuùc cuœa ta cuõng theá, chæ laø nhöõng bieåu töôïng
gôïi yù chöù khoâng theå coi laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät, caùc taùc
giaœ laø nhöõng ngöôøi kheùo tay chöù khoâng phaœi laø nhöõng ngheä só.
Raát khoù phaân bieät moät coâng trình ngheä thuaät cuœa ta thuoäc theá
kyœ thöù 10 hay thuoäc theá kyœ 19 bôœi vì khoâng coù tieán boä. Taát caœ
chæ döøng laïi ôœ söï kheùo tay töï nhieân cuœa con ngöôøi. Hoïc giaœ Traàn
Quang Haœi, keá nghieäp cha laø hoïc giaœ Traàn Vaên Kheâ, ñaõ daøy
coâng bieân khaœo, thu thaäp gia taøi aâm nhaïc cuœa chuùng ta qua caùc
thôøi ñaïi. Phaïm Duy, ngöôøi nhaïc só thieân taøi vôùi loøng yeâu nöôùc
thieát tha, ñaõ coá gaéng vöôït böïc ñeå vöøa kyù aâm hoùa vöøa phong phuù
hoùa coå nhaïc Vieät Nam. Taát caœ nhöõng coá gaéng ñoù ñöa tôùi moät
baœng toång keát ñaùng buoàn : aâm nhaïc cuœa ta cuõng raát ngheøo naøn.
Nhu caàu ngheä thuaät vaø saùng taïo haàu nhö hoaøn toaøn thieáu vaéng
ôœ daân toäc ta. Vaên hoùa ngheä thuaät cuœa ta chæ laø vaên hoùa ngheä
thuaät nghæ ngôi, nhaøn dö chöù khoâng phaœi laø vaên hoùa ngheä thuaät
242 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhöùc nhoái vaø khai phaù. Khoâng gì ñaùng ngaïc nhieân neáu chuùng
ta khoâng coù taùc phaåm ñaùng giaù.
Noùi tôùi vaên hoùa Vieät Nam thöïc ra chæ laø noùi ñeán thô vaên.
Vaø thô vaên cuœa chuùng ta chæ xuaát hieän töø thôøi nhaø Lyù, nghóa laø
töø theá kyœ 11 trôœ ñi. Tröôùc ñoù chuùng ta coù raát ít daáu tích thô vaên
Vieät Nam. Coù theå laø, do hoaøn caœnh lòch söœ, nhöõng thô vaên cuœa
ngöôøi Vieät ñaõ coù tröôùc theá kyœ 11 nhöng ñaõ bò thaát laïc. Nhöng
cöù nhìn vaøo thaønh tích thô vaên cuœa boán theá kyœ Lyù Traàn, ta coù
theå khaúng ñònh laø thô vaên Vieät Nam tröôùc ñoù neáu coù cuõng
khoâng ñaùng keå, caœ veà phaåm laãn löôïng. Boán traêm naêm ñoäc laäp,
döôùi hai trieàu ñaïi maø chuùng ta cho laø huy hoaøng nhaát trong lòch
söœ, chaéc chaén thô vaên Vieät Nam ñaõ laøm moät böôùc nhaœy voït vó
ñaïi so vôùi thôøi gian tröôùc. Vaäy nhìn vaøo thô vaên Lyù Traàn ta coù
theå hình dung ñöôïc thô vaên tröôùc ñoù.
Nhöõng coâng trình khaœo cöùu ñaõ toång keát ñöôïc khoaœng hôn
saùu traêm baøi thô vaø vaên ñuœ loaïi trong boán theá kyœ. Cöù coi laø moät
soá ñaõ bò thaát laïc vaø coäng theâm moät ngaøn baøi nöõa ñeå ñöa con soá
naøy leân moät ngaøn saùu traêm thì, noùi chung, chuùng ta cuõng chæ
saùng taùc ñöôïc moãi naêm boán baøi. Caùc baøi laïi thöôøng thöôøng raát
ngaén, coù khi chæ vaøi caâu thoâi. Trung bình moãi baøi chöa tôùi moät
traêm chöõ. Nhö vaäy, ngay caœ neáu öôùc löôïng moät caùch raát roäng
raõi thì trung bình trong boán theá kyœ cöïc thònh ñoù caœ nöôùc ñaõ chæ
saùng taùc ñöôïc moãi ngaøy moät chöõ !
Coù moät söï kieän caàn löu yù laø sau khi tieâu dieät ñöôïc nhaø Hoà
(naêm 1407), hoaøng ñeá Trung Quoác laø Minh Thaønh Toå ñaõ ra leänh
cho quaân Minh thu thaäp roài tieâu huœy hay chôœ veà Trung Quoác caùc
taùc phaåm baèng chöõ Nho cuœa Vieät Nam. Leänh naøy ñaõ khoâng
ñöôïc thi haønh nghieâm tuùc (taïi sao ? phaœi chaêng laø caùc quan nhaø
Minh thaáy chaúng coù gì ñaùng keå ?) neân Minh Thaønh Toå phaœi ra
moät leänh thöù hai quôœ traùch quan töôùng nhaø Minh vaø ñoøi phaœi thi
haønh trieät ñeå. Nhaø Minh ñaõ cöôùp maát cuœa chuùng ta nhöõng gì
khoâng ai bieát roõ. Trong Vieät Nam Söœ Löôïc, Traàn Troïng Kim döïa
vaøo caùc pho söœ coù tröôùc noùi raèng quaân Minh ñaõ laáy cuœa chuùng
ta 24 boä saùch. Thöïc teá coù theå laø hôn. Nhöng döïa vaøo nhöõng gì
coøn laïi ta coù theå keát luaän laø cuõng khoâng coù gì ñaùng tieác laém,
Moät pheùp maàu, moät may maén vaø moät baøi hoïc 243

ít nhaát veà phaåm. Chuùng ta hay noùi tôùi caùc taùc phaåm cuœa Chu Vaên
An, nhöng döïa vaøo nhöõng gì coøn soùt laïi cuœa Chu Vaên An thì
cuõng coù theå keát luaän raèng caùc taùc phaåm cuœa oâng cuõng khoâng
coù giaù trò ñaëc bieät naøo.
Thô vaên Vieät Nam thöïc ra chæ khôœi saéc döôùi thôøi Haäu Leâ
vôùi caùc taùc giaœ Nguyeãn Traõi, Leâ Thaùnh Toâng, Nguyeãn Bænh
Khieâm, vaø chæ phaùt trieån maïnh töø theá kyœ 18 trôœ ñi ñeå ñaït tôùi cao
ñieåm vaøo theá kyœ 19 döôùi trieàu Nguyeãn, vôùi caùc taùc giaœ lôùn nhö
Leâ Quyù Ñoân, Nguyeãn Gia Thieàu, Ñoaøn Thò Ñieåm, Hoà Xuaân
Höông, Ñaëng Traàn Coân, Nguyeãn Du, Cao Baù Quaùt, Nguyeãn
Huy Töï, Phan Huy Chuù, Nguyeãn Khuyeán, Chu Maïnh Trinh,
Döông Khueâ...
Söï khôœi saéc ñoät ngoät naøy coù moät nguyeân nhaân quan
troïng, ñoù laø thaéng lôïi cuœa chöõ Noâm treân chöõ Haùn.
Ñieàu caàn löu yù laø trong möôøi laêm theá kyœ ñaàu cuœa coâng
nguyeân, ngay caœ trong boán theá kyœ Lyù - Traàn, caùc chính quyeàn,
caùc vua chuùa Vieät Nam vaø caùc só phu Vieät Nam chæ lo quaœng baù
tieáng Trung Quoác chöù khoâng lo phaùt trieån ngoân ngöõ Vieät Nam.
Khoâng nhöõng khoâng phaùt trieån maø coøn mieät thò (noâm na laø cha
maùch queù). Ñieàu khoù töôœng töôïng laø caùc chính quyeàn vaø thaønh
phaàn khoa baœng Vieät Nam ñaõ say meâ thöïc hieän moät chính saùch
Haùn hoùa ñaát nöôùc mình. Neáu vaên hoùa nöôùc ta coøn, vaø do ñoù ñaát
nöôùc ta coøn, laø vì hoï ñaõ thaát baïi ! Coâng lao giöõ nöôùc nhö vaäy
khoâng phaœi do caùc vua chuùa, caùc anh huøng, caùc coâng haàu khanh
töôùng, cuõng khoâng do giôùi só phu maø hoaøn toaøn do nhöõng ngöôøi
noâng daân Vieät Nam.
Ñieàu maàu nhieäm laø maëc daàu bò chaø ñaïp vaø mieät thò,
khoâng nhöõng bôœi ngoaïi nhaân maø coøn do chính thaønh phaàn ñöôïc
coi laø öu tuù cuœa mình, xaõ hoäi Vieät Nam vaãn giöõ ñöôïc tieáng noùi
rieâng cuœa mình, ñeå roài daàn daàn tieáng Vieät toaøn thaéng treân ñaát
Vieät. Ngöôøi noâng daân Vieät Nam ñaõ giöõ ñöôïc ngoân ngöõ cuœa
mình vaø khuaát phuïc ñöôïc giôùi só phu ! Sau ñoù ngöôøi Vieät ñaõ döïa
vaøo chöõ Haùn ñeå cheá ra chöõ Noâm, taïo ra chöõ vieát rieâng cuœa
mình, aâm thaàm tu boå noù, daàn daàn bieán noù thaønh moät ngoân ngöõ
coù giaù trò vaên chöông.
244 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Vaên thô chöõ Noâm baét ñaàu xuaát hieän chính thöùc vôùi baøi
"Vaên Teá Caù Saáu" cuœa Nguyeãn Thuyeân cuoái ñôøi nhaø Traàn, vuøng
leân maïnh meõ vöôït qua chöõ Haùn döôùi thôøi Leâ Trung Höng
(Trònh-Nguyeãn) ñeå chieám ngöï toaøn boä saân khaáu vaên chöông
döôùi trieàu Nguyeãn, chæ ñeå laïi cho chöõ Haùn vai troø ngoân ngöõ
bieân khaœo. Söï thònh haønh cuœa chöõ Noâm ñaõ giuùp cho trí tueä Vieät
Nam phaùt trieån, ñaõ naâng cao trình ñoä só phu Vieät Nam vaø laøm
xuaát hieän nhöõng taùc phaåm daøi, thô vaên cuõng nhö bieân khaœo,
baèng chöõ Noâm vaø baèng caœ chöõ Haùn. Caàn löu yù laø trong suoát thôøi
ñoäc toân cuœa chöõ Haùn chuùng ta ñaõ chæ coù nhöõng taùc phaåm vuïn
vaët.
Töø ñoù cho tôùi theá kyœ 20, toång keát vaên thô Vieät Nam, ngoaïi
tröø baøi Bình Ngoâ Ñaïi Caùo, taát caœ nhöõng taùc phaåm lôùn cuœa chuùng
ta ñeàu baèng chöõ Noâm. Khoâng coù chöõ Noâm thì chuùng ta ñaõ
khoâng theå coù nhöõng taùc phaåm ñeå töï haøo : Chinh Phuï Ngaâm,
truyeän Kieàu, Hoa Tieân, Nhò Ñoä Mai vaø nhöõng baøi thô baøi phuù
baát huœ cuœa Cao Baù Quaùt, Chu Maïnh Trinh, Döông Khueâ,
Nguyeãn Khuyeán. Vaên hoïc cuœa ta ñaõ chæ coù giaù trò saùng taïo töø
khi chuyeån sang chöõ Noâm.
May maén laøm sao maø vaên Noâm, töùc vaên Vieät Nam, nôœ roä
leân trong theá kyœ 19. Thöœ töôœng töôïng caùi gì seõ xaœy ra vaøo cuoái
theá kyœ 19, khi ngöôøi Phaùp aùp ñaët aùch ñoâ hoä leân nöôùc ta vaø ñem
tieáng Phaùp laøm ngoân ngöõ chính thöùc, neáu luùc ñoù ta vaãn chöa coù
moät vaên hoïc Vieät Nam rieâng maø vaãn hoaøn toaøn döïa vaøo chöõ
Nho ? Chuùng ta seõ khoâng theå coù Nam Phong Taïp Chí, Töï Löïc
Vaên Ñoaøn vôùi nhöõng tieáp noái cuœa chuùng. Chuùng ta seõ ôœ vaøo
cuøng moät tình traïng bi ñaùt nhö Laøo vaø Cam-boát hieän nay.
Caùc daân toäc chaâu AÂu maëc daàu bò ñeá quoác La Maõ ñoâ hoä
vaø aùp ñaët tieáng La Tinh cuõng ñaõ xaây döïng ñöôïc ngoân ngöõ rieâng
cuœa hoï ñeå daàn daàn thay theá tieáng La Tinh. Hoï laø nhöõng daân toäc
tinh anh. Chuùng ta cuõng nhö hoï. Nhöng daân toäc ta ñaõ thaéng moät
cuoäc ñaáu tranh cam go hôn nhieàu bôœi vì chính nhöõng thaønh
phaàn öu tuù cuœa ñaát nöôùc ta ñaõ ñoùng goùp phoå bieán chöõ Haùn vaø
ngaên chaën söï phaùt trieån cuœa tieáng Vieät.
Caùc daân toäc chaâu AÂu ñaõ chæ ñaït tôùi neàn vaên hoùa huy
Moät pheùp maàu, moät may maén vaø moät baøi hoïc 245

hoaøng cuœa hoï sau khi hoï töï giaœi thoaùt khoœi tieáng La Tinh ñeå döïa
treân ngoân ngöõ cuœa rieâng mình. Cuõng töông töï, ngöôøi Vieät ñaõ
chæ ñaït tôùi moät neàn vaên hoïc coù giaù trò töø khi döïa treân tieáng Vieät.
Ñoù laø moät baøi hoïc caàn ñöôïc ghi nhôù. Ngoân ngöõ laø duïng cuï cuœa
tö töôœng vaø tieán boä, vaø moãi con ngöôøi chæ phaùt huy ñöôïc cao ñoä
khaœ naêng suy nghó vaø dieãn taœ cuœa mình qua tieáng meï ñeœ. Moät
giaùo sö ngöõ hoïc ngöôøi Phaùp, ngöôøi Myõ duø boœ caœ cuoäc ñôøi ñeå
hoïc hoœi vaø trau doài tieáng Vieät cuõng khoâng theå vieát noåi nhöõng
caâu thô cuœa Nguyeãn Du, Cao Baù Quaùt, Trònh Coâng Sôn. Ngöôïc
laïi, moät ngöôøi Vieät Nam duø hoïc tieáng Phaùp töø luùc môùi chaøo ñôøi
vaø ñaäu thaïc só vaên phaïm nhö Phaïm Duy Khieâm cuõng khoâng theå
ñaït tôùi trình ñoä cuœa nhöõng nhaø vaên lôùn cuœa Phaùp. Vaãn coøn laïi
moät caùi gì ñoù, moät phaàn traêm hay moät phaàn ngaøn thoâi nhöng
quyeát ñònh taát caœ, vaø phaân bieät moät taùc phaåm kieät xuaát vôùi moät
taùc phaåm khaù.
Xaây döïng, maøi duõa, hoaøn thieän khoâng ngöøng tieáng Vieät
laø nhieäm vuï treân heát moïi nhieäm vuï. Ñoù laø duïng cuï khoâng coù
khoâng ñöôïc cuœa chuùng ta ñeå vöôn leân. Cho tôùi nay söï quí troïng
tieáng Vieät cuœa chuùng ta coøn ôœ raát xa möùc ñoä caàn coù. Haøng chuïc
theá kyœ khinh mieät tieáng meï ñeœ vaãn coøn ñeå laïi trong chuùng ta
nhöõng taøn dö toài teä. Khi vieát moät taøi lieäu baèng tieáng Vieät, chuùng
ta ("chuùng ta" ôœ ñaây xin hieåu laø ña soá) caœm thaáy khoâng caàn lo
aâu gì caœ, vieát sao cuõng ñöôïc ; traùi laïi, khi vieát baèng tieáng Phaùp,
tieáng Anh, ta tra töï ñieån xem coù ñuùng chính taœ khoâng, ñaén ño
khoâng bieát neân duøng chöõ naøy hay chöõ khaùc, hoœi yù kieán baïn beø,
v.v. Chuùng ta raát voâ leã vôùi tieáng Vieät.
Khoâng thieáu nhöõng nhaø bình luaän vieát khoâng coù boá cuïc
vaø khoâng ra caâu cuù. Caâu vaên daøi loøng thoøng, chaám phaåy tuøy
tieän, meänh ñeà chính vaø phuï hoãn ñoän, chöõ duøng khoâng chính
xaùc vaø vieát sai chính taœ. Coù caœ nhöõng baøi thô mang nhöõng loãi
ngöõ vöïng raát thoâng thöôøng.
Chuùng ta ñöøng queân ngoân ngöõ khoâng phaœi chæ laø duïng cuï
phaùt bieåu yù kieán maø coøn laø caáu truùc cuœa tö töôœng. Chuùng ta suy
nghó baèng ngoân ngöõ tröôùc khi dieãn taœ baèng ngoân ngöõ.
Vôï choàng oâng haøng xoùm cuœa toâi ngöôøi Trung Hoa ; hoï
246 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ôœ beân Phaùp ñaõ hôn hai möôi naêm maø vaãn khoâng noùi ñöôïc tieáng
Phaùp. Moãi laàn coù ngöôøi Phaùp ñeán hoœi hoï ñeàu phaœi caàu cöùu
chuùng toâi. Chæ sau naøy khi caùc con ñaõ lôùn vaø hoïc khaù hoï môùi
khoâng caàn vôï choàng toâi nöõa. OÂng baø aáy noùi baèng tieáng Vieät ñeå
chuùng toâi thoâng ngoân sang tieáng Phaùp. Nhöng hoï khoâng phaœi
laø nhöõng ngöôøi Vieät goác Hoa, maø laø nhöõng ngöôøi Mieân goác
Hoa. Hoï sinh ra vaø lôùn leân taïi Phnom Penh. Naêm 1976 hoï chaïy
troán Pol Pot sang Vieät Nam vaø rôøi Vieät Nam sang Phaùp hai naêm
sau. Thôøi gian hai naêm ñoù ñuœ ñeå hoï noùi ñöôïc tieáng Vieät vaø nhôù
maõi tôùi hai möôi naêm sau maëc daàu khoâng heà coá gaéng hoïc tieáng
Vieät. Traùi laïi, töø khi tôùi Phaùp hoï ñaõ theo hoïc nhieàu lôùp tieáng
Phaùp nhöng sau hai möôi naêm soáng treân ñaát Phaùp vaãn khoâng
noùi ñöôïc. Ñoù laø vì caáu truùc cuœa tieáng Phaùp quaù khaùc vôùi caáu truùc
cuœa tieáng Taøu, trong khi tieáng Vieät vaø tieáng Taøu khaù gaàn nhau.
Vaãn coøn nhieàu ngöôøi nghó raèng trong theá giôùi toaøn caàu
hoùa ngaøy nay, khi tieáng Anh ñaõ trôœ thaønh ngoân ngöõ quoác teá,
chuùng ta caàn hoaøn thieän tieáng Anh tröôùc ñaõ, tieáng Vieät taøm taïm
ñuœ duøng thoâi cuõng ñöôïc. Nhö theá laø queân raèng chuùng ta suy
nghó baèng tieáng meï ñeœ, neáu chuùng ta khoâng naém thaät vöõng
tieáng meï ñeœ thì chuùng ta seõ suy nghó keùm, trí oùc seõ khoâng theå
phaùt trieån tôùi möùc toái ña ñöôïc. Chuùng ta seõ thieáu moät caùi gì ñoù,
caùi moät phaàn traêm hay moät phaàn ngaøn quyeát ñònh taát caœ vaø phaân
bieät caùi hôn haún vôùi caùi bình thöôøng. Vaø chuùng ta seõ vónh vieãn
thua keùm.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 247

Kinh nghieäm Cao Ly

Chuùng ta ñeàu bieát nöôùc Cao Ly laø nöôùc naøo. Tuy nhieân
ngay vieäc goïi teân noù cuõng laøm nhieàu ngöôøi phaân vaân : Trieàu
Tieân hay Haøn Quoác ? Quoác hieäu cuœa nöôùc naøy ñaõ thay ñoåi
nhieàu laàn trong lòch söœ vaø ngay baây giôø cuõng khoâng ñoàng nhaát.
Töø sau theá chieán II treân baùn ñaœo Cao Ly coù hai nöôùc ñöôïc thaønh
laäp vaø xung ñoät vôùi nhau, Coäng Hoøa Daân Chuœ Nhaân Daân Trieàu
Tieân taïi mieàn Baéc vaø Ñaïi Haøn Daân Quoác taïi mieàn Nam. Nhö
vaäy mieàn Baéc töï goïi laø Trieàu Tieân trong khi mieàn Nam laø Ñaïi
Haøn. Tuy vaäy khi giao thieäp vôùi caùc nöôùc Taây Phöông hoï laïi
dòch gioáng nhau vaø ñeàu duøng chöõ Cao Ly (Korea, Coreùe). Mieàn
Baéc laø Coäng Hoøa Daân Chuœ Nhaân Daân Cao Ly (Democratic
People’s Republic of Korea, Reùpublique Deùmocratique et
Populaire de Coreùe), mieàn Nam laø Coäng Hoøa Cao Ly (Republic
of Korea, Reùpublique de Coreùe). Vaäy khi caàn noùi ñeán caœ hai
mieàn cuœa ñaát nöôùc naøy ta coù theå taïm duøng chöõ Cao Ly, moät
danh xöng maø ngoân ngöõ Vieät Nam ít duøng, vì thöôøng söœ duïng
thaúng quoác hieäu chính thöùc cuœa hai cheá ñoä, nghóa laø Trieàu Tieân
hay Ñaïi Haøn.
Trieàu Tieân laø quoác hieäu ñöôïc Trung Quoác nhìn nhaän töø
naêm 1391 ; Cao Ly laø teân goïi cuœa nöôùc naøy trong naêm theá kyœ
tröôùc ñoù ; trong khi Haøn laø teân moät con soâng ôœ chính giöõa nöôùc,
vaø cuõng laø teân cuœa moät daân toäc ñaõ sinh soáng taïi mieàn Nam baùn
ñaœo Cao Ly vaø laø nguoàn goác cuœa ña soá daân Cao Ly. Moät ngaøy
naøo ñoù, neáu nöôùc naøy ñöôïc thoáng nhaát coù raát nhieàu trieån voïng
hoï seõ söœ duïng teân Cao Ly. Vaœ laïi nhöõng danh xöng Trieàu Tieân,
Ñaïi Haøn ngay töø baây giôø ñaõ khoâng coù coâng duïng quoác teá.
Cao Ly coù moät lòch söœ bình thöôøng hôn nöôùc ta. Ñaát nöôùc
naøy ñaõ thaønh hình do söï saùt nhaäp vaø thoáng nhaát nhieàu vöông
quoác nhoœ treân baùn ñaœo. Keå töø theá kyœ 13 laõnh thoå cuœa hoï khoâng
thay ñoåi nöõa, goàm toaøn boä baùn ñaœo, ngaên caùch vôùi Trung Quoác
bôœi con soâng AÙp Luïc.
248 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nhieàu ngöôøi Vieät Nam khoâng am hieåu lòch söœ Cao Ly, vaø
do töï aùi daân toäc, thöôøng cho raèng tröôùc ñaây khoâng laâu nöôùc ta
coøn tieán boä vaø huøng maïnh hôn Cao Ly, söï thua keùm cuœa ta chæ
laø gaàn ñaây maø thoâi. Söï thöïc raát khaùc. Daân toäc Cao Ly töø laâu ñaõ
tieán boä hôn ta nhieàu veà moïi maët. Hoï ñaõ ñöôïc ñoäc laäp trong suoát
doøng lòch söœ. Ñoâi khi vì suy yeáu hôn nöôùc Trung Hoa hoï ñaõ phaœi
nhaän vai troø chö haàu nhöng vaãn giöõ ñöôïc neàn töï chuœ, ít ra laø töï
trò, traùi vôùi Vieät Nam bò saùt nhaäp laøm moät phaàn cuœa Trung Quoác
trong hôn moät ngaøn naêm. Di saœn cuœa moät ngaøn naêm noâ leä naøy
vaãn coøn ñeå laïi trong hoàn tính vaø tö töôœng cuœa chuùng ta nhöõng
taät nguyeàn maø ngöôøi Cao Ly, vì laø moät daân toäc ñoäc laäp, khoâng
coù. Hoï coù tinh thaàn daân toäc cao hôn ta, coù oùc saùng taïo hôn ta
vaø ñaõ tieán trieån raát sôùm. Nhöõng tranh veõ coøn laïi trong caùc ngoâi
moä töø theá kyœ 4 chöùng toœ moät trình ñoä ngheä thuaät raát cao, khoâng
thua gì ngöôøi Trung Hoa. Cuõng taïi caùc ngoâi moä naøy ta thaáy caùc
daáu tích veà quaàn aùo, kieán truùc, coâng nghieäp, giaœi trí vaø binh bò
raát ñaùng ngaïc nhieân veà söï tinh vi. Neáu ngaøy nay nöôùc Cao Ly,
ít nhaát phaàn phía Nam ñöôïc goïi laø Ñaïi Haøn Daân Quoác, tieán boä
mau choùng cuõng nhôø hoï ñöôïc thöøa höôœng moät di saœn vaên hoùa
raát phong phuù vaø ñaëc saéc.
Ñieàu ñaëc saéc nhaát laø hoï ñaõ coù moät ngoân ngöõ Cao Ly
rieâng, ñaõ ñeå laïi nhöõng baøi thô coù giaù trò trieát lyù, vaên hoïc ngay
töø theá kyœ thöù 6. Ngoân ngöõ naøy ñöôïc saùng cheá ra baèng caùch söœ
duïng nhöõng boä chöõ cuœa ngöôøi Trung Hoa, gaàn gioáng nhö
chuùng ta ñaõ döïa vaøo chöõ Haùn ñeå cheá ra chöõ Noâm, nhöng sôùm
hôn. Ngay töø theá kyœ thöù 7, ngöôøi Cao Ly ñaõ bieát kyõ thuaät in
saùch. Cho tôùi nay, theo moät soá nhaø nghieân cöùu, baœn in xöa nhaát
theá giôùi laø baœn in moät cuoán saùch cuœa ngöôøi Cao Ly. Ngay töø theá
kyœ 7, ngöôøi Cao Ly ñaõ quan taâm hoïc hoœi caùc moân toaùn, thieân
vaên, y hoïc. Naêm 717 hoï ñaõ laäp ra caùc hoïc vò tieán só Toaùn, tieán
só Y khoa, tieán só Thieân vaên. Tröôùc ñoù, naêm 692 hoï ñaõ coù nhöõng
tieán só Luaät. Neáu nhìn laïi lòch söœ cuœa ta thì phaœi thaáy ta thua hoï
xa laém vaø töø laâu roài. Cho ñeán ñaàu theá kyœ 20 ta vaãn chæ coù nhöõng
cöœ nhaân tieán só veà vaên chöông maø thoâi.
Kinh nghieäm Cao Ly maø toâi muoán noùi tôùi ôœ ñaây laø kinh
Kinh nghieäm Cao Ly 249

nghieäm veà ngoân ngöõ. Ngöôøi Cao Ly raát hieáu hoïc vaø caàu tieán.
Töø theá kyœ thöù 10 hoï say söa hoïc hoœi vaên hoùa Trung Hoa, treo
giaœi thöôœng cho nhöõng ai tìm ñöôïc saùch cuœa Trung Hoa, roài sao
cheùp vaø phoå bieán trong giôùi öu tuù. Luùc ñoù nöôùc Trung Hoa laïi
may maén gaëp nhöõng thôøi kyø thònh trò qua suoát caùc trieàu ñaïi
Ñöôøng, Toáng, Nguyeân, Minh. Vaên hoïc, trieát lyù vaø chính trò cuœa
Trung Hoa ñeàu raát thònh trong caùc trieàu ñaïi naøy. Trí thöùc Cao
Ly say meâ hoïc hoœi roài daàn daàn boœ queân caœ ngoân ngöõ goác cuœa
mình. Chöõ Haùn vôùi thôøi gian chieám vai troø cuœa ngoân ngöõ chính
thöùc, aùt haún tieáng Cao Ly. Haäu quaœ cuœa vieäc toân suøng tieáng
Trung Hoa laø daàn daàn Cao Ly thua keùm Trung Hoa vaø suy thoaùi
ñi, bôœi vì chöõ Haùn chæ phoå bieán trong giôùi thöôïng löu maø thoâi.
Quaàn chuùng Cao Ly vaãn chæ söœ duïng tieáng Cao Ly baœn xöù. Vì
ngoân ngöõ naøy khoâng ñöôïc phaùt trieån, trình ñoä vaên hoùa cuœa
quaàn chuùng khoâng vöôn leân ñöôïc.
Sau hôn boán theá kyœ boœ rôi ngoân ngöõ cuœa chính mình ñeå
chaïy theo moät ngoân ngöõ vaø moät vaên hoùa nöôùc ngoaøi, ngöôøi Cao
Ly ñaõ nhaän ra söï suùt keùm cuœa mình. Ñaàu theá kyœ 15 hoï quay trôœ
laïi phaùt trieån tieáng Cao Ly vaø laàn naøy hoï laøm moät phaùt minh ñoäc
ñaùo : moät tieáng Cao Ly môùi xuaát hieän vôùi moät maãu töï rieâng,
goàm 26 chöõ caùi, moãi chöõ caùi dieãn taœ moät aâm rieâng gioáng nhö
caùc ngoân ngöõ phöông Taây, nhöng caùc maãu töï dó nhieân laø khaùc
vôùi caùc maãu töï la tinh ABC vì luùc ñoù Cao Ly chöa bieát tôùi chaâu
AÂ u .
Cuoäc caùch maïng vaên hoùa naøy ñaõ gaëp nhieàu choáng ñoái
cuœa giôùi só phu sính chöõ Haùn, nhöng nhôø quyeát taâm cuœa chính
quyeàn noù ñaõ thaønh coâng vaø nöôùc Cao Ly vöôn leân maïnh meõ.
Cho tôùi nay, ñaây vaãn laø ngoân ngöõ chính thöùc cuœa nöôùc Cao Ly
vaø ñaõ ñöôïc phong phuù hoùa raát nhieàu ñeå trôœ thaønh moät ngoân ngöõ
ñaày ñuœ khaœ naêng ñeå chuyeân chôœ moïi kieán thöùc vaên hoïc, khoa
hoïc vaø kyõ thuaät.

Vaøo ñaàu naêm 1998, moät baøi baùo cuœa moät thaân höõu ñöôïc
ñaêng treân tôø Caùnh EÙn taïi Ñöùc vaø Thoâng Luaän ñaõ pheâ phaùn moät
baøi baùo khaùc cuœa toâi. Taùc giaœ pheâ phaùn toâi cöïc ñoan trong caùch
250 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhaän ñònh vaên hoùa vaø lòch söœ daân toäc vaø ñöa ra nhaän ñònh laø hình
nhö nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng chính trò Vieät Nam ñeàu coù chung
nhau moät ñieåm laø hay choïn löïa thaùi ñoä cöïc ñoan. Ñeà caäp tôùi hai
khuoân maët chính trò Vieät Nam hoài ñaàu theá kyœ, taùc giaœ nhaän ñònh
Phan Boäi Chaâu ñaõ cöïc ñoan trong thaùi ñoä thaân Nhaät, moät choïn
löïa maø neáu thaønh coâng vaøo luùc ñoù seõ laø moät thaœm kòch cho daân
toäc Vieät Nam ; Phan Chu Trinh ñaõ quaù khích trong coá gaéng coå
voõ duøng chöõ quoác ngöõ thay chöõ Nho vôùi haäu quaœ laø ngöôøi Vieät
Nam ñaõ maát maùt raát lôùn vì bò ñoaïn tuyeät vôùi vaên hoùa Trung Hoa,
vaên hoùa goác cuœa mình. Taùc giaœ vieän daãn tröôøng hôïp Cao Ly ñeå
noùi raèng ngöôøi Cao Ly, cuõng nhö ngöôøi Nhaät, ñaõ tieán maïnh nhôø
tieáp tuïc söœ duïng tieáng Haùn. Toâi chia seœ vôùi baïn ñoù nhaän ñònh
veà Phan Boäi Chaâu nhöng khoâng theå ñoàng yù veà tröôøng hôïp Phan
Chu Trinh vaø chöõ quoác ngöõ, nhaát laø veà thí duï Cao Ly. Cao Ly
ñaõ suøng aùi chöõ Haùn trong voøng boán theá kyœ nhöng vaãn coù ngoân
ngöõ rieâng cuœa hoï vaø töø naêm theá kyœ gaàn ñaây ngoân ngöõ rieâng laø
ngoân ngöõ chính thöùc chöù khoâng phaœi chöõ Haùn. Hoï tieán nhôø
ngoân ngöõ rieâng chöù khoâng phaœi nhôø chöõ Haùn maø hoï chæ söœ
duïng nhö moät ngoaïi ngöõ.
Theo choã toâi bieát, trong tieáng Cao Ly hieän nay chæ coù
khoaœng hai ngaøn chöõ coù goác chöõ Haùn maø thoâi, nghóa laø raát ít so
vôùi söï hieän dieän cuœa chöõ Haùn trong tieáng Vieät. Caùc chöõ Haùn
vay möôïn naøy cuõng ñaõ ñöôïc Cao Ly hoùa, nghóa laø vieát baèng
maãu töï Cao Ly, chaúng khaùc gì ta vieát chöõ goác Haùn nhö "aân
nhaân" baèng maãu töï la tinh.
Söœ duïng ngoân ngöõ cuœa rieâng mình laø moät baét buoäc ñoái
vôùi moïi daân toäc muoán tröôøng toàn. Suy nghó vaø dieãn taœ laø hai
haønh ñoäng cô baœn nhaát cuœa loaøi ngöôøi. Chuùng ta suy nghó vaø
dieãn taœ baèng moät ngoân ngöõ, vaø chuùng ta chæ thoaœi maùi vaø chæ
thaønh coâng toái ña trong ngoân ngöõ cuœa chính mình. Söœ duïng moät
ngoaïi ngöõ chuùng ta seõ bò giôùi haïn trong caœ suy nghó laãn dieãn ñaït,
chuùng ta seõ thua keùm. Ñoù môùi chæ laø noùi veà giôùi trí thöùc. Ñoái
vôùi coäng ñoàng daân toäc vieäc söœ duïng ngoaïi ngöõ thay vì quoác ngöõ
coøn nguy hieåm gaáp boäi. Quaàn chuùng chæ coù theå duøng ngoân ngöõ
cuœa mình chöù khoâng theå thaáu hieåu moät ngoaïi ngöõ. Boœ rôi quoác
Kinh nghieäm Cao Ly 251

ngöõ laø boœ rôi ñaïi boä phaän daân toäc vaø chaáp nhaän vónh vieãn soá
phaän nhöôïc tieåu, tröø tröôøng hôïp daùm thaúng thaén xoùa boœ vaên
hoùa cuœa mình ñeå chaáp nhaän moät vaên hoùa môùi. Nhöng "coá gaéng"
xoùa boœ vaên hoùa cuœa chính mình naøy seõ ñoøi hoœi nhieàu theá kyœ vaø
tôùi nay chöa daân toäc naøo laøm ñöôïc. Nöôùc Vieät Nam cuœa chuùng
ta ñaõ thöœ nghieäm trong möôøi theá kyœ Baéc thuoäc vaø hôn boán theá
kyœ ñoäc laäp sau ñoù nhöng ñaõ khoâng "thaønh coâng".

Ñaát nöôùc ta ñang môœ ra vôùi theá giôùi vaøo giöõa luùc maø tieáng
Anh ñang thôøi thöôïng. Chaúng bao laâu moät cuoäc thaœo luaän lôùn
seõ dieãn ra : neân ñaàu tö tích cöïc vaøo tieáng Anh ñeå hoäi nhaäp mau
choùng vaøo sinh hoaït theá giôùi hay neân doàn moät coá gaéng vó ñaïi
vaøo vieäc phaùt trieån vaø caœi tieán tieáng Vieät ? Nhieàu ngöôøi lyù luaän
raèng vôùi tieáng Anh chuùng ta seõ hieåu ñöôïc caœ theá giôùi vaø ngöôïc
laïi cuõng ñöôïc caœ theá giôùi hieåu. Tieáng Vieät coù raát nhieàu trôœ ngaïi
: tieáng ñôn aâm, khoù keát hôïp vaø bieán hoùa ñeå taïo ra nhöõng töø môùi,
dieãn taœ nhöõng yù nieäm môùi ; daáu phöùc taïp, khoù duøng trong
truyeàn thoâng vaø tin hoïc ; hôn nöõa laïi khoâng ñöôïc theá giôùi bieát
ñeán, ñaèng naøo cuõng vaãn phaœi duøng tieáng Anh trong caùc giao
dòch quoác teá.
Maëc daàu taát caœ nhöõng trôœ ngaïi raát lôùn vaø coù thöïc ñoù, laäp
tröôøng cuœa toâi raát roõ reät : phaœi duøng tieáng Vieät vaø phaœi ñaàu tö
vaøo tieáng Vieät.
Laäp tröôøng cuœa toâi khoâng xuaát phaùt töø moät tinh thaàn quoác
gia maø töø moät nhaän ñònh thöïc tieãn : ngöôøi Vieät chæ thaønh coâng
qua tieáng Vieät maø thoâi. Chuùng ta seõ khoâng coù hy voïng naøo ñeå
caœ nöôùc thoâng thaïo tieáng Anh, maø coù "thoâng thaïo" ñi nöõa thì
cuõng khoâng bao giôø thoâng thaïo ñöôïc baèng ngöôøi Anh hay
ngöôøi Myõ. Chuùng ta seõ hoïc tieáng Anh, nhöng ñoù seõ chæ laø ngoân
ngöõ giao dòch vôùi beân ngoaøi. Tieáng Vieät seõ vaãn laø ngoân ngöõ ñeå
hoïc hoœi, ñeå suy nghó, ñeå giaùo duïc, huaán luyeän, ñaøo taïo vaø trao
ñoåi giöõa chuùng ta. Ñoù laø choïn löïa duy nhaát cuœa chuùng ta.
Chuùng ta ñaõ coù kinh nghieäm chöõ Haùn vaø chöõ Noâm.
Chuùng ta ñaõ chæ thöïc söï tieán boä khi chöõ Noâm tröôœng thaønh. Daân
toäc Cao Ly cuõng ñaõ coù moät kinh nghieäm töông töï veà ngoân ngöõ
252 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cuœa hoï sau khi ñaõ suøng aùi chöõ Haùn. Caùc daân toäc chaâu AÂu cuõng
ñaõ chæ vöôn leân nhôø bieát saùng taïo vaø caœi tieán tieáng meï ñeœ cuœa
hoï ñeå thay theá cho tieáng La Tinh.
Chuùng ta cuõng coù moät kinh nghieäm ngöôïc laïi ñaày yù
nghóa. Tænh Queùbec cuœa Canada goàm ñaïi ña soá laø ngöôøi goác
Phaùp, vaø hoï coù ñuœ ñieàu kieän ñeå phaùt trieån tieáng Phaùp, nhöng
hoï khoâng phaœi laø moät phaàn cuœa nöôùc Phaùp cho neân maëc daàu coù
phöông tieän doài daøo vaø coù yù chí maïnh meõ giöõ gìn tieáng Phaùp,
hoï ñaõ khoâng saùng taùc ñöôïc gì ñaùng keå baèng tieáng Phaùp.
Nöôùc Vieät Nam ta vôùi ñieàu kieän ñòa lyù vaø nhaân vaên coù
trieån voïng ñeå trôœ thaønh moät nöôùc lôùn vaø giaøu maïnh, nhöng
trieån voïng ñoù seõ chæ ñöôïc thöïc hieän vôùi tieáng Vieät. Vaäy chuùng
ta chæ coù moät choïn löïa : xaây döïng, caœi tieán vaø phong phuù hoùa
tieáng Vieät.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 253

Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh

Khi Thuùc Sinh töø bieät Thuùy Kieàu ñeå veà queâ sau moät thôøi
gian say söa aân aùi, Nguyeãn Du taœ caœnh chia tay baèng hai caâu thô
baát huœ :
Ngöôøi leân ngöïa, keœ chia baøo
Röøng phong thu ñaõ nhuoäm maøu quan san.
Keœ ra ñi, ngöôøi coøn bòn ròn naém aùo giöõ laïi, ñeán luùc bieät
ly môùi ngôõ ngaøng nhaän ra laø muøa thu ñaõ ñeán töø luùc naøo khoâng
hay, laù vaøng ñaõ phuœ ñaày loái ñi. Thì ra ñoâi uyeân öông ñaõ quaù say
söa ñeán queân caœ thôøi gian.
Nhöõng vaàn thô traùc tuyeät nhö vaäy ñaày raãy trong truyeän
Kieàu. Thieân taøi cuœa Nguyeãn Du laø ñaõ vöøa vieát truyeän vöøa saùng
taùc ra ngoân ngöõ ñeå vieát. Vaø nhöõng saùng taïo ngoân ngöõ cuœa oâng
quaœ laø tuyeät vôøi. Nhöõng cuïm töø cuœa oâng ñaõ trôœ thaønh nhöõng
thaønh toá quan troïng cuœa tieáng Vieät. Saéc ñeïp "nghieâng nöôùc
nghieâng thaønh", "raïch ñoâi sôn haø"‘, "haøng thaàn lô laùo", "ñoäi trôøi
ñaïp ñaát", "taøi töœ giai nhaân", "sôœ khanh", v.v. Kieán thöùc veà vaên
hoïc cuœa toâi khoâng coù bao nhieâu, nhöng toâi cuõng ñaõ ñoïc khaù
nhieàu taùc giaœ lôùn baèng tieáng Phaùp vaø tieáng Anh vaø nhieàu truyeän
Taøu. Toâi chöa heà thaáy moät nhaø vaên naøo saùng taïo ra ngoân ngöõ
nhieàu nhö Nguyeãn Du.
Nhöng veà moät khía caïnh khaùc, truyeän Kieàu laïi ñem ñeán
cho toâi moät taâm söï chua chaùt. Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh laø teân
cuœa moät tieåu thuyeát voâ danh cuœa moät taùc giaœ voâ danh beân Trung
Quoác, Thanh Taâm Taøi Nhaân. Nguyeãn Du ñaõ giöõ nguyeân teân taùc
phaåm vaø, theo moät soá nhaø nghieân cöùu vaên hoïc, cuõng giöõ
nguyeân caœ coát truyeän, keå caœ nhöõng chi tieát ngôù ngaån nhö hoàn
ma Ñaïm Tieân, Töø Haœi cheát ñöùng, Thuùy Kieàu cheát ñi soáng laïi
vaø gaëp vaõi Giaùc Duyeân... OÂng cuõng giöõ nguyeân caùi trieát lyù "taøi
meänh töông ñoá" bi quan vaø reœ tieàn. Noùi chung, Nguyeãn Du
khoâng coù caœm höùng vaø tö töôœng cuœa chính mình maø chæ hoøa nhòp
theo caœm höùng cuœa moät taùc giaœ taàm thöôøng cuœa Trung Quoác vaø
ñi theo maïch tö töôœng raát taàm thöôøng cuœa ngöôøi naøy.
254 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nguyeãn Du laø khuoân maët vaên hoïc lôùn nhaát vaø cao nhaát
cuœa nöôùc ta cho tôùi ngaøy nay, cho neân nhöõng thieáu soùt cuœa oâng
caøng ñaùng tuœi hoå cho chuùng ta hôn laø nôi nhöõng taùc giaœ khaùc.
Hình nhö khoâng coù caâu thô naøo trong Cung Oaùn Ngaâm Khuùc
maø laïi khoâng coù moät ñieån tích vaên hoùa hay lòch söœ Trung Hoa
vaø tuyeät nhieân khoâng coù moät qui chieáu Vieät Nam naøo caœ. Chinh
Phuï Ngaâm laø taùc phaåm hoaøn toaøn cuœa ngöôøi Vieät Nam, baœn chöõ
Nho cuœa Ñaëng Traàn Coân cuõng nhö baœn chöõ Noâm cuœa Ñoaøn Thò
Ñieåm, nhöng ñoù laïi laø moät truyeän Taøu, boái caœnh vaø caùc nhaân
vaät cuœa noù ñeàu laø Trung Hoa. Taâm hoàn cuœa ngöôøi chieán só leân
ñöôøng ñöôïc dieãn taœ qua hai caâu thô :
Saên laâu lan raèng theo Giôùi Töœ
Tôùi Man Kheâ baøn söï Phuïc Ba.
Nhöng "söï Phuïc Ba" laø söï gì ? Ñoù laø vieäc töôùng nhaø Haùn
Maõ Vieän, coù töôùc Phuïc Ba Töôùng Quaân, ñem quaân ñaùnh baïi Hai
Baø Tröng, deïp cuoäc khôœi nghóa giaønh ñoäc laäp ñaàu tieân cuœa Vieät
Nam, vaø ñaët aùch ñoâ hoä moät ngaøn naêm treân nöôùc ta. Moät söï kieän
nhö vaäy maø laïi gaây höùng khôœi trong loøng hai danh só xuaát saéc
baäc nhaát cuœa nöôùc ta ñuœ chöùng toœ caœm höùng cuœa só phu Vieät
Nam vaøo thôøi ñoù ñeàu chæ hoaøn toaøn laø vay möôïn.
Trong theá kyœ 19 thô vaên Vieät Nam ñaõ laøm moät böôùc nhaœy
voït vó ñaïi caœ veà phaåm laãn löôïng. Böôùc nhaœy voït naøy ñaõ ñöôïc
tieáp noái vaø taêng cöôøng trong theá kyœ 20 vôùi söï baønh tröôùng cuœa
chöõ quoác ngöõ, thô môùi vaø tieåu thuyeát theo kieåu phöông Taây.
Cuõng trong theá kyœ 20 maø chuùng ta baét ñaàu laøm quen vôùi vaên
nghò luaän vaø bieân khaœo. Nhöng chuùng ta vaãn chöa coù moät taùc
phaåm naøo lôùn, coù taàm voùc quoác teá. Caœm höùng vuïn vaët, ñam meâ
choác laùt - di saœn cuœa moät neàn vaên hoùa nhaøn dö - ñaõ chæ ñeœ ra
nhöõng taùc phaåm nhoœ, hoaëc hoïa hieám laém laø trung bình nhö
tröôøng hôïp truyeän Kieàu. Chuùng ta thieáu oùc saùng taïo vaø thieáu söï
daøi hôi. Taïi sao ?
Khoâng phaœi chuùng ta thieáu taøi naêng. Nguyeãn Du, Ñoaøn
Thò Ñieåm, Hoà Xuaân Höông, Nguyeãn Khuyeán, v.v. ñeàu ñaùng
ñöôïc coi laø nhöõng thieân taøi cuœa ngoân ngöõ.
Khoâng phaœi chuùng ta thieáu ñeà taøi vaø chaát lieäu. Möôøi laêm
Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh 255

theá kyœ ñaáu tranh vôùi thieân nhieân ñeå khai môœ ñoàng baèng soâng
Hoàng, ñaáu tranh vôùi ngoaïi bang, vua quan vaø só phu ñeå giöõ gìn
caên cöôùc. Caœ moät cuoäc nam tieán vó ñaïi keùo daøi baœy theá kyœ trong
ñoù nhöõng taám aùo naâu ñaõ daét dìu nhau vaøo tôùi Caø Mau. Hôn moät
traêm naêm Trònh-Nguyeãn phaân tranh, ba möôi naêm tranh huøng
Nguyeãn AÙnh - Taây Sôn ; cuoäc xaâm laêng cuœa ngöôøi Phaùp vaø gaàn
moät theá kyœ Phaùp thuoäc mang theo moät cuoäc ñuïng ñoä döõ doäi
chöa töøng coù giöõa hai theá giôùi vaø hai neàn vaên hoùa khaùc haún
nhau. Theá roài cuoäc chieán ñaáu giaønh ñoäc laäp, cuoäc can thieäp cuœa
Hoa Kyø, cuoäc chieán tranh Nam-Baéc keùo daøi hai möôi naêm,
nhöõng cuoäc di taœn lòch söœ ñem ngöôøi Baéc vaøo Nam vaø ñem
ngöôøi Vieät traœi roäng ra khaép theá giôùi, v.v. Bieát bao ñoåi thay bi
huøng traùng leä, bieát bao ñau khoå, möøng vui, tình nghóa, phaœn
traéc. Taát caœ nhöõng ñaœo loän doàn daäp ñoù, nhaát laø trong hôn boán
theá kyœ gaàn ñaây, ñaõ coù theå cung caáp ñeà taøi cho nhöõng taùc phaåm
taàm côõ lôùn hôn Chieán Tranh vaø Hoøa Bình, Anh Em Karamazov,
Les Hommes de Bonne Volonteù, Les Thibault, Gone with the
Wind, Grapes of Wrath, A Farewell to Arms...
Chuùng ta khoâng saùng taùc ñöôïc vì chuùng ta thieáu taàm nhìn
vaø caùch nhìn ñeå thaáy ñöôïc caùi vó ñaïi ngay chung quanh chuùng
ta. Chuùng ta thieáu tö töôœng.
Söï thieáu tö töôœng cuœa chuùng ta laø quaù roõ reät. Chuùng ta
khoâng coù moät ñoùng goùp naøo cho tö töôœng theá giôùi ñaõ ñaønh
nhöng chuùng ta cuõng khoâng nhaän thöùc ñöôïc veà chính mình.
Vieäc du nhaäp moät caùch cuoàng tín chuœ nghóa coäng saœn vaøo Vieät
Nam, cuõng nhö söï keùo daøi dai daúng cuœa noù, vaø cuœa laäp tröôøng
choáng coäng, toá giaùc moät caùch phuõ phaøng söï yeáu keùm veà tö
töôœng cuœa chuùng ta.
Hieän töôïng Kim Dung trong thaäp nieân 1960 vaø ñaàu thaäp
nieân 1970 môùi thöïc laø kyø quaùi ! Truyeän kieám hieäp cuœa Kim
Dung chæ coù giaù trò töông ñöông vôùi moät boä truyeän giaœi trí nhi
ñoàng, moät boä truyeän baèng tranh hay moät phim hoaït hoïa. Noù
khoâng döïa treân moät söï thöïc naøo, khoâng coù moät giaù trò vaên hoïc
naøo maø cuõng khoâng chuyeân chôœ moät tö töôœng naøo, hay moät
nhaõn quan naøo veà cuoäc soáng vaø theá giôùi. Noù chæ khaùc vôùi caùc
256 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

boä saùch kieám hieäp coå ñieån ôœ choã noù töông ñoái hoùa taát caœ, pha
troän thieän aùc, chính taø. Hình nhö noù cuõng coù tham voïng qua caùc
nhaân vaät vaø phe phaùi phaœn aœnh phaàn naøo theá tranh huøng treân
theá giôùi. Nhöng noù trình baøy moät caùch ngaây ngoâ hôøi hôït. Vaø
nhaát laø noù hoaøn toaøn khoâng coù giaù trò vaên hoïc. Vaäy maø caœ mieàn
Nam say meâ, ngay caœ caùc trí thöùc ñöôïc coi laø lôùn cuõng boœ coâng
nghieân cöùu vaø baøn luaän. Toâi cuõng coù ñoïc moät soá truyeän noåi
tieáng nhaát cuœa Kim Dung vôùi muïc ñích phaân tích taâm lyù cuœa trí
thöùc mieàn Nam luùc ñoù. Thuù thöïc laø toâi raát thaát voïng, thaát voïng
veà truyeän Kim Dung thì ít vì daàu sao noù cuõng coù giaù trò giaœi trí,
nhöng thaát voïng lôùn veà söï thaáp keùm bi ñaùt cuœa trí thöùc mieàn
Nam luùc ñoù.
Thieáu tö töôœng vaø caœm höùng thì dó nhieân ta khoâng theå
saùng taïo maø phaœi ñi vay möôïn cuœa nöôùc ngoaøi. Nhöng coù nhöõng
boä moân ngheä thuaät trong ñoù chuùng ta baét buoäc phaœi saùng taïo,
phaœi coù caœm höùng cuœa chính mình, döïa treân nhöõng chaát lieäu
quanh mình, chaúng haïn nhö hoäi hoïa, ñieâu khaéc vaø, ôœ moät möùc
ñoä bôùt gay gaét hôn, ca muùa. Chuùng ta yeáu trong nhöõng boä moân
naøy laø leõ dó nhieân.
Ñieàu ñaùng buoàn laø, ngoaïi tröø thô vaên, nhöõng saùng taïo ít
oœi cuœa chuùng ta cho ñeán ñaàu theá kyœ 20 naøy, duø laø hoäi hoïa, kieán
truùc, aâm nhaïc, muùa, v.v. ñeàu khoâng do nhöõng phaàn töœ só phu
maø do daân gian.
Ñieàu cuõng ñaùng buoàn laø haàu heát nhöõng ngöôøi loãi laïc nhaát
cuœa chuùng ta, nhöõng Nguyeãn Traõi, Maïc Ñónh Chi, Leâ Quyù Ñoân,
Nguyeãn Du, Cao Baù Quaùt, v.v. ñeàu nhôø ñaõ töøng ñi söù hay xuaát
ngoaïi vaø hoïc hoœi ñöôïc ôœ nöôùc ngoaøi. Nhö theá phaœi noùi ngay
raèng neàn giaùo duïc cuœa chuùng ta khoâng ñaøo taïo ra ñöôïc nhaân taøi.
Caùi gì ñaõ giam haõm trí tueä Vieät Nam, khoâng cho noù vöôït
thoaùt, saùng taïo vaø bay boång ?
Giaœi thích ñaàu tieân laø do lòch söœ nöôùc ta, maø chuùng ta ñaõ
cuøng nhau löôïc qua trong cuoán saùch naøy. Chuùng ta khoâng phaœi
laø moät daân toäc töï do. Trong hai ngaøn naêm sau coâng nguyeân,
nghóa laø gaàn nhö troïn chieàu daøi lòch söœ ñích thöïc cuœa chuùng ta,
chuùng ta ñaõ bò ngoaïi thuoäc hôn moät ngaøn naêm, chuùng ta ñaõ phaœi
Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh 257

chòu ñöïng nhöõng cuoäc chieán thaœm khoác trong phaàn lôùn thôøi
gian coøn laïi ; öu tö phaœi daønh cho söï soáng coøn thay vì cho suy
nghó vaø saùng taïo. Caùc cheá ñoä töï chuœ cuœa ta chaúng qua cuõng chæ
laø nhöõng baïo quyeàn baœn xöù. Chuùng ta khoâng coù töï do. Vaø moät
con ngöôøi khoâng coù töï do thì cuõng khoâng theå coù oùc saùng taïo.
Giaœi thích thöù hai laø do ñòa lyù. Nöôùc ta ñöôïc döïng leân töø
chaâu thoå soâng Hoàng. Caùc coâng trình thuœy lôïi, ñaép ñeâ ngaên
nöôùc, ñaøo keânh daãn nöôùc laø chuyeän sinh töœ cuœa xaõ hoäi. Chuùng
ta caàn nhöõng cheá ñoä baïo ngöôïc aùp ñaët nhöõng hy sinh taøn nhaãn
ñeå choáng cöï vôùi thieân nhieân cho söï soáng soùt cuœa taäp theå. Ñoù
laø soá phaän noâ leä chung trong quaù trình hình thaønh cuœa moïi daân
toäc soáng quanh nhöõng con soâng lôùn, vôùi löu löôïng thay ñoåi ñoät
ngoät. Sau haøng ngaøn naêm bò chaø ñaïp vaø haønh haï nhö theá, chuùng
ta haáp thuï baœn chaát noâ leä coäng theâm vôùi cuoäc soáng noâng daân
cô cöïc phaœi vaät loän vôùi ñaát ñeå laáy töø ñaát ra mieáng aên cho töøng
ngaøy. Keát quaœ laø chuùng ta khoâng bieát nhìn xa vaø saùng taïo. Caùi
ñòa lyù ñaõ nuoâi ta cuõng ñoàng thôøi ñeå laïi cho chuùng ta nhöõng tì
veát.
Vaäy thì ñeå vöôn leân chuùng ta phaœi thaéng ñöôïc di saœn lòch
söœ vaø ñòa lyù ñoù. Caùc tieán boä kyõ thuaät ñaõ giaœi toœa chuùng ta khoœi
aùch noâ leä cuœa ñeâ ñieàu. Coøn laïi laø di saœn taâm lyù do quaù khöù ñeå
laïi. Chuùng ta caàn moät quyeát taâm soáng nhö nhöõng con ngöôøi töï
do vaø xaây döïng ñaát nöôùc treân töï do, bôœi vì chæ coù nhöõng con
ngöôøi töï do môùi coù khaœ naêng saùng taïo.
Lòch söœ vaø ñòa lyù khoâng giaœi thích taát caœ. Coøn nhöõng yeáu
toá khaùc maø chuùng ta coù leõ ñaõ chaáp nhaän do hoaøn caœnh lòch söœ
vaø ñòa lyù, nhöng vôùi thôøi gian chuùng ñaõ ñoùng moät vai troø coøn
quan troïng hôn.
258 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 259

Thua keùm vaø nguyeân nhaân

Cuoái theá kyœ 19 chuùng ta bò ngöôøi Phaùp ñaùnh baïi vaø khuaát
phuïc moät caùch deã daøng. Thaát baïi naøy ñaày hoå nhuïc vì nöôùc Phaùp
luùc ñoù cuõng ñang chao ñaœo maïnh. Naêm 1872 laø naêm quaân Phaùp
ñaùnh haï Thaêng Long, nghóa laø chæ hai naêm sau khi Phaùp ñaïi baïi
tröôùc quaân Ñöùc, hoaøng ñeá Napoleùon III, chaùu cuœa Napoleùon I,
thua traän, bò baét soáng vaø ñeá quoác thöù hai cuœa Phaùp suïp ñoå.
Nhöõng ñaïo quaân vieãn chinh cuœa Phaùp cuõng khoâng coù bao
nhieâu. Caœ hai laàn haï thaønh Thaêng Long hoï ñeàu chæ caàn vaøi traêm
quaâ n .
Cuoái theá kyœ 20, khi nhieàu quoác gia chaâu AÙ khaùc cuõng ôœ
moät möùc ñoä phaùt trieån töông ñöông vôùi chuùng ta trong theá kyœ
tröôùc ñaõ tieán leân maïnh meõ, söï thua keùm cuœa chuùng ta so vôùi
phöông Taây vaãn tieáp tuïc traàm troïng theâm. Lôïi töùc bình quaân
treân moãi ñaàu ngöôøi cuœa ta vaøo naêm 2000 ñöôïc öôùc löôïng laø 300
USD, nghóa laø chæ xaáp xæ baèng 1/100 cuœa Hoa Kyø, Nhaät vaø caùc
nöôùc Taây AÂu maø thoâi. Toùm laïi trong hôn moät theá kyœ ñoåi môùi
tuy chuùng ta ñaõ tieán trieån khaù nhieàu, nhöng caùc nöôùc tieân tieán
coøn tieán boä nhanh hôn vaø khoaœng caùch giöõa hoï vaø chuùng ta
khoâng heïp laïi maø coøn roäng ra, trong khi nhieàu nöôùc cuõng chaäm
tieán nhö chuùng ta tröôùc ñaây ñaõ vöôn leân maïnh meõ.
Taïi sao coù söï thua keùm ñoù ?
Caàn phaœi gaït ñi ngay nhöõng caâu traœ lôøi quanh co : chuùng
ta khoâng may maén, chuùng ta bò chieán tranh nhieàu quaù, caùc laõnh
tuï cuœa chuùng ta toài taøn quaù, v.v. Ñoù khoâng phaœi laø nhöõng caâu
traœ lôøi thöïc söï. Theá taïi sao chuùng ta laïi gaëp toaøn nhöõng xui xeœo,
taïi sao laïi chieán tranh nhieàu quaù, taïi sao laïi chæ coù nhöõng ngöôøi
laõnh ñaïo toài ? Ñònh meänh naøo khieán chuùng ta cöù, nhö Nguyeãn
Du noùi, tìm toaøn nhöõng ngaœ ñoaïn tröôøng maø ñi ?
Khi moät quoác gia thua keùm maëc duø nhöõng ñieàu kieän ñòa
lyù khoâng ñeán noãi quaù baát lôïi thì chæ coù theå coù hai giaœi thích, moät
laø con ngöôøi toài, hai laø vaên hoùa toài maø thoâi. Nhöng coù thöïc laø
coù hai giaœi thích khoâng hay chæ coù moät ? Taát caœ caùc nhaø baùc hoïc
260 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

veà nhaân chuœng, y khoa, taâm lyù ñeàu ñaõ ñoàng yù vôùi nhau veà moät
keát luaän : chæ coù moät gioáng ngöôøi treân theá giôùi naøy maø thoâi vaø
moïi daân toäc ñeàu coù nhöõng khaœ naêng nhö nhau hay ít ra gaàn nhö
nhau. Chæ coù nhöõng phaàn töœ cöïc ñoan vaø kyø thò, thöôøng thöôøng
voâ hoïc, môùi phuœ nhaän keát luaän naøy. Vôùi thôøi gian caøng ngaøy
noù caøng ñöôïc xaùc nhaän.
Coù theå vaãn coù nhöõng ngöôøi hoà nghi veà söï bình ñaúng khaœ
naêng trí tueä thöïc söï giöõa nhöõng con ngöôøi, coi ñoù laø moät xaùc
quyeát coù tính caùch trieát hoïc vaø nguyeân taéc hôn laø moät söï kieän
khoa hoïc vaø khaùch quan, nhöng cho tôùi nay hoï chöa ñöa ra ñöôïc
moät laäp luaän giaù trò naøo.
Nhöng ngay caœ neáu chuùng ta chaáp nhaän ñeå taïm khoâng
baøn caõi veà söï hoà nghi ñoù thì vaán ñeà vaãn khoâng ñaët ra ñoái vôùi
ngöôøi Vieät Nam. Ngöôøi Vieät Nam qua tieáp xuùc vôùi vaên hoùa,
khoa hoïc vaø kyõ thuaät phöông Taây ñaõ chöùng toœ khaœ naêng haáp
thuï nhanh choùng baát cöù moät kieán thöùc naøo. Hôn hai trieäu ngöôøi
Vieät haœi ngoaïi, sau moät thôøi gian thích nghi raát ngaén nguœi, ñaõ
ñaït ñöôïc moät möùc soáng vaø moät trình ñoä gaàn töông ñöông vôùi
daân toäc caùc nöôùc tieáp cö. Con ngöôøi Vieät Nam khoâng toài.
Nguyeân nhaân cuœa söï thua keùm bi ñaùt hieän nay nhö vaäy
chæ laø vì vaên hoùa cuœa chuùng ta quaù toài maø thoâi. Vaäy chuùng ta
phaœi thay ñoåi vaên hoùa neáu muoán vöôn leân.
Maø vaên hoùa laø gì ? Ñoù laïi laø caœ moät caâu hoœi phöùc taïp coù
theå tranh caõi voâ cuøng taän. Nhöng trong söï suy nghó ñeå ñi tìm tieán
boä chung, chuùng ta coù theå taïm chaáp nhaän moät ñònh nghóa thu
heïp : vaên hoùa cuœa moät daân toäc laø toaøn boä nhöõng nhaän thöùc vaø
nhöõng giaù trò ñaõ taïo ra cho daân toäc ñoù moät caùch suy nghó vaø haønh
ñoäng, moät caùch tieáp caän vaø öùng xöœ vôùi moâi tröôøng chung
quanh.

Ñeán ñaây caàn nhaán maïnh, vaø nhaán thöïc maïnh, moät ñieàu.
Ñoù laø neáu quan saùt kyõ chuùng ta seõ thaáy taát caœ moïi giaù trò, toát
cuõng nhö xaáu, ñeàu hieän dieän trong moïi neàn vaên minh, hay cuõng
nhö dôœ. Ñieàu khaùc bieät laø taàm quan troïng töông ñoái cuœa caùc giaù
trò trong moãi neàn vaên hoùa. Caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau khoâng
Thua keùm vaø nguyeân nhaân 261

phaœi vì chuùng chöùa ñöïng nhöõng giaù trò khaùc nhau maø vì chuùng
daønh cho caùc giaù trò nhöõng troïng löôïng khaùc nhau. Vaø söï khaùc
bieät naøy coù theå ñöa ñeán nhöõng haäu quaœ cöïc kyø lôùn. Con seân
cuõng chuyeån ñoäng, con ngöïa cuõng chuyeån ñoäng, nhöng hai
con vaät naøy khoâng chuyeån ñoäng vôùi cuøng moät vaän toác. Nhö
vaäy, trong cuoäc thaœo luaän veà vaên hoùa, chuùng ta ñöøng neân maát
thì giôø ñeå bieän luaän Khoång Giaùo cuõng coù caùi naøy, Coâng Giaùo
cuõng coù caùi kia, Phaät Giaùo cuõng coù caùi noï, v.v. Khi chuùng ta noùi
caàn thay ñoåi vaên hoùa (hay caàn laøm moät cuoäc caùch maïnh vaên
hoùa) laø chuùng ta muoán noùi caàn thay ñoåi troïng löôïng töông ñoái
cuœa caùc giaù trò döïa treân kinh nghieäm cuœa nhöõng daân toäc tieán boä
chöù khoâng phaœi laø caàn nhaäp caœng giaù trò naøy, loaïi boœ giaù trò kia.

Khoâng phaœi laø moät tình côø maø Vieät Nam vaø Trung Quoác
coù thaân phaän gaàn gioáng nhau. Caœ hai nöôùc ñeàu chòu nhöõng
thaœm kòch lôùn, ñeàu vöôùng maéc vôùi moät chuœ nghóa ñaõ bò ñaøo thaœi,
ñeàu thua keùm bi ñaùt trong khi nhöõng ngöôøi daân cuœa caœ hai nöôùc
laäp nghieäp taïi nöôùc ngoaøi ñeàu khaù thaønh coâng. Cuõng khoâng
phaœi laø moät söï tình côø maø Ñaœng Coäng Saœn Vieät Nam luoân luoân
leõo ñeõo chaïy theo Ñaœng Coäng Saœn Trung Quoác nhö caùc vua
chuùa nhaø Nguyeãn leõo ñeõo chaïy theo trieàu Thanh. Cuøng moät
vaên hoùa ñöa tôùi cuøng moät caùch suy nghó vaø haønh ñoäng, vaø cuoái
cuøng ñöa tôùi nhöõng choïn löïa gioáng nhau. Vieät Nam cuøng moät
vaên hoùa vôùi Trung Quoác, nghóa laø cuøng ñeà cao moät soá giaù trò vaø
cuøng xem thöôøng moät soá giaù trò khaùc, bôœi vì ñaõ bò leä thuoäc Trung
Quoác trong hôn moät ngaøn naêm vaø ñaõ coá gaéng raäp khuoân theo
Trung Quoác trong gaàn moät ngaøn naêm sau ñoù.

Ngaøy nay, tröôùc hoaøn caœnh bi ñaùt cuœa ñaát nöôùc, nhieàu
ngöôøi ñaõ thao thöùc ñaët vaán ñeà laøm theá naøo ñeå ñöa ñaát nöôùc ñi
leân. Ñaïi ña soá nhöõng phaùt bieåu naøy thuoäc hai loaïi.
Loaïi thöù nhaát phaân tích nhöõng sai laàm hoaëc toá giaùc nhöõng
daõ taâm trong quaù khöù ñaõ ñöa ñeán tình traïng hieän nay.
Loaïi thöù hai quay löng laïi vôùi quaù khöù vaø höôùng veà töông
lai, goàm nhöõng ñeà nghò veà keá hoaïch vaø kinh teá, ñoâi khi döïa treân
262 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhöõng thoáng keâ ñöôïc söu taäp khaù coâng phu.

Toâi cho caœ hai caùch tieáp caän naøy ñeàu khoâng ñuùng. Neáu
vaãn giöõ nguyeân moät vaên hoùa cuõ thì duø khoâng laøm sai laàm naøy
ngöôøi ta cuõng seõ laøm sai laàm khaùc. Coøn caùc keá hoaïch kinh teá
taøi chaùnh thì toâi hoaøn toaøn dò öùng. Khoâng phaœi vì ta thöïc hieän
keá hoaïch kinh teá naøy thay vì keá hoaïch kinh teá khaùc maø ñaát nöôùc
ta seõ khaù hôn. Nhöõng "chuyeân gia" nghó nhö vaäy khoâng hieåu
gì veà kinh teá vaø taïo ra cho ngöôøi khaùc nhöõng aœo töôœng sai laàm.
Hoï khoâng ñoùng goùp maø coøn ñaùnh laïc höôùng nhöõng suy tö khoœi
nguyeân nhaân chính cuœa moïi ñau khoå cuœa chuùng ta hieän nay.
Chuùng ta ñaõ nhö ngaøy nay bôœi vì chuùng ta ñaõ coù moät vaên
hoùa toài teä. Chuùng ta chæ vöôn leân ñöôïc neáu yù thöùc ñöôïc raèng
vaên hoùa cuœa ta toài, caàn phaœi thay theá baèng moät vaên hoùa khaùc.
Ngay caœ neáu chæ giôùi haïn trong phaùt trieån kinh teá maø thoâi thì
cuõng caàn yù thöùc raèng phaùt trieån kinh teá chuœ yeáu vaãn chæ laø moät
vaán ñeà taâm lyù vaø vaên hoùa.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 263

Khoång Giaùo vaø Khoång Töœ

Ñoïc xong nhöõng doøng tröôùc ñoäc giaœ ñaõ coù theå ñoaùn laø toâi
saép ñaët vaán ñeà Nho Giaùo. Vaên hoùa truyeàn thoáng cuœa ta laø vaên
hoùa Nho Giaùo. Noùi raèng vaên hoùa cuœa ta caàn ñöôïc xeùt laïi coù
nghóa laø chuùng ta phaœi nhaän ñònh laïi Nho Giaùo.
Nhieàu ñoäc giaœ coù Taây hoïc, nhaát laø nhöõng ñoäc giaœ treœ, coù
theå seõ phaœn öùng : taïi sao laïi caàn ñaët vaán ñeà Nho Giaùo ? Vaên hoùa
cuœa chuùng ta ngaøy nay ñaâu coøn laø vaên hoùa Nho Giaùo nöõa, ngöôøi
Vieät Nam ñaõ thoâi hoïc chöõ nho vaø tö töôœng Nho Giaùo töø gaàn moät
theá kyœ nay roài. Toâi coù bieát Töù Thö, Nguõ Kinh laø gì ñaâu ? v.v. Xin
caùc baïn bình tónh. Vaên hoùa cuœa chuùng ta vaãn laø vaên hoùa Nho
Giaùo. Töø giaõ moät neàn vaên hoùa khoâng deã ñaâu ; noù ñoøi hoœi moät
coá gaéng taøn baïo ñoái vôùi chính mình, ñieàu maø cho tôùi nay chuùng
ta vaãn töø choái khoâng laøm. Kieán thöùc cuœa chuùng ta coù theå ñaõ ñoåi
môùi raát nhieàu nhöng vaên hoùa khoâng phaœi chæ laø kieán thöùc. Vaø
vaên hoùa cuœa chuùng ta chöa thay ñoåi bao nhieâu. Moät neáp soáng
maø chuùng ta ñaõ theo trong maáy ngaøn naêm khoâng deã gì chuùng
ta coù theå ñoaïn tuyeät trong voøng moät theá kyœ, nhaát laø trong suoát
theá kyœ ñoù chuùng ta laïi raát ít ñaët vaán ñeà trieát lyù vaø taâm lyù. Chuùng
ta vaãn giöõ hoàn tính cuõ vaø noùi chung chæ tieáp thu nhöõng hieåu bieát
môùi moät caùch thöïc duïng, ñeå söœ duïng chuùng vôùi taâm lyù coù saün,
nghóa laø taâm lyù Nho Giaùo. Ñoù laø noùi veà nhöõng ngöôøi coù hoïc
thöùc, coøn ñoái vôùi ñaïi ña soá quaàn chuùng thì taâm lyù Nho Giaùo laïi
coøn toàn taïi maïnh hôn.
Vaên hoùa vaø taâm lyù chuœ yeáu naèm trong neáp soáng, vaø moät
neáp soáng coù caùch löu truyeàn rieâng cuœa noù, qua sinh hoaït gia
ñình, qua haønh ñoäng, cöœ chæ, thaùi ñoä vaø nhöõng caùi nhìn cuœa cha
meï vaø ngöôøi chung quanh, qua nhöõng göông anh huøng, lieät só,
vó nhaân maø chuùng ta tieáp thu taïi hoïc ñöôøng, qua nhöõng chuyeän
baø keå cho chaùu, coâ giaùo keå cho hoïc troø ôœ ngay ñaàu ñôøi. Vaên hoùa
laø toaøn boä nhöõng yù nieäm vaø giaù trò maø chuùng ta ñaõ ñöôïc giaùo
duïc ñeå coi laø ñuùng vaø do ñoù quyeát ñònh caùch suy nghó, haønh
ñoäng vaø öùng xöœ cuœa chuùng ta. Kieán thöùc chæ laø beà maët cuœa vaên
264 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

hoùa, laø nhöõng duïng cuï ñeå theå hieän moät vaên hoùa. Vaên hoùa
khoâng ñeán vôùi chuùng ta baèng lyù trí ñeå chuùng ta coù theå bieän
luaän, choïn loïc vaø phaœn baùc. Noù ñeán moät caùch kín ñaùo vaø voâ tình
; noù naèm trong voâ thöùc cuœa chuùng ta, noù xaâm nhaäp taâm hoàn
chuùng ta, trôœ thaønh baœn naêng cuœa chuùng ta. Noù khoáng cheá vaø
chæ huy chuùng ta maø chuùng ta khoâng yù thöùc ñöôïc neân caøng khoù
cöôõng laïi. Noù laø moät phaàn cuœa chính chuùng ta neân chuùng ta chæ
coù theå xeùt laïi noù neáu daùm ra khoœi mình ñeå choáng laïi chính mình.
Do ñoù vaên hoùa vaø taâm lyù coù söùc soáng cöïc kyø dai daúng. Chuùng
ta vaãn tieáp tuïc ñöôïc ñaøo taïo theo Nho Giaùo ngay caœ neáu chuùng
ta khoâng yù thöùc ñöôïc nhö vaäy. Nho Giaùo vaãn coøn hieän dieän raát
maïnh meõ trong xaõ hoäi Vieät Nam vaø trong con ngöôøi Vieät Nam.
Bôœi vaäy chuùng ta phaœi tìm hieåu noù ñeå bieát chuùng ta laø ai.
Nho Giaùo thöôøng ñöôïc goïi laø Khoång Giaùo. Maëc daàu caùch
goïi naøy khoâng ñuùng nhöng vôùi thôøi gian noù ñaõ thaønh chính
thöùc. Töø khi coù trao ñoåi giöõa phöông Ñoâng vaø phöông Taây thì
danh xöng Khoång Giaùo ñaõ thay theá haún danh xöng Nho Giaùo,
vì ngöôøi phöông Taây chæ bieát ñeán danh xöng Khoång Giaùo
(Confucianism) maø thoâi.
Tröôùc khi baøn veà Khoång Giaùo caàn ñaët ra ngoaøi voøng
traùch nhieäm moät nhaân vaät : oâng Khoång Khaâu. OÂng naøy thöôøng
ñöôïc goïi moät caùch toân kính laø Khoång Phu Töœ hay Khoång Töœ.
Ngöôøi AÙ Ñoâng, nhaát laø ngöôøi Trung Quoác vaø ngöôøi Vieät Nam,
goïi oâng laø "Ñöùc Khoång", coi oâng nhö moät vò thaùnh, thaùnh toå cuœa
moät toân giaùo. Khoâng thieáu nhöõng taùc phaåm noùi ñeán "Ñaïo
Khoå n g".
Khoång Khaâu sinh naêm 551 tröôùc Taây lòch vaø maát naêm
479 tröôùc Taây lòch, nghóa laø ngay chính giöõa moät thôøi ñaïi daøi
500 naêm (722-221 tröôùc Taây lòch) maø lòch söœ goïi laø thôøi Xuaân
Thu Chieán Quoác. Luùc ñoù Trung Quoác ñaõ coù gaàn boán ngaøn naêm
lòch söœ roài. Theo söœ Trung Quoác thì vò vua ñaàu tieân laø Phuïc Hi
(4480-4365 tröôùc Taây lòch) ñaõ ñaët ra taùm queœ boùi toaùn ñeå doø yù
trôøi ñaát, quæ thaàn. Nieân ñaïi coù theå khoâng ñöôïc chính xaùc, nhöng
söï kieän naøy chöùng toœ raèng ngay töø moät thôøi ñaïi raát xa xöa, khi
haàu nhö caœ nhaân loaïi coøn raát baùn khai thì xaõ hoäi Trung Quoác ñaõ
Khoång Giaùo vaø Khoång Töû 265

tieán hoùa ñeán möùc nhöõng baên khoaên sieâu hình ñaõ xuaát hieän. Töø
quaù trình lòch söœ raát daøi ñoù ñaõ hình thaønh moät sinh hoaït vaên hoùa
vaø chính trò coù neàn neáp : Nho Giaùo.
Thôøi ñaïi cuœa Khoång Töœ laø thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác,
cuõng laø thôøi nhaø Chu, moät trieàu ñaïi keùo daøi hôn 900 naêm, töø theá
kyœ 12 ñeán theá kyœ 3 tröôùc Taây lòch. Nöœa ñaàu nhaø Chu raát oån ñònh,
nhöng töø nöœa sau theá löïc cuœa chính quyeàn trung öông suy yeáu
ñi, ñeán ñoä phaœi dôøi ñoâ veà phöông Ñoâng ñeå traùnh giaëc. Caùc nöôùc
chö haàu khoâng coøn thuaàn phuïc trung öông nöõa, maëc söùc tranh
giaønh vaø thoân tính laãn nhau. Khoång Töœ sinh soáng trong nöœa sau
naøy. Luùc ñoù Nho Giaùo ñaõ thaønh hình töø raát laâu roài.
Nho Giaùo laø moät heä thoáng giaùo duïc vaø ñaøo taïo nhöõng
ngöôøi phuïc vuï cho caùc vua chuùa, vua nhaø Chu cuõng nhö caùc vua
chö haàu. Chöõ "Nho" trong tieáng Trung Quoác goàm moät chöõ
"Nhaân", coù nghóa laø ngöôøi, beân caïnh moät chöõ "Nhu", coù nghóa
laø caàn thieát. Nhö vaäy "nho" coù nghóa laø ngöôøi caàn thieát ñeå giuùp
caùc vua chuùa trò nöôùc. Caàn hieåu roõ nhö vaäy ñeå ñöøng ngoä nhaän
coi Nho Giaùo laø moät trieát lyù. Nho Giaùo chæ laø söï giaœng daïy
nhöõng ñöùc tính vaø kieán thöùc phaœi coù ñeå ñöôïc choïn ra laøm quan
; noùi theo ngoân ngöõ ngaøy nay, ñoù laø moät chöông trình ñaøo taïo
coâng chöùc.
Khoâng phaœi ai theo hoïc ñaïo Nho cuõng ñeàu ñöôïc laøm
quan. Vaøo thôøi nhaø Chu vaø tröôùc ñoù, nhöõng ngöôøi ñöôïc choïn
ñeå ra laøm quan ñöôïc goïi laø "só" vaø ñöôïc ñaët döôùi quyeàn quaœn
lyù cuœa moät quan tö ñoà ; hoï ñöôïc huaán luyeän saùu ngheà : leã (caùc
nghi thöùc), nhaïc, xaï (voõ vaø baén cung), ngöï (ñieàu khieån xe,
ngöïa), thö (ghi cheùp taøi lieäu) vaø soá (boùi toaùn). Neáu laáy hình aœnh
thôøi nay thì só laø nhöõng hoïc vieân cuœa moät tröôøng quoác gia haønh
chính, vôùi moät khaùc bieät caên baûn laø caùc hoïc vieân toát nghieäp
khoâng phuïc vuï moät quoác gia maø laøm ñaày tôù cho moät ngöôøi chuû.
Xaõ hoäi Trung Quoác töø ngaøy laäp quoác ñeán raát laâu sau khi
Khoång Töœ ra ñôøi vaø maát ñi, caàn nhaán maïnh laø raát laâu sau khi
Khoång Töœ maát, ñöôïc chia laøm ba giai caáp vöông haàu, quaân töœ
vaø tieåu nhaân. Söï phaân chia naøy thuaàn tuùy döïa vaøo choã ñöùng
trong xaõ hoäi chöù khoâng mang moät noäi dung ñaïo ñöùc naøo.
266 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Vöông haàu laø nhöõng quí toäc giaøu coù, coù ñaát ñai vaø noâng noâ.
Tieåu nhaân, coøn goïi laø daân, laø nhöõng noâng noâ baàn cuøng soáng
döôùi söï thoáng trò cuœa giai caáp quí toäc, dó nhieân giai caáp tieåu nhaân
chieám tuyeät ñaïi ña soá trong xaõ hoäi. Quaân töœ laø giai caáp trung
gian giuùp giai caáp quí toäc thoáng trò giai caáp tieåu nhaân.
Phaàn lôùn nhaân sinh quan cuœa Khoång Khaâu ñöôïc ghi cheùp
laïi trong saùch Luaän Ngöõ. Khoång Khaâu laøm coâng vieäc ñaøo taïo
ra caùc quaân töœ, oâng vaïch ra moät ngöôøi quaân töœ kieåu maãu.
Thöôøng thöôøng nhöõng lôøi giaùo huaán cuœa Khoång Khaâu coù hai
veá : "Ngöôøi quaân töœ thì..., coøn keœ tieåu nhaân thì...". Khoång Töœ
khoâng tieát kieäm lôøi ñeà cao ngöôøi quaân töœ vaø cuõng khoâng tieác
lôøi maït saùt ñaùm tieåu nhaân. OÂng ñöùng haún veà phía caùc vua chuùa.
Trong lòch söœ Trung Hoa vaø theá giôùi chöa coù ai coù thaùi ñoä khinh
bæ ñoái vôùi quaàn chuùng baèng oâng.
Ñieàu raát ñaùng ngaïc nhieân laø tuyeät ñaïi ña soá nhöõng ngöôøi
baøn luaän veà Khoång Giaùo khoâng hieåu yù nghóa cuœa nhöõng töø ngöõ
"quaân töû" vaø "tieåu nhaân" ôœ vaøo thôøi ñaïi cuœa Khoång Khaâu (vaø
raát laâu sau khi oâng ñaõ qua ñôøi) neân hoï thöôøng hay coi só vaø quaân
töœ laø nhöõng giaù trò tinh thaàn, bieåu töôïng cuœa moät nhaân caùch, moät
ñaïo ñöùc vaø hoï hay ñoàng hoùa só vaø quaân töœ vôùi söï cao thöôïng.
Thöïc ra "nho" chæ laø nhöõng ngöôøi hoïc ñeå ra laøm quan, "só" laø
nhöõng nho ñöôïc tuyeån choïn ñeå ñöôïc huaán luyeän thaønh quan,
"quaân töœ" laø moät giai caáp, giai caáp cuœa keœ só, nhöõng keœ laøm tay
sai cho caùc vua chuùa ñeå thoáng trò quaàn chuùng. Coøn "tieåu nhaân"
chæ coù nghóa laø quaàn chuùng maø thoâi. Coù theå vôùi thôøi gian yù nghóa
cuœa nhöõng danh töø tieåu nhaân, quaân töœ ñaõ bieán ñoåi, nhöng ôœ vaøo
thôøi ñaïi cuœa Khoång Khaâu vaø raát laâu sau khi oâng ñaõ qua ñôøi, ñoù
chæ laø nhöõng thaønh phaàn xaõ hoäi.
Giai caáp quaân töœ, hay só, do ñaâu maø coù ? Ñoù coù theå laø
nhöõng ngöôøi trong giai caáp tieåu nhaân may maén ñöôïc caùc vua
chuùa tin duøng, naâng ñôõ roài nhôø chöùc vuï maø ñaït tôùi söï hieåu bieát
hôn quaàn chuùng. Ñoù cuõng coù theå laø nhöõng quí toäc sa suùt, hay
nhöõng ngöôøi thua traän ñöôïc keœ chieán thaéng duøng laøm tay chaân.
Khoång Töœ laø moät só. OÂng laø con cuœa moät vò quan nhoœ nöôùc
Loã teân laø Thuùc Löông Ngoät. Naêm 19 tuoåi oâng ñöôïc boå nhieäm
Khoång Giaùo vaø Khoång Töû 267

vaøo chöùc vuï moät quan thu thueá, roài sau ñoù ñöôïc cöœ troâng coi
ñaøn suùc vaät duøng vaøo vieäc cuùng teá. Vaøo thôøi ñaïi ñoù, cuùng teá
trôøi ñaát quæ thaàn laø moät vieäc quan troïng haøng ñaàu. Theo söœ saùch
thì Khoång Töœ say meâ vieäc cuùng teá ngay töø hoài coøn thô aáu cho
neân thaïo vieäc cuùng teá raát sôùm ; ngay khi oâng coøn treœ ñaõ coù
nhöõng gia ñình gôœi con theo oâng hoïc ngheà cuùng. Nhö vaäy ngheà
chính cuœa Khoång Töœ laø ngheà thaày cuùng. Hai ngheà thu thueá vaø
thaày cuùng ñaõ coù aœnh höôœng quyeát ñònh leân caù tính cuœa oâng.
Trong suoát cuoäc ñôøi, Khoång Khaâu raát troïng söï chính xaùc vaø caùc
nghi thöùc, oâng tin vaøo nhöõng söï huyeàn bí maø khoâng bao giôø
thaéc maéc. Vì xuaát saéc trong cuùng teá, Khoång Khaâu ñöôïc vua
nöôùc Loã gôœi veà kinh ñoâ nhaø Chu ñeå hoïc hoœi theâm veà leã nghi.
Nhôø cuoäc du hoïc ñoù maø oâng raát ñöôïc kính troïng khi trôœ veà nöôùc
Loã. Caàn nhaán maïnh laø vaøo thôøi ñoù cuùng laø vieäc quan troïng nhaát.
Caùc trieàu ñình coù hai loaïi quan, loaïi quan Chuùc lo vieäc cuùng teá
vaø loaïi quan Söœ lo vieäc thöôøng ngaøy; nhöng quan Chuùc cao hôn
quan Söœ vì cuùng teá ñöôïc coi laø cao nhaát. Tuy vaäy, vua nöôùc Loã
vaãn khoâng tin duøng oâng. Maõi tôùi naêm 51 tuoåi, moät tuoåi raát cao
vaøo thôøi ñoù, Khoång Töœ môùi ñöôïc boå nhieäm vaøo chöùc Trung Ñoâ
Teå vaø sau ñoù thaêng daàn tôùi chöùc töôùng quoác, chöùc vuï ñöùng ñaàu
caùc quan. Theo saùch söœ thì oâng trò nöôùc raát nghieâm minh vaø ñaõ
ñem laïi oån ñònh vaø phoàn thònh cho nöôùc Loã. Nhöng chæ moät naêm
sau khi nhaän chöùc töôùng quoác, oâng töø chöùc vì moät lyù do raát nhoœ
moïn : vua nöôùc Loã ñaõ khoâng chia phaàn thòt cho oâng trong buoåi
teá Giao. Töø ñoù oâng baét ñaàu moät cuoäc haønh trình vaát vaœ daøi 11
naêm qua nhieàu nöôùc ñeå xin laøm quan, nhöng oâng khoâng ñöôïc
vua naøo duøng caœ. Khi oâng chaùn naœn trôœ veà nöôùc Loã thì ñaõ 68
tuoåi, oâng boœ moäng laøm quan vaø taäp trung coá gaéng ñeå vieát saùch.
Trong vieäc bieân soaïn saùch, Khoång Khaâu hoaøn toaøn
khoâng saùng taùc gì caœ maø chæ ghi cheùp nhöõng gì ñaõ coù saün. OÂng
noùi : "Ta chæ thuaät laïi maø khoâng saùng taùc, ta tin vaø thích nhöõng
gì cuœa ñôøi xöa" [thuaät nhi baát taùc, tín nhi hieáu coå]. Ñoù khoâng
phaœi laø moät caâu noùi khieâm toán nhö ta coù theå nghó maø laø caœ moät
toân chæ cuœa Khoång Khaâu. OÂng coi nhöõng trieát lyù vaø hieåu bieát
cuœa ngöôøi xöa laø ñaày ñuœ vaø hoaøn chænh, ñôøi sau cöù theá maø theo
268 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

khoâng ñöôïc söœa ñoåi, theâm bôùt gì caœ.

Khoång Khaâu cheùp laïi naêm cuoán saùch ñöôïc goïi laø "Nguõ
Kinh": Kinh Dòch (boùi toaùn), Kinh Thö (vaên töø cuœa caùc vua
quan), Kinh Thi (caùc baøi thô vaø caùc baøi haùt), Kinh Leã (caùc nghi
thöùc veà cuùng teá vaø hoäi hoïp trong trieàu ñình) vaø Kinh Nhaïc.
Ngoaøi ra Khoång Khaâu coøn soaïn ra boä saùch Xuaân Thu, cuõng
ñöôïc goïi laø kinh, chuœ yeáu keå chuyeän veà caùc vua chuùa nöôùc Loã.
Caùc cuoán kinh naøy ñeàu ñaõ bò thaát laïc. Ñeán khi nhaø Haùn troïng
nho hoïc môùi cho tìm laïi nhöng khoâng ñöôïc bao nhieâu. Caùc ñeä
töœ haäu boái cuœa Khoång Töœ theâm bôùt vaøo raát nhieàu, taïo thaønh naêm
cuoán saùch goïi laø Nguõ Kinh : Kinh Dòch, Kinh Thö, Kinh Leã, Kinh
Thi vaø Kinh Xuaân Thu. Rieâng Kinh Nhaïc chæ coøn laïi moät chöông
ñöôïc cho vaøo Kinh Leã.
Caùc nho só ñôøi sau coøn vieát ra boán cuoán saùch khaùc laø Ñaïi
Hoïc, Trung Dung, Luaän Ngöõ vaø Maïnh Töœ. Boán cuoán saùch naøy,
ñöôïc goïi chung laø Töù Thö. Ñaïi Hoïc (do ngöôøi hoïc troø cuœa
Khoång Töœ laø Taêng Töœ vieát) vaø Trung Dung (do ngöôøi hoïc troø
cuœa Taêng Töœ laø Khoång Caáp vieát) thaät ra chæ laø moät soá chöông
ñaõ coù trong Kinh Leã. Luaän Ngöõ (do Taêng Töœ vaø caùc moân ñeä
soaïn) ghi cheùp laïi nhöõng lôøi daïy cuœa Khoång Töœ ; Maïnh Töœ laø
cuoán saùch do Maïnh Töœ, teân thaät laø Maïnh Kha, sinh ra hôn moät
traêm naêm sau ngaøy Khoång Töœ maát, vaø caùc moân ñeä cuœa oâng,
cheùp laïi nhöõng lôøi noùi cuœa Maïnh Töœ.
Töù Thö vaø Nguõ Kinh ñöôïc coi nhö nhöõng cuoán saùch caên
baœn cuœa Nho Giaùo, trong ñoù Luaän Ngöõ quan troïng hôn caœ.
Khoång Giaùo, hay ñuùng hôn laø Nho Giaùo, ñaõ ñöôïc nhieàu
ñoùng goùp cuœa nhieàu nho só qua nhieàu thôøi ñaïi. Trong nhöõng nho
só naøy, ngöôøi noåi tieáng nhaát laø Maïnh Töœ ; teân Maïnh Töœ ñöôïc
gheùp lieàn vôùi Khoång Töœ, Khoång Giaùo vì theá coøn ñöôïc goïi laø
ñaïo Khoång Maïnh. Sau Maïnh Töœ khoaœng nöœa theá kyœ coøn moät
nho só raát xuaát saéc khaùc laø Tuaân Töœ. Tuaân Töœ vöøa coù khaœ naêng
lyù luaän xuaát chuùng laïi vöøa coù oùc pheâ phaùn, oâng baøi baùc tinh
thaàn thuœ cöïu cuœa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, ñaœ phaù söï meâ tín vaøo
thaàn linh, ñeà cao vai troø cuœa giaùo duïc. Tuaân Töœ raát phoùng
khoaùng, ñi raát saâu vaøo taâm lyù con ngöôøi vaø phaân tích khaù caën
Khoång Giaùo vaø Khoång Töû 269

keõ veà söï hieåu bieát. OÂng laø moät trieát gia thöïc söï vaø leõ ra ñaõ phaœi
môœ ñöôøng cho Nho Giaùo ñoåi môùi vaø tieán leân. Tieác raèng oâng bò
caœ moät khoái nho só ñoâng ñaœo cheâ bai, caùc vua chuùa dó nhieân
cuõng khoâng chaáp nhaän söï phoùng khoaùng cuœa oâng neân Tuaân Töœ
khoâng ñöôïc coi laø thaùnh hieàn vaø tö töôœng cuœa oâng khoâng ñöôïc
ñeà cao.
Sau thôøi Ñoâng Chu Lieät Quoác, nhöõng ñoùng goùp quan
troïng nhaát cho Nho Giaùo laø cuœa Ñoång Troïng Thö vaø Döông
Huøng döôùi thôøi nhaø Haùn (202-220 tröôùc Taây lòch) ; Vöông
Thoâng vaøo thôøi nhaø Tuøy (581-618), Haøn Duõ vaøo thôøi nhaø
Ñöôøng (618-906) ; Vöông An Thaïch, Chu Ñoân Di, Tröông Taùi,
Trình Haïo, Chu Di vaøo thôøi nhaø Toáng (960-1280) ; Vöông
Döông Minh ñôøi nhaø Minh (1368-1648). Nhöõng ñoùng goùp ñoù
ñaõ khieán caùc hoïc giaœ boái roái khi baøn veà Nho Giaùo vaø thöôøng
ñaët caâu hoœi "Nho Giaùo naøo ? Haùn Nho, Ñöôøng Nho, Toáng Nho
hay Minh Nho ?". Tuy nhieân, caùc thay ñoåi naøy chæ laø nhöõng thay
ñoåi veà caùch dieãn ñaït vaø aùp duïng maø khoâng thay ñoåi baœn chaát
vaø tinh thaàn cuœa Nho Giaùo. Nho Giaùo vaãn laø moät heä thoáng yù
thöùc toân troïng cheá ñoä quaân chuœ cöïc quyeàn, baœo thuœ vaø baát
dung.
Ñoái vôùi Nho Giaùo, Khoång Töœ khoâng saùng taùc gì caœ. Ñoùng
goùp cuœa oâng khoâng ñaùng keå so vôùi Maïnh Töœ vaø cuõng keùm haún
caùc danh nho sau naøy. OÂng ñaõ chæ cheùp laïi caùc saùch cuõ vaø hôn
nöõa caùc saùch cuœa oâng ñeàu ñaõ thaát laïc. Nhö vaäy khi pheâ phaùn
tö töôœng Khoång Giaùo, duø ñeå beânh vöïc hay leân aùn, duø ñeå khen
hay cheâ, caàn phaœi taùch rôøi noù khoœi nhaân vaät Khoång Khaâu. Veà
maët tö töôœng, neân nhaán maïnh laø veà maët tö töôœng, oâng laø moät
ngöôøi voâ can.
270 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 271

Söï nghieäp vaø nhaân caùch cuœa Khoång

Töœ

Khoång Töœ tuy khoâng coù ñoùng goùp quan troïng naøo veà maët
tö töôœng nhöng laïi coù aœnh höôœng lôùn treân söï phaùt trieån cuœa Nho
Giaùo, vì theá maø ngöôøi ta ñaõ goïi Nho Giaùo laø Khoång Giaùo. Moät
caùch giaùn tieáp Khoång Töœ ñaõ goùp phaàn quyeát ñònh laøm cho tö
töôœng Nho Giaùo beá taéc vaø khoâng ñoåi môùi ñöôïc vôùi thôøi gian.
Ñeán löôït noù, Nho Giaùo ñaõ khieán caùc xaõ hoäi AÙ Ñoâng thuoäc vaên
hoùa Trung Hoa daãm chaân taïi choã trong hôn hai ngaøn naêm.
Toâi coù vieát moät baøi baùo pheâ phaùn Khoång Giaùo vaø ñaõ
nhaän ñöôïc moät soá phaœn öùng, taùn thaønh coù maø phaœn ñoái cuõng
coù. Caùc vò phaœn ñoái thöôøng traùch toâi moät ñieàu laø ñem yù thöùc thôøi
nay ñeå pheâ phaùn ngöôøi xöa, nghóa laø ñaët laàm boái caœnh. Thöïc ra
chính caùc vò naøy laàm laãn lôùn veà thôøi gian, hoï ñem boái caœnh taâm
lyù vaø xaõ hoäi cuœa theá kyœ 19 ñeå baøn luaän veà Khoång Töœ.
Duø vai troø thöïc söï cuœa oâng theá naøo, Khoång Töœ ñaõ ñöôïc
coi laø vò thaùnh, moät vò thaày cuœa muoân ñôøi [vaïn theá sö bieåu] ;
cung caùch cuœa oâng vaø nhöõng lôøi oâng noùi ñöôïc laáy laøm maãu möïc
laäp thaân cho nhieàu daân toäc AÙ Ñoâng, trong ñoù coù Vieät Nam, neân
chuùng ta caàn hieåu oâng.
Tröôùc heát laø ñoùng goùp cuœa oâng ñoái vôùi Nho Giaùo. Ñoùng
goùp naøy raát lôùn, Khoång Töœ laø ngöôøi ñaàu tieân ghi cheùp laïi moät
caùch coâng phu vaø toaøn boä nhöõng kieán thöùc cuœa Nho Giaùo. Nhôø
oâng maø ngöôøi ñöông thôøi coù ñöôïc moät caùi nhìn toång quaùt veà
Nho Giaùo vaø coù theå hoïc hoœi Nho Giaùo moät caùch deã daøng hôn
haún luùc tröôùc. Tuy vaäy oâng khoâng ñoùng goùp gì cho tö töôœng
Nho Giaùo, ñoàng hoùa oâng vôùi Nho Giaùo cuõng sai laàm nhö coi
moät giaùo sö toaùn coù coâng bieân soaïn moät soá saùch giaùo khoa toaùn
laø moät nhaø toaùn hoïc.
Taïi sao Khoång Töœ laïi ñöôïc toân vinh nhö moät vò thaùnh ?
Khoâng phaœi ñôïi ñeán khi Haùn Cao Toå (töùc Löu Bang) sang nöôùc
Loã leã moä Khoång Töœ, hay Haùn Vuõ Ñeá ñöa Nho Giaùo leân laøm
272 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quoác giaùo Khoång Töœ môùi ñöôïc toân vinh. Tröôùc ñoù ñaõ coù voâ soá
só töœ suøng baùi Khoång Töœ. Phaœi hình dung boái caœnh thôøi ñoù môùi
hieåu ñöôïc söï suøng baùi Khoång Töœ vaø ñoùng goùp to lôùn cho xaõ hoäi
cuœa oâng.
Khoång Töœ löu laïc khaép nôi, khoâng ñöôïc vua chuùa naøo
duøng phaœi quay veà coá höông laø nöôùc Loã ñeå môœ tröôøng daïy hoïc.
Nhôø uy tín, Khoång Töœ ñaõ môœ ñöôïc tröôøng tö ñaàu tieân taïi Trung
Quoác vaø ñoù laø bieán coá voâ cuøng quan troïng. Tröôùc ñoù vieäc ñaøo
taïo keœ só laø cuœa trieàu ñình vaø chæ coù nhöõng ngöôøi ñöôïc choïn laøm
só môùi ñöôïc huaán luyeän ñeå ra laøm quan maø thoâi, nhöng laøm theá
naøo ñeå coù theå trôœ thaønh só neáu khoâng phaœi ñaõ saün laø con quan
nhö chính Khoång Töœ? Ñaùm tieåu nhaân, hay quaàn chuùng, khoâng
coù phöông tieän naøo ñeå tieán thaân caœ, tröø ra nhöõng cô hoäi cöïc kyø
may maén ñöôïc caùc vua chuùa ñoaùi hoaøi tôùi. Chính nhôø Khoång
Töœ maø quaàn chuùng coù ñöôïc moät phöông tieän ñeå thaêng tieán qua
giaùo duïc. Ñaây laø moät cuoäc caùch maïng vaên hoùa lôùn, thay ñoåi haún
töông quan xaõ hoäi, taïo ra moät quan heä löu thoâng giöõa hai giai
caáp quaân töœ vaø tieåu nhaân. Ԍ vaøo thôøi ñaïi cuœa Khoång Töœ, soá
phaän ñaùm tieåu nhaân chæ laø söï ñaøy ñoïa maø thoâi. Khoång Töœ ñaõ
taïo ra gaàn ba ngaøn moân ñoà, giuùp hoï ra khoœi söï ñaøy ñoïa ñoù, hoï
mang ôn oâng vaø thôø oâng laø leõ töï nhieân. Ñeán löôït hoï cuõng môœ
tröôøng daïy hoïc vaø cuõng truyeàn baù söï toân thôø sö toå cuœa mình,
vì theá maø Khoång Töœ trôœ thaønh sö toå cuœa moïi nho só. Cuõng caàn
nhaän ñònh raèng chæ sau khi Khoång Töœ môœ tröôøng nho vaø só môùi
ñoàng nhaát. Tröôùc oâng nho laø nhöõng ngöôøi hoïc, só laø nhöõng nho
ñöôïc choïn ñeå ñöôïc huaán luyeän. Töø Khoång Töœ trôœ ñi ai muoán
hoïc cuõng ñöôïc vaø cuõng coù theå ñöôïc boå nhieäm ra laøm quan.
Khoång Töœ ñaõ saùt nhaäp ñöôïc hai thaønh phaàn nho vaø só vaø, caàn
nhaéc laïi moät laàn nöõa coâng lao to lôùn naøy cuœa Khoång Töœ, oâng
cuõng ñaõ giaœm bôùt söï ngaên caùch khe khaét giöõa hai giai caáp quaân
töœ vaø tieåu nhaân. Söï nghieäp lôùn nhaát cuœa Khoång Töœ nhö vaäy laø
veà maët xaõ hoäi. OÂng ñaõ goùp phaàn quan troïng laøm thay ñoåi sinh
hoaït chính trò Trung Quoác.
Nhöng phaœi noùi, ñaây laø moät ñoùng goùp raát voâ tình, Khoång
Töœ khoâng heà muoán xoùa boœ söï ngaên caùch giöõa hai giai caáp quaân
Söï nghieäp vaø nhaân caùch cuûa Khoång Töû 273

töœ vaø tieåu nhaân. Trong nhöõng lôøi giaùo huaán hoïc troø, oâng phaân
bieät roõ quaân töœ vaø tieåu nhaân, nhö caùi ñuùng vaø caùi sai, nhö aùnh
saùng vaø boùng toái, söï cao thöôïng vaø söï heøn haï, caùi ñeïp vaø caùi
xaáu. Tieåu nhaân döôùi maét Khoång Töœ laø haïng ngöôøi khoâng ñaùng
ñöôïc baát cöù moät quan taâm naøo, hay baát cöù moät söï neå nang naøo.
OÂng töøng noùi : "Hình phaït khoâng ñöôïc duøng cho quan lôùn, leã
nghi khoâng ñöôïc duøng ñoái vôùi ñaùm thöù daân" (hình baát thöôùng
ñaïi phu, leã baát haù thöù daân). Khoång Töœ ñaõ ñoùng goùp khai phoùng
quaàn chuùng khi taïo ra tröôøng tö, nhöng ñoù laø ñieàu hoaøn toaøn
ngoaøi yù muoán cuœa oâng.
Moät caùch töông töï ta cuõng coù theå so saùnh coâng traïng voâ
tình cuœa Khoång Töœ vôùi moät soá söï kieän tích cöïc maø ñaœng coäng
saœn voâ tình taïo ra. Hoï khaéc nghieät quaù khieán haøng trieäu ngöôøi
boœ troán ra nöôùc ngoaøi, nhôø ñoù maø Vieät Nam coù moät coäng ñoàng
haœi ngoaïi ñaùng keå töø sau ngaøy 30-4-1975. Ñaây laø moät söï kieän
raát quan troïng vaø raát coù lôïi cho Vieät Nam, nhöng khoâng phaœi
do ñaœng coäng saœn chuœ yù taïo ra, traùi laïi hoï ñaõ heát söùc caám caœn
maø khoâng ñöôïc.
Ñaœng coäng saœn cöïc löïc baøi xích vaø caám ñoaùn thöông maïi,
nhöng nhöõng khoù khaên maø chính saùch cuœa hoï taïo ra sau ngaøy
30-4-1975 ñaõ buoäc moïi ngöôøi phaœi xoay sôœ ñeå soáng, keát quaœ
laø haàu heát moïi gia ñình Vieät Nam ñeàu phaœi buoân baùn moät caùi
gì ñoù. Ngöôøi Vieät Nam vì theá ñaõ boœ ñöôïc phaàn naøo taâm lyù laøm
coâng aên löông vaø chuyeån sang taâm lyù buoân baùn kinh doanh.
Ñaây cuõng laø moät chuyeån bieán taâm lyù raát ñaùng möøng nhöng
khoâng do chuœ yù.
Khoång Töœ xuaát thaân laø moät quan laïi thu thueá vaø moät thaày
cuùng. Caœ hai ngheà naøy ñeàu taäp cho oâng thoùi quen caâu neä thuœ
tuïc vaø hình thöùc. Nhaát laø ngheà cuùng teá maø khoâng nhöõng chæ
haønh ngheà Khoång Töœ coøn say meâ töø hoài thô aáu. Suoát ñôøi Khoång
Töœ khoâng thay ñoåi, töø caùch aên, caùch maëc, caùch ñi ñöùng, caùch
cö xöœ, luùc naøo oâng cuõng caâu neä vaø qui öôùc. Saùch Luaän Ngöõ moâ
taœ khaù roõ reät veà oâng : ñoà aên phaœi naáu thaät chín, moùn aên phaœi
ñuùng muøa, phaân löôïng rau vaø thòt khoâng thay ñoåi, chæ coù röôïu
laø oâng uoáng khoâng ño löôøng, duø khoâng khi naøo say, ñi döï tieäc
274 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

thì kính caån ñöùng leân khi ñoà aên ñöôïc ñem ra, nhöng khi nhaän
quaø taëng cuœa baèng höõu thì chæ nghieâng mình chaøo neáu laø quaø
ñeå duøng cho cuùng teá ; veà y phuïc thì töø choái moät soá maøu saéc,
quaàn aùo muøa ñoâng vaø muøa heø coù kieåu rieâng, leã phuïc thì caùnh
tay maët phaœi daøi hôn caùnh tay traùi, quaàn aùo nguœ phaœi daøi hôn
quaàn aùo ban ngaøy nöœa thöôùc ; naèm nghieâng, khoâng noùi luùc
naèm, khoâng ngoài treân moät chieác chieáu traœi khoâng ngay ngaén,
ngoài treân xe thì ngoài thaúng khoâng nhìn veà ñaøng sau ; khoâng noùi
nhanh vaø khoâng duøng ngoùn tay ñeå chæ moät vaät gì. Trong trieàu
ñình cung caùch cuœa Khoång Töœ thay ñoåi tuøy ngöôøi. Ñoái vôùi caùc
quan caáp döôùi thì cöùng coœi, ñoái vôùi caùc quan caáp cao thì uyeån
chuyeån. Khi ñöa khaùch vaøo yeát kieán thì toœ thaùi ñoä boái roái, roài
chaép tay vaø quay sang khaùch, sau ñoù dang tay maø giôùi thieäu vôùi
vua. Sau buoåi yeát kieán khi khaùch ra veà thì hoâ leân : "Khaùch
khoâng quay laïi nöõa". Khi ñi söù gaëp vua nöôùc khaùc thì toœ veœ aân
caàn, kinh sôï. Toùm laïi, taát caœ ñeàu theo moät nghi thöùc ñöôïc qui
ñònh moät caùch raát chi tieát töø tröôùc. Ñoù laø chaân dung cuœa moät con
ngöôøi cöïc kyø qui öôùc, hoaøn toaøn khoâng tuøy cô öùng bieán vaø
khoâng saùng taïo.

Khoång Töœ ñöôïc coi laø moät ngöôøi coù ñöùc lôùn. Chöõ "ñöùc"
vaøo thôøi ñaïi ñoù phaœi ñöôïc hieåu laø laøm ñuùng nghi leã chöù khoâng
phaœi laø coù loøng toát. Khoâng thaáy coù saùch naøo ghi cheùp Khoång
Töœ giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo khoå hay gaëp khoù khaên, hoaïn naïn. Tuy
vaäy oâng daïy hoïc troø neân cö xöœ trung thöïc, giöõ tín nghóa vôùi
baèng höõu, phaœi phuïng döôõng cha meï, giuùp ngöôøi giaø soáng yeân
oån, yeâu treœ thô. Taát caœ nhöõng ñöùc tính ñoù ñeàu ñaùng quí caœ
nhöng cuõng chæ laø nhöõng ñöùc tính thoâng thöôøng ñaõ ñöôïc nhìn
nhaän töø laâu. Khoång Töœ ñaõ soáng vaø truyeàn baù moät cuoäc soáng
löông thieän theo tieâu chuaån luùc ñoù, oâng laø moät ngöôøi ñöùng ñaén,
nhöng baœo raèng oâng coù ñöùc lôùn thì khoâng ñuùng. OÂng khoâng coù
loøng thöông bao la vôùi caœ nhaân loaïi, hay öôùc voïng cöùu ñôøi, cöùu
ngöôøi nhö Phaät Thích Ca, Gieâ-su Ki-toâ, Gandhi hay Meï Teresa.
Hay nhö haøng ngaøn haøng trieäu ngöôøi khaùc qua caùc thôøi ñaïi laën
loäi vaøo choán soœi ñaù, röøng saâu ñem söï giuùp ñôõ vaø nieàm an uœi tôùi
Söï nghieäp vaø nhaân caùch cuûa Khoång Töû 275

cho nhöõng ngöôøi xaáu soá. Hay nhö bao ngöôøi treân khaép theá giôùi
trong thôøi nay chòu giam caàm tuø toäi ñeå tranh ñaáu cho quyeàn laøm
ngöôøi. Khoång Töœ laø moät nhaø giaùo ñöùng ñaén vaø coù taøi, theá thoâi.
Vì oâng ñaõ coù coâng giaùo duïc nhieàu ñeä töœ, giuùp hoï ra khoœi soá
phaän haåm hiu neân hoï bieát ôn vaø toân kính oâng. Vì chuœ nghóa thuœ
cöïu vaø toân quaân cuœa oâng coù lôïi cho caùc cheá ñoä quaân chuœ maø
caùc vua chuùa veà sau ñaõ toân oâng leân laøm thaùnh ñeå laøm maãu möïc
cho moïi ngöôøi, nhöng ñoù chæ laø vì moät muïc ñích chính trò.

Khoång Töœ coù thöïc söï laø moät ngöôøi coù loøng nhaân ñaïo
khoâng ? Chaéc chaén laø khoâng. OÂng maït saùt nhöõng ngöôøi thöù daân
khoán khoå moät caùch thoâ baïo. Keœ tieåu nhaân ñoái vôùi oâng chæ laø ñoái
töôïng ñeå khinh bæ vaø chaø ñaïp maëc daàu hoï khoâng coù toäi gì ngoaøi
toäi ñaõ khoâng may sinh ra vaøo giai caáp cuøng khoå. Nhieàu ngöôøi
bieän hoä cho Khoång Töœ, noùi raèng "quaân töœ" vaø "tieåu nhaân" laø
nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc. Noùi nhö vaäy laø ñem boái caœnh theá kyœ 19
ñeå aùp ñaët vaøo thôøi ñaïi Xuaân Thu Chieán Quoác cuœa Khoång Töœ vaø
hoaøn toaøn sai. Nhö ñaõ noùi, vaøo giai ñoaïn ñoù "quaân töû" vaø "tieåu
nhaân" chæ laø hai thaønh phaàn xaõ hoäi phaân chia theo töông quan
quyeàn löïc vaø kinh teá maø thoâi. Chính baœn thaân Khoång Töœ khoâng
coi quaân töœ vaø tieåu nhaân laø nhöõng tieâu chuaån ñaïo ñöùc. OÂng töøng
noùi trong Luaän Ngöõ : "Ngöôøi quaân töœ maø coù ñaïo thì yeâu ngöôøi,
ñöùa tieåu nhaân maø coù ñaïo thì deã sai" (quaân töœ hoïc ñaïo taéc aùi
nhaân, tieåu nhaân hoïc ñaïo taéc dò söœ giaœ) hoaëc "quaân töœ coù duõng
maø khoâng coù nghóa thì laøm loaïn, tieåu nhaân coù duõng maø khoâng
coù nghóa thì ñi aên troäm" (quaân töœ höõu duõng nhi voâ nghóa vi loaïn,
tieåu nhaân höõu duõng nhi voâ nghóa vi ñaïo). Sau naøy chính nhôø
nhöõng "giaùo huaán" cuœa Khoång Töœ maø quaân töœ ñöôïc coi laø ñoàng
nghóa vôùi söï cao thöôïng vaø tieåu nhaân ñöôïc coi laø ñoàng nghóa
vôùi söï heøn haï. Ñoù chaúng qua chæ laø söï xaác xöôïc mieät thò nhöõng
ngöôøi yeáu keùm, cuõng nhö sau naøy ngöôøi coäng saœn thoùa maï
nhöõng ngöôøi khoâng ñoàng chính kieán vôùi hoï laø phaœn ñoäng, phaœn
quoác, v.v. Ñieàu khaùc giöõa coäng saœn vaø Khoång Giaùo laø ñaœng
coäng saœn ñaõ mieät thò nhöõng ñoái thuœ tranh giaønh quyeàn löïc vôùi
hoï, trong khi Khoång Töœ vaø caùc nho só ñaõ mieät thò nhöõng ngöôøi
276 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cuøng khoå khoâng heà vaø cuõng khoâng daùm choáng laïi hoï. Ñoù chæ
laø moät söï taøn nhaãn thuaàn tuùy.
Coøn moät ñieåm khaùc chöa thaáy hoïc giaœ naøo ñaët ra khi baøn
veà loøng nhaân cuœa Khoång Töœ. OÂng laø moät chuyeân vieân cao caáp
veà cuùng teá vaø raát say meâ cuùng teá, söœ cheùp raèng heã choã naøo coù
teá leã laø ñi xem raát chaêm chuù. Chaéc chaén laø chính oâng cuõng cöœ
haønh nhieàu buoåi tang leã cho caùc vua chuùa vaø caùc nhaø quyeàn
quí. Vaøo thôøi ñoù coù tuïc choân soáng ngöôøi trong caùc ñaùm tang quí
toäc ñeå ñöa ñi haàu haï ngöôøi cheát trong theá giôùi beân kia. Maõi ñeán
ñôøi Taàn Thuœy Hoaøng (thoáng nhaát vaø laøm hoaøng ñeá Trung Hoa
naêm 221 ñeán naêm 210 tröôùc Taây lòch) tuïc leä daõ man aáy môùi bò
caám. Chaéc chaén laø Khoång Töœ ñaõ chöùng kieán nhieàu vuï choân
soáng ngöôøi vaø chính oâng ñaõ cöœ haønh nhieàu buoåi leã nhö vaäy,
nhöng Khoång Töœ khoâng nhöõng khoâng xuùc ñoäng maø coøn cho
raèng nghi leã cuœa ngöôøi xöa ñeå laïi laø hoaøn toaøn ñuùng khoâng coù
gì caàn söœa ñoåi. Veà ñieåm naøy Taàn Thuœy Hoaøng coøn nhaân ñaïo
hôn oâng.

Taøi trí cuœa Khoång Töœ ra sao ? OÂng coù veœ khaù töï tin veà hoïc
vaán cuœa mình, oâng töøng noùi : "Baœo ta laø thaùnh thì ta khoâng daùm,
nhöng ta laøm vieäc thaùnh khoâng bieát chaùn, daïy ngöôøi khoâng bieát
moœi" (nhöôïc thaùnh duõ nhaân taéc ngoâ khôœi caœm, öùc vi chi baát
yeám, hoái nhaân baát quyeän), hoaëc "ta khoâng phaœi sinh ra ñaõ bieát,
nhôø thích vieäc ngaøy xöa, coá hoïc maø ñöôïc". Khoång Töœ coøn tin
töôœng hôn veà taøi trò nöôùc cuœa mình, oâng noùi : "Vua naøo maø duøng
ta thì chæ moät naêm ñaõ khaù, ba naêm laø thaønh coâng". Söï töï tin naøy
ñaõ khoâng ñöôïc thöïc teá xaùc nhaän. Khoång Töœ laøm quan lôùn taïi
nöôùc Loã trong saùu naêm, töø chöùc Trung Ñoâ Teå leân ñeán Ñaïi Tö
Khaáu roài sau naøy Nhieáp Töôùng Söï nhöng khoâng thaáy nöôùc Loã
giaøu maïnh ñöôïc bao nhieâu.
OÂng laøm Nhieáp Töôùng Söï (töôùng quoác) ñöôïc moät naêm thì
töø quan vaø ñi löu laïc. Lyù do khieán oâng töø quan laø vì vua nöôùc
Loã khoâng chia phaàn thòt cho oâng trong leã Giao. Lyù do naøy thöïc
laø nhoœ moïn vaø laøm cho caùc nho só ñôøi sau raát phieàn loøng. Chæ
vì mieáng thòt maø boœ chöùc töôùng quoác thì coøn theå thoáng gì, coøn
Söï nghieäp vaø nhaân caùch cuûa Khoång Töû 277

gì laø chí lôùn "trò quoác, bình thieân haï" nöõa. Vì vaäy hoï coá tình bieän
luaän raèng ñoù chæ laø caùi côù, lyù do thöïc söï khieán Khoång Töœ boœ ñi
laø vì Khoång Töœ thaáy vua khoâng coøn bieát giöõ leã nghóa nöõa.
Nhöng ñoù chæ laø nhöõng giaœ thuyeát ñöôïc ñöa ra ñeå bieän hoä cho
caùi ñöùc cuœa Khoång Töœ chöù khoâng döïa vaøo caên cöù naøo. Ngöôøi
ta chæ keå ñöôïc nhöõng chuyeän vua nöôùc Loã say meâ xem ñaùm vuõ
nöõ nöôùc Teà sang muùa haùt, boœ vieäc ba ngaøy khoâng nghò trieàu,
nhöng Khoång Töœ ñaõ töøng laøm quan cho nöôùc Loã saùu naêm roài,
sao ñeán luùc ñoù môùi boœ ñi ? Vaœ laïi, theo Luaän Ngöõ thì chính
Khoång Töœ cuõng raát say meâ ñaøn haùt. Sang nöôùc Teà hoïc ñaøn ba
thaùng, khoâng bieát ñeán mieáng thòt (vaên thieàu tam nguyeät baát tri
nhuïc vò). Laäp luaän cho raèng Khoång Töœ töø quan boœ ñi vì vua nöôùc
Loã say meâ vuõ nöõ caøng khoâng ñuùng vì sau khi boœ Loã sang Veä,
Khoång Töœ laïi bò tai tieáng veà moät vuï nöõ saéc. Theo saùch cheùp thì
vua nöôùc Veä coù ngöôøi vôï laø Nam Töœ, raát ñeïp vaø cuõng raát daâm
ñaõng. Khoång Töœ muoán ñöôïc laøm quan nöôùc Veä neân phaœi vaøo
yeát kieán naøng naøy vaø coøn ñi theo xe du ngoaïn, vì theá ñaõ bò dö
luaän luùc ñoù cheâ cöôøi. Khoång Töœ cuõng khoâng troïng nguyeân taéc
nhö ngöôøi ta vaãn ñeà cao oâng, bôœi vì treân böôùc ñöôøng boân ba tìm
chuœ, coù luùc oâng ñònh ñi theo phoø moät phaœn thaàn laø Phaát Baät. Bò
hoïc troø laø Töœ Loä chaát vaán, oâng bieän baïch raèng ngöôøi trong saïch
thì daãu coù vaøo choã ñen toái cuõng vaãn trong saïch. Thaät laø nguïy
bieä n .

Taïi sao Khoång Töœ löu laïc khaép nôi treân möôøi naêm trôøi xin
laøm quan maø khoâng vua chuùa naøo duøng ? Ñoù laø vì oâng hoaøn
toaøn loãi thôøi. Luùc ñoù nhaø Chu ñaõ maït vaän laém roài, chaúng coøn
uy tín naøo nöõa. Caùc chö haàu duø muoán hay khoâng cuõng phaœi töï
quyeát vaø trong thöïc teá moïi vua chö haàu ñeàu mô öôùc laøm minh
chuœ, nhöng Khoång Töœ ñi ñaâu cuõng ñeà cao nhaø Chu. OÂng noùi :
"Vieäc leã nhaïc vaø chinh phaït phaœi do Thieân Töœ (töùc nhaø Chu)
khôœi xöôùng, caùc vua chö haàu maø ñaët leã nhaïc vaø chinh phaït laø
voâ ñaïo" (Thieân haï höõu ñaïo taéc leã nhaïc chinh phaït töï Thieân Töœ
xuaát ; thieân haï voâ ñaïo taéc leã nhaïc chinh phaït töï chö haàu xuaát).
Muoán ñi phoø ngöôøi ta maø laïi baøi baùc ngöôøi ta nhö vaäy thì ai
278 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

duøng? Khoång Töœ cuõng chuœ tröông taäp trung moïi quyeàn löïc vaøo
tay vua, truaát boœ quyeàn tham gia chính trò cuœa caùc ñaïi thaàn
(Thieân haï höõu ñaïo, taéc chính baát taïi ñaïi thaàn). Moät nhaõn quan
chính trò nhö vaäy khoâng nhöõng ñaõ raát huœ laäu vaø thieån caän maø
coøn laøm caùc quan ñaïi thaàn baát bình. Khoâng coù gì ñaùng ngaïc
nhieân khi hoï khuyeân caùc vua ñöøng neân duøng Khoång Töœ. Vaœ laïi
neáu kieán thöùc vaø taøi daïy hoïc cuœa oâng ñöôïc moïi ngöôøi ñöông
thôøi nhìn nhaän thì ngöôïc laïi thaønh tích trò nöôùc cuœa oâng chöa
ñöôïc baœo ñaœm. Vôùi moät laäp tröôøng toân Chu tuyeät ñoái nhö vaäy
taïi sao Khoång Töœ khoâng ñeán thaúng kinh ñoâ nhaø Chu khoâng xa
nöôùc Loã bao nhieâu xin vieäc maø laïi cöù dai daúng xin phoø caùc chö
haàu khoâng coøn phuïc nhaø Chu nöõa ? Lyù do laø vì trieàu ñình nhaø
Chu luùc ñoù raát ngheøo. Nhöng Khoång Töœ vöøa boœ rôi nhaø Chu vaø
chaïy theo caùc chö haàu laïi vöøa ñoøi hoï phuïc tuøng nhaø Chu !
Khoång Töœ cuõng voâ lyù nhö ngöôøi giöõa muøa heø chính mình cuõng
côœi traàn nhöng laïi hoâ haøo moïi ngöôøi neân maëc ñoà thaät aám.
Khoång Töœ coù taâm hoàn nghóa hieäp khoâng ? Caâu hoœi naøy
hình nhö chöa ai ñaët ra, vaø ñoù cuõng laø moät söï kieän ñaùng löu yù.
OÂng thaáy nöôùc naøo thònh thì tìm ñeán xin laøm quan, thaáy nöôùc
naøo khoù khaên thì boœ ñi, oâng khoâng phaœi laø ngöôøi ñeå ñöông ñaàu
vôùi thöœ thaùch vaø vöôït qua trôœ ngaïi. Quan nieäm laäp thaân cuœa oâng
chæ giaœn dò laø caàu an vaø caàu vinh. OÂng noùi : "Nöôùc laâm nguy thì
khoâng neân vaøo, nöôùc bò loaïn thì khoâng neân ôœ, luùc thieân haï coù
ñaïo lyù thì ta xuaát hieän, luùc khoâng coù thì ta neân ôœ aån" (nguy bang
baát nhaäp, loaïn bang baát cö, thieân haï höõu ñaïo taéc kieán, thieân haï
voâ ñaïo taéc aån). Khoång Töœ xöùng ñaùng ñöôïc toân laøm oâng toå cuœa
tò naïn kinh teá. Caùi trieát lyù ôœ aån, traùnh khoù khaên vaø gian nguy cuœa
oâng, veà baœn chaát laø moät thaùi ñoä thaáp heøn, ñaõ trôœ thaønh moät thöù
ñaïo lyù cho nho só veà sau. Taïi nöôùc ta vaøo cuoái theá kyœ 19 ñaàu
theá kyœ 20 coù oâng Nguyeãn Khuyeán ñaùng ñöôïc coi laø tieâu bieåu
cho caùi ñaïo lyù toài taøn naøy. Nguyeãn Khuyeán laø nho só danh giaù
nhaát thôøi ñoù, oâng ñaäu ñaàu caœ ba kyø thi höông, thi hoäi vaø thi ñình
neân ñöôïc goïi laø Tam Nguyeân. Luùc ñoù ta maát nöôùc veà tay ngöôøi
Phaùp, Nguyeãn Khuyeán laøm gì ? OÂng ruùt veà ôœ aån ñeå ngaâm vònh,
thænh thoaœng cuõng laøm vaøi baøi thô chaâm bieám vua quan vaø xaõ
Söï nghieäp vaø nhaân caùch cuûa Khoång Töû 279

hoäi thôøi Phaùp thuoäc. Vôùi moät thaùi ñoä troán traùnh traùch nhieäm nhö
vaäy, Nguyeãn Khuyeán vaãn ñöôïc ca tuïng nhö moät nhaø nho ñaày
tieát thaùo.

Choã ñöùng cuœa Khoång Töœ trong tö töôœng caàn ñöôïc nhaän
ñònh nhö theá naøo ?
Xaõ hoäi Trung Quoác cho ñeán ñôøi Khoång Töœ ñaõ tieán hoùa
raát nhieàu caœ veà maët kyõ thuaät laãn tö töôœng. Ñeán ñôøi Xuaân Thu
thì caùc vaán ñeà xaõ hoäi ñaõ trôœ neân raát phöùc taïp, cheá ñoä taäp quyeàn
sô saøi vaãn coù töø tröôùc ñeán ñôøi nhaø Chu khoâng coøn hôïp thôøi nöõa.
Toå chöùc chính trò Trung Quoác luùc ñoù ñaõ ñeán luùc caàn phaœi xeùt
laïi. Moät khuynh höôùng taœn quyeàn töï nhieân daàn daàn xuaát hieän,
vaø bôœi vì nhaø Chu khoâng caœi tieán gì caœ ñeå phuø hôïp vôùi tình theá
môùi neân daàn daàn maát quyeàn löïc vaø aœnh höôœng. Chæ coù hai con
ñöôøng, moät laø chaáp nhaän söï taœn quyeàn ñoù vaø tìm ra moät giaœi
phaùp môùi ñeå phoái hôïp caùc chö haàu ; hai laø toå chöùc laïi boä maùy
cai trò trung öông ñeå noù coù ñuœ söùc maïnh ñeø beïp caùc chö haàu vaø
cai trò moät ñaát nöôùc ñaõ trôœ thaønh roäng lôùn, ñoâng daân hôn vaø
phöùc taïp hôn. Khoång Töœ ñaõ hoaøn toaøn khoâng nhìn thaáy ñieàu ñoù,
oâng chuœ tröông phuïc hoài laïi quyeàn haønh nhaø Chu vôùi y nguyeân
leà thoùi cuõ. Cho neân oâng hoaøn toaøn laïc ñieäu vaø loãi thôøi. Nhaän
thöùc chính trò cuœa oâng thöïc laø keùm coœi.
Veà maët tö töôœng, caùc tieán boä tích luõy töø hôn boán ngaøn
naêm ñaõ leân tôùi cao ñieåm. Thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác laø thôøi
cöïc thònh tö töôœng Trung Quoác. Ngay sau khi Khoång Töœ qua
ñôøi, ñoaïn cuoái cuœa thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác ñaõ xuaát hieän caœ
moät phong traøo khai phaù tö töôœng roäng khaép, vôùi taàm voùc lôùn
hôn nhieàu laàn giai ñoaïn hoaøng kim cuœa tö töôœng Hy Laïp. Caùc
nhaø tö töôœng xuaát hieän sau Khoång Töœ nhö Tuaân Töœ, Maëc Töœ,
Haøn Phi, Coâng Toân Long, v.v. ñaõ vöôït raát xa Khoång Töœ.
Tö töôœng Trung Hoa cho ñeán thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác
vaãn chæ laø Nho Giaùo. Chính söï tröôœng thaønh cuœa Nho Giaùo ñaõ
laøm nôœ roä tö töôœng cuœa thôøi Ñoâng Chu Lieät Quoác. Tö töôœng,
nhaát laø tö töôœng chính trò Trung Quoác traœi qua moät thôøi kyø xeùt
laïi loäng laãy vaø ñaày höùa heïn. Tieác raèng noù ñaõ khöïng laïi sau ñoù
280 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

vì trong hai chieàu höôùng chuyeån bieán chính trò, ñaåy maïnh taœn
quyeàn hoaëc taêng cöôøng söùc maïnh taäp trung, khuynh höôùng thöù
hai ñaõ thaéng. Nho Giaùo ñöôïc phuïc hoài vaø Trung Quoác ñaõ daãm
chaân taïi choã töø ñoù.
Khoång Töœ keùm xa, raát xa, caùc nhaø tö töôœng sau oâng,
nhöng phaœi nhìn nhaän raèng oâng ñaõ coù ñoùng goùp quan troïng cho
giai ñoaïn cöïc thònh cuœa tö töôœng Trung Hoa vaøo cuoái thôøi Xuaân
Thu Chieán Quoác. Nhôø tröôøng tö cuœa oâng, oâng ñaõ ñaøo taïo ra
haøng ngaøn só töœ vaø ñeán löôït hoï ñaõ ñaøo taïo ra voâ soá só töœ khaùc.
Caùc nhaø trí thöùc loãi laïc sau naøy duø vöôït xa Khoång Töœ vaø baøi baùc
Khoång Töœ cuõng ñeàu laø nhöõng haäu boái tinh thaàn cuœa Khoång Töœ.
Moät laàn nöõa ta nhìn thaáy vai troø khai phoùng cuœa giùaùo duïc. Coøn
veà sau, vieäc phuïc hoài Nho Giaùo cuõng nhö vieäc toân thôø Khoång
Töœ laøm thaùnh nhaân maãu möïc muoân ñôøi hoaøn toaøn khoâng do
traùch nhieäm cuœa Khoång Töœ. Ñoù chæ laø do yù ñoà cuœa caùc cheá ñoä
quaân quyeàn duøng Nho Giaùo vaø Khoång Töœ ñeå cuœng coá neàn taœng
cuœa hoï. OÂng chæ laø naïn nhaân cuœa moät khai thaùc chính trò.
Khoång Töœ laø moät nhaø giaùo coù taøi vaø moät nhaø bieân soaïn
saùch coù taøi. OÂng ngheøo veà tình caœm, keùm veà tö töôœng vaø nhaän
thöùc xaõ hoäi. Toaøn boä quan ñieåm chính trò vaø trieát hoïc cuœa oâng
ñeàu loãi thôøi ngay caœ vaøo luùc ñoù. Nhöng oâng nghó nhö theá vaø
phaùt bieåu nhö theá, ñoù laø quyeàn cuœa oâng, oâng khoâng theå tieân
ñoaùn ñöôïc nhöõng laïm duïng veà sau.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 281

Di saœn Xuaân Thu Chieán Quoác

Coù theå noùi lòch söœ cuœa nöôùc ta thöïc söï baét ñaàu vaøo thôøi
Xuaân Thu Chieán Quoác.
Giai ñoaïn naøy töông öùng vôùi thôøi caùc vua Huøng môœ nöôùc.
Theo huyeàn söœ thì nguoàn goác cuœa chuùng ta cuõng baét ñaàu töø vua
Thaàn Noâng beân Trung Quoác. Huyeàn söœ chæ coù moät möùc ñoä
chính xaùc raát töông ñoái nhöng ít nhaát noù noùi leân moät söï kieän,
ñoù laø ngöôøi Vieät Nam vaø ngöôøi Trung Hoa coù cuøng moät coäi
nguoàn. Chaéc chaén laø cuõng ñaõ coù nhöõng ngöôøi tieàn söœ sinh soáng
treân ñaát nöôùc ta töø tröôùc vaø ñaõ hoøa nhaäp vôùi ngöôøi di daân töø
phöông Baéc xuoáng vaøo giai ñoaïn naøy, hoï ñoâng ñaœo hôn nhöng
thaønh toá phöông Baéc laø cheá ngöï. Ngaøy nay haàu heát caùc hoï cuœa
chuùng ta cuõng laø nhöõng hoï Trung Quoác. Nhö vaäy giai ñoaïn töø
Xuaân Thu Chieán Quoác trôœ veà tröôùc coù theå coi laø lòch söœ chung
cuœa caœ hai daân toäc tröôùc khi hai quoác gia rieâng bieät ñöôïc hình
thaønh. Nhöng chuùng ta cuõng chæ môùi ñöôïc ñoäc laäp khoâng ñöôïc
bao laâu thì laïi bò saùt nhaäp vaøo Trung Quoác trong hôn moät ngaøn
naêm. Hôn nöõa, moät quoác gia khoâng phaœi chæ laø laõnh thoå vaø con
ngöôøi maø coøn laø moät neàn vaên hoùa, maø vaên hoùa cuœa ta thì chuœ
yeáu laø vaên hoùa Khoång Maïnh ñaõ ñöôïc toång hôïp trong giai ñoaïn
naøy.
Neáu thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác keát thuùc moät caùch khaùc
ñi, nghóa laø noù khoâng keát thuùc vôùi moät cheá ñoä quaân chuœ chuyeân
chính taäp trung, vaø vôùi Khoång Giaùo ñöôïc laáy laøm quoác giaùo ñoäc
toân, thì soá phaän vaø lòch söœ cuœa nöôùc ta ñaõ khaùc haún.

Tö töôœng Trung Quoác hình thaønh moät caùch thöïc nghieäm

vôùi thôøi gian, ñeán thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác noù ñaït tôùi moät
möùc ñoä tröôœng thaønh vöøa ñoøi hoœi moät coá gaéng heä thoáng hoùa
vöøa cho pheùp nhöõng khai phaù lôùn khaùc. Neàn vaên minh Trung
Quoác luùc ñoù nhö moät caây ñaõ ñuœ lôùn vaø ñeán luùc troå hoa. Caœ moät
phong traøo tö töôœng roä leân nhö hoa nôœ muøa xuaân. Caùc saùch coøn
löu giöõ ñöôïc, nhaát laø boä truyeän Ñoâng Chu Lieät Quoác, moâ taœ moät
282 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

khoâng khí töng böøng khai phaù tö töôœng. Coù nhöõng nhaø haøo phuù
nuoâi caœ traêm, ngaøn thöïc khaùch chæ ñeå bieän luaän tìm ra chaân lyù
veà vuõ truï, xaõ hoäi vaø con ngöôøi. Cuõng coù haøng traêm, haøng ngaøn
bieän só ñi khaép caùc nöôùc chö haàu ñeà nghò vôùi caùc vua chuùa caùc
lyù thuyeát trò nöôùc.
Khí theá cuœa phong traøo tö töôœng naøy thaät laø maïnh meõ vaø
nhöõng thaønh töïu cuœa noù laïi caøng lôùn hôn. Coù theå noùi taát caœ
nhöõng trieát lyù vaø hoïc thuyeát cuœa Trung Quoác ñeàu xuaát hieän
trong giai ñoaïn naøy. Vaø cuõng coù theå noùi laø moïi khaùi nieäm trieát
lyù vaø chính trò ñeàu ñaõ ñöôïc ñeà caäp tôùi vaø ñaåy khaù xa. Ngaøy nay
noùi tôùi tö töôœng thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác ngöôøi ta thöôøng hay
nhaéc tôùi Laõo Töœ, Maëc Töœ, Tuaân Töœ, Maïnh Töœ, Haøn Phi, Coâng
Toân Long, v.v. nhöng thöïc ra caùc trieát gia vaø lyù thuyeát gia naøy
khoâng phaœi laø ñôn ñoäc, hoï chæ laø nhöõng phaùt ngoân vieân coøn
ñöôïc nhôù laïi cuœa caùc tröôøng phaùi tö töôœng. Thôøi ñoù chöa coù söï
tranh giaønh taùc quyeàn veà tö töôœng.
Tröôøng phaùi Laõo Töœ chaúng haïn ñaõ ñöa ra caœ moät trieát
thuyeát veà vuõ truï maø ngay caœ trong thôøi ñaïi khoa hoïc ngaøy nay
ngöôøi ta cuõng khoâng theå ñaùnh giaù laø ngaây ngoâ. Coù theå coi
nhöõng khai phaù cuœa Maëc Töœ trong thuyeát kieâm aùi nhö laø nhöõng
vieân ñaù ñaàu tieân cho moät chuœ nghóa daân chuœ xaõ hoäi nhaân baœn.
Maëc Töœ, Tuaân Töœ vaø Haøn Phi khôœi xöôùng ra chuœ tröông nhaø
nöôùc phaùp trò. Kieâm aùi vaø phaùp trò neáu ñöôïc phoái hôïp vaø phaùt
trieån chaéc chaén daãn tôùi daân chuœ. Coâng Toân Long ñi raát xa veà
loâ-gích tröøu töôïng, phaân tích raát saâu veà nguyeân uœy vaø haäu quaœ
(tröùng coù loâng), veà söï vaät vaø caùch nhìn söï vaät (ngöïa traéng
khoâng phaœi laø ngöïa).

Nhöng caœ moät röøng hoa ñoù cuoái cuøng ñaõ khoâng keát traùi,
hay ñaõ keát traùi nhöng traùi ñaõ khoâng chín ñöôïc ñeå sinh ra nhöõng
haït gioáng cho söï soáng tieáp tuïc. Taïi sao ?
Caâu traœ lôøi ñaàu tieân laø, traùi vôùi vaên minh phöông Taây, thôøi
Xuaân Thu Chieán Quoác ñaõ coù nhöõng tieán boä veà tö töôœng maø
khoâng coù tieán boä veà khoa hoïc thuaàn tuùy. Hoï ñaõ coù nhöõng
Socrate nhöng khoâng coù ñöôïc nhöõng Archimeøde. Trieát lyù
Di saûn Xuaân Thu Chieán Quoác 283

khoâng coù söï chuyeân chôœ cuœa khoa hoïc kyõ thuaät thì khoâng bay
boång leân ñöôïc vaø khoâng aên reã ñöôïc vaøo xaõ hoäi.
Giaœi thích nhö vaäy cuõng taïm oån, nhöng chính söï thieáu
vaéng khoa hoïc thuaàn tuùy cuõng caàn ñöôïc giaœi thích.
Trung Quoác ñöôïc thaønh laäp treân löu vöïc cuœa hai con soâng
lôùn, soâng Hoaøng Haø vaø soâng Döông Töœ. Caœ hai con soâng naøy
ñeàu laø nhöõng doøng soâng duõng maõnh ñem phuø sa vaø söï sung tuùc
laïi cho caùi noâi ñaàu tieân cuœa Trung Quoác, nhöng ñoàng thôøi cuõng
laø moät ñe doïa kinh nieân cho söï toàn vong cuœa con ngöôøi. Tôùi
muøa luõ doøng soâng coù theå traøn bôø bieán ruoäng ñoàng thaønh bieån
caœ, cuoán ñi cuœa caœi vaø sinh maïng. Trong ñieàu kieän nhö theá, öu
tieân thöôøng tröïc, neáu khoâng muoán noùi duy nhaát, cuœa taäp theå laø
choáng laïi nöôùc. Caùc vò vua ñaàu tieân cuœa Trung Hoa ñeàu laø
nhöõng ngöôøi coù coâng trò thuœy. Vua Thuaán nhöôøng ngoâi cho vua
Vuõ vì oâng Vuõ coù coâng ñaép ñeâ ngaên nöôùc luït.
Moïi xaõ hoäi hình thaønh beân caïnh nhöõng doøng soâng lôùn
vôùi löu löôïng thay ñoåi ñoät ngoät ñeàu caàn nhöõng vò vua coù uy
quyeàn tuyeät ñoái ñeå aùp ñaët nhöõng coá gaéng taäp theå gheâ gôùm.
Khoâng phaœi laø moät söï tình côø maø taát caœ caùc cheá ñoä ñöôïc xaây
döïng beân caïnh nhöõng con soâng lôùn ñeàu laø nhöõng xaõ hoäi cöïc
kyø chuyeân cheá, duø laø ôœ Trung Hoa, Vieät Nam, Cam-boát, AÁn Ñoä,
Ethiopia, hay Ai Caäp... Neàn taœng cuœa caùc xaõ hoäi coå xöa naøy laø
moät kheá öôùc baïo quyeàn baát thaønh vaên nhöng raát roõ reät giöõa
ngöôøi chuœ teå vaø daân chuùng. Ngöôøi chuœ teå phaœi aùp ñaët nhöõng ñoøi
hoœi thaät daõ man, ñoâi khi hy sinh caœ moät phaàn daân chuùng, ñeå ñaép
vaø baœo veä ñeâ ñieàu, nhöng ngöôïc laïi chính nhôø nhöõng hy sinh
kinh khuœng ñoù maø coäng ñoàng toàn taïi ñöôïc thay vì bò nöôùc cuoán
ñi. Caùc naïn nhaân coù theå nguyeàn ruœa baïo chuùa, nhöng con chaùu
hoï laïi mang ôn baïo chuùa vì ñaõ baœo ñaœm cho hoï muøa maøng vaø
cuoäc soáng. Daàn daàn söï taøn baïo ñöôïc chaáp nhaän nhö moät ñònh
luaät. Khoång Töœ thöøa höôœng di saœn tinh thaàn cuœa heä thoáng xaõ hoäi
ñaët treân kheá öôùc baïo quyeàn ñoù. Ñieàu ñaëc bieät nôi oâng laø thay
vì nhìn kheá öôùc baïo quyeàn ñoù nhö moät caùi teä caàn thieát oâng laïi
thaáy noù toaøn thieän, toaøn myõ. Khoång Giaùo chuœ yeáu laø coá gaéng
ñeå chính ñaùng hoùa baïo quyeàn vaø naâng söï chaáp nhaän kieáp soáng
284 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

noâ leä leân haøng moät ñaïo ñöùc tuyeät ñoái.

Khoång Töœ soáng trong moät giai ñoaïn chuyeån tieáp quan
troïng. Vôùi thôøi gian uy quyeàn cuœa baïo chuùa bò suy giaœm vì hai
lyù do, moät laø ñeâ ñieàu töông ñoái ñaõ oån vöõng, coâng taùc chuœ yeáu
chæ coøn laø giöõ gìn vaø tu boå, vai troø cuœa baïo chuùa khoâng coøn caàn
thieát nhö tröôùc nöõa; hai laø xaõ hoäi ngaøy caøng phaùt trieån, möùc
soáng cao hôn, daân soá ñoâng hôn, caùc nhu caàu môùi xuaát hieän,
nhieàu tieåu chuœ ñòa phöông xuaát hieän vaø trôœ thaønh maïnh. Tôùi
moät möùc ñoä chín muoài naøo ñoù nhaän thöùc veà xaõ hoäi vaø caùch toå
chöùc xaõ hoäi caàn ñöôïc xeùt laïi. Ñoù laø hieän töôïng ñaõ xaœy ra döôùi
trieàu ñaïi nhaø Chu. Caùc söœ gia vaãn thöôøng nhaän ñònh laø nhaø Chu
suy vì ñeå maát uy quyeàn thieân töœ, thöïc ra laø vì xaõ hoäi ñaõ tieán hoùa
vaø ñoøi hoœi moät heä thoáng chính trò khaùc.
Nhaø Chu khoâng coøn uy quyeàn traán aùp caùc chö haàu nöõa
thì taát nhieân caùc chö haàu caïnh tranh vaø caáu xeù laãn nhau. YÙ heä
ñoäc toân quaân quyeàn khoâng coøn hôïp thôøi nöõa thì taát nhieân xuaát
hieän nhöõng suy tö môùi.
Thôøi Ñoâng Chu Lieät Quoác chính laø khuùc quanh lòch söœ vó
ñaïi ñoù. Nhöng taäp quaùn chính trò chuyeân chính ñaõ keùo daøi nhieàu
ngaøn naêm vaø ñaõ aên reã vaøo taâm lyù con ngöôøi neân caùc tham voïng
chuyeân cheá dó nhieân coøn raát maïnh vaø coøn coù choã döïa taâm lyù
maïnh. Phaœi coù moät pheùp maàu gheâ gôùm caùc xaõ hoäi thieát laäp beân
caùc doøng soâng lôùn môùi loät xaùc vaø bieán ñoåi ñöôïc. Nhöng pheùp
maàu ñoù ñaõ khoâng xaœy ra taïi Trung Quoác cuõng nhö noù ñaõ khoâng
xaœy ra taïi moïi nöôùc khaùc. Ngöôøi daân ñaõ ñöôïc ñieàu kieän hoùa ñeå
chaáp nhaän söï taøn baïo neân khi moät cheá ñoä taøn baïo caùo chung
noù chæ nhöôøng choã cho moät cheá ñoä taøn baïo khaùc thích nghi hôn
vôùi thôøi ñaïi môùi. Giöõa hai chuyeån höôùng baét buoäc phaœi coù cho
cheá ñoä nhaø Chu, moät laø chaám döùt kheá öôùc baïo quyeàn, chính
thöùc hoùa söï taœn quyeàn vaø nôùi roäng töï do cho daân chuùng, hai laø,
ngöôïc laïi, taêng cöôøng tôùi cöïc ñieåm baïo löïc cuœa trung öông ñeå
khuaát phuïc caùc chö haàu vaø ñaäp tan moïi yù ñoà choáng ñoái, cuoái
cuøng Trung Quoác ñaõ theo con ñöôøng thöù hai. Nhaø Chu ñaõ chaám
döùt nhöôøng choã cho nhaø Taàn vôùi moät boä maùy cai trò lôùn hôn vaø
maïnh hôn. Töø nhaø Taàn trôœ ñi, moät heä thoáng chính trò khaùc, heä
Di saûn Xuaân Thu Chieán Quoác 285

thoáng quaân chuœ taäp quyeàn vaø tuyeät ñoái döïa treân baïo löïc khoâng
caàn thieát ñaõ ra ñôøi thay theá cho heä thoáng chính trò quaân chuœ döïa
treân baïo löïc caàn thieát tröôùc ñoù.
Ԍ ñaây cuõng caàn môœ moät daáu ngoaëc ñeå noùi veà moät söï kieän
raát ñaùng chuù yù. Sôœ dó, trong caùc chö haàu, nhaø Taàn ñaõ maïnh leân
ñeå tieâu dieät caùc chö haàu khaùc vaø goàm thaâu thieân haï laø vì ñaõ aùp
duïng lyù thuyeát cuœa Haøn Phi, chuœ tröông xieát chaët veà chính trò
nhöng côœi môœ veà kinh teá. Caùi goïi laø kinh teá thò tröôøng theo ñònh
höôùng xaõ hoäi chuœ nghóa ngaøy nay cuõng khoâng khaùc gì veà noäi
dung, noù chæ laø moät söï aùp duïng laïi moät lyù thuyeát ñaõ ñöôïc ñöa
ra caùch ñaây 22 theá kyœ. Nhaø Taàn ñaõ chæ toàn taïi ñöôïc vaøi chuïc naêm
bôœi vì chính saùch ñoäc taøi chính trò côœi môœ kinh teá ñaõ mau choùng
tích luõy maâu thuaãn vaø ñaõ suïp ñoå. Ñaây laø moät baøi hoïc, lòch söœ
hình nhö ñang dieãn laïi.
Nhaø Haùn sau khi ñaõ tieâu dieät nhaø Taàn ñaõ xieát laïi luoân veà
kinh teá, ñem Khoång Giaùo laøm quoác giaùo ñoäc toân, caám ñoaùn moïi
yù ñoà xeùt laïi. Töø ñoù cheá ñoä chính trò Trung Quoác khoâng coøn thay
ñoåi nöõa vaø Trung Quoác daäm chaân taïi choã hôn hai möôi theá kyœ.
Caùc xaõ hoäi noâng nghieäp hình thaønh beân caùc doøng soâng
lôùn ñeàu mang moät taät nguyeàn chung cuœa caùc neàn vaên minh phuø
sa laø tö töôœng vaø saùng kieán bò thui choät. Phaœi haøng ngaøn naêm
môùi ñaép xong nhöõng con ñeâ lôùn vôùi nhöõng chòu ñöïng gheâ gôùm.
Cuoäc soáng ñaøy ñoïa vaø gaén chaët vôùi ñaát ñoù ñaõ nhoài naën ra nhöõng
con ngöôøi chæ quanh naêm vaät vaõ vôùi ñaát ñeå kieám mieáng aên, daàn
daàn söï thuœ cöïu vaø thieån caän bieán thaønh moät baœn chaát, con ngöôøi
khoâng bieát nghó vaø khoâng daùm nghó.
Chuùng ta laø moät daân toäc nhö theá. Caœ lòch söœ laäp quoác cuœa
ta ñaõ chæ laø lòch söœ con ñeâ soâng Hoàng Haø. Ta heä luïy vôùi doøng
soâng hôn moïi daân toäc khaùc, ñeán noãi goïi quoác gia laø "nöôùc".
Quoác gia cuœa ta chæ quanh quaån laø ñaát nöôùc, nuùi soâng, sôn haø.
Chuùng ta coøn taät nguyeàn hôn moïi daân toäc phuø sa khaùc. Trí tueä
cuœa ta thui choät moät caùch theâ thaœm. Ngöôøi Trung Quoác coøn bieát
xeùt laïi vaø ñoåi môùi, duø chæ laø moät caùch vuïn vaët, Khoång Giaùo cuœa
hoï qua caùc trieàu ñaïi Haùn, Ñöôøng, Toáng, Nguyeân, Minh, Thanh;
ngöôøi Vieät Nam chuùng ta thì hoaøn toaøn khoâng. Ngöôøi Trung
286 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Quoác coøn bieát duøng lòch phöông Taây ngay töø ñôøi nhaø Minh ; ta
thì tôùi cuoái theá kyœ 19 vaãn baùm chaët lòch cuõ, thay ñoåi ñaõ chæ ñeán
do söï aùp ñaët cuœa ngöôøi Phaùp khi ta ñaõ maát chuœ quyeàn. Ta coù moät
bôø bieån daøi vaø ñeïp, môœ theânh thang ra moät ñaïi döông hieàn hoøa
nhöng ta vaãn chæ soáng ñôøi naøy qua ñôøi khaùc vôùi ñaát nhö moät daân
toäc luïc ñòa.
Ñoái vôùi caùc daân toäc khaùc, töï do, daân chuœ (hay nhaân
quyeàn cuõng theá vì ñoù chæ laø nhöõng goùc nhìn khaùc nhau cuœa
cuøng moät söï kieän laø con ngöôøi ñöôïc quí troïng, ñöôïc phaùt huy
heát khaœ naêng cuœa mình, ñöôïc coù yù kieán vaø saùng kieán) laø moät
phöông thöùc toå chöùc xaõ hoäi ; ñoái vôùi chuùng ta noù coøn laø moät lieàu
thuoác trò beänh teâ lieät trí naõo. Chuùng ta laø moät beänh nhaân maø töï
do laø lieàu thuoác chöõa. Chuùng ta phaœi uoáng thuoác töï do neáu
muoán laønh beänh ñeå tranh ñua vôùi theá giôùi.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 287

Ñaïo lyù thaùnh hieàn

Nhöõng ngöôøi beânh vöïc Khoång Giaùo thöôøng gaén lieàn

Khoång Giaùo vôùi ñaïo ñöùc. Baøi baùc Khoång Giaùo bò coi laø baøi baùc
ñaïo ñöùc, nghóa laø voâ ñaïo. Trong moät cuoäc buùt chieán vôùi Phaïm
Quyønh, oâng Phan Keá Bính, moät trí thöùc xuaát chuùng vaø cuõng coù
Taây hoïc, ñaõ coù coâng ñoùng goùp nhieàu cho vaên hoùa Vieät Nam vaø
coù teân ñöôøng ôœ Saøi Goøn vaø Haø Noäi, ñaõ vieát moät caâu chaéc nòch
: "Ñaïo lyù laø ñaïo lyù Khoång Maïnh". Nhö vaäy phaœi chaêng caùc daân
toäc khoâng bieát tôùi Khoång Maïnh laø nhöõng daân toäc khoâng coù ñaïo
ñöùc ?
Khoång Giaùo ñeà cao moät soá giaù trò maø con ngöôøi phaœi coá
gaéng ñeå ñaït ñöôïc. Nhöng neáu ta hoœi caùc nhaø nghieân cöùu Khoång
Giaùo nhöõng giaù trò ñoù laø gì thì caùc vò naøy seõ raát boái roái. Coù vò
baœo laø "trung, hieáu, nhaân, nghóa, leã, trí, tín", cuõng coù vò baœo ñoù
laø "nhaân, trí, duõng, vaên", coù vò laïi theâm "tröïc (ngay thaúng), tri
(hieåu bieát), ñaïo, cung, kính, dung (deã chaáp nhaän ngöôøi khaùc)".
Ñoïc Luaän Ngöõ vaø saùch cuœa caùc danh nho khaùc coøn phaœi theâm
: "ñaït, maãn, toân, troïng, thuaän". Nhö vaäy ñuœ thaáy "ñaïo lyù Khoång
Giaùo" duø ñaõ xuaát hieän vaø ngöï trò töø caœ haøng nghìn naêm vaãn coøn
raát maäp môø.
Caùc giaù trò thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi laø"trung, hieáu, nhaân,
nghóa, leã, trí, tín". Caùc giaù trò naøy ñaõ ñöôïc caœi thieän daàn daàn vôùi
thôøi gian vaø ñi vaøo quaàn chuùng. Luùc ban ñaàu chuùng chæ laø
nhöõng giaù trò daønh cho ngöôøi quaân töœ, töùc ngöôøi laøm quan hay
hoïc ñeå laøm quan, vaø coù yù nghóa ñaëc bieät cuœa chuùng.
Luaân lyù Khoång Giaùo thöôøng ñöôïc toùm goïn trong "tam
cöông, nguõ thöôøng". "Tam cöông" laø ba boån phaän cuœa keœ só :
trung vôùi vua, hieáu vôùi cha meï, thuœy chung vôùi vôï. Tam cöông
khoâng ñöôïc roõ raøng laém. Cuõng coù nhöõng hoïc giaœ coi "tam
cöông" laø "quaân, sö, phuï", nghóa laø boån phaän ñoái vôùi vua, vôùi
thaày vaø vôùi cha. "Nguõ thöôøng" thì vaãn ñöôïc coi laø "nhaân, nghóa,
leã, trí, tín". Khoång Giaùo veà sau ñöôïc boå tuùc bôœi moät loaït "giaù
trò" daønh cho phuï nöõ, ñoù laø "tam toøng, töù ñöùc".
288 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

"Tam toøng" laø ba söï phuïc tuøng maø ngöôøi ñaøn baø phaœi tuaân
thuœ : luùc coøn con gaùi thì phaœi phuïc tuøng cha, laáy choàng thì phaœi
phuïc tuøng choàng, choàng cheát thì phaœi phuïc tuøng con (taïi gia
toøng phuï, xuaát giaù toøng phu, phu töœ toøng töœ). "Töù ñöùc" laø boán
ñöùc tính ngöôøi ñaøn baø phaœi reøn luyeän, ñoù laø "coâng (kheùo tay),
dung (nhan saéc), ngoân (aên noùi) vaø haïnh (haïnh kieåm)". Theâm
vaøo ñoù laïi coù moät giaù trò ñaëc bieät cho ngöôøi ñaøn baø : chöõ "trinh".
Neáu hieåu "hieáu" laø kính troïng vaø taän tuïy vôùi cha meï,
"nhaân" laø yeâu thöông ngöôøi, "leã" laø kính troïng ngöôøi khaùc trong
moïi giao dòch, "tín" laø giöõ lôøi höùa vaø toân troïng moïi cam keát, "trí"
laø coá gaéng ñeå ñaït tôùi söï hieåu bieát roäng thì dó nhieân ñoù laø nhöõng
giaù trò cuœa moïi xaõ hoäi vaø moïi neàn vaên minh chöù khoâng phaœi cuœa
rieâng Khoång Giaùo. Neáu muoán noùi tôùi caùc giaù trò cuœa Khoång
Giaùo thì phaœi noùi tôùi caùc giaù trò chæ coù trong Khoång Giaùo hay
ñöôïc ñaëc bieät nhaán maïnh vaø ñeà cao trong Khoång Giaùo maø thoâi.

Nhöng tröôùc khi baøn veà noäi dung cuœa Khoång Giaùo ta phaœi
nhaän ñònh moät ñieåm raát quan troïng, ñoù laø Khoång Giaùo döùt khoaùt
khoâng phaœi laø moät ñaïo lyù.
Ngoân ngöõ Vieät Nam vaø Trung Quoác thöôøng hay laãn loän
veà khaùi nieäm neân coù theå nhöõng ñieàu sau ñaây khoâng ñöôïc söï
nhaát trí cuœa nhieàu ñoäc giaœ, nhöng vaán ñeà laø coù thöïc. Trieát hoïc
phaân bieät ñaïo lyù hay ñaïo ñöùc (eùthique, ethic) vaø luaân lyù
(morale, moral). Ñaïo lyù laø nhöõng giaù trò coù caên baœn trieát hoïc,
ñöôïc phaân tích roõ raøng, ñöôïc bieän luaän ñeán nôi ñeán choán vaø sau
cuøng ñöôïc chaáp nhaän nhö laø keát quaœ cuœa moät coá gaéng suy tö.
Luaân lyù, traùi laïi, chæ laø nhöõng ñieàu ñöôïc aùp ñaët vaø trôœ thaønh thoùi
quen vaø qui luaät trong moät xaõ hoäi. Khoâng theå coi vieäc ngöôøi Do
Thaùi caám aên thòt heo hay thòt nhöõng con vaät maø moùng chaân seœ
ra, caám aên caù khoâng coù vaåy laø moät ñaïo lyù ñöôïc. Ñoù chæ laø moät
luaân lyù, nghóa laø moät qui luaät ñöôïc luaân chuyeån töø theá heä naøy
sang theá heä khaùc maø thoâi.
Khoång Töœ vaø caùc moân ñeä khoâng heà phaân tích, bieän luaän
maø chæ phaùn ra caùc meänh leänh maø thoâi, neân Khoång Giaùo khoâng
phaœi laø moät ñaïo lyù maø chæ laø moät luaân lyù maø thoâi.
Ñaïo lyù thaùnh hieàn 289

Veà noäi dung caùc giaù trò Khoång Giaùo thì sao ?
Tröôùc heát, heä thoáng giaù trò aùp ñaët cho phuï nöõ raát moïi rôï
vaø voâ nhaân ñaïo. Noù haï giaù ngöôøi phuï nöõ xuoáng haøng moät noâ
leä vaø moät vaät duïng. Trí tueä vaø nhaân caùch cuœa ngöôøi ñaøn baø
khoâng ñöôïc keå ñeán. "Coâng, dung, ngoân, haïnh" laø gì ? "Coâng"
chæ laø taøi theâu thuøa, may maëc, naáu beáp, nghóa laø taøi haàu haï, phuïc
dòch. "Dung" khoâng phaœi laø saéc ñeïp maø laø caám khoâng ñöôïc laøm
ñeïp vì nhö theá laø loøe loeït, laúng lô. "Ngoân" laø aên noùi phaœi e deø,
caøng noùi ít caøng toát. Coøn "Haïnh" chæ laø söï chaêm chæ phuïc tuøng,
phuïc tuøng cha meï, roài phuïc tuøng choàng, roài phuïc tuøng caœ con
trai mình. AÁy laø chöa keå trong gia ñình coøn phaœi phuïc tuøng caœ
chuù baùc, anh chò. Neáu laø moät ngöôøi con gaùi uùt trong gia ñình
ngheøo thì ñòa vò cuœa moät phuï nöõ chaúng coøn gì.
Roài laïi coù caùi chöõ "trinh" cöïc kyø ñeåu caùng. Moät ngöôøi phuï
nöõ ñaõ coù quan heä tình duïc vôùi ai bò coi laø "maát thaân", coù tì veát,
maát heát giaù trò. Khoâng phaœi chæ coù phuï nöõ bình thöôøng maø ngay
caœ caùc coâng chuùa cuõng khoâng thoaùt khoœi söï khoáng cheá taøn teä
cuœa chöõ trinh. Ԍ Vieät Nam coù chuyeän Chöœ Ñoàng Töœ. Anh chaøng
naøy ngheøo khoå, khoâng coù noåi caùi khoá, moät hoâm moät coâ coâng
chuùa voâ tình quay maøn taém ngay choã anh ta traàn truoàng naèm
chui döôùi caùt. Ñeán khi doäi nöôùc thì loä ra anh ta. Coâ coâng chuùa
chæ lôõ nhìn thaáy anh ta traàn truoàng maø coi nhö bò maát trinh, ñaønh
phaœi cöôùi anh ta laøm choàng cho phaœi ñaïo ! Vaên hoïc Trung Quoác
cuõng khoâng thieáu nhöõng caâu chuyeän caùc coâ gaùi vì voâ tình ñuïng
chaïm phaœi moät ngöôøi ñaøn oâng maø phaœi coi nhö ñaõ maát trinh,
ñaønh phaœi laáy ngöôøi ñoù laøm choàng. Chöõ "trinh" laø moät saùng taïo
daõ man cuœa ñaøn oâng ñeå noâ leä hoùa phuï nöõ vaø coi phuï nöõ nhö moät
ñoà chôi ñoäc quyeàn cuœa hoï. Ngaøy nay chuùng ta ñeàu ñoàng yù raèng
quan nieäm cuœa Khoång Giaùo veà ngöôøi phuï nöõ laø raát laïc haäu.
Nhöng chuùng ta ñaõ thöïc söï vaát boœ noù chöa ? Toâi chöa chaéc,
quaùn tính cuœa chuùng ta vaãn coøn naëng laém. Caùi taâm lyù choàng
chuùa vôï toâi vaãn coøn hieän dieän raát maïnh, ngay trong caœ caùc gia
ñình trí thöùc sinh soáng taïi caùc nöôùc taân tieán phöông Taây. Ngöôøi
vôï duø laø baùc só, kyõ sö, giaùo sö ñaïi hoïc vaãn laø naïn nhaân cuœa moät
söï phaân coâng quaùi gôœ laø lo chuyeän beáp nuùc, phuïc dòch trong gia
290 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñình trong khi ñöùc oâng choàng ung dung höôœng thuï. Ngöôøi
choàng Vieät Nam laø moät trong nhöõng ngöôøi choàng thoâ bæ nhaát
theá giôùi.
Toâi coù laàn noùi chuyeän vôùi moät hoïc giaœ, giaùo sö ñaïi hoïc.
OÂng ta lo laéng vì con gaùi ñaõ lôùn vaø hoïc chung vôùi nhieàu baïn trai.
Moái lo cuœa oâng ta laø con gaùi seõ giao du vôùi baïn trai. Toâi noùi giao
du laø chuyeän dó nhieân chaúng coù gì ñaùng sôï, oâng aáy traœ lôøi raèng
trai gaùi baây giôø noù töï do laém, noù cöù baét tay nhau moät caùch töï
nhieân, coù khi coøn hoân nhau khi gaëp gôõ hoaëc chia tay. Toâi hoœi
"thì ñaõ sao ?". Vaø oâng ta noåi ñoùa : "Noù hoân maù, roài coù ngaøy noù
seõ hoân moâi, roài noù seõ laøm tình !". Ñoái vôùi oâng ta hình nhö neáu
con gaùi oâng ta coù boà vaø hoân moâi moät chaøng trai naøo, nhaát laø laïi
laøm tình thì khoâng khaùc gì trôøi saäp. Nhöng ngöôïc laïi, neáu ñöùa
con trai oâng ta cuõng laøm nhöõng ñieàu aáy thì laïi raát bình thöôøng.
Ñoù laø moät trí thöùc uyeân baùc ñaõ soáng taïi Phaùp gaàn 40 naêm.
Chöõ "trung" vaø chöõ "hieáu" ñöôïc ñònh nghóa töø ñôøi nhaø
Toáng moät caùch roõ reät nhö theá naøy : "vua baœo phaœi cheát maø
khoâng chòu cheát laø baát trung, cha baét phaœi cheát maø khoâng cheát
laø baát hieáu" (quaân xöœ thaàn töœ, thaàn baát töœ baát trung, phuï xöœ töœ
vong, töœ baát vong baát hieáu). Trong Luaän Ngöõ, Khoång Töœ ñònh
nghóa chöõ "hieáu" nhö sau : "cha coøn soáng thì phaœi theo yù cha,
cha maát thì theo vieäc cha laøm, ba naêm khoâng ñöôïc söœa ñoåi
nhöõng gì cha ñaët ra" (phuï taïi quan kyø chí, phuï moät quan kyø
haønh, tam nieân voâ caœi ö phuï chi ñaïo), "cha meï coù laàm loãi can
giaùn khoâng ñöôïc cuõng khoâng ñöôïc laøm traùi yù, ñau loøng cuõng
khoâng ñöôïc giaän" (söï phuï maãu coá giaùn, kieán chí baát toøng, höõu
kính baát vi, lao nhi baát oaùn) ; "cha meï coøn soáng thì khoâng ñöôïc
ñi xa" (phuï maãu taïi, baát vieãn du). Cuõng caàn löu yù laø chöõ "hieáu"
cuœa Khoång Giaùo chuœ yeáu laø hieáu vôùi cha maø thoâi, ngöôøi meï raát
ít ñöôïc ñeà caäp tôùi. Söï kính meán ngöôøi meï ôœ trong caùc xaõ hoäi
thuoäc vaên hoùa Trung Hoa coù theå ñöôïc nhìn nhö laø moät phaœn öùng
daân gian tröôùc söï taøn nhaãn cuœa Khoång Giaùo ñoái vôùi phuï nöõ.
Chöõ "hieáu" cuœa Khoång Töœ khoâng nhöõng beänh hoaïn maø coøn baát
löông. Khoång Töœ baøn luaän vôùi Dieäp Coâng veà söï ngay thaúng
("tröïc" cuõng laø moät giaù trò cuœa Khoång Giaùo). Dieäp Coâng noùi
Ñaïo lyù thaùnh hieàn 291

raèng ngöôøi ngay thaúng neáu cha mình ñi aên troäm cuõng phaœi toá
giaùc, Khoång Töœ phaœn ñoái noùi raèng ñaïo laøm con thì duø cha coù
ñi aên troäm cuõng phaœi beânh, nhö theá môùi laø tröïc. Ñoù laø nhöõng
lôøi vaøng ngoïc cuœa ñöùc thaùnh Khoång !
Veà sau caùc nho só cuõng khoâng laøm cho "trung" vaø "hieáu"
laønh maïnh hôn, traùi laïi chæ theâm vaøo nhöõng ñieàu xaèng baäy, thí
duï nhö "hieáu" ñöôïc ñònh nghóa laø phaœi coù con trai. Coù ba toäi baát
hieáu, toäi naëng nhaát laø khoâng coù con trai (baát hieáu höõu tam, voâ
haäu chi ñaïi), "trung" ñöôïc ñònh nghóa chæ ñöôïc thôø moät chuœ maø
thoâi.
Veà chöõ "nhaân", Khoång Töœ ñònh nghóa moät caùch raát laêng
nhaêng. Nhan Hoài hoœi oâng veà "nhaân", Khoång Töœ ñaùp ñoù laø caùc
ñöùc tính "cung (kính caån), khoan (khoan dung), maãn (thoâng
minh), hueä (may maén)". Nhö vaäy thì "nhaân" khoâng phaœi laø moät
giaù trò rieâng maø chæ laø toång hôïp moät soá giaù trò khaùc cuœa Khoång
Giaùo. Vieäc coi "maãn" vaø "hueä" laø nhöõng thaønh toá cuœa "nhaân"
cuõng ñaùng ngaïc nhieân. Khi Phaøn Trì hoœi thì oâng ñaùp "nhaân" coù
nghóa laø yeâu ngöôøi ; ñaây laø laàn duy nhaát maø Khoång Töœ ñònh
nghóa khaùi nieäm "nhaân" moät caùch gaàn ñuùng. Khi Troïng Cung
hoœi thì oâng ñaùp "nhaân" laø "ra khoœi cöœa phaœi nhö gaëp thöôïng
khaùch, sai daân thì phaœi uy nghi nhö teá leã lôùn, mình khoâng muoán
ñieàu gì thì ñöøng laøm cho ngöôøi khaùc" (xuaát moân nhö kieán ñaïi
taân, söœ daân nhö thöøa ñaïi teá, kyœ sôœ baát duïc vaät thi ö nhaân); ôœ ñaây
"nhaân" chæ giaœn dò laø söï ñuùng ñaén. Trong Luaän Ngöõ, Khoång Töœ
coøn ñöa ra moät ñònh nghóa khaùc veà "nhaân" : "ngöôøi trí thì thích
nöôùc, ngöôøi nhaân thì thích nuùi, ngöôøi trí thì ñoäng coøn ngöôøi
nhaân thì tónh" (trí giaœ nhaïo thuœy, nhaân giaœ nhaïo sôn, trí giaœ ñoäng,
nhaân giaœ tónh). Ñònh nghóa quaùi ñaœn naøy tuy vaäy cuõng noùi leân
nhaân sinh quan cuœa Khoång Töœ, oâng khoâng coù lyù töôœng giuùp ñôøi,
"nhaân" cuœa oâng laø tónh, nghóa laø baát ñoäng, chöù khoâng phaœi xoâng
pha vaøo khoù khaên ñeå giuùp ngöôøi. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi ñaïo
laäp thaân maø oâng ñaõ daïy ngöôøi quaân töœ : nöôùc nguy thì khoâng
neân ñeán, nöôùc loaïn thì khoâng neân ôœ, xaõ hoäi laønh maïnh thì ra
laøm quan, xaõ hoäi khoâng laønh maïnh thì ruùt veà ôœ aån. Nhö vaäy chöõ
"nhaân" cuœa Khoång Töœ döùt khoaùt khoâng phaœi laø chöõ "nhaân" maø
292 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chuùng ta thöôøng hieåu. Khoång Töœ ñöôïc toân thôø neân ñôøi sau ñaõ
coá tình ñem caùi loøng toát cuœa mình maø hieåu nhöõng ñieàu oâng noùi.
Khoång Töœ ñaëc bieät boái roái khi noùi veà nhaân vì caù nhaân oâng
khoâng coù loøng nhaân ñaïo, oâng maït saùt thaäm teä nhöõng ngöôøi daân
cuøng khoå vaø chaéc chaén laø oâng ñaõ töøng chuœ trì nhieàu buoåi leã
choân soáng nhöõng ngöôøi voâ toäi trong nhöõng ñaùm tang cuœa
nhöõng gia ñình quí toäc.
Nhaân noùi veà chöõ "nhaân" cuõng neân döøng laïi giaây laùt ñeå
baøn veà moät chuœ nghóa chính trò coù teân laø "nhaân trò" cuœa Khoång
Giaùo. Ñaïi ña soá nhöõng ngöôøi baøn veà nhaân trò thöôøng cho ñoù laø
moät chuœ nghóa nhaân baœn, laáy söï quí troïng con ngöôøi laøm caên
baœn. Ñieàu naøy hoaøn toaøn sai. YÙ nieäm nhaân ñöôïc ñònh nghóa moät
caùch mô hoà nhö ñoaïn treân khoâng theå laø neàn taœng cho moät theå
cheá chính trò naøo. Chöõ nhaân trong "nhaân trò" chæ coù nghóa laø caù
nhaân maø thoâi, "nhaân trò" vì vaäy coù nghóa laø ñeå cho moät ngöôøi
cai trò moät caùch tuøy tieän, ñoái ngöôïc laïi vôùi "phaùp trò", coù nghóa
laø cai trò theo luaät phaùp. Nhaân trò chæ giaœn dò laø ñoäc taøi caù nhaân
tuyeät ñoái ; maø veà baœn chaát thì moïi cheá ñoä ñoäc taøi tuyeät ñoái ñeàu
daõ man voâ nhaân ñaïo caœ neân thuyeát nhaân trò cuõng phaœi ñöôïc xeáp
vaøo loaïi chuœ thuyeát daõ man. Phan Chu Trinh ñaõ phaân tích khaù
roõ raøng veà ñieåm naøy. Chöõ Haùn, nhaát laø khi ñoïc theo loái Vieät,
coù nhieàu chöõ cuøng aâm maø khaùc nghóa cho neân coù nhöõng tröôøng
hôïp ngoä nghónh laø ngöôøi Vieät hieåu sai haún. Söï hieåu laàm cho
raèng chuû nghóa nhaân trò laø moät chuû nghóa quí troïng con ngöôøi
laø moät thí duï. Moät thí duï khaùc : toâi töøng ñöôïc nghe raát nhieàu
ngöôøi vieän daãn caâu "quaân töœ hôïp quaàn, tieåu nhaân hôïp ñaœng"
ñeå töø choái tham gia vaøo caùc toå chöùc chính trò. Ñoái vôùi hoï toå chöùc
chính trò laø ñaœng vaø nhö vaäy nhöõng ngöôøi quaân töœ cao thöôïng
nhö hoï khoâng theøm gia nhaäp, ñaïo lyù Khoång Maïnh ñaõ daïy nhö
vaäy. Thöïc laø oan cho Khoång Maïnh quaù. Chöõ "ñaœng" ôœ caâu naøy
khoâng coù nghóa laø ñaœng chính trò maø coù nghóa laø xoùm laøng.
"Quaân töœ hôïp quaàn, tieåu nhaân hôïp ñaœng" coù nghóa laø ngöôøi coù
danh phaän (quaân töœ) thì coù theå keát hôïp vôùi nhau (hôïp quaàn) coøn
daân chuùng (tieåu nhaân) thì chæ soáng chung vôùi nhau trong xoùm,
nghóa laø khoâng giao du vaø keát hôïp roäng raõi.
Ñaïo lyù thaùnh hieàn 293

Chöõ "leã" cuœa Khoång Giaùo cuõng laø moät söï hieåu laàm. Ñoïc
Kinh Leã vaø Luaän Ngöõ thì raát roõ raøng laø leã chæ laø nghi thöùc vaø hình
thöùc maø thoâi, thí duï nhö teá trôøi thì phaœi maëc aùo naøo, gaëp vua thì
quì nhö theá naøo, laïy bao nhieâu laïy, luùc tieáp chæ cuœa vua thì phaœi
coù cung caùch naøo, gaëp quan lôùn phaœi coù thaùi ñoä naøo, gaëp quan
nhoœ thì ra sao, v.v. Khoång Töœ khi ñöa khaùch vaøo gaëp vua thì
giang tay cuùi ñaàu giôùi thieäu, roài cung kính ñöùng ñôïi, ñeán luùc
khaùch quay ra thì hoâ leân "khaùch khoâng quay laïi nöõa". Ñoù laø "leã"
cuœa Khoång Giaùo, noù khoâng coù nghóa laø söï ñoái xöœ lòch söï, baët
thieäp trong xaõ hoäi ñoái vôùi moïi ngöôøi. Veà leã, chính Khoång Töœ
ñaõ noùi moät caâu kinh khuœng : "leã khoâng keå ñeán boïn thöù daân" (leã
baát haù thöù daân).
Veà leã pheùp, phaœi noùi raèng ngöôøi AÙ Ñoâng raát voâ leã, nhaát
laø nhöõng daân toäc chòu aœnh höôœng Khoång Giaùo. Ngöôøi phöông
Taây ñi qua maët moät ai ñeàu xin loãi, nhaän cuœa ai moùn ñoà naøo ñeàu
caùm ôn, gaëp nhau chuùc tuïng nhau ngaøy vui, ñi thì nhöôøng böôùc
cho phuï nöõ... Ngay caœ giöõa caùc ñoái thuœ vôùi nhau, hoï cuõng toœ ra
trang nhaõ. Wellington ñaùnh baïi Napoleùon I, nhöng khi Napoleùon
bò caàm tuø vaø cheát treân ñaœo Sainte Heùleøne oâng cuõng tôùi ñoù
nghieâng mình kính caån. Ngöôïc laïi, caùc töôùng Trung Hoa ra traän
thì chöœi nhau, baét ñöôïc ñòch thì ñoái xöœ taøn teä. Quan Vaân Tröôøng
ñöôïc coi laø baäc thaùnh, nhöng khi Löu Bò giôùi thieäu ñöùa con nuoâi
laø Löu Phong thì hoœi Löu Bò ngay tröôùc maët Löu Phong : "Anh
ñaõ coù con roài, nuoâi gioáng con toø voø naøy laøm gì ?" ; baét ñöôïc
töôùng ñòch laø Vu Caám thì noùi : "Tao gieát maøy cuõng nhö gieát
gioáng choù ngöïa thoâi". Taäp quaùn AÙ Ñoâng ñoái vôùi keœ treân, keœ
thaéng thì khuùm nuùm, ñoái vôùi keœ döôùi, keœ baïi thì thoâ loã. Ñoù
khoâng phaœi laø leã hieåu theo nghóa ñuùng vaø ñeïp cuœa noù.
Gaàn ñaây coù phong traøo keâu goïi taùi laäp phöông chaâm "tieân
hoïc leã haäu hoïc vaên". Nhöõng ngöôøi chuœ tröông nhö vaäy hoaëc coù
duïng yù thoáng trò hoaëc khoâng hieåu yù nghóa thöïc söï cuœa toân chæ
naøy. "Tieân hoïc leã haäu hoïc vaên" chæ coù nghóa laø tröôùc heát hoïc
nghi thöùc vaø hình thöùc, hoïc laïy, hoïc quì vaø cuùi ñaàu, noùi chung
laø cuùng teá, roài sau ñoù môùi hoïc tôùi kieán thöùc. "Tieân hoïc leã haäu
hoïc vaên" chæ coù nghóa laø tröôùc hoïc cuùng roài sau môùi hoïc chöõ.
294 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Cuõng phaœi hieåu raèng, leã vaø nhaïc trong Khoång Giaùo laø
nhöõng duïng cuï thoáng trò, muïc ñích cuœa chuùng laø laáy nghi thöùc
vaø aâm thanh ñeå traán aùp tinh thaàn vaø khuaát phuïc.

Nhieàu ñoäc giaœ tôùi ñaây seõ pheâ phaùn toâi laø döïa vaøo kinh
saùch ñeå leân aùn Khoång Giaùo, trong khi Khoång Giaùo ñöôïc theå
hieän moät caùch khaùc trong cuoäc soáng. Caùc vò coù lyù, luaân lyù
Khoång Giaùo trong ñôøi soáng haèng ngaøy khoâng ñeán noãi nhö vaäy.
Taïi sao ? Ñoù laø vì Khoång Giaùo laø moät heä thoáng giaù trò khe
khaét, maùy moùc vaø voâ nhaân ñaïo ñöôïc caùc vua chuùa ñem aùp ñaët
vaøo cuoäc soáng. Ngöôøi daân ñaønh phaœi chaáp nhaän vaø vì khoâng
theå chaáp nhaän nguyeân veïn noù, ngöôøi daân ñaõ phaœn öùng laïi baèng
caùch thay ñoåi noäi dung cuœa noù ñeå bôùt ñi phaàn naøo söï khe khaét.
Do ñoù maø Khoång Giaùo ñaõ phaàn naøo ñöôïc nhaân baœn hoùa. Chöõ
"trung" thì hoï khoâng ñoåi ñöôïc, nhöng chöõ hieáu ñaõ ñöôïc hieåu
laø söï quí troïng vaø saên soùc cha meï. "Leã" ñöôïc hieåu laø caùch ñoái
xöœ ñeïp ñeõ giöõa ngöôøi vaø ngöôøi, nhaân cuõng mang maøu saéc cuœa
tình thöông.
Nhaø vaên Baù Döông cuœa Trung Quoác, trong moät loaït baøi
taïp vaên ñöôïc taäp trung trong moät cuoán saùch nhan ñeà "Ngöôøi
Trung Quoác Xaáu Xí" (Söœu laäu ñích Trung Quoác nhaân), goïi vaên
hoùa Khoång Giaùo laø moät huõ töông ñaëc seät. Toâi thaáy caùch goïi naøy
khoâng ñuùng haún. Töông chæ laøm bôœi moät chaát chính laø ñaäu,
ngaâm vaøo muoái ñeå cho raõ ra vaø phaân hoùa laâu ngaøy maø thaønh.
Khoång Giaùo coù ñuœ thöù, naøo laø kinh sôï quæ thaàn, tuyeät ñoái phuïc
tuøng nhaø vua, roài laïi ñeán caùch aên ôœ giöõa vôï choàng, cha con, thaày
troø, caùch hoïc hoœi, tu thaân, v.v. vaät chaát cuõng coù, tinh thaàn cuõng
coù, sieâu hình cuõng coù, luaân lyù cuõng coù maø chính trò cuõng coù. Noùi
chung laø ñuœ thöù ñöôïc pha troän loän xoän laâu ngaøy vôùi nhau, thaâm
nhaäp vaøo nhau vaø bieán chaát laãn nhau. Phaœi coi ñoù laø moät huõ
maém thaäp caåm, thòt coù, caù coù, toâm coù, maø rau cuõng coù. Moãi
ngöôøi neám noùi moät caùch rieâng, ngöôøi thì baœo laø thòt, ngöôøi thì
noùi laø caù, ngöôøi laïi noùi laø toâm. Ai cuõng ñuùng caœ maø cuõng chaúng
ai ñuùng caœ. Cho neân coù ngöôøi noùi Nho Giaùo laø heä thoáng chính
trò, coù ngöôøi noùi ñoù laø moät trieát lyù vaø cuõng coù ngöôøi coi noù laø
Ñaïo lyù thaùnh hieàn 295

ñaïo lyù.

Ñieàu quan troïng ñoái vôùi chuùng ta laø nhöõng taäp tính maø
Khoång Giaùo ñaõ taïo ra trong neáp soáng daân gian.
Tröôùc heát laø oùc thuœ cöïu. Toân chæ "thuaät nhi baát taùc", chæ
laäp laïi maø khoâng saùng taïo, ñaõ ñöôïc caùc vua chuùa aùp ñaët nhö moät
meänh leänh tuyeät ñoái. Vôùi thôøi gian noù thaønh moät ñaïo lyù vaø laøm
teâ lieät caœ trí naõo caùc daân toäc theo vaên hoùa Trung Hoa, nhaát laø
Trung Quoác vaø Vieät Nam. Chuùng ta khoâng nhöõng khoâng tìm caùi
môùi maø coøn thuø gheùt caùi môùi.
Thöù hai laø oùc baát dung, ñoäc quyeàn leõ phaœi. Caùc vua chuùa
aùp ñaët ñòa vò ñoäc toân cuœa Khoång Giaùo, roài duøng boïn noâ nho maït
saùt moïi tö töôœng khaùc bieät nhaân danh chính nghóa veä ñaïo. Daàn
daàn chuùng ta boœ maát caœ khaœ naêng ñoái thoaïi. Chuùng ta khoâng theå
thaœo luaän vôùi nhau moät caùch bình tónh vaø töông kính, heã khaùc
yù kieán laø phaœi duøng nhöõng lôøi leõ haän thuø, haèn hoïc, laø thaáy caàn
phaœi tieâu dieät nhau. Chuùng ta coi tranh luaän coù nghóa laø haï beä
ngöôøi tröôùc maët, laøm cho haén maát uy tín vaø bò leân aùn neáu ñöôïc.
Toâi coù theå laøm chöùng veà tinh thaàn "veä ñaïo" naøy baèng kinh
nghieäm caù nhaân. Toâi coù vieát moät soá baøi baùo trình baøy moät soá
yù kieán caù nhaân vaø ñaõ nhaän ñöôïc moät loaït baøi phaœn baùc. Coù
nhöõng baøi raát cay nghieät, nhöng caùc taùc giaœ khoâng phaœn baùc
ñöôïc gì caœ vì hoï chæ taäp trung coá gaéng ñeå khieán ñoäc giaœ gheùt
toâi thay vì tranh luaän yù kieán !
Thöù ba laø söï suøng baùi ngöôøi xöa moät caùch beänh hoaïn, haäu
quaœ toång hôïp cuœa söï suøng baùi quæ thaàn vaø chöõ hieáu ñöôïc ñaåy
quaù xa. Yeâu quí ngöôøi xöa laø moät tình caœm toát vì ñoù laø coäi nguoàn
cuœa ta. Toå tieân ñaõ khoå sôœ vaø vaát vaœ ñeå laïi cho chuùng ta moät di
saœn, di saœn ñoù duø nhieàu hay ít chuùng ta cuõng laø ngöôøi thöøa keá
vaø thuï höôœng. Neáu khoâng coù di saœn ñoù thì ngaøy nay chuùng ta
vaãn coøn aên loâng ôœ loã. Nhöng caùi beänh hoaïn laø ôœ choã ta tin ngöôøi
xöa laø ñuùng vaø laáy hoï laøm maãu möïc. Chuùng ta khoâng daùm tin
raèng theá giôùi caøng ngaøy caøng tieán, chuùng ta hieåu bieát nhieàu vaø
thoâng minh hôn cha oâng, cuõng nhö con chaùu chuùng ta seõ thoâng
minh vaø hieåu bieát hôn chuùng ta.
296 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Thöù tö laø loâ-gích baïo löïc. Nhieàu ngöôøi seõ phaœn ñoái vaø
vieän daãn voâ soá caâu noùi raát hoøa bình vaø khoan dung. Nhöng quaœ
thöïc phaœi noùi neàn taœng cuœa xaõ hoäi Khoång Giaùo laø baïo löïc. Vua
khoâng bao giôø coù loãi thì laøm sao maø thay theá nhöõng hoân quaân,
baïo chuùa ? Ñaïo lyù Khoång Maïnh khoâng cho pheùp choáng laïi vua,
cho neân chæ coù nhöõng keœ baát chaáp ñaïo lyù noåi loaïn gieát vua môùi
thay ñoåi ñöôïc tình theá. Keœ aáy neáu thua thì bò coi laø giaëc, laø phaœn,
laø voâ ñaïo, nhöng neáu may maén thaéng ñöôïc thì caùc nho só seõ quì
xuoáng thuaàn phuïc vaø giaœi thích laø meänh trôøi ñaõ ñoåi. Moïi thay
ñoåi chính quyeàn ñeàu phaœi dieãn ra qua baïo löïc vaø ñoå vôõ chöù
khoâng theå dieãn ra moät caùch hoøa bình. Ñaûng Coäng Saûn Vieät
Nam khi chuœ tröông choáng dieãn bieán hoøa bình ñaõ chæ laäp laïi moät
taâm lyù baïo löïc ñaõ saün coù trong vaên hoùa Khoång Giaùo.
Dó nhieân thöông taät naëng neà nhaát trong taâm lyù Trung
Quoác vaø Vieät Nam vaãn laø taâm lyù toâi ñoøi, nhaãn nhuïc tröôùc ñoäc
taøi chuyeân cheá. Nhö ñaõ noùi, chuùng ta thöøa höôœng taâm lyù ñoù töø
neàn vaên hoùa phuø sa. Khoång Töœ chòu aœnh höôœng naëng neà cuœa
taâm lyù ñoù, roài ñöa noù leân haøng moät ñaïo lyù. Khoång Giaùo khoâng
gì khaùc hôn laø moät chöông trình huaán luyeän ñaày tôù, muïc ñích
cuûa noù laø taïo ra nhöõng tay sai ñaéc löïc, phuïc tuøng chuû khoâng
ñieàu kieän vaø baét moïi ngöôøi phaûi phuïc tuøng chuû khoâng ñieàu
kieän. Ñeán löôït Khoång Töœ cuõng ñöôïc toân leân haøng moät thaùnh
nhaân vaø moät maãu möïc. Maáy chuïc theá kyœ chuyeân cheá cuœa quaân
quyeàn veà maët chính trò vaø cuœa Khoång Giaùo veà maët tö töôœng ñaõ
bieán taâm lyù chaáp nhaän baïo quyeàn thaønh moät baœn naêng; ta coù
theå laø naïn nhaân cuœa moät cheá ñoä chuyeân chính vaø choáng laïi
chuyeân chính aáy, nhöng neáu thaønh coâng ta seõ aùp ñaët moät thöù
chuyeân chính khaùc. Ta chöa döùt khoaùt ñöôïc tö töôœng bôœi vì, do
di saœn Khoång Giaùo, ta vaãn coøn mang maàm ñoäc taøi chuyeân chính
ngay trong loøng mình.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 297

Vieät Nho

Toâi khoâng duøng hai chöõ Vieät Nho theo cuøng moät nghóa
vôùi linh muïc Kim Ñònh. Theo linh muïc Kim Ñònh thì ñaïo Nho
nguyeân laø ñaïo cuœa ngöôøi Vieät, ngöôøi Trung Quoác chæ ñaõ hoïc
ñöôïc cuœa ngöôøi Vieät, do ñoù coi ñaïo Nho laø ñaïo cuœa ngöôøi Trung
Quoác laø moät sai laàm.
Coù nhieàu lyù do khieán toâi khoâng chia seœ quan ñieåm ñoù. Ԍ
ñaây toâi duøng chöõ Vieät Nho ñeå chæ Khoång Giaùo taïi Vieät Nam,
nghóa laø Khoång Giaùo du nhaäp töø beân Trung Quoác sang, ñöôïc
tieáp thu vaø theå hieän taïi Vieät Nam. Nhöõng ai ñaõ boái roái khi ñaët
vaán ñeà Nho naøo, Haùn Nho, Ñöôøng Nho, Toáng Nho, Minh Nho
hay Thanh Nho seõ coøn phaœi boái roái nöõa vì coøn coù theâm Vieät
Nho, cuõng khaùc caùc thöù Nho kia.

Khaùc vôùi Khoång Giaùo Trung Quoác, Khoång Giaùo Vieät

Nam khoâng xuaát hieän moät caùch töï nhieân vaø daàn daàn chín muoài
vôùi thôøi gian. Noù ñaõ ñöôïc heä thoáng cai trò ñem ñeán vaø aùp ñaët
nhö moät duïng cuï cai trò. Trieäu Ñaø chieám ñöôïc nöôùc AÂu Laïc cuœa
Thuïc An Döông Vöông, saùp nhaäp vaøo vôùi hai tænh Quaœng Ñoâng
vaø Quaœng Taây maø laäp ra nöôùc Nam Vieät vaøo cuoái ñôøi nhaø Taàn,
ñaàu ñôøi nhaø Haùn vaø ñem Khoång Giaùo, töùc laø heä thoáng cai trò cuœa
hai tænh Quaœng Ñoâng vaø Quaœng Taây, vaøo Vieät Nam. Sau khi nhaø
Trieäu bò dieät thì Vieät Nam trôœ thaønh moät phaàn ñaát chieám ñoùng
cuœa Trung Quoác. Khoâng heà thaáy söœ saùch ghi laïi moät coá gaéng
khai môœ naøo veà maët vaên hoùa. Nhö theá phaœi hieåu raèng Khoång
Giaùo trong nhöõng theá kyœ ñaàu sau khi ñöôïc du nhaäp vaøo Vieät
Nam chæ thuaàn tuùy laø vaên hoùa cuœa keœ chieám ñoùng vaø cuøng laém
laø cuœa moät soá nhöõng ngöôøi coù danh phaän hôïp taùc vôùi chính
quyeàn maø thoâi. Phaœi maõi tôùi thôøi Tam Quoác, theá kyœ thöù 3 sau
Taây lòch môùi coù Nhaâm Dieân vaø Só Nhieáp môœ mang vieäc hoïc.
Tröôùc ñoù, thôøi Ñoâng Haùn, saùch söœ coù ghi ba ngöôøi laø Lyù Tieán,
Lyù Caàm vaø Tröông Troïng ñaäu khoa hieáu lieâm, nhöng raát coù theå
laø hoï ñaäu töø beân Taøu roài ñöôïc cöœ sang laøm quan hoaëc chính hoï
298 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

laø con quan cai trò ngöôøi Taøu. Noùi chung, daân baœn xöù khoâng
ñöôïc huaán luyeän Khoång Giaùo.
Nhö vaäy phaœi nhaän dieän hai yeáu toá : Moät laø trong boán theá
kyœ ñaàu cuœa Baéc thuoäc ngöôøi Trung Hoa khoâng coù yù ñònh giaùo
duïc ñeå ñoàng hoùa ngöôøi Vieät thaønh ngöôøi Trung Hoa, hoï sang
Vieät Nam ñeå thoáng trò vaø khai thaùc maø thoâi, vaø Khoång Giaùo chæ
theå hieän qua boä maùy thoáng trò. Hai laø khi Khoång Giaùo baét ñaàu
ñöôïc phoå bieán taïi Vieät Nam thì caùi haøo quang cuœa muøa xuaân tö
töôœng Xuaân Thu Chieán Quoác ñaõ qua roài. Khoång Giaùo ñaõ thaønh
Haùn Nho, töùc laø thöù Nho Giaùo ñaõ xuoáng caáp, ñaõ bò töôùc boœ heát
moïi tinh hoa cuœa caùc Maëc Töœ, Tuaân Töœ, Haøn Phi... ñeå chæ coøn
laø moät thöù Nho Giaùo thui choät. Caœ hai yeáu toá ñeàu quan troïng khi
nhaän ñònh veà Nho Giaùo ôœ Vieät Nam.
Chính saùch ngu daân cuœa ngöôøi Trung Quoác raát roõ reät.
Trong hôn moät ngaøn naêm ñoâ hoä khoâng coù daáu tích laêng mieáu
naøo cuœa Khoång Giaùo caœ. Maõi tôùi ñôøi nhaø Lyù, khi nöôùc ta ñaõ ñoäc
laäp, caùc vua Vieät Nam môùi baét ñaàu xaây Vaên Mieáu thôø Chu
Coâng, Khoång Töœ vaø 72 moân ñeä cuœa Khoång Töœ. Nho hoïc môùi
baét ñaàu thöïc söï phaùt trieån töø ñoù. Ñeán khi nhaø Minh dieät ñöôïc
nhaø Hoà, vua Minh Thaønh Toå ra leänh cho caùc quan cai trò phaœi
tòch thu vaø tieâu huœy taát caœ nhöõng cuoán saùch baèng chöõ Nho cuœa
ngöôøi Vieät Nam. Ít laâu sau hình nhö thaáy leänh naøy khoâng ñöôïc
thi haønh trieät ñeå, Minh Thaønh Toå laïi xuoáng chæ nhaéc laïi moät laàn
nöõa. Nhaø Minh tòch thu saùch chöõ Nho maø khoâng tòch thu saùch
chöõ Noâm vì hoï nghó raèng Nho Giaùo laø tinh hoa cuœa hoï, hoï sôï
ngöôøi Vieät hoïc chöõ Nho seõ trôœ neân huøng maïnh vaø thaønh moái
nguy cho hoï. Söœ nöôùc ta hay coù thoùi quen cho raèng ngöôøi Trung
Quoác coá gaéng ñoàng hoùa ñeå saùp nhaäp Vieät Nam, nhöng xeùt theo
nhöõng vieäc hoï laøm thì chæ thaáy hoï muoán thoáng trò Vieät Nam ñeå
vô veùt maø thoâi chöù khoâng muoán ngöôøi Vieät Nam trôœ thaønh
gioáng nhö ngöôøi Taøu. Söï baønh tröôùng cuœa Trung Quoác coù choã
nghòch lyù laø chính ngöôøi Trung Quoác hình nhö khoâng muoán
baønh tröôùng, hoï xaây Vaïn Lyù Tröôøng Thaønh ñeå ngaên chaën caùc
saéc daân phía Baéc. Nhöõng môœ mang ñaát ñai quan troïng cuœa
Trung Quoác nhö saùp nhaäp nöôùc Kim, Moâng Coå vaø Maõn Chaâu
Vieät Nho 299

ñeàu do chính nhöõng saéc daân naøy chinh phuïc ñöôïc vaø thoáng trò
Trung Quoác roài vì daân soá ít maø bò ñoàng hoùa. Coù leõ nöôùc ta coøn
ñeán ngaøy nay laø vì chuùng ta chöa heà thaéng vaø thoáng trò Trung
Quoá c .
Toùm laïi, Nho Giaùo Vieät Nam laø thöù Nho Giaùo caáp thaáp
ñöôïc ngöôøi Vieät Nam tieáp thu moät caùch muoän maøng vaø suøng
baùi maø khoâng coù ñoùng goùp naøo. Coá gaéng Haùn hoùa Vieät Nam
quan troïng nhaát ñaõ dieãn ra döôùi hai trieàu ñaïi Lyù, Traàn roài tieáp
tuïc döôùi moïi trieàu ñaïi keá tieáp. Trí thöùc Vieät Nam thöôøng hay
leân aùn aâm möu ñoàng hoùa cuœa Trung Quoác, nhöng neáu hoï bình
tónh maø nhìn vaøo lòch söœ nöôùc ta hoï seõ thaáy coá gaéng ñoàng hoùa
tröôùc heát ñeán töø caùc vua chuùa Vieät Nam. Cuõng may laø coá gaéng
naøy khoâng thaønh coâng, nhöng ngöôøi Vieät Nam cuõng chòu aœnh
höôœng naëng neà cuœa Khoång Giaùo döôùi daïng sô ñaúng vaø caèn coãi
nhaát. Chính vì vaäy maø vaên hoùa cuœa Vieät Nam thaáp keùm vaø baát
dung hôn vaên hoùa Trung Quoác.
Nho Giaùo ñaõ chæ phaùt trieån sau moät thôøi gian raát daøi trong
ñoù Phaät Giaùo ñöôïc töï do baønh tröôùng. Nhôø aœnh höôœng cuœa Phaät
Giaùo maø môùi ñaàu Nho Giaùo döôùi thôøi Lyù coù phaàn nhaân baœn hôn
Trung Quoác. Chæ töø thôøi Haäu Leâ trôœ ñi, khi Phaät Giaùo ñaõ suy vi,
Vieät Nam môùi theo haún moät heä thoáng chính trò Nho Giaùo khaéc
nghieät.

Moät soá taùc giaœ hay noùi tôùi moät ñaëc tính cuœa vaên hoùa Vieät
Nam laø tam giaùo ñoàng nguyeân, yù noùi söï soáng chung haøi hoøa
giöõa Phaät Giaùo, Nho Giaùo vaø Laõo Giaùo. Nhöng "tam giaùo ñoàng
nguyeân" laø moät cuïm töø cuœa Trung Quoác raát voâ nghóa vaø cuõng
raát sai trong boái caœnh Vieät Nam. Phaät Giaùo ñaõ phaùt trieån tröôùc
Nho Giaùo raát laâu, Nho Giaùo phaùt trieån ñöôïc khoâng bao laâu thì
quay ra haï beä Phaät Giaùo ngay, khoâng laøm gì coù söï chung soáng
haøi hoøa. Coøn aœnh höôœng cuœa ñaïo Laõo taïi Vieät Nam thì khoâng
ñaùng keå, ngöôøi Vieät hình nhö khoâng hieåu gì veà trieát lyù Laõo Töœ,
chæ tieáp thu moät vaøi yeáu toá hôøi hôït vaø mau choùng hoäi nhaäp
chuùng vaøo nhöõng meâ tín ñoàng boùng.
Moät yeáu toá quan troïng khaùc cuœa vaên hoùa Vieät Nam laø ñaëc
300 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

tính vaên hoùa phuø sa raát maõnh lieät. Huyeàn thoaïi Laïc Long Quaân
vaø AÂu Cô ñeœ ra traêm con, moät nöœa theo meï leân nuùi, moät nöœa
theo cha xuoáng bieån laø ôœ thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác. Taïi sao
laïi "xuoáng bieån" ? Coù leõ phaœi hieåu laø xuoáng vuøng ñoàng baèng
soâng Hoàng, luùc ñoù coøn ngaäp nöôùc soâng vaøo muøa luõ, nhö vaäy
laø luùc ñoù con ñeâ soâng Hoàng chöa coù vaø môùi chæ ñöôïc ñaép leân
sau ñoù. Ñeâ soâng Hoàng chæ baét ñaàu ñaép leân sôùm nhaát laø döôùi thôøi
nhaø Trieäu vaø ñöôïc caùc quan cai trò ngöôøi Taøu ñoác thuùc xaây döïng
tieáp. Hieän töôïng naøy coù taàm quan troïng ñaëc bieät. Ngöôøi Trung
Quoác ñaõ phaœi maát ba boán ngaøn naêm ñeå oån ñònh vieäc ñeâ ñieàu
treân hai con soâng Hoaøng Haø vaø Döông Töœ. Chuùng ta coù leõ laø
neàn vaên minh phuø sa muoän nhaát. Toå tieân ta voán ñaõ ít ngöôøi maø
laïi phaœi thöïc hieän trong khoaœng thôøi gian moät ngaøn naêm coâng
vieäc maø caùc daân toäc khaùc ñaõ thöïc hieän trong ba, boán ngaøn naêm,
söï taøn baïo maø hoï phaœi chòu ñöïng ñaõ gaáp ba boán laàn. Moïi xaõ hoäi
phuø sa ñeàu chaät vaät vaø heä luïy naëng neà vôùi nöôùc vaø ñaát, nhöng
toå tieân ta chaéc chaén ñaõ khoå cöïc vôùi nöôùc vaø ñaát hôn nhieàu, hoï
ñaõ phaœi traœ nhöõng giaù voâ cuøng ñaét cho vieäc hình thaønh ñoàng
baèng soâng Hoàng, ñeán noãi nöôùc vaø ñaát laø taát caœ ñoái vôùi hoï.
Quoác gia naøo thaønh laäp treân löu vöïc cuœa nhöõng con soâng
lôùn cuõng ñeàu mang naëng daáu aán cuœa neàn vaên minh phuø sa : caàn
cuø, nhaãn naïi, nhöng thuœ cöïu, thieáu saùng kieán vaø thieáu oùc maïo
hieåm. Chuùng ta coøn mang naëng ñaëc tính vaên minh phuø sa hôn
nhöõng xaõ hoäi khaùc, nhöõng öu vaø khuyeát ñieåm ñoù coøn hieän dieän
maïnh meõ hôn trong taâm lyù vaø vaên hoùa cuœa chuùng ta.

Moät neùt ñaäm khaùc laø chuùng ta laø moät daân toäc bò noâ leä quaù
laâu. Chuùng ta noâ leä ngöôøi Trung Quoác hôn möôøi theá kyœ. Caùc
cheá ñoä ñoäc laäp sau ñoù cuõng ñaõ raäp khuoân theo guoàng maùy
thoáng trò cuœa ngöôøi Trung Quoác. Vieät Nam tuy coù ñoäc laäp nhöng
thaân phaän cuœa ngöôøi trong nöôùc khoâng thay ñoåi laø bao. Nieàm
an uœi duy nhaát, vaø khoâng phaœi khoâng coù taàm quan troïng, laø ñöôïc
thaáy caùc vua quan cuõng gioáng mình vaø noùi cuøng ngoân ngöõ vôùi
mình. Moät caùch trôù treâu coù leõ thôøi Phaùp thuoäc laïi laø thôøi daân ta
ñöôïc töï do suy nghó vaø phaùt bieåu nhaát, ngoaïi tröø moät khoaœng
Vieät Nho 301

thôøi gian ngaén nguœi taïi mieàn Nam Vieät Nam. Lòch söœ chaät vaät
ñoù ñaõ ñeå laïi nhöõng daáu aán raát ñaäm trong vaên hoùa, trong caùch
suy nghó vaø haønh ñoäng cuœa chuùng ta. Baœn chaát noâ leä vaãn chöa
rôøi haún chuùng ta. Noùi ra nhö vaäy coù theå laøm phieàn loøng moät soá
ñoäc giaœ, chính toâi cuõng raát phieàn loøng, nhöng di saœn cuœa ta theá
naøo thì ta phaœi nhaän theá aáy. Ta caàn bieát mình laø ai ñeå bieát mình
coù theå laøm gì vaø phaœi laøm gì. Vaœ laïi ta khoâng neân quan nieäm ñaát
nöôùc chæ laø lòch söœ vaø ñòa lyù. Ñaát nöôùc tröôùc heát laø moät döï aùn
töông lai chung. Neáu töø nhöõng di saœn khoâng maáy thuaän lôïi naøy
maø ta xaây döïng ñöôïc moät ñaát nöôùc ñaùng töï haøo thì cuoäc soáng
cuœa chuùng ta laïi caøng coù yù nghóa.
302 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 303

Maët thaät cuœa ai ?

OÂng Buøi Tín sinh ra trong moät gia ñình Nho Giaùo truyeàn
thoáng. Thaân sinh oâng laø Buøi Baèng Ñoaøn, laøm thöôïng thö (boä
tröôœng) trong trieàu ñình Hueá. Caùch maïng thaùng 8 buøng ra luùc
caäu Buøi Ñöôøng AÁm, sau naøy ñoåi teân laø Buøi Tín, môùi vöøa 19 tuoåi.
OÂng Buøi Baèng Ñoaøn, noåi tieáng thanh lieâm vaø hoïc gioœi, trôœ thaønh
chuœ tòch quoác hoäi ñaàu tieân cuœa cheá ñoä Vieät Nam Daân Chuœ Coäng
Hoøa, moät chöùc vuï höõu danh voâ thöïc. OÂng Buøi Baèng Ñoaøn chæ
ôœ ñoù ñeå ñem laïi cho chính phuœ Hoà Chí Minh moät boä maët trí thöùc
vaø ñoaøn keát daân toäc. OÂng Buøi Baèng Ñoaøn tham gia chính quyeàn
Vieät Minh vì sôï hôn laø vì nhieät tình. OÂng Phaïm Quyønh, thuœ
töôùng Nam Trieàu, ñaõ bò gieát, nhö nhieàu quan chöùc trieàu ñình
Hueá khaùc.
Nhöng neáu oâng Buøi Baèng Ñoaøn chæ theo Vieät Minh vì sôï
thì caäu aám Buøi Tín laïi theo vì lyù töôœng. Caäu haêng say theo caùch
maïng muøa thu, ñi boä ñoäi, tham döï nhieàu traän ñaùnh, töøng bò
thöông vaø sau cuøng ñöôïc söœ duïng ngay trong sôœ tröôøng cuœa caäu:
ngheà vieát baùo. Buøi Tín trôœ thaønh ñaïi taù phoù toång bieân taäp tôø
Nhaân Daân, cô quan trung öông cuœa ñaœng coäng saœn Vieät Nam.
Chöùc vuï naøy raát lôùn, bôœi vì tuyeân truyeàn laø coâng taùc troïng yeáu
haøng ñaàu cuœa chính quyeàn coäng saœn. Tôø Nhaân Daân quan troïng
hôn nhieàu so vôùi moät boä, noù ñöôïc toå chöùc nhö moät chính phuœ
trong moät chính phuœ, vôùi taát caœ caùc ban töông öùng vôùi caùc boä
: ban quoác phoøng, ban quoác teá, ban noâng nghieäp, ban coâng
nghieäp, ban vaên hoùa, xaõ hoäi, v.v... Vò theá cuœa Buøi Tín cao hôn
moät thöù tröôœng, vai troø cuœa oâng ñaëc bieät quan troïng. Buøi Tín laø
thaønh vieân cuœa phaùi ñoaøn coäng saœn trong hoäi nghò boán beân taïi
Taân Sôn Nhaát. Do moät söï tình côø Buøi Tín cuõng laø ngöôøi ñaïi dieän
cho phe coäng saœn nhaän söï ñaàu haøng cuœa töôùng Döông Vaên
Minh saùng ngaøy 30-4-1975.
Nhöng naêm 1990, trong moät chuyeán coâng du sang Phaùp
Buøi Tín laáy quyeát ñònh xin tò naïn chính trò. Töø ñoù Buøi Tín ñaõ vieát
raát nhieàu baøi baùo, traœ lôøi nhieàu cuoäc phoœng vaán, toá giaùc cheá ñoä
304 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

coäng saœn vaø vaän ñoäng cho daân chuœ ña nguyeân. Buøi Tín cuõng
vieát moät soá saùch thuaät laïi nhöõng gì maø oâng ñaõ thaáy trong moät
cöông vò ñaëc bieät thuaän lôïi ñeå quan saùt cheá ñoä coäng saœn töø beân
trong.
Trong cuoán Maët Thaät, cuoán saùch gaây soâi noåi nhaát cuœa
oâng, Buøi Tín moâ taœ chieán dòch caœi caùch ruoäng ñaát ñöôïc chính
phuœ Hoà Chí Minh phaùt ñoäng naêm 1955, trong ñoù haøng ngaøn,
haøng vaïn ngöôøi bò gieát oan.

Buøi Tín keå :

Caùc coá vaán Trung Quoác ngoài öôõn buïng ra, ñeå chaân leân
baøn uoáng röôïu Mao Ñaøi, vöøa "nhoå nöôùc boït oàn aøo", vöøa daïy
doã caùc hoïc troø deã baœo Tröôøng Chinh (toång bí thö ñaœng coäng
saœn), Hoaøng Quoác Vieät (uœy vieân boä chính trò, sau ñoù laø chuœ tòch
Maët Traän Toå Quoác), v.v. veà caœi caùch ñieàn ñòa. Hoï ra leänh gieát
baø Nguyeãn Thò Naêm, ngöôøi ñaõ töøng uœng hoä Vieät Minh töø naêm
1937, ñaõ töøng che chôœ vaø nuoâi döôõng chính caùc oâng Tröôøng
Chinh, Hoaøng Quoác Vieät vaø coù con ñang laøm chính uœy trung
ñoaøn. OÂng Hoà Chí Minh ñöôïc tin la leân laø khoâng theå gieát moät
phuï nöõ, moät aân nhaân caùch maïng, moät ngöôøi meï cuœa moät anh
huøng quaân ñoäi. Nhöng caùc coá vaán Trung Quoác baœo laø ñaõ quaù
treã, moïi vieäc ñaõ chuaån bò xong. OÂng Hoà Chí Minh im moàm, vaø
baø Naêm bò baén.
Phong caùch cuœa oâng Hoà Chí Minh laø theá. Coøn caùc oâng
Tröôøng Chinh, Hoaøng Quoác Vieät thì khoâng bieát phaœi goïi laø
haïng ngöôøi gì.
OÂng Phaïm Vaên Ñoàng thaáy caùc boä tröôœng, thöù tröôœng cuœa
mình bò vu oan, bò thanh tröøng, bò boœ tuø, khoâng daùm leân tieáng
beânh vöïc. Sau khi nghæ höu duø ñaõ ngoaøi taùm möôi tuoåi, oâng coøn
coá baùm laáy hö vò "coá vaán" ñeã giöõ lôïi loäc.
OÂng Leâ Ñöùc Thoï laø moät con ngöôøi nham hieåm, duøng ñuœ
moïi thuœ ñoaïn nhô baån vaø ñoäc aùc ñeå trieät haï caùc ñoàng chí cuõ cuœa
oâ n g.
OÂng Leâ Duaån laø moät thöù eách ngoài ñaùy gieáng, vöøa thieån
caän, vöøa loã maõng, vöøa töï cao töï ñaïi.
Maët thaät cuûa ai ? 305

Caùc oâng töôùng Nguyeãn Chí Thanh, Chu Huy Maân, Leâ
Ñöùc Anh, Ñoaøn Khueâ, Leâ Khaœ Phieâu, v.v. ñeàu thieáu vaên hoùa,
noâng caïn vaø cöïc ñoan. Rieâng oâng Nguyeãn Chí Thanh thì coøn
heøn nhaùt, luùc bò maät thaùm Phaùp baét ñaõ khai nhieàu bí maät gaây
thieät haïi naëng cho ñaœng roài ñoå toäi cho ngöôøi ñoàng chí cuøng bò
baét vôùi mình laø Ñaëng Xuaân Thieàu laøm oâng naøy bò truø daäp hôn
ba möôi naêm cho ñeán luùc veà höu.
Coøn oâng Ñoã Möôøi ? OÂng laø thôï söœa khoùa, nhaän thöùc chính
trò sô saøi vaø laïi maéc beänh taâm thaàn, ban ñeâm leo leân caây baøng
ngoài ngaát ngö.
Ngoøi buùt Buøi Tín moâ taœ caùc laõnh tuï coäng saœn moät caùch taøn
nhaãn. Taøn nhaãn vì Buøi Tín chæ keå laïi maø khoâng pheâ phaùn. Tay
ngheà boán möôi naêm caàm buùt cuœa Buøi Tín laø ôœ choã ñoù. Maët Thaät
laø moät cuoán saùch hay, moät taøi lieäu lòch söœ thaønh coâng veà dieãn
ñaït vaø coù giaù trò vaên hoïc. Moät cuoán saùch caàn ñoïc. Toân Thaát
Thieän trong moät laù thö cho toâi noùi raèng ñoïc xong oâng phaœi kinh
phuïc (kinh khoâng coù daáu saéc) taùc giaœ.

Nhöng neáu nhö vaäy thì phaœi ñaët ra moät soá caâu hoœi.
Taïi sao nhöõng con ngöôøi nhö vaäy laïi coù theå khuaát phuïc
ñöôïc caœ moät daân toäc ? Taïi sao haøng ngaøn, haøng vaïn trí thöùc loãi
laïc ñaõ phuïc tuøng hoï moät caùch ngoan ngoaõn, vaø coøn heát lôøi taâng
boác hoï, laøm bieát bao nhieâu ngöôøi khaùc töôœng hoï laø nhöõng thaàn
töôïng vaø chaïy theo hoï ? Chính Buøi Tín, taùc giaœ cuoán Maët Thaät,
trong bao nhieâu naêm laøm "ñaïi taù - nhaø vaên - nhaø baùo" cuõng ñaõ
toâ son ñieåm phaán moät caùch ñaéc löïc cho caùi cheá ñoä maø ngaøy nay
oâng muoán loät traàn boä maët thaät. Khoâng leõ trong caœ maáy chuïc
naêm tröôøng nhöõng trí thöùc xuaát saéc nhö theá laïi khoâng nhaän ra
thöïc chaát toài teä cuœa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo coäng saœn ? Taïi sao
hoï ñaõ töï löøa doái löông taâm mình vaø ñoùng goùp löôøng gaït caœ moät
daân toäc ?
Ngöôøi trí thöùc coäng saœn khoâng theå traœ lôøi ñöôïc nhöõng caâu
hoœi gay gaét ñoù, nhöng hoï coù theå hoœi ngöôïc laïi nhöõng ngöôøi chaát
vaán hoï nhöõng caâu hoœi khoâng keùm nhöùc nhoái. Bôœi vì ña soá - duø
khoâng phaœi laø taát caœ - nhöõng trí thöùc khoâng coäng saœn cuõng ñaõ
306 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

phuïc tuøng nhöõng coâng cuï chaúng ra gì cuœa ngoaïi bang. Nhöõng
trí thöùc quoác gia cuõng ñaõ ñem heát taâm huyeát hoâ haøo bieát bao
nhieâu thanh nieân boœ mình cho moät lyù töôœng daân chuœ khoâng heà
laøm baän taâm oâng Dieäm, oâng Nhu, hay cho moät "chính nghóa
quoác gia" khoâng heà coù trong ñaàu oùc caùc oâng Big Minh, Nguyeãn
Khaùnh, Nguyeãn Vaên Thieäu. Nhieàu trí thöùc khaùc ñaõ töï ñaët mình
ra ngoaøi leà lòch söœ, töï caét boœ khoœi soá phaän ñaát nöôùc, ñaøo nhieäm
vaø caàu an.
Cuoái cuøng ñaát nöôùc nhö ngaøy hoâm nay, sau taát caœ nhöõng
gì ñaõ xaœy ra. Vai troø cuœa ngöôøi trí thöùc Vieät Nam - coäng saœn vaø
khoâng coäng saœn - thaät laø beõ baøng. Coâng bình maø noùi cuõng coù
nhöõng trí thöùc Vieät Nam khoâng laøm tay sai cho moät beø luõ hay
moät cheá ñoä gian traù naøo maø vaãn phaán ñaáu, vaãn coá hieän dieän
trong cuoäc vaän haønh cuœa lòch söœ. Nhöng hoï ñaõ thaát baïi. Trí thöùc
Vieät Nam ñaõ thaát baïi hoaøn toaøn.
Ñoå loãi cho nhau, luaän toäi nhau chæ laø ñeå xem ai toài hôn ai,
coù ích lôïi gì ? Hôn nöõa, leân aùn vaø keát toäi nhau coøn sai vì noùi
chung trí thöùc Vieät Nam löông thieän, yeâu nöôùc vaø cuõng ñaõ hy
sinh nhieàu. Coù moät caùi gì ñoù vöôït khoœi loâ-gích bình thöôøng maø
ta caàn nhaän dieän ñeå ñöøng buoäc toäi laãn nhau moät caùch baát coâng
vaø voâ ích. Coù leõ chuùng ta phaœi tìm giaœi thích cho söï phaù saœn naøy
trong lyù lòch vaø trong gia phaœ cuœa ngöôøi trí thöùc Vieät Nam chuùng
ta.

Trí thöùc Vieät Nam ngaøy nay laø haäu thaân cuœa giai caáp só
phu ngaøy tröôùc. Moái lieân heä phuï-töœ vaãn coøn raát thaém thieát. Keœ
só vaãn coøn laø maãu möïc cuœa raát nhieàu trí thöùc Vieät Nam. Ngaøy
nay ngöôøi ta vaãn coøn töï haøo laø coù tö caùch cuœa keœ só, ngöôøi ta vaãn
coøn khen nhau laø coù thaùi ñoä cuœa keœ só.
Nhöng keœ só laø gì neáu khoâng phaœi laø moät maãu ngöôøi toài
heøn, vong thaân ?
Chuùng ta vaãn coøn laø keœ só, vaø vì theá vaãn coøn mang caùi taät
nguyeàn naøy cuœa keœ só. Vaán ñeà laø nhö theá. Ngöôøi ta coù theå haáp
thuï mau choùng nhöõng kieán thöùc vaø nhöõng kyõ thuaät môùi, nhöng
töø boœ moät taäp quaùn vaø moät taâm tính ñaõ ñöôïc nhaøo naën qua nhieàu
Maët thaät cuûa ai ? 307

theá heä, ñaõ aên reã vaøo con ngöôøi vaø ñaõ bieán thaønh moät baœn naêng,
laø moät ñieàu khoù gaáp nhieàu laàn. Haõy thöœ laáy moät thí duï veà troïng
löôïng cuœa taäp quaùn. Taïi sao ngöôøi Nhaät laïi laùi xe beân tay traùi
? Hoï coù bò ngöôøi Anh ñoâ hoä bao giôø ñaâu ? Lyù do chæ giaœn dò laø
caùc hieäp só Nhaät quen ñi beân traùi caùc haønh lang ñeå coù theå nhanh
choùng ruùt göôm baèng tay maët !
Nho Giaùo khoâng taïo ra keœ só ñeå laøm moät con ngöôøi töï do,
ñeå chòu traùch nhieäm tröôùc xaõ hoäi vaø ñeå laõnh ñaïo xaõ hoäi maø chæ
taïo ra keœ só ñeå laøm duïng cuï cho moät guoàng maùy vaø laøm thuœ haï
cho caùc vua chuùa. Trong suoát doøng lòch söœ, keœ só Trung Hoa vaø
Vieät Nam ñeàu chæ bieát soáng vôùi soá phaän toâi tôù. Só laø moät ngheà,
ngheà ñi hoïc vaø ngheà laøm quan. Tröôùc sau laø ngheà quì. Quì tröôùc
maët thaày ñeå hoïc vôùi öôùc voïng "thaønh ñaït" ñeå ñöôïc quì tröôùc caùc
vua chuùa. Neáu quì laø thaùi ñoä cuœa keœ só thì chôø ñôïi laø trieát lyù cuœa
keœ só. Thôøi gian tröôœng thaønh cuœa keœ só ñöôïc goïi laø thôøi "chöa
gaëp" (luùc vò ngoä hoái taøng nôi boàng taát), gaëp moät chuœ ñeå thôø. Keœ
só khoâng khôœi xöôùng ra moät söï nghieäp naøo maø chæ chôø ñôïi ñeå
ñöôïc laøm baày toâi cho moät minh chuœ neân haäu quaœ taát nhieân laø
keœ só phaœi chaáp nhaän luaät chôi saün coù cuœa keœ ñaõ laøm neân söï
nghieäp, ñem trí tueä cuœa mình minh hoïa cho yù cuœa chuœ. Vaø luaät
chôi cuœa chuœ raát khaéc nghieät. Caùc vua chuùa muoán duøng hoï thì
duøng, muoán caùch chöùc ñuoåi ñi, muoán caêng noïc ra ñaùnh, muoán
thieán hoï nhö thieán heo thieán gaø, muoán gieát hoï thì gieát, muoán
gieát caœ nhaø hoï cuõng ñöôïc, keœ só cam chòu heát. Thaân phaän keœ só
chaúng coù gì vinh, ñoù chæ laø thaân phaän cuœa moät toâi tôù, moät duïng
cuï thuoäc quyeàn söœ duïng vaø vöùt boœ tuøy tieän cuœa caùc vua chuùa.
Caùi baœn chaát duïng cuï vaø toâi tôù aáy ngay caœ nhöõng keœ só loãi laïc
nhaát cuõng khoâng truùt boœ ñöôïc. Ñieàu kinh ngaïc laø trong haøng
chuïc theá kyœ keœ só ñaõ coù theå chaáp nhaän moät khuoân maãu ñaày ñoïa
vaø haï nhuïc mình nhö theá, ñeå roài cuoái cuøng söï phuïc tuøng voâ
ñieàu kieän trôœ thaønh moät baœn naêng vaø moät giaù trò.
Khoång Minh taøi ba nhö theá maø gaëp thôøi nhieãu nhöông
cuõng chæ bieát ngoài trong leàu coœ ñeå chôø moät minh chuùa.
Nguyeãn Traõi laø moät keœ só sieâu vieät caœ veà vaên laãn voõ, laïi
coù caœ chí khí hôn ngöôøi, Leâ Lôïi laø moät phuù noâng cuïc mòch. Taïi
308 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

sao laïi "Leâ Lôïi vi quaân, Nguyeãn Traõi vi thaàn" ? Taán thaœm kòch
coøn lôùn hôn ôœ choã Leâ Lôïi khoâng coù ñuœ trí tueä ñeå vieát ra caâu ñoù,
chính Nguyeãn Traõi ñaõ saùng taùc ra caâu ñoù.
Cao Baù Quaùt laø moät keœ só öu vieät vaø ngang ngöôïc, daùm
noåi loaïn choáng laïi nhaø Nguyeãn. Nhöng Cao Baù Quaùt khoâng
laõnh ñaïo cuoäc noåi daäy maø chæ phoø Leâ Duy Cöï. Giaœ thöœ cuoäc noåi
daäy thaønh coâng thì cuõng chæ ñeå ñöa ñeán keát quaû "Leâ Duy Cöï
vi quaân, Cao Baù Quaùt vi thaàn". Ngay caœ khi keœ só choáng laïi moät
oâng chuœ thì cuõng chæ ñeå hy voïng ñöôïc phoø moät oâng chuœ khaùc,
hoï khoâng sinh ra ñeå laøm chuœ.
Cao Baù Quaùt thaát baïi, bò chaët ñaàu vaø tru di tam toäc.
Nguyeãn Traõi thaønh coâng, ñeå cuõng chæ ñöôïc caùi vinh döï quì goái
tröôùc Leâ Lôïi, roài cuõng bò chaët ñaàu vaø tru di tam toäc.
Trong lòch söœ Trung Hoa, nhöõng keœ laøm neân nghieäp ñeá
vöông, duø laø Löu Bang, Haïng Voõ, Lyù Theá Daân, Trieäu Khuoâng
Daän, Thaønh Caùt Tö Haõn, Chu Nguyeân Chöông ñeàu khoâng phaœi
laø keœ só. Hoï laø haøo phuù, laø caùc tay anh chò, hay voán thuoäc doøng
doõi baù vöông. (Taøo Thaùo laø moät ngoaïi leä, nhöng Taøo Thaùo bò
keœ só choái boœ vaø leân aùn laø gian thaàn).
Trong lòch söœ Vieät Nam, nhöõng keœ giaønh ñöôïc ngoâi vua,
duø laø Lyù Coâng Uaån, Traàn Thuœ Ñoä, Leâ Lôïi, Maïc Ñaêng Dung,
Trònh Kieåm, Nguyeãn Hoaøng, Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä,
Nguyeãn AÙnh ñeàu laø quí toäc, voõ töôùng hay caùc tay anh chò chöù
khoâng phaœi laø keœ só. (Hoà Quí Ly laø moät ngoaïi leä, nhöng Hoà Quí
Ly haønh ñoäng nhö vaäy vì töï coi mình laø ngöôøi Hoa hôn laø ngöôøi
Vieät neân coi thöôøng neà neáp Vieät Nam ; chieám ñöôïc ngoâi vua,
Hoà Quí Ly ñaõ laäp töùc ñoåi teân nöôùc laø Ñaïi Ngu theo teân coá quoác
cuœa mình).
Moät thöïc teá theâ thaœm nhö vaäy chöùng toœ khuoân maãu
Khoång Nho ñaõ tha hoùa keœ só tôùi möùc naøo. Moät thöïc teá bi thaœm
khaùc laø taát caœ nhöõng tieán boä veà tö töôœng cuœa Trung Hoa ñaõ chæ
coù tröôùc khi Khoång Giaùo ñöôïc ñöa leân haøng moät quoác giaùo.
Hôn hai ngaøn naêm ngöï trò cuœa khuoân maãu Khoång Giaùo ñaõ laøm
teâ lieät haún oùc saùng taïo. Caùc haäu quaœ vaãn coøn thaáy ñöôïc : nhieàu
nöôùc chaâu AÙ, nhôø khoâng chòu aœnh höôœng Khoång Giaùo moät caùch
Maët thaät cuûa ai ? 309

quaù naëng neà, ngaøy nay ñaõ raát phaùt trieån, nhöng ngöôøi chaâu AÙ
vaãn haàu nhö vaéng maët trong caùc giaœi Nobel, hoï vaãn thua xa
ngöôøi phöông Taây veà oùc saùng taïo trong moïi ñòa haït.

Trong xaõ hoäi Khoång Nho, keœ só khoâng hoäi nhaäp vaøo xaõ
hoäi. Luùc haøn vi keœ só soáng qua ngaøy, ñôïi cô hoäi laøm quan. Luùc
ñöôïc laøm quan keœ só trôœ thaønh nhöõng tay sai khoâng ñieàu kieän
cho caùc vua chuùa ñeå thoáng trò quaàn chuùng. Keœ só ñöôïc vua chuùa
xeáp haøng ñaàu treân noâng, coâng, thöông, nhöng thöïc ra keœ só bò
loaïi khoœi xaõ hoäi. Moät ñieàu raát ñaùng chuù yù laø trong xaõ hoäi ta ngaøy
xöa keœ só hoaøn toaøn vaéng maët trong caùc chöùc quyeàn ñòa phöông
xuaát phaùt töø daân gian nhö chaùnh toång vaø lyù tröôœng, nhöõng chöùc
vuï ñaõ coù theå laø nhöõng baøn ñaïp ñeå tieán leân quyeàn löïc quoác gia.
Keœ só khoâng coù haäu thuaãn quaàn chuùng vì soáng ngoaøi leà xaõ hoäi.
Keœ só cuõng khoâng coù taøi saœn vì khoâng bieát vaø cuõng khoâng muoán
kinh doanh buoân baùn, khoâng nhöõng theá keœ só coøn ñöôïc giaùo
duïc vaø nhoài naën ñeå khinh thöôøng vaø thuø gheùt hoaït ñoäng kinh
doanh, buoân baùn. Phi thöông baát phuù, keœ só khoâng coù ñoäc laäp
veà kinh teá cho neân cuõng khoâng coù theå coù töï chuœ veà chính trò.
Taïi sao laïi "Nguyeãn Traõi vi thaàn" ? Bôœi vì khoâng muoán "vi thaàn"
cuõng khoâng ñöôïc. Nguyeãn Traõi khoâng coù thuœ tuùc vaø cuõng
khoâng coù taøi saœn ñeå phaát côø khôœi nghóa. Keœ só trong khuoân maãu
Khoång Nho laø maãu ngöôøi leä thuoäc vaøo vua chuùa vaø cuoái cuøng
chòu ôn vua chuùa. Quyeàn löïc quoác gia chæ truyeàn tay giöõa moät
beân laø caùc vua chuùa vaø moät beân laø ñaùm anh huøng aùo vaœi, nhöõng
ngöôøi khoâng chòu ôn vua chuùa vaø do ñoù daùm thaùch thöùc vua
chuù a .
Tình traïng vong thaân keùo daøi töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc ñaõ
khieán keœ só maát haún loøng töï tin. Tuy beà ngoaøi coù khi keœ só hueânh
hoang "coù giang sôn thì só ñaõ coù teân, töø Chu Haùn voán só naøy laø
quí" (Nguyeãn Coâng Tröù), nhöng trong thaâm taâm keœ só khoâng tin
ôœ mình vaø cuõng khoâng tin ôœ caœ giai caáp só cuœa mình ; do ñoù keœ
só khoâng nhöõng khoâng daùm coù yù ñònh döïng nghieäp maø coøn
khoâng saün saøng giuùp moät keœ só khaùc döïng nghieäp. Keœ só phaœi
laøm baày toâi, neáu töø choái soá phaän toâi tôù vaø daùm mô öôùc laøm vua,
310 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

keœ só ñaõ vi phaïm ñaïo lyù cuœa giai caáp mình vaø bò leân aùn laø gian
thaàn, thoaùn nghòch, phaœn taëc. Nguyeãn Höõu Chænh coi thöôøng
vua Leâ chuùa Trònh baát löïc vaø muoán naém quyeàn thì ñaõ sao, maø
ngöôøi ta leân aùn oâng laø gian huøng vaø haœ heâ khi oâng bò boán ngöïa
xeù xaùc ? Coù söœ gia naøo ñuœ khaùch quan ñeå nhaän ñònh raèng chính
haønh ñoäng vaøo Nam lieân keát vôùi Taây Sôn cuœa Chænh ñaõ môœ ñaàu
cho tieán trình thoáng nhaát ñaát nöôùc ?
Luaân lyù Nho Giaùo baét ngöôøi coù hoïc khoâng ñöôïc laøm chuœ
maø chæ ñöôïc laøm toâi cho moät oâng chuœ naøo ñoù, vaø teä hôn nöõa phaœi
laøm toâi suoát ñôøi cho moät chuœ bôœi vì "toâi trung khoâng thôø hai
chuùa". Keœ só trong quan nieäm Nho Giaùo laø moät keœ noâ leä chöù
khoâng phaœi laø moät con ngöôøi töï do. Do baœn naêng vaø ñòa vò xaõ
hoäi, keœ só khoâng daùm vaø khoâng theå, vaø do ñoù khieáp phuïc nhöõng
keœ daùm vaø coù theå. Baøi Bình Ngoâ Ñaïi Caùo huøng traùng vì Nguyeãn
Traõi vieát cho Leâ Lôïi chöù khoâng vieát cho mình, vì luùc vieát
Nguyeãn Traõi ñaõ töï ñaët mình vaøo ñòa vò cuœa Leâ Lôïi, töôœng töôïng
mình laø vua ("Traãm ñaây, nuùi Lam Sôn daáy nghóa..., moät maœnh
nhung y döïng neân nghieäp lôùn...").

Toâi noùi nhieàu veà keœ só nhö vaäy bôœi vì caùi taâm lyù keœ só vaãn
coøn hieän dieän raát maïnh trong tieàm thöùc cuœa chuùng ta.
Di saœn naëng neà nhaát laø trieát lyù ôœ aån, traùnh hieåm nguy vaø
chôø thôøi. Taâm lyù naøy ngöï trò trong ñaàu oùc haàu heát moïi trí thöùc
Vieät Nam. Noù cuõng ngöï trò ngay caœ trong ñaàu oùc nhöõng ngöôøi
coù yù chí nhaát, nghóa laø daùm hoaït ñoäng chính trò. Ԍ caùc vò naøy
noù theå hieän qua loái laøm chính trò nhaân só. Nhöõng ngöôøi trí thöùc
töï cho laø mình coù moät giaù trò naøo ñoù - coù khi chæ laø do moät söï
töï ñaùnh giaù mình raát chuœ quan - thöôøng khoâng chòu tham gia taïo
döïng ra moät löïc löôïng chính trò naøo vaø cuõng khoâng leân tieáng
beânh vöïc moät laäp tröôøng naøo, ngay caœ khi hoï thaáy laø ñuùng. Hoï
chæ muoán laø nhöõng nhaân só ñöùng ngoaøi caùc toå chöùc vaø caùc cuoäc
tranh caõi gay go ñeå vöøa khoœi toán coâng söùc vöøa khoœi bò chaùy. Hoï
tin raèng moät khi hoï ñaõ laø nhaân só thì duø ai naém ñöôïc chính quyeàn
cuõng vaãn caàn hoï. Ñoù laø moät tính toaùn maø hoï cho laø saùng suoát,
vaø quaœ thöïc laø moät choïn löïa saùng suoát khi ngöôøi ta chæ coù tham
Maët thaät cuûa ai ? 311

voïng laøm coâng cuï. Chính caùi thaùi ñoä nhaân só naøy, haäu thaân cuœa
taâm lyù keœ só ngaøy xöa ñaõ khieán caùc toå chöùc ñoái laäp daân chuœ hieän
nay khoâng ñöôïc höôœng öùng vaø khoâng maïnh leân ñöôïc trong moät
giai ñoaïn ñaày thöœ thaùch nhö giai ñoaïn chuùng ta ñang soáng.
Moät di saœn khaùc laø söï thieáu quyeát taâm. Trí thöùc Vieät Nam
coù nhieàu ngöôøi khoâng thieáu yù kieán nhöng caùi quaùn tính “khoâng
daùm vaø khoâng the咑 thöøa höôœng töø taâm lyù keœ só do haøng ngaøn
naêm uoán naén naøy vaãn coøn quaù maïnh khieán hoï do döï baát quyeát,
saün saøng thoœa hieäp vaø nhöôïng boä tröôùc nhöõng giaœi phaùp thoâ
baïo traùi ngöôïc vôùi nguyeän öôùc cuœa mình, roài sau cuøng ñaùnh maát
chính mình. Nhieàu trí thöùc coøn thöïc söï ngöôõng moä nhöõng tay
anh chò bôœi vì hoï ngöôõng moä caùi lieàu, caùi baïo maø hoï khoâng coù
ñöôïc. Hoï bò hôùp hoàn tröôùc nhöõng ngöôøi coù baœn naêng maïnh vaø
daùm laøm, bôœi vì ñoù laø moät phaàn cuœa chính hoï maø hoï ñaõ maát ñi
vaø vaãn tieác.

Maãu ngöôøi keœ só khoâng phaœi chæ coøn toàn taïi maø coøn ñang
coù cô ñöôïc hoài sinh. Caùc cheá ñoä ñoäc taøi taïi chaâu AÙ, trong ñoù coù
Trung Quoác vaø Vieät Nam, ñang duïng taâm thieát laäp moät thöù
Khoång Giaùo Môùi laøm choã döïa cho caùc cheá ñoä ñoäc taøi ngaøy nay,
nhö Khoång Giaùo Cuõ ñaõ töøng laøm neàn taœng cho caùc cheá ñoä quaân
chuœ chuyeân cheá ngaøy xöa. Moät aâm möu tha hoùa trí thöùc môùi
ñang xuaát hieän. Vaø laàn naøy keœ só coù moät caùi teân goïi môùi :
chuyeân vieân. Ngay trong luùc naøy ñang coù nhieàu trí thöùc Vieät
Nam chuœ tröông haõy thoâi laøm chính trò, taïm chaáp nhaän cheá ñoä
naøy, hôïp taùc vôùi noù treân caùc maët chuyeân moân. Hoï hy voïng seõ
daàn daàn daân chuœ hoùa ñöôïc cheá ñoä. Nhöng neáu keœ só ngaøy tröôùc
trong hôn hai ngaøn naêm khoâng thay ñoåi ñöôïc cheá ñoä quaân chuœ
thì trí thöùc chuyeân vieân ngaøy nay duø coù baœn lónh hôn vaø coù boái
caœnh thuaän lôïi hôn cuõng khoâng theå thay ñoåi ñöôïc cheá ñoä ñoäc
taøi naøy trong moät hai theá heä, neáu hoï chæ laø nhöõng chuyeân vieân.
Haõy coi chöøng lòch söœ laäp laïi. Taïi sao chuœ nghóa coäng saœn
bò phuœ nhaän taïi Taây AÂu, nôi ñaõ khai sinh ra noù, maø laïi thaønh
coâng taïi Trung Hoa, Vieät Nam vaø Trieàu Tieân ? Taïi sao, ngoaïi
tröø hoøn ñaœo Cuba nhoœ beù, cheá ñoä coäng saœn chæ toàn taïi ñöôïc treân
312 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ba nöôùc naøy ? Lyù do chính laø vì chuœ nghóa coäng saœn ñaõ xuaát hieän
hoài ñaàu theá kyœ naøy nhö laø moät thöù Khoång Giaùo Môùi. Coù gì khaùc
giöõa Khoång Giaùo vaø chuœ nghóa Maùc Leânin ? Cuõng ñaët neàn taœng
treân baïo löïc, cuõng ñoäc taøi toaøn trò, cuõng giaùo ñieàu, cuõng ñoäc
toân, cuõng giai caáp, cuõng “nhaân trò” nghóa laø cai trò moät caùch tuøy
tieän baát chaáp luaät phaùp, cuõng böng bít, cuõng caám ñoaùn tö töôœng,
cuõng baøi xích caùc toân giaùo, cuõng trieät haï kinh doanh, cuõng ñeà
cao söï ngheøo khoå ñeå cai trò baèng söï ngheøo khoå. Caœ hai ñeàu laø
nhöõng heä thoáng nöœa toân giaùo, nöœa chính trò. Caœ hai ñeàu ñöa ñeán
beá taéc vaø caœ hai ñeàu coù cuøng moät bieän hoä sau khi ñaõ thaát baïi
: khoâng phaœi lyù thuyeát sai maø laø aùp duïng sai. Chæ caàn laáy Marx
vaø Engels ñaët vaøo ñòa vò cuœa Khoång Töœ vaø Maïnh Töœ, laáy caùc
cuoán Tö Baœn Luaän, Leânin Toaøn Taäp thay cho Töù Thö vaø Nguõ
Kinh, laáy Trung Öông Ñaœng thay cho Trieàu Ñình, ñem caùc ñaœng
vieân thay cho ñaùm quaân töœ laø ñaâu laïi vaøo ñoù. Khoång Giaùo ñaõ
doïn ñöôøng cho caùc cheá ñoä coäng saœn. Chæ coù ñieåm môùi laø chuœ
nghóa coäng saœn taâng boác quaàn chuùng voâ saœn maø Khoång Giaùo
maït saùt, duø chæ laø moät söï taâng boác giaœ doái. Neáu tröôùc ñaây Khoång
Giaùo ñaõ doïn ñöôøng cho caùc cheá ñoä coäng saœn thì ngaøy nay
nhöõng toàn ñoïng cuœa tö töôœng Khoång Giaùo ñang giuùp caùc cheá
ñoä naøy keùo daøi.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 313

Gieát haïi coâng thaàn

Coù moät söï kieän gaàn nhö moät ñònh luaät trong lòch söœ Vieät
Nam laø nhöõng ngöôøi döïng neân ñeá nghieäp thöôøng hay gieát haïi
coâng thaàn sau khi ñaõ thaønh coâng. Taïi sao ? Caâu traœ lôøi gaàn nhö
töï ñoäng laø nhöõng ngöôøi ñoù gian xaœo, boäi baïc. Xeùt cho cuøng thì
caâu traœ lôøi naøy khoâng ñuùng.
Nhöõng ngöôøi ñaõ coù khaœ naêng qui tuï nhaân taøi, khieán hoï
taän tuïy vaø naèm gai neám maät, vaøo sinh ra töœ vôùi mình taát nhieân
phaœi coù nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät. Hoï phaœi laø nhöõng ngöôøi coù khaœ
naêng thu huùt, chinh phuïc loøng tin vaø söï trung thaønh baèng caùch
chöùng toœ taøi naêng vaø ñöùc ñoä. Tröø moät vaøi ngoaïi leä raát hoïa hieám,
hoï phaœi laø nhöõng ngöôøi khaù toát vaø thuœy chung. Ngaøy nay moät
ngöôøi tham gia moät toå chöùc chính trò chæ keát baïn vôùi laõnh tuï maø
thoâi, neáu thaát voïng coù theå boœ ra ñi, nhöng ngaøy xöa thì khaùc
haún. Laõnh tuï khoâng nhöõng phaœi laø ngöôøi laõnh ñaïo maø coøn laø
minh chuœ, moät chuùa coâng coù quyeàn treân tính maïng cuœa thuoäc
haï. Caùc nhaân taøi ngaøy xöa vì vaäy choïn chuùa raát thaän troïng, hoï
hoœi han veà minh chuœ, tôùi yeát kieán minh chuœ, quan saùt töøng thaùi
ñoä, cöœ chæ, lôøi aên tieáng noùi, coù khi xem töôùng roài môùi quyeát ñònh
vì ñoù laø quyeát ñònh voâ cuøng quan troïng ñoái vôùi hoï. Hoï khoù coù
theå laàm ñöôïc. Muoán ñöôïc hoï thôø thöôøng phaœi laø ngöôøi coù ñöùc
lôùn. Trong voâ soá nhöõng ngöôøi phaát côø khôœi nghóa chæ coù moät
ngöôøi thaønh coâng thì ngöôøi ñoù phaœi laø ngöôøi coù baœn laõnh phi
thöôøng, maø baœn laõnh lôùn nhaát laø qui tuï, ñieàu ñoäng, chinh phuïc
loøng tin. Khoù maø coù theå giaœ doái ñöôïc bôœi vì khoâng theå ñaùnh löøa
moät soá ngöôøi ñoâng ñaœo trong suoát moät thôøi gian daøi tranh ñaáu
cam go.
Vaäy maø oâng vua naøo thaønh coâng döïng ñöôïc nghieäp ñeá
cuõng gieát haïi coâng thaàn caœ. Nhö theá vieäc gieát haïi coâng thaàn
phaœi coù moät giaœi thích khaùc hôn laø söï boäi baïc. Giaœi thích ñoù laø
söï gieát haïi coâng thaàn laø caàn thieát trong loâ-gích Khoång Giaùo.
Khoång Giaùo coi quyeàn cuœa vua laø quyeàn thieâng lieâng cuœa
trôøi cho. Quaàn thaàn phaœi phuïc tuøng voâ ñieàu kieän, coù cheát cuõng
314 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

khoâng ñöôïc thaéc maéc. Ñaõ laø quyeàn thieâng lieâng thì trôøi ban cho
ai, ngöôøi ñoù ñöôïc. Ñaõ laø keœ só, nghóa laø ñaõ töø boœ moïi yù ñònh laøm
chuœ ñeå chæ nuoâi giaác moäng laøm toâi cho moät minh chuœ, thì dó
nhieân phaœi töï coi laø mình khoâng coù "meänh trôøi" ñoù roài. Haïnh
phuùc cuœa keœ só chæ laø ñöôïc vaøo choán cung ñình, thaáy maët long
nhan, ñöôïc chuùt chöùc vò vaø haàu haï moät ngöôøi ñöôïc trôøi trao
thieân meänh. Nhöng nhöõng keœ só giuùp moät anh huøng laäp nghieäp
ñeá thì laïi khaùc. Hoï ñaõ ñöôïc gaëp moät ngöôøi döïng nghieäp, nghóa
laø coøn coù meänh trôøi hôn haún nhöõng oâng vua khaùc. Hoï ñaõ chia
côm seœ aùo, chen vai saùt caùnh vôùi keœ anh huøng ñoù. Hoï ñaõ chöùng
kieán nhöõng söï lo aâu, hoát hoaœng, nhöõng sai laàm vaø nhaùt sôï cuœa
ngöôøi anh huøng ñoù. Hoï ñaõ chöùng kieán taän maét vaø ñaày ñuœ moät
cuoäc laäp nghieäp ñeá vöông vaø ñaõ khaùm phaù ra raèng cuoäc döïng
nghieäp naøy chaúng coù gì laø thaàn thaùnh caœ. Chính vì söï khaùm phaù
naøy maø hoï khoâng coøn laø nhöõng keœ só chaân chính nöõa. Nhöõng
coâng thaàn ñaõ giuùp vua döïng nghieäp cuõng phaœi laø nhöõng ngöôøi
raát ñôœm löôïc, hoï deã nhaän ra laø oâng vua anh huøng nhaát cuõng
khoâng khaùc hoï bao nhieâu. Hoï ñaõ nhìn thaáy bí quyeát döïng
nghieäp, hoï ñaõ nhaän ra söï töông ñoái cuœa thuyeát "thieân meänh" vaø
bieát ñaâu hoï ñaõ thaáy chính hoï cuõng coù theå laøm vua. Vì theá hoï
phaœi cheát.
Keœ ñeá vöông thöïc ra cuõng khoâng coù choïn löïa. Taát caœ caên
baœn quyeàn löïc cuœa oâng ta döïa treân söï chính ñaùng cuœa thieân
meänh, oâng ta khoâng theå dung tuùng nhöõng keœ khoâng coøn tin
töôœng tuyeät ñoái ôœ söï huyeàn bí ñoù nöõa vaø laïi coù khaœ naêng ngang
taàm vôùi oâng ta. Ñoù khoâng phaœi chæ laø moái nguy maát ngoâi vua
maø coøn laø moái nguy maát maïng vaø tuyeät gioáng bôœi vì trong heä
thoáng quaân chuœ chuyeân cheá, thieân meänh ñaõ ñöôïc trao cho oâng
ta roài thì chæ coù caùi cheát môùi coù theå töôùc ñoaït, vaø nhoå coœ thì phaœi
nhoå taän goác. Nhöõng coâng thaàn coù khaœ naêng ñe doïa ngoâi baùu
hay laøm maát ñi tính thieâng lieâng cuœa noù vì vaäy phaœi bò tieâu dieät.
Nhöng nhöõng coâng thaàn trung thaønh tuyeät ñoái cuõng
khoâng theå dung tuùng ñöôïc, bôœi vì hoï ñe doïa traät töï cuœa cheá ñoä
quaân chuœ tuyeät ñoái trong ñoù quaàn thaàn khoâng hôn nhöõng con
vaät tröôùc maët nhaø vua, vua muoán noïc ra ñaùnh, muoán thieán tuøy
Gieát haïi coâng thaàn 315

yù. Nhöõng khai quoác coâng thaàn khoâng coøn laø nhöõng keœ só chaân
chính nöõa vì hoï ñaõ quaù quen vôùi vua, ñoái xöœ vôùi hoï nhö vaäy
khoâng khoœi mang tieáng teä baïc, maø khoâng ñoái xöœ nhö vaäy thì
khoâng coøn kyœ cöông trieàu ñình. Hoï laø nhöõng caùi gai phaœi nhoå
ñeå traät töï vua toâi ñöôïc trôœ laïi bình thöôøng.

Moái lieân heä vua toâi, coát caùn cuœa tö töôœng chính trò Khoång
Giaùo, ñöa tôùi hai haäu quaœ.
Moät laø, keœ só, tinh hoa cuœa xaõ hoäi, maát heát nhaân caùch, xaõ
hoäi vì theá laån quaån trong söï thui choät vaø heøn keùm.
Hai laø, caùc cuoäc khuœng hoaœng xaõ hoäi raát khoù coù loái thoaùt.
Keœ só chaân chính khoâng phaœi laø ngöôøi khôœi nghieäp. Trieát lyù cuœa
hoï laø luùc khoù khaên thì laùnh maët. Chæ coù moät soá raát ít coù chí khí
ñeå tham gia tranh ñaáu trong thôøi ly loaïn maø thoâi. Nhöõng keœ naøy
phaœi choïn minh chuœ thaät kyõ. Tröôùc heát minh chuœ phaœi laø ngöôøi
coù chaân maïng ñeá vöông, neáu khoâng thì theo oâng ta chæ uoång
maïng maø thoâi, sau ñoù minh chuœ laïi phaœi laø ngöôøi thaät trung haäu,
neáu khoâng thì khi thaønh coâng maïng mình cuõng toi maïng veà tay
oâng ta. Lòch söœ Trung Quoác khoâng thieáu nhöõng chuyeän nhöõng
ngöôøi giuùp chuœ döïng nghieäp, luùc thaønh coâng thì voäi vaõ cao bay
xa chaïy. Keát quaœ laø ít ai nhaäp cuoäc, nhöõng loaïn laïc thöôøng keùo
daøi raát laâu, nhöõng keœ coù gan daï daán thaân ñaõ raát ít maø trong soá
naøy, nhöõng ngöôøi tìm ñöôïc minh chuœ laïi caøng khoù. Vaø nhöõng
ngöôøi daùm ñöùng leân khôœi xöôùng thì laïi khoâng theå keát hôïp ñöôïc
vôùi nhau, bôœi vì khoâng ai daùm nhöôøng ngoâi minh chuœ cho ngöôøi
khaùc, nhöôøng ngoâi minh chuœ laø nhöôøng taát caœ chöù khoâng coù
thoœa hieäp naøo. Vôùi thôøi gian "choïn ñuùng chuùa maø thôø" trôœ thaønh
moät lo aâu laøm teâ lieät nhöõng keœ só hieám hoi coù yù ñònh cöùu ñôøi.
Trong ña soá tröôøng hôïp noù ñöa hoï trôœ laïi söï thuï ñoäng coá höõu.
Ngaøy nay trieát lyù thieân meänh cuœa Khoång Giaùo ñaõ ñi vaøo
quaù khöù, ít ai coøn tin coù nhöõng keœ coù thieân maïng ñeá vöông nöõa.
Nhöng caùi taâm lyù choïn minh chuœ vaãn coøn toàn taïi, vaø bôœi vì noù
laø moät taâm lyù, noù naáp kín trong thaâm saâu cuœa chuùng ta, noù chi
phoái haønh ñoäng cuœa chuùng ta moät caùch bí maät ñeán noãi chính
chuùng ta khoâng thaáy. Hai caâu chuyeän sau ñaây chöùng toœ caùi taâm
316 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

lyù maø ta töôœng nhö ñaõ hoaøn toaøn bieán maát thöïc ra vaãn coøn laõng
vaõng ñaâu ñaây. Toâi keå ra chæ ñeå ñoäc giaœ thaáy raèng ñoaïn tuyeät vôùi
moät vaên hoùa laø moät ñieàu raát khoù.
Caùch ñaây khoâng laâu, moät laõnh tuï cuœa moät toå chöùc chính
trò coù luùc gaây ñöôïc tieáng vang ñaõ coù nhaõ yù ñeán thaêm toâi. Toâi
hoœi anh lyù do naøo coù theå khieán moät ngöôøi tham gia toå chöùc cuœa
anh. Anh ñaén ño roài traœ lôøi bôœi vì ngöôøi ta ngöôõng moä moät laõnh
tuï nhö anh. Ñoù laø moät thanh nieân hoaøn toaøn ñöôïc ñaøo taïo taïi
moät nöôùc taân tieán.
Toâi cuõng bieát hai ngöôøi khoa baœng khaùc ñöôïc ñaøo taïo taïi
phöông Taây. Khoâng nhöõng chæ coù baèng caáp lôùn maø hoï coøn thöïc
söï coù khaœ naêng vaø baœn laõnh lôùn, toâi raát ngöôõng moä hoï. Caâu
chuyeän cuœa hoï laïi coù lieân quan tôùi chính toâi. Chuùng toâi ñaõ saùt
caùnh cuøng nhau tranh ñaáu cho daân chuœ trong moät thôøi gian. Coù
coá gaéng daøi hôi naøo maø khoâng coù luùc ñem tôùi söï meät moœi vaø
nghi hoaëc ? Moät hoâm toâi ñöôïc hoï môøi ñi aên toái cuøng vôùi moät
ngöôøi laï maët maø sau naøy toâi ñöôïc bieát laø moät nhaø töôùng soá noåi
tieáng. Chuùng toâi noùi chuyeän vui veœ, nhaø töôùng soá kia ñaët nhieàu
caâu hoœi veà toâi. Ít laâu sau caœ hai baïn toâi tuyeân boá ngöng hoaït
ñoäng. Maõi veà sau toâi môùi hieåu laø taát caœ do böõa côm toái ñoù. Hoï
ñaõ nhôø nhaø töôùng soá kia cho bieát veà toâi vaø keát luaän cuœa vò naøy
laø toâi khoâng coù töôùng cuœa moät minh chuœ.
Toâi raát buoàn vì maát hai baïn ñoàng haønh hieám coù, nhöng
toâi raát kính troïng hoï, hoï laø nhöõng trí thöùc hieám hoi coøn coù yù ñònh
daán thaân, vaø thöïc söï ñaõ vaát vaœ vôùi toâi trong moät thôøi gian. Toâi
chæ giaän caùi taâm lyù keœ só cuœa Khoång Giaùo khoâng chòu cuùt haún
khoœi taâm hoàn ngöôøi Vieät. Toâi cuõng khoâng giaän oâng thaày töôùng
kia vì thöïc ra oâng ta noùi ñuùng : thôøi naøy laøm gì coøn minh chuœ,
chæ coù nhöõng keœ khuøng môùi nuoâi moäng laøm minh chuœ maø thoâi.
Toâi chæ muoán goùp phaàn nhoœ beù cuœa mình cho thaéng lôïi cuûa daân
chuœ maø thoâi. Vaäy maø cuõng gian truaân.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 317

Anh khoâng bieát gì veà coäng saœn

Chöông "Maët Thaät Cuœa Ai ?" maø quí vò vöøa ñoïc phaàn lôùn
laáy töø moät baøi baùo cuøng ñeà töïa maø toâi ñaõ gôœi ñaêng baùo Ngaøy
Nay (Houston, Hoa Kyø). Baøi baùo naøy ñaõ gaây cho toâi khaù nhieàu
vaán ñeà. Tröôùc heát laø ngay trong noäi boä nhoùm Thoâng Luaän. Môùi
ñaàu toâi ñònh ñaêng baùo Thoâng Luaän, toâi khoâng ngôø gaëp phaœi
nhöõng phaœn öùng raát maïnh cuœa nhöõng ngöôøi baïn maø toâi ñöa ñoïc
tröôùc. Hoï sôï moät baøi baùo nhö theá seõ ñem laïi cho nhoùm Thoâng
Luaän nhöõng thuø gheùt môùi. Thaáy raèng neáu ñaêng baùo Thoâng
Luaän coù theå seõ gaây söùt meœ ñaùng tieác, toâi gôœi ñaêng baùo Ngaøy
Nay, roài laïi gaëp moät vaán ñeà khaùc. Moät anh baïn ñoïc xong, noåi
giaän noùi raèng moät baøi ñaëc saéc nhö vaäy sao khoâng ñaêng baùo
mình maø laïi ñem ñaêng baùo khaùc. Baøi ñaêng treân baùo Ngaøy Nay
cuõng laøm toâi vaát vaœ.
Moät loaït baøi phaœn baùc döõ doäi ñöôïc tung ra ngay sau ñoù.
Moät vò ôœ Houston, maø sau naøy toâi ñöôïc bieát laø coù kieán thöùc khoa
hoïc, cho raèng baøi ñoù laø moät xuùc phaïm lôùn ñoái vôùi toå tieân ;
Nguyeãn Gia Kieång laø taùc giaœ baøi ñoù thì laø chính phaïm, nhöng
baùo Ngaøy Nay ñaõ ñaêng baøi ñoù thì cuõng laø toøng phaïm. ("Chính
phaïm" vaø "toøng phaïm") laø nhöõng tieáng ñöôïc duøng trong baøi.
Neáu coù quyeàn, chaéc chaén caùc vò naøy ñaõ loâi coå toâi ra toøa vaø taëng
cho vaøi cuoán lòch roài. Caœ taùc giaœ baøi ñaœ kích naøy laãn tôø baùo ñaêng
noù ñeàu ñang noã löïc tranh ñaáu leân aùn coäng saœn chuyeân chính
giaùo ñieàu, chaø ñaïp töï do ngoân luaän vaø baùo chí.
Moät nhaân só nhaân ñoïc baøi baùo cuœa toâi treân Ngaøy Nay, caœm
höùng vieát moät baøi goùp yù, vôùi töïa ñeà laø "Ngheà Quì", ñoùng goùp
theâm moät soá yù kieán caù nhaân ñoàng thôøi pheâ phaùn moät soá nhaân
vaät. Theá laø toâi laïi laõnh moät baøi ñaùnh khaùc, maø laàn naøy ñaùnh oan
vì nhöõng yù kieán laøm taùc giaœ baøi ñaùnh naøy noåi giaän khoâng phaœi
laø cuœa toâi maø laø cuœa vò nhaân só kia. Quaù giaän, taùc giaœ loâi caœ thaân
theá toâi ra pheâ phaùn vaø keát luaän toâi laø haïng ngöôøi voâ lieâm sæ.
Cuõng may luùc ñoù toâi coù chuùt thôøi giôø raœnh roãi neân ñaõ gôœi
nguyeân vaên baøi cuœa mình cho taùc giaœ. OÂng naøy toœ ra raát ñöùng
318 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñaén vì sau ñoù, khi ñaõ bieát coù söï hieåu laàm, oâng vieát cho toâi moät
laù thö ngaén vôùi lôøi leõ thaân thieän vaø cho ñaêng moät baøi caœi chính
treân ngay tôø baùo ñaõ ñaêng baøi ñaùnh toâi. Ñoù laø laàn duy nhaát toâi
thaáy moät ngöôøi ñaùnh oan moät ngöôøi khaùc ñaõ giaœi oan cho ngöôøi
ñoù. Bình thöôøng thoâi ñaùnh cuõng laø phuùc laém roài.
Moät laàn chuùng toâi gaëp moät söï coá trong moät buoåi hoïp Caâu
Laïc Boä Thaân Höõu Thoâng Luaän. Bình thöôøng thì nhöõng buoåi
hoïp cuœa caâu laïc boä laø söï gaëp gôõ thaân thieän cuœa nhöõng ngöôøi coù
caœm tình vôùi nhau duø cuøng hay khoâng cuøng chính kieán. Khi
thaønh laäp, chính toâi ñeà nghò ñaët teân laø Caâu Laïc Boä Ñoäc Giaœ
Thoâng Luaän nhöng ñeà nghò cuœa toâi bò phaœn baùc, moät vò ñaõ ñeà
nghò thay "Ñoäc Giaœ" baèng "Thaân Höõu" vôùi laäp luaän raèng ai
muoán laø ñoäc giaœ chaúng ñöôïc, nhöng muoán gaëp nhau thaœo luaän
thì phaœi coù tinh thaàn thaân höõu, thaân höõu khoâng coù nghóa laø ñoàng
yù maø chæ laø thaùi ñoä thaân thieän, töông kính. Toâi vaãn thaáy hai chöõ
"Thaân Höõu" coù veœ giôùi haïn quaù. Bieåu quyeát, vaø toâi thua. Keát
quaœ laø Caâu Laïc Boä Thaân Höõu Thoâng Luaän ra ñôøi vôùi muïc ñích
laø laâu laâu gaëp nhau moät laàn ñeå thaœo luaän trong tinh thaàn "khoâng
coù yù kieán naøo caám neâu ra, khoâng coù ñeà taøi naøo caám baøn ñeán".
Trôù treâu thay hoâm xaœy ra vuï loän xoän ñoù, thuyeát trình vieân
laïi chính laø ngöôøi ñeà nghò thay "ñoäc giaœ" baèng "thaân höõu". Vieäc
oâng ñöôïc choïn ñeå daãn nhaäp buoåi gaëp gôõ ñoù ñaõ ñöôïc quyeát ñònh
töø maáy thaùng tröôùc, nhöng trong khoaœng thôøi gian ñoù oâng trôœ
thaønh toång thö kyù cuœa moät toå chöùc môùi, tuy vöøa thaønh laäp nhöng
coù söùc maïnh vì chæ laø maët ngoaøi cuœa moät toå chöùc ñaõ coù töø laâu
vaø coù raát nhieàu phöông tieän. Chöùc vuï môùi ñoù ñaõ khieán oâng
khoâng coøn thaân höõu vôùi chuùng toâi nöõa vaø oâng ñem ñeán caœ moät
löïc löôïng huøng haäu. Buoåi hoïp bieán thaønh moät toøa aùn nhaân daân
xöœ nhoùm Thoâng Luaän. Löïc löôïng naøy nhao nhao leân, baát chaáp
chuœ toïa, muoán noùi laø noùi, noùi gì cuõng ñöôïc vì hoï saün saøng aåu
ñaœ vaø hình nhö chæ ñôïi cô hoäi ñeå aåu ñaœ. Chuùng toâi coá nhòn nhuïc
cho qua. Roài buoåi hoïp cuõng xong, nhöng moät thanh nieân xaán
laïi phía toâi, chæ tay vaøo maët toâi maø noùi : "Anh laø ñoà ngay thô aáu
tró, anh khoâng hieåu gì veà coäng saœn caœ".
Toâi bieát luùc ñoù khoâng phaœi laø luùc ñeå thaœo luaän vôùi anh ta.
Anh khoâng bieát gì veà coäng saûn 319

Toâi cuõng khoâng giaän anh ta, töø ñaàu buoåi hoïp toâi nhaän xeùt anh
ta laø moät trong nhöõng ngöôøi oân hoøa nhaát cuœa "löïc löôïng" naøy.
Daùng daáp anh ta cuõng khaù trí thöùc, ñoâi maét thoâng minh vaø hieàn
laønh. Vaœ laïi anh ta cuõng khaù khoan dung ñoái vôùi chuùng toâi :
chuùng toâi chæ "ngaây thô aáu tró" vaø "khoâng bieát gì veà coäng saœn"
chöù khoâng phaœi laø nhöõng teân phaœn boäi, nhöõng tay sai coäng saœn
nhö caùc baïn anh ta noùi sang saœng trong suoát buoåi hoïp. Anh ta
traïc ñoä ba möôi tuoåi.
AØ, neáu toâi coù theå "ngaây thô aáu tró" ñöôïc thì dieãm phuùc
bieát bao nhieâu ? Tieác quaù, luùc ñoù toâi ñaõ gaàn naêm möôi tuoåi roài
maø chöa laøm ñöôïc gì ra hoàn, cuoäc ñôøi cuõng chaúng coù gì vui, ñaõ
nhieàu thaát voïng vaø maát maùt. Muoán ngaây thô cuõng khoâng ñöôïc
nöõa.
Khoâng bieát gì veà coäng saœn ? Toâi bieát khoâng nhieàu nhöng
cuõng bieát chuùt ñænh. Lôùn leân ôœ vuøng queâ do coäng saœn kieåm
soaùt, cha boœ troán, chuù baùc bò gieát, meï daét ra haàu toøa aùn nhaân daân
töø thôøi naêm tuoåi. Lôùn leân choáng coäng töø thôøi sinh vieân, choáng
coäng trong haøng nguõ Vieät Nam Coäng Hoøa, ñi tuø coäng saœn, laøm
vieân chöùc coäng saœn, laøm daân coäng saœn, soáng ngoaøi voøng phaùp
luaät döôùi cheá ñoä coäng saœn, roài ra haœi ngoaïi choáng coäng saœn. Coù
theå noùi toâi laø moät trong nhöõng ngöôøi coù cô hoäi quan saùt coäng
saœn döôùi moïi goùc nhìn vaø coï saùt vôùi coäng saœn treân nhieàu cöông
vò. Anh thanh nieân kia chaéc coù thaân nhaân bò ñi tuø caœi taïo, gia ñình
coù theå ñaõ bò tòch thu taøi saœn vaø ñaõ gian lao tìm caùch vöôït bieân,
nhö theá laø ñuœ ñeå anh aáy nghó mình bieát roõ coäng saœn, ñuœ tö caùch
ñeå coi nhöõng ngöôøi khoâng coi coäng saœn nhö quæ ma, thuù döõ laø
khoâng bieát gì veà coäng saœn.
Thaùi ñoä cuœa anh ta khoâng laøm toâi ngaïc nhieân chuùt naøo,
bôœi ñoù laø thaùi ñoä töï nhieân cuœa con ngöôøi trong vaên hoùa Khoång
Maïnh, moät vaên hoùa ñöôïc löu truyeàn qua cuoäc soáng, töø ñôøi naøy
qua ñôøi khaùc traœi maáy nghìn naêm, maø ngöôøi ta tieáp thu moät caùch
töï nhieân vaø voâ tình.

Vaên hoùa Khoång Maïnh laø thöù vaên hoùa xaùc quyeát, baát caàn
chöùng minh. OÂng Khoång Khaâu, oâng Maïnh Kha vaø taát caœ caùc
320 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

danh nho qua caùc thôøi ñaïi chæ khaúng ñònh moät caùch chaéc nòch
thoâi chöù coù bao giôø caàn chöùng minh caùi gì ñaâu. OÂng Khoång
Khaâu noùi ngöôøi coù hieáu thì cha cheát ba naêm khoâng ñöôïc thay
ñoåi neáp soáng gia ñình do cha ñeå laïi, ngöôøi ngay thaúng thì cha
coù ñi aên troäm cuõng phaœi bao che, nhöng oâng khoâng heà baän taâm
giaœi thích taïi sao. Caùc oâng thaùnh hieàn keá tieáp noùi raèng ñaõ laø ñaøn
baø ñöùc haïnh thì phaœi phuïc toøng caœ cha, laãn choàng, laãn con cuõng
coù caàn bieän luaän gì ñaâu. Vaên hoùa cuœa chuùng ta laø caùi vaên hoùa
trong ñoù mình cöù neùm böøa chaân lyù cuœa mình vaøo maët ngöôøi
khaùc maø khoâng caàn suy nghó xem ñoù coù phaœi laø nhöõng chaân lyù
thöïc khoâng.
Vaên hoùa Khoång Maïnh laø vaên hoùa phuœ nhaän kieán thöùc.
Ngöôøi ta khoâng caàn nghieân cöùu, tìm hieåu, mieãn laø cöù thaáy phaœi
ñaïo laø coù theå töï tin vaø töï haøo ñöôïc roài. Taát caœ caùc cuoán Töù Thö,
Nguõ Kinh neáu goäp chung laïi taát caœ vaø in thaønh moät cuoán saùch
thì cuõng chæ vaøi traêm trang thoâi, nghóa laø chæ baèng moät nöœa cuoán
saùch maø caùc vò ñang caàm trong tay. Moät ngöôøi bình thöôøng coù
theå hoïc moät tuaàn leã laø xong, theá maø caùc só töœ cöù nhai ñi nhai laïi
trong maáy ngaøn naêm thì hoœi kieán thöùc coù caùi gì ñaùng keå ? OÂng
Phan Khoâi laø moät nhaø nho xuaát chuùng, oâng ñi hoïc chöõ quoác ngöõ
tôùi trình ñoä tieåu hoïc vaø quaœ quyeát laø ñaõ hoïc hoœi ñöôïc nhieàu hôn
haún so vôùi thôøi kyø hoïc chöõ nho. Vôùi thôøi gian, caœ moät xaõ hoäi
hoïc thoùi quen noùi vaø laøm maø khoâng caàn moät kieán thöùc naøo caœ.
Thaùi ñoä naøy taïo ra moät nieàm tin thaàm kín raèng moïi ngöôøi nhö
nhau, chaúng ai bieát gì hôn ai. Ngöôøi ta coù theå noùi vôùi baát cöù ai
"anh chaúng bieát gì caû", bôœi vì thöïc ra trong tieàm thöùc ngöôøi ta
ñang noùi veà chính mình.
Khoâng nhöõng khoâng troïng kieán thöùc, maø ngöôøi ta coøn
baøi baùc vieäc môœ mang kieán thöùc, bôœi vì vaên hoùa Khoång Maïnh
choáng laïi ñieàu môùi, nghóa laø choáng laïi söï tìm hieåu. Khoång Töœ
noùi : "Boœ coâng ra hoïc ñieàu laï chæ coù haïi" (Coâng hoà dò ñoan, tö
haïi daõ dó). Nhöõng lôøi vaøng ngoïc ñoù traœi ñôøi naøy qua ñôøi khaùc
taïo ra taâm lyù coi ñieàu khaùc laï laø xaáu, laø dôœ, laø sai. Trong ngoân
ngöõ Trung Quoác maø ta du nhaäp, chöõ "dò", nghóa laø "khaùc", ñoàng
nghóa vôùi xaèng baäy. "Dò ñoan" theo nghóa chieát töï cuœa noù chæ coù
Anh khoâng bieát gì veà coäng saûn 321

nghóa laø ñieàu laï thoâi, nhöng taäp quaùn vaø thôøi gian ñaõ bieán noù
thaønh "nhaœm nhí". Laäp dò, quaùi dò, dò nghò, dò hôïm ñeàu mang
nghóa xaáu caœ. Veà ñieåm naøy ñoâi khi toâi thaáy vui loøng laø ngöôøi
Vieät Nam coøn giöõ ñöôïc chöõ "khaùc" vôùi nghóa khaùch quan.
Khoâng nhöõng baøi baùc ñieàu môùi, vaên hoùa Khoång Maïnh
coøn hung baïo vôùi ñieàu môùi. Khoång Töœ leân laøm töôùng quoác
nöôùc Loã thì laäp töùc gieát thieáu chính Maõo. Chaúng thaáy oâng Maõo
coù toäi cuï theå naøo ngoaøi toäi coù taøi bieän luaän vaø lung laïc ngöôøi
khaùc. Nhöõng ai leân aùn ñaœng coäng saœn ñaøn aùp nhöõng ngöôøi phaùt
bieåu yù kieán ngöôïc laïi vôùi ñaœng neân suy nghó laïi chuyeän naøy.
Nho só theo göông baäc "vaïn theá sö bieåu" naøy ñaõ ñeà xöôùng leân
caœ moät boån phaän ñaïo ñöùc : veä ñaïo. Veä ñaïo laø chuœ tröông baœo
veä toaøn boä caùc giaù trò Khoång Giaùo baèng caùch ñaùnh phaù gay gaét
vaø tieâu dieät baèng baïo löïc nhöõng keœ daùm ñi ra ngoaøi khuoân maãu
coù saün. Khoång Khaâu vaø caùc moân ñeä, haäu boái cuœa oâng, cuõng
khuyeán khích söï tìm toøi, khaœo cöùu nhöng vôùi ñieàu kieän laø ñoù
chæ laø nhöõng tìm toøi phaœi ñaïo, vôùi muïc ñích minh hoïa nhöõng yù
ñaõ coù saün, töông töï nhö ñaœng coäng saœn keâu goïi saùng taïo vôùi
ñieàu kieän laø saùng taïo trong ñöôøng loái do ñaœng vaïch ra, trong
khuoân khoå chuœ nghóa Maùc-Leânin vaø tö töôœng Hoà Chí Minh. Caùi
chuœ tröông "veä ñaïo" ñoù ñaõ laøm thui choät caœ trí tueä AÙ Ñoâng vaø
ñaõ daãn ra phaùp tröôøng voâ soá nhöõng ngöôøi coù trí tueä, ñaùng leõ ñaõ
coù theå coáng hieán nhöõng ñoùng goùp quí baùu. Toâi khoâng thuø gheùt
nhöõng ngöôøi ñaõ ñaœ kích toâi moät caùch gay gaét, ñoøi leân aùn, ñoøi
phaœi "coù thaùi ñoä", ñoøi haønh hung (keå caœ ñaœ thöông thöïc söï) bôœi
vì ñoù chæ laø di saœn vaên hoùa cuœa caùi taâm lyù "veä ñaïo" ñaõ moïc reã
vaøo taâm hoàn chuùng ta ngay caœ khi chuùng ta khoâng yù thöùc ñöôïc.
Vieát moät cuoán saùch hay veà daân chuœ khoâng khoù baèng khoâng noåi
giaän khi coù ngöôøi phaùt bieåu ngöôïc yù mình vì moät ñaøng laø kieán
thöùc, moät ñaøng laø taâm lyù. Kieán thöùc deã tieáp thu vaø cuõng deã thay
ñoåi ; taâm lyù, traùi laïi, laø caùi maø chuùng ta khoâng yù thöùc ñöôïc vaø
do ñoù khoâng caœnh giaùc.
Nhöõng phaœn öùng giaän döõ ñoái vôùi moät soá baøi vieát veà vaên
hoùa vaø lòch söœ cuœa toâi coøn xuaát phaùt töø moät di saœn khaùc cuœa
Khoång Giaùo, ñoù laø taâm lyù toân suøng ngöôøi xöa. Quí troïng toå tieân
322 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

laø moät tình caœm töï nhieân vaø cuõng laø moät phaàn cuœa trí thoâng minh
cuœa loaøi ngöôøi. Noù cho pheùp loaøi ngöôøi noái daøi cuoäc soáng trí tueä
cuœa mình tôùi moät thôøi xa xöa, hieåu ñöôïc cuoäc haønh trình ñaõ daãn
tôùi ngaøy hoâm nay, vaø cuõng yù thöùc ñöôïc nhöõng ñieàu neân laøm
cho töông lai. Loøng quí troïng ngöôøi xöa bieán cuoäc soáng thaønh
lieân tuïc vaø vónh cöœu, sinh vaø töœ chæ laø nhöõng choác laùt trong cuoäc
soáng lieân tuïc vaø khoâng ngöøng bieán ñoåi cuœa loaøi ngöôøi. Quan
saùt vieäc laøm cuœa ngöôøi xöa ta ruùt ra ñöôïc nhöõng kinh nghieäm
ñeå xaây döïng ngaøy mai, ta hoïc ñöôïc nhöõng caùi ñuùng cuœa hoï, vaø
ta ruùt nhieàu kinh nghieäm quí baùu hôn ôœ nhöõng sai laàm cuœa hoï.
Nhöng söï toân suøng ngöôøi xöa cuœa Khoång Giaùo khoâng
phaœi nhö vaäy. Noù laø moät söï toân suøng beänh hoaïn, coi ngöôøi xöa
laø hôn ngaøy nay, coi ngöôøi xöa laø hoaøn toaøn ñuùng, chuùng ta chæ
caàn laäp laïi laø ñuœ. Khoång Töœ chuœ tröông cöù hoïc ngöôøi xöa laø bieát
vieäc ngaøy nay (oân coá tri taân). Nhan Uyeân hoœi oâng veà vieäc trò
nöôùc, Khoång Töœ traœ lôøi : "Cöù theo lòch nhaø Haï, ñoäi muõ nhaø Chu,
duøng nhaïc cuœa vua Thuaán". Caùc nho só sau naøy coøn ñeà cao hôn
nöõa caùi tinh thaàn suøng baùi vaø baét chöôùc toå tieân ñoù, vaø ngöôøi
ñöôïc ñeà cao laøm maãu möïc hôn caœ laïi chính laø Khoång Töœ. Ngay
caœ nhöõng caâu noùi raát taàm thöôøng, vaø taàm baäy, cuœa oâng nhö cha
con phaœi giaáu toäi cho nhau, nöôùc loaïn thì chôù ôœ laïi cuõng ñöôïc
ñöa leân haøng ñaïo lyù. Chính Khoång Töœ khi noùi nhöõng caâu naøy
cuõng khoâng theå ngôø raèng coù ngaøy chuùng seõ ñöôïc coi laø nhöõng
khuoân vaøng thöôùc ngoïc. OÂng thuœ cöïu vaø keâu goïi thuœ cöïu,
nhöng ñoù chæ laø nhöõng yù kieán thoâi, chính caùc trieàu ñaïi veà sau
môùi bieán nhöõng yù kieán cuœa oâng thaønh chaân lyù baát di baát dòch.
Caù nhaân Khoång Töœ nhieàu laàn daïy ñeä töœ khoâng neân phoø nhöõng
vua chuùa baát nghóa, nhöng chính oâng cuõng hai laàn ñònh laøm gia
nhaân cho nhöõng keœ phaœn boäi. Nhö vaäy Khoång Töœ tuy thuœ cöïu
nhöng khoâng cöùng chaéc nhö ngöôøi ta töôœng. Nhö ñaõ noùi, khi
pheâ phaùn Khoång Giaùo, ta khoâng neân qui traùch heát cho Khoång
Töœ.
Maëc Töœ, nhaø tö töôœng vó ñaïi nhaát cuœa Trung Quoác, ñaõ
nhieàu laàn leân aùn taâm lyù raäp khuoân theo ngöôøi tröôùc. Neáu Maëc
Töœ, thay vì Khoång Töœ, ñöôïc laáy laøm maãu möïc thì Trung Quoác
Anh khoâng bieát gì veà coäng saûn 323

ñaõ khoâng thua keùm nhö ngaøy nay. Maëc Töœ coù lyù : neáu taát caœ moïi
theá heä ñeàu laáy nhöõng theá heä tröôùc laøm maãu möïc thì xaõ hoäi vaãn
coøn nhö thôøi Phuïc Hy, Thaàn Noâng, nghóa laø vaãn coøn aên loâng ôœ
loã.
Tinh thaàn toân suøng vaø raäp khuoân theo ngöôøi xöa hình nhö
vaãn coøn naëng laém trong taâm lyù trí thöùc Vieät Nam. Moät ngöôøi
baïn cuœa toâi coù hai baèng caáp khoa hoïc raát cao taïi Myõ vaø Phaùp,
coù laàn giaœng cho toâi veà söï cao sieâu huyeàn bí vaø tính khoa hoïc
cuœa khoa töœ vi. Toâi hoœi anh ta taïi sao anh khoâng thaáy caùi nhaœm
nhí cuœa töœ vi, chæ coù naêm yeáu toá thoâi : giôø sinh, ngaøy sinh, thaùng
sinh, naêm sinh, nam, nöõ maø suy ra tôùi 108 sao, nghóa laø chæ coù
naêm phöông trình baäc nhaát maø coù tôùi 108 aån soá thì hoaëc laø heä
thoáng phöông trình ñoù khoâng coù giaœi ñaùp chính xaùc, hoaëc laø
thöïc ra chæ coù naêm aån soá maø thoâi, 103 aån soá coøn laïi töï ñoäng suy
ra töø naêm aån soá chính, nghóa laø vaát ñi cuõng ñöôïc. Vaäy thì khoa
töœ vi sai ngay töø ñaàu, noù chæ laø moät baøi toaùn ngaây ngoâ do söï kieän
trí tueä chöa ñöôïc môœ mang maø coù. Anh ta cöï laïi : "Töœ vi khoâng
phaœi laø toaùn !". Toâi coøn bieát noùi gì ñaây ? Toaùn coù laø gì ñaâu,
ngoaïi tröø laø moät caùch lyù luaän ñuùng ? Neáu baœo coù nhöõng caùi
khoâng caàn ñuùng thì coøn gì ñeå baøn ? Töùc quaù, toâi baœo anh ta thöœ
laáy soá töœ vi cuœa toâi xem sao. Anh ta beøn baám ñoát ngoùn tay vaø
quaœ nhieân toâi thaáy chæ coù naêm sao, toâi khoâng nhôù sao naøo, laø
phaœi caên cöù vaøo naêm döõ kieän ban ñaàu maø thoâi, nhöõng sao khaùc
cöù töï nhieân theo naêm sao naøy maø ñònh vò trí, nhöng anh ta vaãn
khoâng chòu thua, anh ta keát luaän laø toâi khoâng hieåu ñöôïc caùi kieán
thöùc cao sieâu cuœa ngöôøi xöa. Trình ñoä toaùn hoïc cuœa anh ta cao
hôn toâi nhieàu, nhöng anh ta khoâng thaáy ñöôïc caùi sai laàm raønh
raønh ra ñoù vì anh ta ñaõ saün coù ñònh kieán laø ngöôøi xöa coù lyù roài.
Moät anh baïn khaùc cuõng toát nghieäp kyõ sö taïi Myõ vaø tröôùc
ñoù noåi tieáng laø hoïc sinh tuù taøi xuaát saéc nhaát cuœa tröôøng Chu Vaên
An, laän ñaän tìm caùch vöôït bieân sau naêm 1975. Chuùng toâi gaëp
nhau sau khi ñi tuø caœi taïo veà vaø cuøng coù yù ñònh troán khoœi Vieät
Nam. Moãi laàn tính chuyeän vöôït bieân anh ta ñeàu xem boùi dòch.
Anh ta giaœi thích vôùi toâi laø boùi dòch raát ñuùng bôœi vì noù do Chu
Vaên Vöông cheá ra. Toâi noùi Chu Vaên Vöông laø toå nhaø Chu, soáng
324 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

vaøo theá kyœ 12 tröôùc Taây lòch, luùc loaøi ngöôøi coøn raát man rôï, coù
gì laø thoâng thaùi, chaúng qua ñoù laø nieàm tin ngaây thô vaøo quæ thaàn
cuœa moïi daân toäc baùn khai. Anh ta tieác cho toâi khoâng hieåu ñöôïc
caùi huyeàn bí cuœa Kinh Dòch, bôœi vì thôøi ñoù con ngöôøi coøn trong
saùng vaø coøn giao caœm ñöôïc vôùi thaàn linh. Ñieàu nghòch lyù laø ñaõ
maáy laàn anh aáy ra ñi sau khi truùng moät queœ toát vaø laàn naøo cuõng
boœ cuœa chaïy laáy ngöôøi hoaëc bò coâng an baét troùi phaœi chuoäc maïng
nhöng anh aáy vaãn tieáp tuïc tin Kinh Dòch.
Caœ hai anh baïn toâi treân ñaây luùc bình thöôøng ñeàu laø nhöõng
ngöôøi raát saùng suoát vaø chính xaùc, nhöng moãi khi gaëp quyeát ñònh
khoù khaên vôùi moät xaùc suaát ruœi ro lôùn hoï laïi quay veà vôùi nhöõng
tín ngöôõng coå laäu bôœi vì söï toân suøng coå nhaân ñöôïc truyeàn töø ñôøi
naøy qua ñôøi khaùc vaãn coøn mai phuïc trong trí oùc hoï.
Ñoù laø chuyeän xa, nhöng coøn chuyeän gaàn hôn ?
Toâi ñöôïc ñoïc khoâng bieát bao nhieâu tuyeân caùo buoäc toäi
laãn nhau giöõa caùc phe phaùi trong caùc ñaœng Ñaïi Vieät vaø Vieät
Nam Quoác Daân Ñaœng. Phe noï leân aùn phe kia laø phaœn boäi ñöôøng
loái cuœa caùc coá ñaœng tröôœng, phe naøo cuõng töï haøo laø tuyeät ñoái
trung thaønh vôùi ñöôøng loái cuœa caùc ngaøi. Söï theo ñuùng ñöôøng loái
do ngöôøi ñi tröôùc vaïch ra hình nhö ñöôïc coi laø moät tieâu chuaån
ñeå quyeát ñònh ai ñuùng ai sai, ai chính ai taø. Caùi tieâu chuaån kyø
cuïc naøy coù leõ chæ coù ôœ Trung Quoác vaø Vieät Nam. Hai daân toäc
naøy coi söï kieän khoâng laøm ñuùng nhö ngöôøi xöa laø xuùc phaïm
ñeán ngöôøi xöa. Trong caùc nöôùc coäng saœn, Trung Quoác vaø Vieät
Nam cuõng laø hai nöôùc choáng xeùt laïi moät caùch gay gaét nhaát. Ñoù
laø di saœn cuœa tinh thaàn "baát taùc, voâ caœi" maø Khoång Giaùo ñeà cao.
Neân nhôù raèng Khoång Töœ coi nhö boån phaän cuœa ngöôøi con coù
hieáu laø khoâng söœa ñoåi gì heát neàn neáp cuœa cha trong voøng ít nhaát
ba naêm sau khi cha ñaõ maát, nghóa laø neáu maõi maõi khoâng söœa ñoåi
gì thì coøn hieáu hôn.
Trong theá giôùi thay ñoåi doàn daäp naøy, maø söùc maïnh, choã
ñöùng vaø söï vinh nhuïc cuœa caùc daân toäc ñöôïc quyeát ñònh bôœi yù
kieán vaø saùng kieán, bôœi vaän toác cuœa ñoåi môùi, neáu coù moät taâm lyù
maø chuùng ta phaœi khaån caáp töø boœ thì ñoù chính laø taâm lyù thuœ cöïu.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 325

Öu ñaïo baát öu baàn ?

Nhö toâi ñaõ trình baøy, khi pheâ phaùn Khoång Giaùo khoâng
neân ñoàng hoùa noù vôùi oâng Khoång Khaâu, caøng khoâng neân ñoå heát
traùch nhieäm cho oâng. OÂng khoâng "chí thaùnh chí nhaân" nhö oâng
Traàn Troïng Kim vieát trong cuoán Nho Giaùo, nhöng cuõng laø
ngöôøi toát, oâng môœ tröôøng tö ñaàu tieân vaø taïo ra moät cô hoäi tieán
thaân quan troïng cho taàng lôùp thöù daân. Theá cuõng laø moät ngöôøi
coù coâng lôùn vôùi ñôøi roài. OÂng daïy hoïc troø nhieàu ñieàu veà luaân
lyù thöïc tieãn. Xeùt theo boái caœnh thôøi ñaïi cuœa oâng, trong nhöõng
ñieàu oâng noùi coù nhöõng ñieàu khaù ñuùng, nhöõng ñieàu hôi sai vaø
nhöõng ñieàu raát sai. Ñoù laø leõ töï nhieân, khoâng coù hoïc giaœ, trieát
gia naøo chæ phaùt bieåu nhöõng ñieàu hoaøn toaøn ñuùng. Socrate,
Platon, Aristote cuõng vaäy thoâi, hoï coù nhöõng yù kieán thaät saùng
nhöng cuõng coù nhöõng nhaän ñònh sai laàm, thieáu soùt. Boån phaän
cuœa nhöõng ngöôøi ñi sau laø giöõ laïi, boå tuùc vaø khai trieån nhöõng
ñoùng goùp ñuùng, boœ ñi nhöõng sai laàm vaø, dó nhieân, khoâng ngöøng
theâm vaøo nhöõng khaùm phaù môùi.
Vaên hoùa Khoång Giaùo trôœ thaønh ñoäc haïi khoâng phaœi vì noù
sai ngay töø ñaàu maø vì noù ñaõ khoâng bieát ñoåi môùi. Noù ñaõ khai thaùc
trieät ñeå hai tính xaáu cuœa Khoång Töœ laø tinh thaàn thuœ cöïu, baøi baùc
ñieàu môùi laï, vaø tinh thaàn baát dung (thí duï nhö vieäc gieát thieáu
chính Maõo chæ vì oâng Maõo coù taøi bieän luaän vaø khoâng ñoàng yù vôùi
Khoång Töœ).
Khoâng nhöõng theá noù coøn boùp meùo tö töôœng cuœa chính
Khoång Töœ.

Moät thí duï cuœa söï xuyeân taïc ñoù laø tinh thaàn an baàn laïc
ñaïo, nghóa laø cam phaän ngheøo maø vui vôùi ñaïo ñöùc. Tinh thaàn
naøy theo caùc nho só laáy töø moät caâu trong Luaän Ngöõ : "ngöôøi
quaân töœ chæ lo giöõ ñaïo lyù chöù khoâng lo ngheøo" (quaân töœ öu ñaïo
baát öu baàn). Nhöng Khoång Töœ naøo ñaâu coù yù ñònh noùi nhö theá.
OÂng noùi nguyeân vaên nhö theá naøy : "Ngöôøi quaân töœ möu
tìm hoïc ñaïo chöù khoâng möu tìm mieáng aên. Laøm ruoäng coù khi
326 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

maát muøa cuõng ñoùi, coøn hoïc ñaïo thì coù loäc. Ngöôøi quaân töœ chæ
caàn lo hoïc cho gioœi chöù ñöøng sôï ngheøo" (Quaân töœ möu ñaïo baát
möu thöïc. Canh daõ, noãi taïi kyø trung hó. Hoïc daõ, loäc taïi kyø trung
hó. Quaân Töœ öu ñaïo baát öu baàn). Ñoù chæ laø moät lôøi khuyeân thöïc
duïng maø thoâi, coù nghóa laø cöù lo hoïc ñi roài seõ ñöôïc laøm quan vaø
seõ coù aên. Neân nhôù raèng muïc ñích cuœa vieäc "hoïc ñaïo" chæ laø ñeå
ñöôïc laøm quan. YÙ Khoång Töœ qua caâu noùi naøy hoaøn toaøn khoâng
phaœi laø söï chaáp nhaän ngheøo khoå mieãn laø soáng hôïp ñaïo ñöùc.
(Caàn hieåu chöõ "ñaïo" cuœa Khoång Töœ ñoàng nghóa vôùi "ngheà",
nghóa laø hoïc thi, thö, leã, nhaïc cho thaïo ñeå ra laøm quan chöù
khoâng phaœi laø "ñaïo ñöùc" nhö ta hieåu). Chính Khoång Töœ cuõng
raát ham phuù quí, oâng töøng noùi "phuù quí maø caàu ñöôïc thì duø phaœi
laøm keœ caàm roi ñaùnh xe ngöïa ta cuõng nhaän" [phuù quí nhi khaœ
caàu daõ, tuy chaáp tieân chi só, ngoâ dieäc vi chi]. Khoång Töœ löông
thieän nhöng khoâng phaœi vì theá maø oâng ñeà cao söï ngheøo khoå.
OÂng ñaõ ñi khaép nôi caàu ñöôïc laøm quan, coù luùc saün saøng laøm gia
nhaân cho nhöõng keœ giaøu coù phaœn traéc. Nhaân sinh quan cuœa oâng
raát thöïc duïng : caàu ích lôïi cho mình vaø soáng löông thieän. Ñoù laø
moät nhaân sinh quan raát khieâm toán veà maët ñaïo ñöùc.
Töø ñôøi nhaø Haùn, luaân lyù cuœa Khoång Giaùo bò boùp meùo ñi
ñeå bieán thaønh moät thöù luaân lyù noâng nghieäp laïc haäu. Löu Bang,
töùc Haùn Cao Toå, sau khi dieät ñöôïc Taàn vaø Sôœ, thoáng nhaát thieân
haï, nhaän ñònh raèng moái nguy cho doøng hoï mình laø nhöõng keœ
giaøu coù vaø gan daï. OÂng beøn xoùa boœ thöông nghieäp vaø chæ giöõ
laïi noâng nghieäp. Vieäc phaân chia xaõ hoäi ra boán giai caáp só, noâng,
coâng, thöông baét ñaàu töø ñoù. Neáu chæ xeùt veà muïc ñích duy trì
quyeàn haønh thì nhaø Haùn hoaøn toaøn coù lyù. Ngheà noâng chaân laám
tay buøn, ñöôïc muøa thì no, maát muøa thi ñoùi, khoâng theå naøo giaøu
lôùn ñöôïc, gia taøi chæ laø ruoäng ñaát, coù bao nhieâu trieàu ñình thaáy
roõ heát. Vaœ laïi, ngöôøi noâng daân ôœ yeân moät choã, kieán thöùc haïn
heïp maø ñôœm löôïc cuõng khoâng coù bao nhieâu. Traùi laïi, ngöôøi
buoân baùn giao du nhieàu, hieåu bieát roäng raõi, laïi quen ñöông ñaàu
vôùi ruœi ro thaønh ra gan daï (coù gan laøm giaøu). Ngheà buoân baùn laïi
deã phaùt ñaït, coù theå ñöa tôùi nhöõng taøi saœn raát lôùn, kín ñaùo vaø deã
di chuyeån. Nhöõng thöông nhaân giaøu coù naøy laïi khoâng laøm quan
Öu ñaïo baát öu baàn ? 327

aên loäc vua vaø do ñoù khoâng mang ôn vua nhö lôùp nho só, hoï coù
theå laø nhöõng ñe doïa lôùn cho caùc vua chuùa. Chính vì theá maø nhaø
Haùn deïp boœ thöông nghieäp, vaø khi thöông nghieäp ñaõ bò xoùa boœ,
söï trao ñoåi haøng hoùa khoâng coøn nöõa thì coâng nghieäp chæ coøn laø
moät ngheà phuï cuœa ngheà noâng, laøm ra nhöõng nhu yeáu phaåm cho
xoùm laøng maø thoâi. Döôùi ñôøi nhaø Haùn, thöông nhaân khoâng
nhöõng bò truø daäp thoâ baïo maø coøn bò mieät thò nhö nhöõng keœ xaáu
xa, ñaùng khinh bæ.
Caùc trieàu ñaïi veà sau coù luùc nôùi loœng cho thöông nghieäp
ñoâi chuùt nhöng roài laïi xieát laïi ngay. Trieàu ñaïi naøo cuõng coi
thöông nghieäp laø moái nguy vaø ñeàu ra söùc truø daäp vaø mieät thò.
Cuoái cuøng vôùi thôøi gian moät "giaù trò" môùi ñaõ ñöôïc theâm vaøo
Khoång Giaùo, ñoù laø taâm lyù khinh bæ ngheà buoân baùn. Phaœi coâng
bình maø noùi, taâm lyù naøy hoaøn toaøn khoâng coù trong ñaàu oùc
Khoång Töœ. Caœ Khoång Töœ laãn caùc moân ñeä cuœa oâng ñeàu khoâng
bao giôø baøi xích thöông nghieäp, cuõng nhö Marx khoâng bao giôø
töôœng töôïng coù vieäc kieåm duyeät baùo chí hay nhöõng chieán dòch
taåy naõo, nhöõng traïi tuø caœi taïo tö töôœng cuœa caùc cheá ñoä coäng saœn
sau naøy.

Thöông nghieäp laø ñoäng cô tieán hoùa cuœa moïi xaõ hoäi. Noù
vöøa laø söï chaáp nhaän ruœi ro cho ñoåi môùi vöøa laø söï giao löu cuœa
ngöôøi, cuœa kieán thöùc, yù kieán vaø saùng kieán. Noù cuõng laø söï giaøu
coù. Thöông nghieäp ñoái vôùi xaõ hoäi cuõng nhö maùu ñoái vôùi cô theå,
noù laø yeáu toá toái caàn thieát cho moïi sinh hoaït khaùc, duø laø noâng
nghieäp, coâng nghieäp hay vaên hoùa xaõ hoäi. Coù thöông nghieäp
môùi coù tieán boä. Khoâng coù thöông nghieäp thì xaõ hoäi teâ lieät vaø
daãm chaân taïi choã, keå caœ veà vaät chaát laãn tinh thaàn, laø leõ töï nhieân.
Trong nhöõng yeáu toá ñoäc haïi cuœa Khoång Giaùo, yeáu toá ñoäc haïi
nhaát treân haún moïi yeáu toá khaùc chính laø söï thuø gheùt thöông
nghieäp, maø veà vieäc naøy thì Khoång Töœ hoaøn toaøn voâ can. Noù laø
moät phaùt minh cuœa Haùn Nho vaø ñöôïc duy trì vì caàn thieát cho söï
oån vöõng cuœa caùc cheá ñoä quaân chuœ chuyeân cheá. Khoâng phaœi laø
moät söï tình côø maø caùc tieán boä lôùn cuœa nhaân loaïi ñaõ phaùt sinh
töø caùc thò traán buoân baùn vaø tö töôœng daân chuœ cuõng nhö caùc cheá
328 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñoä daân chuœ ñaàu tieân ñaõ naœy sinh töø ñoù. Cuõng khoâng phaœi laø moät
söï tình côø maø Hoa Kyø, moät quoác gia taïp chuœng, khôœi haønh töø
soá khoâng nhöng coù maãu soá chung laø business, ñaõ mau choùng
trôœ thaønh sieâu cöôøng soá moät cuœa theá giôùi.

Nhö ñaõ noùi, Vieät Nam vöøa hình thaønh thì ñaõ tieáp thu
Khoång Giaùo töø ñôøi nhaø Haùn, nghóa laø khi Khoång hoïc ñaõ bò toài
teä hoùa do söï theâm vaøo nhieàu yeáu toá ñoäc haïi, trong ñoù ñoäc haïi
nhaát laø taâm lyù thuø gheùt thöông nghieäp. Suoát doøng lòch söœ, chuùng
ta ñaõ chæ bieát coù taâm lyù naøy, khoâng nhö ngöôøi Trung Hoa ít ra
ñaõ coù moät thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác trong ñoù caœ moät röøng hoa
tö töôœng nôœ roä vaø thöông nghieäp phaùt trieån maïnh. Chính vì theá
maø vaên hoùa cuœa ta thaáp keùm hôn vaên hoùa Trung Quoác. Chính
vì theá maø chuùng ta dôœ veà buoân baùn hôn taát caœ moïi quoác gia coù
cuøng moät chieàu daøi lòch söœ.
Nhö moät ngöôøi muø loøa quen vôùi boùng toái, Vieät Nam cuõng
nhö Trung Quoác, nhöng hôn caœ trung Quoác, ñaõ thích nghi vôùi
söï ngheøo khoå vaø tìm an uœi ngay trong söï ngheøo khoå. "An baàn
laïc ñaïo" laø moät trieát lyù vaø moät thöù thuoác an thaàn ru nguœ trí tueä
ta. Ñaùng leõ chæ neân coi söï ngheøo khoå laø moät tình traïng ñaùng
buoàn caàn chaám döùt, chuùng ta coi noù nhö moät söï vinh quang.
Ñaùng leõ chæ neân coi ngöôøi ngheøo laø nhöõng ngöôøi khoâng may
caàn ñöôïc giuùp ñôõ, ta laïi coi hoï laø nhöõng ngöôøi trong saïch ñaùng
toân vinh. Taâm lyù naøy laïi laø taâm lyù cuœa keœ só, nghóa laø thaønh phaàn
tinh nhueä nhaát, hieåu bieát nhaát.

Neáu thuø gheùt thöông maïi laø di saœn ñoäc haïi nhaát cuœa
Khoång Giaùo thì noù cuõng laø di saœn naëng neà nhaát cuœa ngöôøi Vieät,
ngay trong luùc naøy.
Theá heä cuœa toâi, nhöõng ngöôøi vaøo ñaïi hoïc trong thaäp nieân
1960, hoaøn toaøn bò taâm lyù troïng só khinh thöông cheá ngöï. Öôùc
mô cuœa chuùng toâi chæ laø ñaäu cöœ nhaân, tieán só, baùc só, kyõ sö ñeå
ñöôïc laøm giaùo sö, giaùm ñoác. Cha meï chuùng toâi cuõng chuùc tuïng
vaø mô öôùc cho chuùng toâi töông lai ñoù. Taâm lyù cuœa chuùng toâi
hoaøn toaøn laø taâm lyù keœ só, nghóa laø taâm lyù laøm quan hoaëc laøm
Öu ñaïo baát öu baàn ? 329

coâng aên löông, duø chuùng toâi chaúng heà hoïc Töù Thö, Nguõ Kinh
bao giôø. Caùi taâm lyù ñoù, chuùng toâi ñaõ tieáp thu töø sinh hoaït gia
ñình vaø xaõ hoäi. Vaø chuùng toâi cuõng ñaõ ñöôïc giaùo duïc ngay taïi
tröôøng hoïc theo taâm lyù ñoù. Nhöõng maãu ngöôøi maø chuùng toâi
ñöôïc khuyeán khích ñeå noi göông chæ laø nhöõng danh töôùng,
danh thaàn, nhöõng nhaø nho lieâm chính, nhöõng nhaø thô, nhaø vaên,
hoaøn toaøn khoâng coù moät doanh nhaân naøo. Ngay caœ nhöõng danh
nhaân ngoaïi quoác chuùng toâi bieát ñeán cuõng chæ laø nhöõng oâng vua,
oâng töôùng, hay caùc nhaø baùc hoïc, caùc nhaø chính trò vaø caùc nhaø
vaên lôùn chöù hoaøn toaøn khoâng coù moät doanh nhaân naøo. Doanh
nhaân laø moät gioáng ngöôøi khoâng ra gì. Chuùng toâi ñaõ lôùn leân vôùi
moät heä thoáng giaù trò nhö theá. Chuùng toâi ñöôïc ñaøo taïo ñeå laøm
nhöõng con ngöôøi soáng ngoaøi leà xaõ hoäi hay, neáu may maén hôn,
soáng treân xaõ hoäi chöù khoâng hoäi nhaäp vaø soáng trong xaõ hoäi.
Ԍ vaøo theá heä cuœa toâi, vaø moät phaàn naøo ñoù ngay baây giôø
taïi Vieät Nam, hoïc heát tuù taøi laø ñaõ thuoäc thaønh phaàn tinh nhueä
cuœa xaõ hoäi. Toâi may maén thuoäc vaøo thaønh phaàn tinh nhueä nhaát
cuœa thaønh phaàn tinh nhueä ñoù. Baïn beø quen bieát cuœa toâi coù vaøi
traêm ngöôøi ñöôïc ñi du hoïc taïi chaâu AÂu, Hoa Kyø, UÙc, New
Zealand vaø Nhaät. Taát caœ ñeàu thoâng minh tuaán tuù, taát caœ ñeàu ñaõ
thaønh coâng theo tieâu chuaån Vieät Nam, nghóa laø ngaøy nay chuùng
toâi ñeàu coù vaên phoøng luaät sö, phoøng maïch baùc só, nha só, laøm
giaùo sö hay kyõ sö, vôùi moät cuoäc soáng töông ñoái thoaœi maùi,
nhöng doanh nhaân thì chæ coù moät vaøi ngöôøi. Moät soá kyõ sö,
chuyeân vieân nay ñaõ ngoaøi naêm möôi tuoåi, löông quaù cao so vôùi
yeâu caàu cuœa xí nghieäp ñang hoài hoäp lo aâu bò cho nghæ vieäc, coù
nhöõng ngöôøi ñaõ maát vieäc. Neáu khoái sinh löïc vaø trí tueä ñoù ñöôïc
doàn vaøo kinh doanh thì ñaát nöôùc ñaõ khaù hôn bieát bao nhieâu, vaø
ngay caœ cuoäc soáng cuœa moãi chuùng toâi cuõng khaù hôn nhieàu. Hôn
nöõa ngheà laøm coâng, hay ngheà caù nhaân, ñaõ khoâng cho chuùng toâi
nhöõng cô hoäi ñeå tieáp xuùc vaø hoïc hoœi, cuõng khoâng ñaët chuùng toâi
tröôùc nhöõng traùch nhieäm quan troïng ; keát quaœ laø giôø ñaây, vaøo
giai ñoaïn gaàn choùt cuœa söï nghieäp, chuùng toâi khoâng nhöõng chæ
bình thöôøng veà vaät chaát maø coøn keùm coœi caœ trong taàm voùc vaø
söï hieåu bieát.
330 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Theá heä chuùng toâi ñaõ thöøa höôœng moät heä thoáng giaù trò ñoäc
haïi vaø ñaõ truyeàn laïi noïc ñoäc cho theá heä sau. Toâi chöa nhaän thaáy
moät chuyeån bieán taâm lyù ñaùng keå naøo trong giôùi treœ Vieät Nam.
Phaàn lôùn caùc con chaùu cuœa caùc baïn toâi ñeàu höôùng veà nhöõng
ngaønh hoïc thuaàn tuùy kyõ thuaät, vaø khi hoï coù hoïc veà doanh
thöông thì cuõng chæ vôùi taâm lyù coâng nhaân maø thoâi. Toâi tieáp xuùc
vôùi nhieàu thanh nieân vaø luùc naøo cuõng hoœi hoï döï ñònh theá naøo
cho töông lai, hoï seõ laøm gì ôœ tuoåi boán möôi ? Cho tôùi nay nhöõng
caâu traœ lôøi cuœa hoï cuõng khoâng khaùc bao nhieâu so vôùi theá heä
chuùng toâi. Vieät Nam vaãn coøn chôø ñôïi moät chuyeån bieán taâm lyù
lôùn, duø ñaõ traœi qua nhieàu xaùo troän khoác lieät. Ñoù laø toâi chæ gaëp
moät thaønh phaàn thanh nieân may maén coù cô hoäi ñeå tieáp xuùc vôùi
theá giôùi tieán boä beân ngoaøi, nhöõng ngöôøi lôùn leân taïi haœi ngoaïi,
hoaëc nhöõng thaønh phaàn öu tuù ñöôïc gôœi ra nöôùc ngoaøi laøm
nghieân cöùu sinh hay thöïc taäp sinh. Nhöõng thanh nieân ôœ Vieät
Nam sang coøn cho toâi hay taâm lyù cuœa thanh nieân trong nöôùc coøn
trì treä hôn hoï veà maët kinh doanh. Tình traïng naøy cho thaáy aœnh
höôœng cuœa moät neàn vaên hoùa dai daúng tôùi möùc naøo.
Chuùng ta vaãn coøn laø nhöõng ñöùa con tinh thaàn cuœa "Khoång
Giaùo Vieät Nam", moät thöù Khoång Giaùo ñaëc bieät taêm toái. Caùi vaên
hoùa Khoång Giaùo ñoù ñaõ laøm thui choät caœ moät daân toäc. Noù khieán
chuùng ta dò öùng thöông nghieäp ñaõ ñaønh, nhöng noù cuõng gaây ra
moät maëc caœm thaáp keùm ngay caœ trong moät soá hieám hoi daùm
kinh doanh buoân baùn. Moät ngöôøi Vieät Nam haõnh dieän vôùi moät
ñöùa con toát nghieäp ñaïi hoïc vaø laõnh löông vöøa ñuœ soáng hôn laø
moät ñöùa con baùn phôœ vôùi lôïi töùc gaáp boán, naêm laàn. Moät thöông
gia giaøu coù cuõng thích gaœ con gaùi cho moät tieán só hôn laø moät
thöông gia treœ, vaø cuõng raát haøi loøng neáu taát caœ caùc con mình trôœ
thaønh baùc só, kyõ sö vaø boœ ngheà buoân. Hoï khoâng theå trôœ thaønh
nhöõng thöông gia lôùn ñöôïc bôœi vì hoï khoâng haõnh dieän veà ngheà
nghieäp cuœa hoï, vaø hoï khoâng haõnh dieän veà ngheà nghieäp cuœa hoï
vì thaønh phaàn xaõ hoäi cuœa hoï bò khinh khi. Ngoân ngöõ Vieät Nam
khoâng thieáu nhöõng danh töø thoùa maï ñoái vôùi ngöôøi buoân baùn :
teân laùi buoân, boïn con buoân, boïn haøng toâm haøng caù, v.v... Söï
khinh bæ naøy ñöa tôùi moät haäu quaœ thöïc söï laø nhöõng ngöôøi buoân
Öu ñaïo baát öu baàn ? 331

baùn nhoœ bò co cuïm laïi thaønh nhöõng nhoùm coâ laäp, hôøn giaän vôùi
phaàn coøn laïi cuœa xaõ hoäi, roài cuõng maát ñi söï töï troïng vaø cö xöœ
moät caùch raát thoâ loã, traùi ngöôïc vôùi tinh thaàn phaœi coù cuœa thöông
nghieäp. Keát quaœ laø caœ ngheà buoân baùn laãn vieäc buoân baùn ñeàu
khoâng vöôn leân ñöôïc.

Vaên hoùa Khoång Giaùo Vieät Nam taïo ra nhöõng thaønh kieán
raát sai laàm vaø baát coâng ñoái vôùi caùc thöông gia. Sau khi ñaäu xong
tuù taøi I, toâi ñöôïc moät thöông gia giaøu coù muôùn daïy keøm coâ con
gaùi vöøa leân ñeä töù, töùc lôùp 9 baây giôø. Nhöõng thaønh kieán sai laàm
ñaõ khieán toâi hình dung oâng ta laø moät con ngöôøi voâ hoïc chæ soáng
vì ñoàng tieàn, vaø chaéc laø giaœ doái vaø gian laän. Toâi khaùm phaù ra
mình ngu doát. Hai oâng baø vaát vaœ suoát ngaøy, hoï chæ veà nhaø vaøo
khoaœng 9, 10 giôø toái. Hoï baët thieäp, hieàn laønh vaø raát hieåu bieát.
Toâi nhaän ra baø aáy thoâng minh hôn haún caùc baø meï Vieät Nam
khaùc vaø oâng aáy coù kieán thöùc cao hôn vaø roäng hôn haún nhöõng
giaùo sö cuœa toâi. OÂng baø aáy hình nhö chöa hoïc heát baäc trung hoïc,
nhöng hoï ñaõ ñaït tôùi trình ñoä hieåu bieát cao nhôø hoïc hoœi trong
cuoäc soáng, baèng söï giao tieáp trong xaõ hoäi vaø baèng suy tö caù
nhaân. Cuoäc gaëp gôõ keùo daøi hôn moät naêm naøy ñaõ laø moät may
maén lôùn cho toâi. Toâi ñöôïc moät soá tieàn thuø lao khaù lôùn, ñuœ soáng
cho mình maø coøn giuùp ñôõ ñöôïc caœ gia ñình ; nhöng toâi coøn ñöôïc
caœ moät söï tænh ngoä.
Sau khi ñi du hoïc veà, toâi laøm taïi Ngaân Haøng Vieät Nam
Thöông Tín roài sang Boä Kinh Teá vaø laïi coù dòp gaëp gôõ nhieàu
doanh nhaân khaùc. Ngay khi veà Vieät Nam toâi ñaõ ñöôïc nghe
nhieàu huyeàn thoaïi veà caùc doanh nhaân ngöôøi Hoa, nhöõng Lyù
Long Thaân, Huyønh Truø, Traàn Thaønh, Tröông Ñoàng Löông,
v.v... Hoï ñöôïc moâ taœ laø nhöõng ngöôøi giaøu suï, coù bieät taøi laøm ra
tieàn maëc daàu doát naùt tôùi ñoä kyù teân mình coøn run tay. Söï hieåu
ngaàm ôœ ñaøng sau laø hoï giaøu coù nhôø khoân vaët, laùu caù, maùnh
mung.
Ñieàu ñaùng ñeå yù laø thaønh kieán khoâng toát ñoái vôùi caùc
doanh nhaân goác Hoa naøy khoâng phaœi chæ coù trong daân chuùng
vaø baùo chí, maø coøn hieän dieän ngay caœ trong giôùi chuyeân vieân
332 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

taøi chaùnh, ñùaùng leõ ra phaœi ñöôïc giaùc ngoä veà kinh doanh. Hoaøn
caœnh ñaõ cho toâi cô hoäi gaëp gôõ vôùi nhöõng ngöôøi naøy, vaø toâi nhaän
ra hoï laø nhöõng con ngöôøi raát thoâng minh vaø ngay thaúng. Khoâng
nhöõng theá, hoï coøn coù kieán thöùc roäng raõi veà nhöõng vaán ñeà chính
trò, vaên hoùa vaø xaõ hoäi. Trong buoåi leã khaùnh thaønh moät nhaø maùy
caùn saét môùi cuœa coâng ty Vicasa, Lyù Long Thaân, chuœ tòch coâng
ty, saép xeáp ñeå toâi ngoài ngay beân caïnh oâng, buoåi tieäc ñaõ keùo daøi
hôn thöôøng leä vì sau caø pheâ Lyù Long Thaân coøn troø chuyeän vôùi
toâi hôn hai giôø nöõa. Lyù Long Thaân khoâng caàn gì toâi caœ, oâng aáy
chæ noùi chuyeän vì gaëp ngöôøi hôïp yù maø thoâi. OÂng aáy keå cho toâi
nhöõng cuoäc gaëp gôõ vaø nhöõng caâu chuyeän giöõa oâng aáy vôùi caùc
caáp laõnh ñaïo Vieät Nam Coäng Hoøa vaø ñaëc bieät laø buoåi gaëp gôõ
moät tuaàn tröôùc ñoù vôùi ñaïi söù Myõ Graham Martin. Lyù Long Thaân
hieåu bieát nguy cô ñoái vôùi Vieät Nam Coäng Hoøa hôn laø caùc caáp
laõnh ñaïo Vieät Nam maø toâi thöôøng gaëp. Neáu Nguyeãn Vaên Thieäu
thöïc söï duøng Lyù Long Thaân laøm coá vaán nhö nhieàu lôøi ñoàn ñaõi
thì coù theå Vieät Nam Coäng Hoøa ñaõ may maén hôn.

Taâm lyù baøi baùc thöông nghieäp vaø toân vinh söï thanh baïch
taïo ra cho ngöôøi Vieät Nam moät quan heä beänh hoaïn vaø toäi loãi
ñoái vôùi tieàn baïc. Chuùng ta ñeàu bieát quyeàn löïc cuœa ñoàng tieàn,
caâu tuïc ngöõ "coù tieàn mua tieân cuõng ñöôïc" khoâng phaœi môùi coù.
Hai chöõ noùi laùi "ñaàu tieân" laø "tieàn ñaâu" cuõng khoâng môùi. Chuùng
ta ñeàu caàn tieàn vaø muoán coù tieàn, nhöng chuùng ta khoâng daùm
coâng khai kieám tieàn, chuùng ta ñöôïc giaùo duïc ñeå coi kieám tieàn
nhö laø moät söï vaån ñuïc vaø chuùng ta coá laøm ra veœ khinh thöôøng
söï giaøu coù vaø haõnh dieän vôùi caœnh thanh baàn. Chuùng ta muoán
maø khoâng daùm, chuùng ta ao öôùc vaø giaáu gieám nhö moät tieåu thö
con nhaø gia giaùo beà ngoaøi ñeà cao tieát haïnh duø trong phoøng vaéng
nhieàu ñeâm cuõng traèn troïc mô öôùc nhöõng giaây phuùt hoan laïc cuœa
moät coâ gaùi phaù leä. Caœ moät xaõ hoäi soáng trong söï giaœ doái.
Taâm lyù naøy taïo ra caœ moät truyeàn thoáng tham nhuõng.
Thaønh phaàn tinh nhueä ñua nhau ñi laøm quan thay vì laøm giaøu.
Maët khaùc, caùc oâng quan thôøi xöa vaø caùc quan chöùc nhaø nöôùc
ngaøy nay khoâng theå soáng vôùi ñoàng löông chaät heïp cho neân
Öu ñaïo baát öu baàn ? 333

phaœi döïa vaøo quaø caùp, hay phaœi nhaém maét ñeå caùc baø vôï aên tieàn
thay mình ñeå giöõ ñöôïc moät möùc soáng ñaøng hoaøng. (Hình nhö
ngaøy nay ñaõ tieán boä hôn, caùc quan chöùc thaúng thaén ñoøi tieàn hoái
loä chöù khoâng caàn qua moät trung gian naøo caœ). Choáng tham
nhuõng ôœ Vieät Nam raát khoù vì chuùng ta coù caœ moät vaên hoùa tham
nhuõng do truyeàn thoáng ñeå laïi.

Vaên hoùa thanh baàn cuœa Khoång Giaùo cuõng ñaõ ñem laïi cho
chuùng ta nhöõng tai hoïa veà chính trò. OÂng Hoà Chí Minh vaø oâng
Ngoâ Ñình Dieäm ñeàu ñöôïc kính troïng vì hoï toœ ra laø nhöõng ngöôøi
thanh lieâm. Hoï khoâng coù vôï, vaø ñieàu ñoù hình nhö keùo theo heä
luaän laø hoï trong saïch, thanh lieâm. Hoï ñöôïc tín nhieäm veà ñöùc
chöù khoâng phaœi vì taøi. Vaø thöïc söï caœ hai ñeàu khoâng coù khaœ
naêng, caœ hai ñeàu thieáu baœn laõnh, ñeàu khoâng nhìn thaáy nhöõng
vaán ñeà vaø nhöõng giaœi phaùp cho ñaát nöôùc, nhöng hoï ñaõ ñöôïc vaên
hoùa vaø taâm lyù Vieät Nam ñaët vaøo vò trí quyeát ñònh vaän meänh cuœa
ñaát nöôùc trong moät giai ñoaïn troïng ñaïi. OÂng Hoà Chí Minh ñöôïc
toân suøng hôn oâng Ngoâ Ñình Dieäm vì ñoùng kòch kheùo hôn, oâng
xuaát hieän nhö moät nhaø nho khoå haïnh, soáng suoát ñôøi vaø taát caœ
cho daân toäc, trong khi thöïc ra oâng laø moät ngöôøi ham thuï höôœng
hôn haún möùc trung bình. Caœ hai oâng, duø ñaõ ñöôïc ngoaïi bang
naâng ñôõ hay ñaët ñeå, cuõng ñaõ laø saœn phaåm cuœa vaên hoùa Khoång
Giaùo. Hai oâng khoâng chieám ñoäc quyeàn saân khaáu chính trò Vieät
Nam nhöng laø nhöõng nhaân vaät tieâu bieåu nhaát. Nhöõng ngöôøi
laõnh ñaïo chính trò khaùc, khi khoâng hoaøn toaøn do ngoaïi bang
choïn löïa, cuõng giaønh ñöôïc ñòa vò vì nhöõng lyù do thuaàn tuùy thuoäc
"ñöùc". Hoï ñöôïc tieáng laø nhöõng ngöôøi, hoaëc thanh lieâm, hoaëc
can tröôøng, hoaëc coù coâng vì ñaõ vaøo tuø ra khaùm, chöù hoaøn toaøn
khoâng phaœi vì hoï ñöôïc nhìn nhaän laø coù khaœ naêng laøm cho ñaát
nöôùc giaøu coù hôn. Keát quaœ : boán trieäu ngöôøi cheát vaø moät GDP
300 ñoâ la moãi naêm cho moãi ñaàu ngöôøi.

Vaên hoùa Khoång Giaùo coøn ñeå laïi cho chuùng ta moät di saœn
khaùc laø söï voâ leã quaù ñaùng. Môùi ñaây toâi ñöôïc ñoïc treân moät tôø
baùo trong nöôùc moät baøi cuœa nhaø vaên Traàn Maïnh Haœo ñaœ kích
334 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

moät nhaø vaên khaùc vöøa ñöôïc giaœi thöôœng vaên hoïc. Tröôùc ñaây toâi
ñaõ ñöôïc bieát ñeán Traàn Maïnh Haœo qua taùc phaåm Ly Thaân vaø coù
caœm tình vôùi oâng. Sau naøy toâi laïi ñöôïc nghe nhöõng dö luaän
khoâng toát veà tö caùch cuœa oâng töø nhöõng ngöôøi maø toâi kính troïng
veà kieán thöùc vaø nhaân caùch. Toâi vaãn coøn phaân vaân vaø baøi baùo
cuœa Traàn Maïnh Haœo moät phaàn naøo ñaõ giaœi toœa cho toâi söï phaân
vaân ñoù. Traàn Maïnh Haœo ñaœ kích ñoaïn cuœa taùc phaåm thuaät laïi
chuyeän vua Haøm Nghi bò Phaùp baét. Traàn Maïnh Haœo hoaøn toaøn
khoâng döïa vaøo moät taøi lieäu naøo caœ, nhöng caœm thaáy coù theå
thaúng thaén baùc boœ chuyeän cuœa taùc giaœ kia. Taïi sao? Chæ giaœn dò
laø taïi caùch xöng hoâ. Taùc phaåm kia thuaät laïi nhöõng lôøi ñoái ñaùp
cuœa vieân coâng söù Phaùp goïi vua Haøm Nghi laø "ngaøi", laø "nhaø
vua", v.v... Nhö theá laø ñuœ ñeå Traàn Maïnh Haœo quaœ quyeát laø taùc
giaœ ñoù ñaõ bòa ñaët traéng trôïn bôœi vì coù khi naøo moät ngöôøi chieán
thaéng laïi noùi vôùi moät tuø nhaân vôùi lôøi leõ cung kính nhö vaäy. Traàn
Maïnh Haœo khoâng hieåu raèng ñoù laø caùch ñoái xöœ raát töï nhieân vaø
raát bình thöôøng cuœa ngöôøi phöông Taây, bôœi vì Traàn Maïnh Haœo
thuoäc vaên hoùa Vieät-Trung, trong ñoù söï loã maõng laø moät thoâng
leä. Nhöõng ai ñoïc truyeän Taøu vaø truyeän daõ söœ Vieät Nam ñeàu ñaõ
quaù quen vôùi ngoân ngöõ xæ vaœ vaø thoùa maï keœ thuø, nhaát laø keœ thuø
sa cô thaát theá (trong caùc truyeän Taøu toâi chæ thaáy thôøi Tam Quoác
coù Taøo Thaùo vaø Toân Quyeàn laø ñoâi khi ñoái ñaùp nhaõ nhaën vôùi
ngöôøi chieán baïi). Moät chi tieát khaùc trong baøi cuœa Traàn Maïnh
Haœo laø lôøi leõ cuœa noù raát gay gaét. Ñoù cuõng laø ñaëc tính chung cuœa
phaàn lôùn nhöõng baøi tranh luaän giöõa ngöôøi Vieät Nam thuoäc moïi
theá heä. Hình nhö chuùng ta caœm thaáy coù boån phaän phaœi noåi giaän
khi khoâng ñoàng yù.
Nhöng söï loã maõng khoâng phaœi laø moät neùt ñaëc tröng cuœa
rieâng vaên hoùa Khoång Maïnh, maø laø cuœa moïi neàn vaên hoùa trong
ñoù thöông maïi thieáu vaéng. Thöông maïi khieán ngöôøi ta gaëp gôõ
nhieàu, tieáp xuùc roäng vaø trôœ thaønh lòch söï. Thöông maïi cuõng baét
buoäc ngöôøi ta tìm lôøi leõ trang nhaõ ñeå thuyeát phuïc khaùch haøng.
Thöông maïi cuõng baét buoäc ngöôøi ta tìm hieåu khaùch haøng, ñaët
mình vaøo ñòa vò khaùch haøng ñeå coá khaùm phaù khaùch haøng muoán
gì vaø sau ñoù ñeå chinh phuïc caœm tình cuœa khaùch, ñeå khaùch mua
Öu ñaïo baát öu baàn ? 335

haøng hoùa hay dòch vuï caàn duøng nôi mình thay vì nôi moät nhaø
cung caáp khaùc. Nhöõng ngöôøi coù chuùt kinh nghieäm veà thöông
maïi ñeàu hieåu raèng muoán nhö theá thì chæ coù moät caùch laø phaœi raát
löông thieän, raát leã ñoä vaø quí meán khaùch haøng moät caùch thöïc söï.
Caœm tình vaø khaœ tín laø hai voán quí nhaát cuœa moät doanh nhaân.
Thieáu hai ñöùc tính ñoù thì toát hôn heát laø ñöøng ñi vaøo thöông
nghieäp, cuøng laém chæ thaønh coâng nhoœ vaø taïm bôï maø thoâi. Chính
vì theá maø caùc daân toäc buoân baùn cuõng laø nhöõng daân toäc khaœ aùi
nhaát. Ñoïc moät soá baøi pheâ phaùn vaên hoùa Khoång Giaùo cuœa toâi
moät soá thaân höõu thöôøng baøy toœ söï lo ngaïi laø neáu khoâng coøn
Khoång Giaùo lieäu chuùng ta coù maát luoân caùc leã giaùo coå truyeàn
cuœa mình khoâng ? Xin caùc baïn yeân taâm. Tröôùc heát, chæ lo caùc
baïn khoâng boœ ñöôïc sôùm thoâi, töø giaõ moät neàn vaên hoùa khoù laém.
Sau ñoù, chuùng ta seõ leã ñoä hôn chöù khoâng maát leã ñoä ñaâu. Moät
caùch khoâng chuœ yù nhöng coù thöïc, vaên hoùa Khoång Giaùo, vì loaïi
boœ thöông maïi, ñaõ khieán con ngöôøi trôœ neân voâ leã.
Coù nhöõng thaân höõu khaùc laïi bieän luaän raèng khoâng neân
baøi xích Khoång Giaùo vì chính nhôø Khoång Giaùo maø Vieät Nam
vaø Trung Quoác ñaõ ñöôïc oån ñònh trong hôn hai ngaøn naêm. Nhöng
oån ñònh naøo? OÅn ñònh trong söï daäm chaân taïi choã, trong söï
ngheøo khoå, keàm keïp vaø thua keùm, coù phaœi laø moät oån ñònh ñaùng
mong muoán khoâng ? Chuùng ta ñaõ laø chuùng ta ngaøy hoâm nay
chính vì chuùng ta ñaõ laø naïn nhaân cuœa söï oån ñònh ñoù. Maø thöïc
ra coù oån ñònh gì ñaâu. Lòch söœ Trung Hoa vaø Vieät Nam, nhaát laø
Vieät Nam trong hai möôi theá kyœ Khoång Giaùo cho ñeán theá kyœ 19
ñaõ ñaãm maùu hôn lòch söœ cuœa moïi daân toäc khaùc, vôùi ñaøn aùp
thöôøng tröïc vaø noåi loaïn trieàn mieân, khi khoâng coù chieán tranh
vôùi ngoaïi bang. Caùc baïn thöœ ñoïc laïi thaät kyõ lòch söœ nöôùc ta xem
tröôùc khi ngöôøi Phaùp ñeán, chuùng ta coù bao nhieâu naêm chieán
tranh ? Caùc baïn seõ khaùm phaù ra con soá thaät kinh khuœng vaø caùc
baïn cuõng seõ thaáy raèng con soá nhöõng naêm chieán ñaáu choáng
ngoaïi xaâm chæ chieám moät tyœ leä khoâng ñaùng keå. Vaên hoùa Khoång
Giaùo do tính baát dung vaø voâ nhaân ñaïo cuœa noù ñaët xaõ hoäi trong
tình theá thuø ñòch thöôøng tröïc. Caùi maø chuùng ta goïi laø söï oån ñònh
thöïc ra chæ laø söï trì treä.
336 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Truyeàn thoáng naøo cuõng coù söùc maïnh quaùn tính cuœa noù.
Truyeàn thoáng caøng daøi quaùn löïc caøng cao. Khoâng coù gì ñaùng
ngaïc nhieân neáu khi phaœi töø giaõ moät taäp quaùn chuùng ta caœm thaáy
moät maát maùt lôùn, bôœi vì caùc taäp quaùn naèm trong voâ thöùc cuœa
chuùng ta vaø gaén boù vôùi cô theå cuœa chuùng ta. Söï ngheøo khoå
khoâng phaœi chæ laø moät tình traïng maø laø caœ moät heä thoáng coù caœ
ñaïo ñöùc, trieát lyù, söï thoœa maõn vaø nieàm haõnh dieän cuœa noù. Thoaùt
ra khoœi söï ngheøo khoå khoâng phaœi laø deã bôœi vì chính nhöõng
ngöôøi ngheøo caœm thaáy neáp soáng cuœa hoï laø ñuùng ñaén, khoâng coù
gì phaœi thay ñoåi. Cuõng theá, nhöõng taäp quaùn teä haïi ñeán ñaâu vaãn
coù caùi tieän nghi gôùm ghieác, nhöng coù thöïc, cuœa chuùng. Nhöõng
ngöôøi baûo veä haêng haùi nhaát huœ tuïc boù chaân phuï nöõ cuœa Trung
Hoa khoâng ai khaùc hôn laø chính caùc phuï nöõ Trung Hoa. Nhöõng
ngöôøi luùc ban ñaàu phaœn ñoái maïnh nhaát chieác aùo daøi duyeân daùng
hieän nay cuœa phuï nöõ Vieät Nam khoâng ai khaùc hôn laø chính caùc
phuï nöõ Vieät Nam. Cuõng nhöõng phuï nöõ Vieät Nam vaø Trung Hoa
khaœ kính ñaõ baœo veä moät caùch noàng nhieät nhaát "tam toøng, töù ñöùc"
- vaø chöõ "trinh" gôùm ghieác - ñaõ ñaøy ñoïa hoï trong haøng chuïc theá
kyœ .
Ñoïc lòch söœ Vieät Nam, coù moät trang maø chuùng ta khoâng
theå ñoïc maø khoâng nhoœ leä. Laàn ñaàu tieân trong lòch söœ nöôùc ta ñaõ
coù haøng chuïc ngaøn ngöôøi daân raát bình thöôøng, choïn löïa ñi tôùi
tröôùc ñao phuœ thay vì töø boœ loøng tin cuœa mình. Ñoù laø nhöõng
ngöôøi Coâng Giaùo ñaàu tieân cuœa Vieät Nam, naïn nhaân cuœa chính
saùch caám ñaïo döôùi trieàu Nguyeãn. Duø chia seœ hay khoâng tin tín
ngöôõng cuœa hoï, moïi ngöôøi Vieät Nam ñeàu coù theå haõnh dieän veà
söï duõng caœm ñoù. Ñoái ñaàu vôùi hoï, nhöõng ngöôøi höôœng öùng chính
saùch caám ñaïo vaø xaœ thaân ñi ñaùnh caùc hoï ñaïo laø ai ? Ñoù laø nhöõng
ngöôøi Vaên Thaân, Caàn Vöông, nhöõng ngöôøi cuõng ñaùng quí nhaát
cuœa daân toäc, nghó raèng mình ñang hy sinh baœo veä ñaát nöôùc cuœa
cha oâng choáng laïi moät cuoäc xaâm laêng môùi vaø moät taø thuyeát môùi.
Neáu chuùng ta, thay vì laø moät xaõ hoäi noâng nghieäp kheùp kín, laø
moät daân toäc coù truyeàn thoáng thöông maïi vaø trao ñoåi thì phaœn
öùng cuœa chuùng ta chaéc chaén seõ khoâng nhö theá.
Ñieàu maø chuùng ta ñang caàn laø moät söï maïnh baïo ñeå ñoaïn
Öu ñaïo baát öu baàn ? 337

tuyeät vôùi moät taâm lyù loãi thôøi vaø ñeå daùm ñoåi môùi, daùm töø boœ
ñöôøng xöa loái cuõ, daùm muoán ñi tôùi nhöõng chaân trôøi môùi, tìm
nhöõng thaønh coâng thaät lôùn.
Caùc baïn coù theå hoœi toâi, noùi lung bung nhö vaäy coù ích lôïi
gì khoâng, coù ñeà nghò cuï theå gì khoâng ? Coù moät ñeà nghò nhoœ raát
deã laøm, maø neáu caùc baïn cuøng laøm toâi baœo ñaœm laø chæ trong voøng
moät theá heä ñaát nöôùc seõ raát khaù. Ñeà nghò ñoù nhö theá naøy : khi
moät ñöùa treœ ra chaøo ñôøi caùc baïn haõy hoân vaø chuùc noù : "Con seõ
laø doanh nhaân, con nheù !".
338 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 339

Toå quoác cuœa keœ só

Coù moät ñieàu ñaùng ñeå ta ngaïc nhieân vaø suy nghó laø taïi sao
moät nöôùc lôùn nhö Trung Quoác laïi thöôøng bò ñaùnh baïi raát deã
daøng ?
Caùc nöôùc thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác phaœi xaây töôøng
ngaên chaën caùc saéc toäc phöông Baéc thay vì chinh phuïc hoï. Taàn
Thuœy Hoaøng binh huøng töôùng maïnh nhö theá, goàm thaâu caœ luïc
quoác maø sau khi thoáng nhaát Trung Quoác cuõng khoâng laøm gì hôn
laø tieáp tuïc xaây Vaïn Lyù Tröôøng Thaønh ngaên chaën thay vì tieán
coâng. Nhö theá thì caùi söùc maïnh ñoù cuõng ñaùng ñaët moät daáu hoœi
lôùn. Ngöôøi Moâng Coå ôœ theá kyœ 12 chaéc khoâng tôùi moät trieäu daân
maø ñaùnh chieám ñöôïc Trung Quoác. Tröôùc ñoù nhaø Toáng cuõng ñaõ
bò nöôùc Kim nhoœ beù ôœ phía Ñoâng Baéc khuaát phuïc. Ngöôøi Moâng
Coå chieám Trung Quoác laäp ra nhaø Nguyeân maø khoâng gaëp choáng
ñoái. Nhaø Nguyeân suïp ñoå sau hôn moät theá kyœ thoáng trò Trung
Quoác khoâng phaœi do moät cuoäc khaùng chieán quoác gia naøo maø
chæ vì quan laïi Moâng Coå veà sau tham taøn doàn daân chuùng tôùi tình
traïng khoâng choáng laïi cuõng cheát ñoùi. Giaëc giaõ noåi leân khaép nôi,
Chu Nguyeân Chöông, saùng toå nhaø Minh, laø thuœ laõnh moät trong
nhöõng nhoùm noåi daäy ñoù. Chu Nguyeân Chöông giaønh ñöôïc ngoâi
baù chuœ phaàn lôùn laø vì oâng ta khoâng choáng quaân Nguyeân, traùi
laïi oâng ta ñeå cho caùc nhoùm khaùc ñaùnh nhau vôùi quaân Nguyeân
cho ñeán khi kieät queä roài ñoät kích tieâu dieät hoï. Chu Nguyeân
Chöông khoâng coù muïc ñích ñaùnh ñuoåi quaân Nguyeân giaønh laïi
ñoäc laäp cho Trung Quoác maø chæ lo laäp nghieäp ñeá cho mình, oâng
khoâng ñaët vaán ñeà daân toäc. Döôùi maét oâng ta, quaân Nguyeân hay
caùc nhoùm khaùc ñeàu laø nhöõng ñoái thuœ nhö nhau. Thaéng lôïi cuœa
Chu Nguyeân Chöông khoâng phaœi laø thaéng lôïi cuœa moät cuoäc
chieán tranh giaœi phoùng, maø chæ laø thaéng lôïi cuœa moät thuœ laõnh
tham voïng nhaát vaø khoân loœi nhaát trong moät thôøi maø Trung Quoác
phaân taùn. Ngöôøi Trung Quoác choáng laïi trieàu Nguyeân moät caùch
baát ñaéc dó vì bò öùc hieáp quaù chöù khoâng phaœi vì tinh thaàn daân toäc.
Ba theá kyœ sau, Trung Quoác, döôùi trieàu Minh laïi bò nöôùc
340 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Maõn Chaâu nhoœ beù thoân tính, vaø laàn naøy moïi nhoùm choáng ñoái
ñeàu bò tieâu dieät. Cuoäc noåi loaïn lôùn nhaát do Hoàng Tuù Toaøn laõnh
ñaïo ñaõ bò chính nhöõng nho só Trung Quoác phuïc vuï nhaø Thanh
ñaùnh baïi. Nhaø Thanh ñaõ chæ suïp ñoå tröôùc söùc coâng phaù cuœa
phöông Taây vaø tröôùc traøo löu daân chuœ.
Xeùt trong doøng lòch söœ thì tinh thaàn daân toäc cuœa ngöôøi
Trung Quoác raát yeáu, neáu khoâng muoán noùi laø khoâng coù. Keœ naøo
maïnh nhaát trong soá nhöõng cöôøng haøo laõnh chuùa keœ ñoù laøm chuœ
Trung Quoác, baát luaän oâng ta laø ngöôøi Hoa hay khoâng.
Naêm 1778, khi nöôùc Anh ñaõ chinh phuïc ñöôïc AÁn Ñoä,
toaøn quyeàn Anh taïi AÁn cöœ moät coäng söï vieân laø Chapman sang
ñieàu nghieân veà tình hình Vieät Nam. Luùc ñoù anh em Taây Sôn ñaõ
dieät ñöôïc chuùa Nguyeãn, thanh theá kinh ñoäng caœ nöôùc. Taùm
naêm sau Taây Sôn dieät Trònh deã nhö trôœ baøn tay. Chapman ñi
tham quan khaép nôi vaø ñöôïc anh em Taây Sôn tieáp ñoùn aân caàn
neân coù dòp nhìn thaáy roõ löïc löôïng cuœa caùc phe, ñaëc bieät laø phe
Taây Sôn maïnh nhaát luùc ñoù. Chapman phuùc trình cho toaøn quyeàn
Anh taïi AÁân nhö sau : "Quaân ñoäi cuœa Nguyeãn Nhaïc khoâng ñaùng
keå, giaù trò quaân söï raát keùm. Toâi coù theå noùi chaéc chaén laø ñoä moät
traêm ngöôøi coù kyœ luaät seõ ñaùnh baïi toaøn boä quaân löïc cuœa oâng
ta".
Caùi gì ñaõ khieán Chapman ñaùnh giaù löïc löôïng Taây Sôn
thaáp quaù nhö vaäy ? Khoâng phaœi chæ laø söï tin töôœng vaøo vuõ khí
coâng hieäu hôn, vaœ laïi Chapman chæ noùi tôùi kyœ luaät. Nhöõng ngöôøi
noâ leä da ñen noåi leân taïi Haiti ñaõ ñaùnh tan caœ moät quaân löïc huøng
haäu cuœa Napoleùon I, quaân ñoäi Anh tinh nhueä nhö vaäy maø cuõng
ñaõ bò tieâu dieät toaøn boä moät löõ ñoaøn tröôùc moät soá boä laïc Nam Phi
chæ trong moät traän ñaùnh. Vuõ khí khoâng quyeát ñònh taát caœ nhö ta
coù theå nghó. Söï yeáu keùm cuœa moät quaân ñoäi chuœ yeáu laø vì noù
thieáu lyù do ñeå chieán ñaáu, vaø vì theá thieáu toå chöùc vaø gaén boù.
Moät theá kyœ sau, ngöôøi Phaùp ñoå boä vaøo Vieät Nam vaø cuõng
ñaùnh baïi quaân Vieät Nam deã daøng. Taïi mieàn Nam, Phan Thanh
Giaœn töï vaãn thay vì choáng laïi, ñeå quaân Phaùp chieám ba tænh mieàn
Taây khoâng toán moät vieân ñaïn. Phan Thanh Giaœn ñaõ tuaãn tieát thì
chaéc chaén khoâng phaœi laø ngöôøi thieáu duõng caœm, oâng ñaõ chæ thaáy
Toå quoác cuûa keû só 341

tình hình tuyeät voïng maø thoâi. Taïi mieàn Baéc, vaøi traêm quaân Phaùp
ñaõ coù theå hai laàn ñaùnh baïi quaân Vieät Nam trong chôùp maét. Caœ
Nguyeãn Tri Phöông laãn Hoaøng Dieäu ñeàu laø nhöõng töôùng coù
thöøa duõng caœm nhöng hoï khoâng laøm gì ñöôïc bôœi vì quaân ñoäi
nhaø Nguyeãn tuy ñoâng nhöng khoâng coù söùc maïnh. Ñeå chieám
caùc tænh mieàn Baéc coù khi Phaùp chæ caàn möôøi ngöôøi lính baén vaøi
phaùt suùng thò uy laø toång ñoác boœ chaïy hoaëc töï troùi ra haøng. Neáu
baœo raèng ñoù laø do vuõ khí toái taân thì taïi sao vaøi ngaøn quaân côø ñen
cuœa Löu Vónh Phuùc laïi ñaùnh baïi ñöôïc quaân Phaùp ?
Lyù do thöïc söï laø vì chuùng ta thieáu tinh thaàn quoác gia daân
toäc. Vaø moät khi ñaõ thieáu tinh thaàn quoác gia daân toäc thì söùc maïnh
cuœa quaân ñoäi chæ döïa treân quyeát taâm vaø baœn laõnh cuœa ngöôøi thuœ
laõnh. Khi chuùng ta coù nhöõng thuœ laõnh gioœi nhö döôùi thôøi Lyù,
Traàn hay trong cuoäc khôœi nghóa cuœa Leâ Lôïi thì ta coù söùc maïnh,
khi ta khoâng coù töôùng gioœi thì quaân ñoäi ta khoâng coù giaù trò. Caùc
trieàu ñaïi Trung Hoa vaø Vieät Nam coù theå suy suïp raát nhanh
choùng vì moät oâng vua dôœ bôœi vì vua laø taát caœ. YÙ nieäm quoác gia
daân toäc khoâng coù, do ñoù khoâng coù moät söùc maïnh quoác gia ñoäc
laäp vôùi nhaø vua. Caùi loâ-gích veà söùc maïnh taïi Trung Quoác vaø
Vieät Nam raát giaœn dò : moät ngöôøi, nhôø baœn laõnh hay ñòa vò, qui
tuï quanh mình moät ñoäi nguõ nhoœ, roài duøng ñoäi nguõ ñoù ñeå khoáng
cheá daân chuùng, baét daân chuùng phaœi phuïc tuøng mình vaø chieán
ñaáu cho mình chöù khoâng döïa treân moät yù chí chung. Chính vì theá
moïi löïc löôïng coù theå thay ñoåi raát mau choùng tuøy theo ngöôøi thuœ
laõnh.
Trong moät baøi baùo toâi coù phaùt bieåu raèng yù nieäm quoác gia
daân toäc raát môùi ñoái vôùi chuùng ta, caùc cuïm töø "yeâu nöôùc" hay
"aùi quoác" hoaøn toaøn khoâng coù trong ngoân ngöõ Vieät Nam tröôùc
theá kyœ 20. Nhaän ñònh naøy ñaõ bò moät soá ngöôøi phaœn ñoái, hoï quaœ
quyeát seõ tìm ñöôïc baèng côù ngöôïc laïi. Gaàn boán naêm ñaõ troâi qua
vaãn chöa ai tìm ñöôïc. Coù theå sau naøy coù vò seõ tìm thaáy trong moät
taøi lieäu naøo ñoù, nhöng moät thí duï hieám hoi cuõng seõ khoâng phaœn
baùc ñöôïc nhaän xeùt cuœa toâi laø tinh thaàn quoác gia cuœa chuùng ta chæ
môùi xuaát hieän trong theá kyœ naøy. Caùc quan töôùng vaø só töœ cuœa ta
tröôùc ñaây chæ bieát coù vua chöù khoâng bieát tôùi nöôùc.
342 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Taïi sao toâi daùm quaœ quyeát nhö vaäy maëc duø chöa ñoïc heát
caùc taøi lieäu vaø taùc phaåm Vieät Nam ? Ñoù laø vì khaùi nieäm nöôùc
nhö laø moät thöïc theå khaùc vôùi vua, cuœa chung moïi ngöôøi vaø moïi
ngöôøi coù boån phaän phuïc vuï vaø baœo veä, chöa coù. Maø nöôùc ñaõ
khoâng coù thì laøm gì coù chuyeän yeâu nöôùc.

Vaên hoùa Khoång Giaùo, ñoäc toân treân ñaát nöôùc ta cho tôùi theá
kyœ 20, khoâng nhìn nhaän söï hieän höõu cuœa quoác gia. Ñoù laø moät
ñieàu chaéc chaén.
Khi Khoång Töœ daïy caùc só töœ "nöôùc nguy thì ñöøng tôùi, nöôùc
loaïn thì ñöøng ôœ, nöôùc coù ñaïo thì ta ra laøm quan, nöôùc voâ ñaïo
thì ta ôœ aån", roõ raøng oâng khoâng nhìn nhaän baát cöù moät boån phaän
naøo ñoái vôùi nöôùc caœ, oâng chæ coi nöôùc laø cuœa moät chuœ, keœ só thaáy
phuïc vuï oâng chuœ ñoù coù lôïi thì laøm khoâng coù lôïi thì thoâi. Caùi trieát
lyù ôœ aån maø Khoång Töœ nhaéc ñi nhaéc laïi raát nhieàu laàn trong Luaän
Ngöõ vaø sau naøy ñaõ trôœ thaønh caœ moät ñaïo soáng cuœa nho só, laø gì
neáu khoâng phaœi laø söï phuœ nhaän quoác gia vaø söï khöôùc töø moïi
nhieäm vuï ñoái vôùi coäng ñoàng ? Thaùi ñoä cuœa keœ só raát roõ reät : chæ
möu lôïi cho mình vaø soáng trung thaønh vôùi ngheà só, nghóa laø
ngheà ñi hoïc vaø laøm quan, cuœa mình. Phaœi noùi raèng caùc nho só raát
coù ñaïo lyù ngheà nghieäp. Hoï trung thaønh tuyeät ñoái vôùi ngöôøi chuœ
ñaõ duøng hoï vaø duø ñöôïc laøm quan hay thaát nghieäp hoï vaãn haõnh
dieän vôùi ngheà cuœa mình vaø toân troïng nhöõng giaù trò cuœa noù.
Nhöõng nhaø nho khoâng coù toå quoác, hoï chæ bieát tôùi caùc toå ngheà,
nghóa laø caùc thaùnh hieàn cuœa hoï, vaø ngöôøi chuœ tuyeån duïng hoï,
nghóa laø nhaø vua.
Quoác gia laø moät yù nieäm tröøu töôïng caàn ñöôïc nuoâi döôõng
bôœi nhöõng ngöôøi coù vaên hoùa, nhöng trong xaõ hoäi Khoång Giaùo
nhöõng ngöôøi coù vaên hoùa duy nhaát laø caùc nho só laïi khoâng nhìn
nhaän quoác gia, nhö theá thì khoâng theå coù quoác gia theo yù nghóa
moät thöïc theå rieâng bieät ñöôïc. Trong xaõ hoäi Khoång Giaùo, nöôùc
chæ laø vuøng ñaát thuoäc quyeàn sôœ höõu cuœa nhaø vua maø thoâi, nhöõng
con ngöôøi soáng treân vuøng ñaát ñoù chæ laø nhöõng noâ leä cuœa vua,
vua muoán caét ñaát nhöôøng daân cho ai tuøy yù. Baøi thô Nam Quoác
Sôn Haø cuœa Lyù Thöôøng Kieät maø chuùng ta coi laø moät baøi thô yeâu
Toå quoác cuûa keû só 343

nöôùc cuõng chæ nhaéc laïi quan nieäm ñoù : "Nam quoác sôn haø Nam
ñeá cö" (nuùi soâng nöôùc Nam laø cuœa vua nöôùc Nam).
Caùi göông Khoång Töœ ñi heát nöôùc naøy sang nöôùc khaùc ñeå
xin laøm quan (coù luùc oâng ñònh vöôït bieån sang phoø vua Cao Ly)
ñaõ chöùng minh roõ raøng keœ só khoâng coù toå quoác. Vaœ laïi cho ñeán
khi ngöôøi phöông Taây sang chinh phuïc vaán ñeà quoác tòch khoâng
heà ñaët ra ; ai soáng ôœ ñaâu thì laø daân cuœa oâng vua nôi ñoù, coù theå
laøm quan cho oâng vua ñoù, nhöng neáu ñi nöôùc khaùc cuõng coù theå
laøm quan vaø tuyeät ñoái trung thaønh vôùi moät oâng vua khaùc, ngay
caœ neáu phaœi caàm quaân ñi ñaùnh nöôùc cuõ. Nguõ Töœ Tö ñôøi chieán
quoác bò traùch laø röôùc voi veà daøy maœ toå bôœi vì toå tieân oâng vaø
chính oâng ñaõ laøm quan nöôùc Sôœ maø sau naøy oâng laïi daãn quaân
Ngoâ veà daøy xeùo laêng mieáu nöôùc Sôœ. Seõ khoâng ai traùch oâng neáu
tröôùc ñoù toå tieân oâng vaø chính oâng chæ laø thöôøng daân nöôùc Sôœ.
Trong lòch söœ Trung Hoa, khoâng thieáu nhöõng ngöôøi nöôùc naøy
sang laøm töôùng quoác nöôùc khaùc. Trong lòch söœ Vieät Nam, Ñaøng
Trong (mieàn Nam) vaø Ñaøng Ngoaøi (mieàn Baéc) ñöôïc coi laø hai
nöôùc rieâng bieät, Nguyeãn Nhaïc vaø vua Leâ Hieån Toâng khi ñoái
ñaùp vôùi nhau goïi laõnh thoå cuœa nhau laø “quí quoác’‘ moät caùch raát
töï nhieân.
Khi quaân Thanh sang Vieät Nam naêm 1789, ñeå roài bò
Nguyeãn Hueä ñaùnh baïi, daân Baéc Haø thaáy gaàn guõi vôùi quaân
Thanh hôn laø quaân Taây Sôn vaø caàu mong cho quaân Thanh
thaéng.
Dó nhieân cuoäc chung ñuïng trong haøng ngaøn naêm phaœi
laøm naœy sinh ra moät tình caœm coäng ñoàng, nhöng noù chæ laø tình
caœm cuœa nhöõng ngöôøi cuøng chung vaø cuøng chòu moät soá phaän
(baàu ôi thöông laáy bí cuøng tuy raèng khaùc gioáng nhöng chung
moät giaøn), noù coøn ôœ raát döôùi ñieàu maø ta coù theå goïi laø tinh thaàn
quoác gia daân toäc hay loøng yeâu nöôùc. Ñieàu ñoù deã hieåu, keœ só,
nhöõng keœ coøn ñöôïc höôœng moät vinh quang naøo ñoù cuœa cheá ñoä
chính trò, ñaõ khoâng coù toå quoác thì ngöôøi daân, nhöõng ngöôøi noâ
leä, laïi caøng khoâng coù lyù do gì ñeå coù toå quoác. Nöôùc laø vua, maø
vua laø caùi goâng cuøm. Khoâng coù toäi nhaân naøo yeâu goâng cuøm caœ.
Nhöõng keœ khoâng coù gì thì cuõng khoâng coù boån phaän naøo.
344 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Khi ngöôøi Moâng Coå, Maõn Thanh vaø nhöõng nöôùc phöông
Taây xaâm chieám Trung Quoác, hoï ñaõ khoâng ñuïng ñoä vôùi nhaân
daân Trung Quoác, maø chæ ñuïng ñoä vôùi caùc vua nhaø Toáng, nhaø
Minh, nhaø Thanh.
Khi ngöôøi Phaùp sang chinh phuïc Vieät Nam, hoï ñaõ khoâng
ñuïng ñoä vôùi daân toäc Vieät Nam maø chæ ñuïng ñoä vôùi caùc vua nhaø
Nguyeãn. Chính vì theá maø hoï ñaõ thaéng lôïi deã daøng.

YÙ nieäm quoác gia daân toäc ñaõ ra ñôøi moät caùch chaäm chaïp
taïi phöông Taây cuøng vôùi söï taêng tröôœng cuœa töï do vaø söï hình
thaønh cuœa xaõ hoäi daân söï. Ngöôøi daân coù töï do hôn vaø laøm chuœ
cuoäc soáng cuœa mình hôn neân ñaõ baét ñaàu caœm thaáy mình coù moät
choã ñöùng naøo ñoù trong xaõ hoäi, roài daàn daàn caœm thaáy gaén boù vaø
coù boån phaän vôùi coäng ñoàng trong ñoù mình ñang soáng. Caøng coù
choã ñöùng hoï caøng ñoøi hoœi moät choã ñöùng lôùn hôn. YÙ nieäm quoác
gia daân toäc naœy sinh nhö theá vaø ngaøy moät maïnh, caøng maïnh noù
caøng ñaåy luøi quyeàn löïc cuœa caùc vua chuùa. Sau vaøi theá kyœ thai
ngheùn, söï thaønh laäp moät nöôùc coäng hoøa taïi Hoøa Lan, söï hình
thaønh cuœa Hoa Kyø vaø cuoäc caùch maïng Phaùp ñaõ chính thöùc khai
sinh yù nieäm quoác gia. Ñoù laø yù nieäm ñaát nöôùc cuœa moïi ngöôøi thay
vì laø cuœa moät doøng hoï. Ngöôøi daân laøm chuœ ñaát nöôùc vaø vì theá
yeâu nöôùc vaø coù boån phaän vôùi ñaát nöôùc. YÙ nieäm quoác gia daân
toäc ra ñôøi vôùi cao voïng taän duïng tinh thaàn traùch nhieäm, sinh löïc,
yù kieán vaø saùng kieán cuœa moïi ngöôøi. Nieàm tin neàn taœng cuœa noù
laø nhöõng con ngöôøi töï do maïnh hôn vaø coáng hieán nhieàu hôn laø
nhöõng con ngöôøi noâ leä, xaõ hoäi cuœa nhöõng con ngöôøi töï do maïnh
hôn laø moät taäp theå noâ leä. Moät guoàng maùy nhaø nöôùc môùi ra ñôøi
vaø coù söùc maïnh hôn haún bôœi vì ñöôïc söï hoã trôï cuœa moïi ngöôøi.
Khi ñi chinh phuïc theá giôùi, söùc maïnh chính cuœa caùc nöôùc
phöông Taây laø boä maùy nhaø nöôùc hieän ñaïi chöù khoâng phaœi laø vuõ
khí hieän ñaïi.
Nhö theá phaœi hieåu raèng yù nieäm quoác gia daân toäc lieân heä
maät thieát vôùi daân chuœ vaø töï do. Khoâng coù daân chuœ vaø töï do thì
khoâng theå coù quoác gia, hay cuøng laém chæ coù quoác gia ôœ daïng
boø saùt thaáp keùm.
Toå quoác cuûa keû só 345

Taïi Vieät Nam, moät caùch nghòch lyù, tinh thaàn quoác gia ñaõ
xuaát hieän döôùi thôøi Phaùp thuoäc do ba yeáu toá :
1. Ngöôøi Phaùp giaùo duïc trí thöùc Vieät Nam theo vaên hoùa
cuœa hoï, trong ñoù tinh thaàn quoác gia laø moät thaønh toá quan troïng;
2. Vai troø cuœa vua nhaø Nguyeãn trôœ thaønh môø nhaït, hoï
khoâng coøn laø chuœ ñaát nöôùc nöõa, ñaát nöôùc trôœ thaønh moät taøi saœn
chung cuœa moïi ngöôøi Vieät ñang bò ngöôøi nöôùc ngoaøi chieám
ñoaït ; vaø
3. Chính saùch phaân bieät ñoái xöœ xaác xöôïc cuœa ngöôøi Phaùp
khieán ngöôøi Vieät Nam yù thöùc ñöôïc raèng mình laø moät khoái daân
toäc cuøng moät toå tieân vaø cuøng chia seœ moät söï tuœi nhuïc.
Cuøng vôùi theá kyœ 20 baét ñaàu xuaát hieän moät soá trí thöùc ñöôïc
goïi laø caùc "nhaø aùi quoác". Trong tuyeät ñaïi ña soá, neáu khoâng
muoán noùi laø taát caœ, caùc nhaø aùi quoác naøy ñeàu keâu goïi canh taân,
boœ cuõ theo môùi.
Trong moät baøi baùo ("Moät caùch nhìn cuoäc chieán", Thoâng
Luaän soá 82, thaùng 5-1995), toâi coù vieát raèng loøng yeâu nöôùc cuœa
ngöôøi Vieät Nam coù theå chæ laø moät ngoä nhaän. Nhieàu vò ñaõ xuùc
ñoäng vaø leân tieáng phaœn ñoái. Toâi hieåu tình caœm cuœa caùc vò ñoù vaø
toâi raát kính troïng tình caœm ñoù, toâi khoâng mong gì hôn laø mình
ñaõ nhaän ñònh sai. Nhöng quaœ laø chuùng ta ñaõ ngoä nhaän.
Chuùng ta ngoä nhaän khi noùi raèng yù thöùc quoác gia daân toäc
ñaõ coù töø laâu trong khi thöïc ra noù chæ laø moät khaùi nieäm môùi xuaát
hieän töø theá kyœ 20, nghóa laø coøn raát non treœ so vôùi chieàu daøi lòch
söœ cuœa ta.
Chuùng ta ngoä nhaän khi nghó raèng loøng yeâu nöôùc cuœa
ngöôøi Vieät raát cao trong khi thöïc ra noù raát thaáp. Chính vì noù thaáp
maø khi ngöôøi Phaùp xaâm chieám nöôùc ta ñaõ chæ coù moät thieåu soá
trí thöùc thöïc söï daán thaân ñaáu tranh vì nöôùc coøn ñaïi ña soá vaãn
ñöùng ngoaøi cuoäc, vaø thaùi ñoä ñöùng ngoaøi cuoäc ñoù cuœa nhöõng
Nguyeãn Khuyeán, Chu Maïnh Trinh, Döông Khueâ, Taœn Ñaø, Traàn
Teá Xöông, v.v. hoaøn toaøn khoâng khieán hoï bò cheâ traùch. Chính
vì noù thaáp maø moät soá nhoœ ngöôøi Phaùp ñaõ coù theå cai trò ñöôïc caœ
khoái ngöôøi Vieät, duøng chính ngöôøi Vieät ñeå thoáng trò ngöôøi Vieät.
346 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Ñaëc bieät laø trong giai ñoaïn theá chieán II, moät naém nhoœ ngöôøi
Phaùp ñaõ thua traän vaø ñaõ maát nöôùc vaãn thoáng trò ñöôïc Vieät Nam
moät caùch taøn baïo.
Toâi tình côø sinh ra trong moät gia ñình Vieät Nam Quoác Daân
Ñaœng. Giaùo duïc gia ñình ñaõ khieán toâi thuø gheùt vaø khinh bæ moät
caùch thaâm teä nhöõng ngöôøi hôïp taùc vôùi Phaùp ; toâi coi hoï laø ñoà
heøn haï, löu manh. Lôùn leân, toâi ñöôïc tieáp xuùc vôùi nhieàu ngöôøi
nhö theá, toâi nhaän ra hoï laø nhöõng ngöôøi cuõng löông thieän vaø töœ
teá nhö nhöõng ngöôøi ñaáu tranh caùch maïng, chæ coù moät ñieàu laø
hoï khoâng coù yù thöùc daân toäc ñuœ maïnh ñeå chaáp nhaän chòu gian
khoå hay hy sinh quyeàn lôïi. Caøng tröôœng thaønh toâi caøng thaáy
khoâng neân traùch hoï bôœi vì duø ñaõ haáp thuï nhieàu kieán thöùc môùi
cuœa phöông Taây, veà maët taâm tính hoï vaãn thuoäc heä vaên hoùa
Khoång Giaùo, moät vaên hoùa voâ toå quoác.

Cuõng chính vì loøng yeâu nöôùc cuœa ngöôøi Vieät Nam khoâng
maïnh maø ñaœng coäng saœn ñaõ thaéng lôïi. Veà baœn chaát, phong traøo
coäng saœn khoâng nhöõng voâ toå quoác maø coøn choáng toå quoác, noù
laø moät phong traøo theá giôùi, nhaém thaêng tieán giai caáp voâ saœn treân
toaøn theá giôùi. Neáu khoâng quaù laïm duïng baïo löïc chuœ nghóa coäng
saœn coù theå laø moät chuœ nghóa cao quí, duø chæ laø moät aœo töôœng,
nhöng phong traøo coäng saœn khoâng phaœi laø moät phong traøo yeâu
nöôùc. Khaåu hieäu cuœa noù laø ngöôøi voâ saœn khoâng coù toå quoác.
Tieáng goïi ñaáu tranh giai caáp, trong khuoân khoå cuœa moät nöôùc,
laø moät lôøi keâu goïi noäi chieán. Phong traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh,
caùi noâi cuœa ñaœng coäng saœn Vieät Nam, noåi leân vôùi lôøi tung hoâ :
"vaïn tueá Soâ Nga" vaø tieáng theùt : "trí phuù ñòa haøo, ñaøo taän goác,
troác taän reã" hoaøn toaøn khoâng phaœi laø moät phong traøo daân toäc.
Nhöõng ngöôøi caàm ñaàu ñaœng coäng saœn vaø nhöõng ñaœng vieân
trung kieân nhaát khoâng phaœi laø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc maø chæ laø
nhöõng ngöôøi coäng saœn. Coù theå ña soá nhöõng ngöôøi theo ñaœng
coäng saœn ñaõ theo vì loøng yeâu nöôùc, nhöng khi nhaän ñònh baœn
chaát cuœa moät toå chöùc ta neân xeùt theo chuœ tröông, ñöôøng loái cuœa
noù vaø lyù töôœng cuœa nhöõng ngöôøi caàm ñaàu noù chöù khoâng neân
döïa treân nhöõng ngöôøi ñi theo.
Toå quoác cuûa keû só 347

Hoaøn caœnh ñaát nöôùc sau ngaøy 30-4-1975 ñaõ khieán toâi coù
dòp tieáp xuùc vôùi voâ soá ngöôøi coäng saœn thuoäc ñuœ moïi caáp baäc vaø
toâi ñaõ coù theå kieåm chöùng moät ñieàu : trong haøng nguõ coäng saœn,
moät ngöôøi coù theå noùi moät caùch quaœ quyeát raèng quoác gia chæ laø
moät yù nieäm vôù vaån laïc haäu caàn vaát boœ maø vaãn khoâng heà bò trôœ
ngaïi trong vieäc thaêng tieán, traùi laïi neáu anh ta daùm noùi chuœ nghóa
coäng saœn chæ laø moät chuœ nghóa toài teä chaéc chaén anh ta seõ laâm
nguy, coù theå maát maïng luoân. Baèng côù raèng ñaœng coäng saœn
khoâng phaœi laø moät toå chöùc yeâu nöôùc cuõng coù theå tìm thaáy trong
caùc chính saùch lieân tuïc cuœa hoï. Suoát 30 naêm chieán tranh, toâi
chöa bao giôø ghi nhaän moät quan taâm thöïc söï naøo cuœa hoï tröôùc
nhöõng ñoå vôõ kinh khuœng veà tinh thaàn, vaät chaát vaø nhaân maïng
cho ñaát nöôùc. Hoï coù theå tieâu dieät thaúng tay nhöõng ngöôøi Vieät
Nam, yeâu nöôùc hay khoâng, khoâng ñoàng quan ñieåm vôùi hoï, coù
khi hoï saün saøng tieâu dieät caœ moät soá thaønh phaàn daân toäc. Trong
cuoäc caœi caùch ruoäng ñaát 1955-1956, hoï chuœ tröông tieâu dieät
toaøn boä giai caáp ñòa chuœ. (Chính saùch naøy, vì nhöõng haäu quaœ tai
haïi cuœa noù, sau ñoù ñöôïc coi laø moät sai laàm nhöng khoâng bò coi
laø moät toäi, nhöõng ngöôøi caàm ñaàu vaø phaùt ñoäng noù chæ bò kieåm
ñieåm).
Söï thuø gheùt laãn nhau vaø aùc ñoäc ñoái vôùi nhau cuœa ngöôøi
Vieät Nam laø ñieàu khoâng ai coù theå choái caõi, nhöng ñeå coá baøo
chöõa cho loøng yeâu nöôùc noùi chung cuœa ngöôøi Vieät, laïi coù moät
nhaän ñònh giaœm khinh : "chuùng ta yeâu nöôùc, nhöng khoâng yeâu
nhau". Nhö vaäy "yeâu nöôùc" laø gì ? Ñaát nöôùc laø laõnh thoå, laø lòch
söœ, laø con ngöôøi vaø laø moät döï aùn töông lai chung. Trong caùc yeáu
toá ñoù, con ngöôøi coù taàm quan troïng vöôït haún. Ñaát nöôùc, lòch söœ
ñeàu laø cuœa ngöôøi, döï aùn töông lai cuõng laø cuœa ngöôøi. Neáu ñoàng
hoùa nöôùc Vieät vôùi ngöôøi Vieät thì cuõng khoâng sai (vaø treân thöïc
teá ñaõ coù nhöõng hoïc giaœ ñoàng hoùa quoác gia vaø daân toäc). Maø
ngöôøi Vieät khoâng phaœi laø moät yù nieäm tröøu töôïng maø laø töøng
ngöôøi vaø moïi ngöôøi. Khoâng yeâu nhau laø khoâng yeâu nöôùc.
Chaám.
Neáu möùc ñoä quoác gia quaù cao ñeå ta coù theå nhaän ñònh moät
caùch roõ reät thì haõy laáy thí duï khuoân khoå gia ñình. Ta coù theå coi
348 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

moät ngöôøi laø yeâu gia ñình ñöôïc khoâng, khi ngöôøi ñoù luùc naøo
cuõng saün saøng ñoát nhaø, ñaäp phaù, aåu ñaœ vaø saùt haïi moïi anh chò
em khoâng vöøa yù mình ? Neáu anh ta töï nghó anh ta laø ngöôøi yeâu
gia ñình thì anh ta chæ laø ngöôøi ñieân. Vaø neáu coù ai coi anh ta laø
ngöôøi yeâu gia ñình thì ngöôøi ñoù cuõng neân gheù thaêm moät baùc só
taâm thaàn.
Neáu phaœi nhaän ñònh moät caùch thöïc vaén taét ñaïi hoäi VIII
cuœa Ñaœng Coäng Saœn Vieät Nam, thaùng 6-1996, thì ta coù theå noùi
ñoù laø moät ñaïi hoäi choáng toå quoác. Ñaœng coäng saœn, sau nhieàu thaát
baïi theâ thaœm, nhaát laø khi khoái coäng saœn tan vôõ, ñaõ "ñoåi môùi" veà
kinh teá thò tröôøng vaø ñôøi soáng moät phaàn daân chuùng ñaõ ñöôïc caœi
thieän ; sinh hoaït ñaát nöôùc baét ñaàu khôœi saéc, nhöng vò trí ñoäc toân
vaø ñoäc quyeàn cuœa hoï bò lung lay. Hoï beøn laáy quyeát ñònh chaën
ñöùng ñaø phaùt trieån ñeå cuœng coá laïi quyeàn löïc cuœa hoï maëc daàu
bieát roõ laøm nhö vaäy ñaát nöôùc seõ bò thieät haïi naëng. Ñaïi hoäi VIII
laø bieán coá trong ñoù moät ñaœng caàm quyeàn coá tình laáy quyeát ñònh
coù haïi cho ñaát nöôùc vì quyeàn lôïi cuœa rieâng mình. Tuy vaäy cuõng
khoâng neân quaù khe khaét ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo coäng
saœn. Thöïc ra hoï cuõng khoâng khaùc vôùi ña soá ngöôøi Vieät.

Yeâu nöôùc taïi Vieät Nam laø moät ngoaïi leä chöù khoâng phaœi
laø moät thoâng leä. Chuùng ta laø moät daân toäc ñöôïc nhaøo naën trong
suoát doøng lòch söœ baèng vaên hoùa Khoång Giaùo, moät vaên hoùa voâ
toå quoác, loøng yeâu nöôùc cuœa ta yeáu keùm laø leõ dó nhieân. Chuùng
ta chôù neân nghó raèng mình ñaõ ra khoœi vaên hoùa Khoång Giaùo.
Chuùng ta vaãn coøn chòu aœnh höôœng Khoång Giaùo moät caùch naëng
neà laém, ngay caœ khi chuùng ta khoâng yù thöùc ñöôïc vaø khoâng nhìn
nhaän nhö vaäy. Cöù laáy thí duï trieát lyù ôœ aån, xem ra raát xa laï ñoái
vôùi trí thöùc ngaøy nay. Coù theå moät ngöôøi khoa baœng thôøi nay seõ
phaœn ñoái : "Toâi coù bieát trieát lyù ôœ aån laø caùi quaùi gì ñaâu, anh chæ
noùi laåm caåm", nhöng chính anh ta ñang theo trieát lyù ôœ aån vaø, tuy
khoâng noùi ra, raát taùn thaønh trieát lyù ñoù.
OÂng Hoaøng Xuaân Haõn laø moät thí duï raát ñieån hình. OÂng
coù kieán thöùc uyeân baùc treân raát nhieàu laõnh vöïc vaø coù ñaïo ñöùc
caù nhaân raát cao. OÂng theo ñuùng trieát lyù Khoång Giaùo "nöôùc loaïn
Toå quoác cuûa keû só 349

khoâng ôœ, nöôùc nhieãu nhöông thì ôœ aån". Maëc daàu laø moät nhaân
vaät raát coù uy tín vaø ñaõ coù theå ñoùng goùp thay ñoåi soá phaän ñaát
nöôùc, oâng ñaõ choïn boœ nöôùc ra ñi vaøo giöõa luùc ñaát nöôùc ñang
chuyeån ñoäng lôùn. OÂng sang Phaùp ôœ aån cho tôùi luùc qua ñôøi. OÂng
Haõn laø moät ngöôøi saùng suoát vaø löông thieän, oâng hieåu roõ haäu quaœ
cuœa choïn löïa naøy. Trong moät baøi phoœng vaán maø toâi ñöôïc ñoïc
treân tôø baùo Bulledingue (moät tôø baùo tieáng Phaùp, nay ñaõ ñình
baœn, raát coù giaù trò cuœa moät nhoùm trí thöùc Vieät Nam taïi Phaùp töøng
uœng hoä ñaœng coäng saœn), oâng traœ lôøi veà töông lai cuœa coäng ñoàng
ngöôøi Vieät haœi ngoaïi nhö sau : "Toâi sôï raèng roài cuõng nhö ngöôøi
Vieät taïi Trung Quoác, theá heä ñaàu tha thieát vôùi ñaát nöôùc, theá heä
sau khoâng coøn noùi thaïo tieáng Vieät nöõa vaø theá heä thöù ba queân
laø mình coù goác Vieät". OÂng Hoaøng Xuaân Haõn dö bieát veà laâu veà
daøi ra ñi laø töø boœ ñaát nöôùc, nhöng vaãn ra ñi bôœi vì ôœ aån laø caœ moät
ñaïo lyù cao thöôïng ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam vaø oâng Haõn duø ñaõ
du hoïc phöông Taây vaø ñaäu nhöõng baèng caáp cao nhaát vaãn laø
ngöôøi Vieät Nam. Khi oâng Haõn qua ñôøi, trí thöùc Vieät Nam trong
nöôùc cuõng nhö ngoaøi nöôùc ñoàng loaït leân tieáng ca ngôïi oâng nhö
moät ngöôøi maãu möïc, khoâng thaáy ai baøy toœ söï phieàn loøng raèng
moät ngöôøi loãi laïc nhö oâng ñaùng leõ phaœi coù moät choïn löïa tích cöïc
hôn ñoái vôùi ñaát nöôùc. Theá heä tröôùc ñaõ ca tuïng Nguyeãn Khuyeán,
theá heä sau ca tuïng Hoaøng Xuaân Haõn. Nhöõng Nguyeãn Khuyeán
cuœa theá heä tröôùc ñaõ raát ñoâng ñaœo, nhöõng Hoaøng Xuaân Haõn cuœa
theá heä sau coøn ñoâng ñaœo hôn, ngay caœ veà tyœ leä. Xem ra, duø ñaõ
kinh qua nhieàu bieán coá troïng ñaïi, taâm lyù ngöôøi Vieät vaãn chöa
thay ñoåi bao nhieâu, traùnh gian nguy vaø ôœ aån vaãn coøn laø moät
nhaân sinh quan raát phaœi ñaïo. Ngöôøi Vieät Nam vaãn coøn chöa maát
goác, hoï vaãn coøn laø nhöõng ngöôøi Vieät Nam chaân chính, nghóa
laø khoâng yeâu nöôùc, hoaëc chæ yeâu nöôùc moät caùch khoâng toán
keùm. Ñoïc tôùi ñaây xin ñoäc giaœ ñöøng nghó raèng toâi coù moät duïng
yù mæa mai naøo. Toâi thöïc söï quí troïng nhöõng ngöôøi nhö Nguyeãn
Khuyeán vaø Hoaøng Xuaân Haõn. Hoï cao thöôïng thöïc söï, nhöng
hoï laø saœn phaåm cuœa moät neàn vaên hoùa cam chòu vaø aån daät, hoï
ñaõ soáng phuø hôïp vôùi neàn vaên hoùa ñoù vaø hoï laø nhöõng maãu ngöôøi
cao quí cuœa neàn vaên hoùa ñoù.
350 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Toâi quen bieát, hoaëc ñöôïc bieát, khaù nhieàu trí thöùc Vieät
Nam trong nöôùc. Taát caœ ñeàu ñoàng yù cheá ñoä hieän nay laø toài dôœ
vaø ñoäc haïi, taát caœ ñeàu mong noù chaám döùt caøng sôùm caøng hay,
nhöng chæ moät soá raát nhoœ chaáp nhaän ruœi ro ñöùng leân ñoøi daân
chuœ, tuyeät ñaïi ña soá coøn laïi chæ lo soáng vaø toàn taïi. Vaø ñeå toàn taïi
hoï phaœi chaáp nhaän thoœa hieäp vôùi cheá ñoä, hôïp taùc vôùi noù, vaø nhö
theá giuùp noù tieáp tuïc toàn taïi, ñieàu maø hoï hoaøn toaøn khoâng muoán.
Maø nhöõng "ñaëc aân" maø hoï ñöôïc höôœng coù to lôùn gì cho cam,
chuùng chæ laø nhöõng chöùc phoù vuï tröôœng, uœy vieân hoäi ñoàng nhaân
daân tænh, v.v., vôùi löông vaø phuï caáp khoâng quaù 200 ñoâ-la moãi
thaùng. Hay moät cöœa haøng nhoœ cuœa vôï con, hay khaœ naêng ñöôïc
xuaát baœn vaøi taäp truyeän ngaén voâ haïi, hay ñöôïc veõ vaø baùn vaøi
böùc tranh kieám soáng, ñöôïc xuaát ngoaïi vaøi naêm moät laàn. Hoaëc
chæ giaœn dò laø cuoán soå löông höu hai chuïc ñoâ-la moãi thaùng. Hoaëc
giaœn dò hôn nöõa laø khoœi bò phieàn haø. Taát caœ ñeàu hieåu nhöõng aân
hueä ñoù chaúng coù gì ñaùng keå, taát caœ ñeàu tin raèng neáu cheá ñoä naøy
chaám döùt thì khoâng nhöõng ñaát nöôùc seõ khaù hôn nhieàu maø chính
baœn thaân hoï cuõng khaù hôn haún. Nhöng hoï khoâng chaáp nhaän
moät hy sinh, duø laø taïm thôøi vaø nhoœ beù, naøo caœ bôœi vì loøng yeâu
nöôùc, nghóa laø söï gaén boù vaø tinh thaàn traùch nhieäm vôùi coäng
ñoàng daân toäc, cuœa hoï khoâng ñuœ maïnh. Moãi ngöôøi coù caùch rieâng
ñeå luoàn laùch vaø toàn taïi. Taát caœ ñeàu khoân, khoâng ai chòu daïi caœ.
Keát quaœ toång hôïp laø ñaát nöôùc vaãn tieáp tuïc quaèn quaïi trong ñoäc
taøi vaø laïc haäu. Moät daân toäc goàm toaøn nhöõng ngöôøi khoân laø moät
daân toäc raát ñaàn ñoän. Chæ coù theå coi laø yeâu nöôùc nhöõng ngöôøi
saün saøng chaáp nhaän moät söï daïi doät naøo ñoù cho ñaát nöôùc.

Trong cuoäc xung ñoät daøi vaø ñaãm maùu vöøa qua, yeâu nöôùc
ñaõ laø moät khaåu hieäu ñöôïc moïi phe phaùi söœ duïng ñeå giaønh giaät
haäu thuaãn. Hoâ maõi hoaëc nghe maõi, khaåu hieäu ñoù trôœ thaønh moät
söï khuœng boá tinh thaàn, roài chuùng ta ñaõ ghi nhaän noù trong tieàm
thöùc nhö moät ngoân ngöõ baét buoäc. Nhöng chuùng ta cöôøng ñieäu
vaø doái traù, chuùng ta ñeo maët naï vaø söœ duïng ngoân ngöõ cuœa löôõi
goã vôùi nhau, khi xöng mình laø ngöôøi yeâu nöôùc. Vaø chuùng ta sai
Toå quoác cuûa keû só 351

laàm lôùn khi nghó raèng ña soá ngöôøi Vieät Nam yeâu nöôùc. Chæ caàn
bình tónh quan saùt söï thôø ô bao truøm chung quanh chuùng ta ñeå
nhaän ñöôïc moät caœi chính döùt khoaùt.
Ngöôøi Vieät Nam raát khoù yeâu nöôùc. Trong voøng hôn hai
ngaøn naêm chuùng ta ñöôïc nhaøo naën bôœi vaên hoùa Khoång Giaùo,
moät vaên hoùa vong thaân, vò kyœ vaø phuœ nhaän ñaát nöôùc. Töø gaàn
moät nöœa theá kyœ nay chuùng ta bò aùp ñaët vaên hoùa coäng saœn khoâng
khaùc vôùi Khoång Giaùo bao nhieâu veà baœn chaát. Caœ hai ñeàu laø
nhöõng vaên hoùa kyø thò, ñaët neàn taœng treân moät giai caáp chöù khoâng
phaœi treân tinh thaàn daân toäc. Moät keœ só Vieät Nam ngaøy xöa gaén
boù vôùi moät keœ só Trung Hoa hôn laø moät thöù daân Vieät Nam. Moät
baàn coá noâng Vieät Nam gaàn ñaây ñöôïc nhoài soï ñeå coi moïi ngöôøi
voâ saœn theá giôùi laø anh em vaø coi ngöôøi tö saœn Vieät Nam laø keœ
thuø.
Ñaõ theá, ngöôøi ta coøn nhaân danh toå quoác ñeå phaïm toäi aùc,
ñeå haï saùt haøng ngaøn haøng vaïn naïn nhaân voâ toäi. Nhöõng naïn
nhaân bò gheùp toäi "phaœn quoác" trong ñaïi ña soá laïi chính laø nhöõng
ngöôøi yeâu nöôùc hieám hoi. Ngöôøi ta coøn cöôõng ñoaït toå quoác vaø
coá gaéng hoøa tan noù trong moät chuœ nghóa ("yeâu nöôùc laø yeâu chuœ
nghóa xaõ hoäi"). Khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân neáu ña soá ngöôøi
Vieät choïn löïa ñöùng ngoaøi moïi heä luïy vôùi ñaát nöôùc.

Quoác gia chæ maïnh neáu laø ñaát nöôùc cuœa nhöõng con ngöôøi
töï do, taän duïng ñöôïc heát sinh löïc, thi thoá ñöôïc moïi taøi naêng,
phaùt huy ñöôïc moïi yù kieán vaø saùng kieán cuœa mình. Nhöng quoác
gia cuõng khoâng theå maïnh neáu khoâng coù loøng yeâu nöôùc, cuõng
nhö moät gia ñình khoâng theå coù haïnh phuùc neáu khoâng coù tình
yeâ u .
"Thuaän vôï thuaän choàng taùt bieån Ñoâng cuõng caïn", khoâng
ai ngôø vöïc maõnh löïc gheâ gôùm cuœa tình yeâu, chuùng ta caàn yù thöùc
raèng loøng yeâu nöôùc cuõng coù maõnh löïc töông töï trong vieäc xaây
döïng moät töông lai chung cho daân toäc. Chuùng ta raát caàn moät söùc
baät cuœa loøng yeâu nöôùc. Nhöng chuùng ta cuõng caàn yù thöùc raèng
loøng yeâu nöôùc cuœa chuùng ta raát non yeáu vaø taät nguyeàn caàn ñöôïc
ñieàu trò vaø gaây döïng, chöù khoâng phaœi moät voán ñaõ saün doài daøo
352 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñeå söœ duïng vaø laïm duïng.

Loøng yeâu nöôùc aáy, nhöõng ngöôøi daân chuœ phaœi xaây döïng
ra chöù khoâng theå mong chôø gì ôœ cheá ñoä ñoäc taøi naøy. Moïi cheá
ñoä chuyeân cheá, duø laø cheá ñoä quaân chuœ ngaøy xöa hay cheá ñoä
ñoäc taøi coäng saœn ngaøy nay, ñeàu coù chung moät chuœ tröông laø tieâu
dieät moïi yù thöùc coäng ñoàng vaø moïi lieân heä gaén boù trong xaõ hoäi
ñeå coù theå thoáng trò moät ñaùm ñoâng coâ ñôn. Hoï khoâng caàn ngöôøi
daân yeâu nöôùc, hoï chæ caàn ngöôøi daân khuaát phuïc. Hoï khoâng caàn
ngöôøi daân yeâu hoï, hoï chæ caàn ngöôøi daân ñöøng yeâu nhau. YÙ
nieäm quoác gia daân toäc do daân chuœ maø coù, chæ coù daân chuœ môùi
coù theå giuùp ta gaây döïng vaø phaùt huy noù. Cuoäc ñaáu tranh cho
daân chuœ cuõng laø cuoäc ñaáu tranh nhaèm ñem laïi cho ngöôøi Vieät
lyù do ñeå yeâu nöôùc.
Nhöõng ngöôøi daân chuœ phaœi khaúng ñònh döï aùn xaây döïng
moät nhaø nöôùc khieâm toán phuïc vuï thay vì khoáng cheá xaõ hoäi daân
söï, ñaët mình döôùi ngöôøi daân thay vì treân ngöôøi daân, moät nhaø
nöôùc toái thieåu ñeå nhöôøng khoâng gian toái ña cho sinh löïc, yù kieán
vaø saùng kieán cuœa coâng daân. Vaø hoï cuõng caàn khaúng ñònh : ngöôøi
daân khoâng coù boån phaän phaœi yeâu nöôùc ; chính nhaø nöôùc vaø
thaønh phaàn öu tuù cuœa ñaát nöôùc, nghóa laø thaønh phaàn trí thöùc,
phaœi laøm cho ñaát nöôùc trôœ thaønh ñaùng yeâu. Ñaát nöôùc khoâng
ñöôïc haïch hoœi ngöôøi daân ñaõ laøm gì cho mình, traùi laïi phaœi töï hoœi
mình ñaõ coù ích lôïi gì cho ngöôøi daân.
Coù leõ chính vaøo luùc loøng yeâu nöôùc khoâng coøn laø moät
cöôõng baùch nöõa maø chuùng ta seõ coù ñöôïc loøng yeâu nöôùc thöïc
söï, hay ít ra nhaän dieän ñöôïc nhöõng ngöôøi thöïc söï yeâu nöôùc, vaø
nhôø ñoù coù theå keát nghóa vôùi nhau ñeå cuøng nhau ñöa ñaát nöôùc
ra khoœi beá taéc.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 353

Moät chaân dung traùng leä cuœa keœ só

Noùi tôùi Khoång Giaùo thì phaœi noùi ngay tôùi keœ só. Muïc ñích
duy nhaát cuœa Khoång Giaùo laø ñaøo taïo ra keœ só. Keœ só ñöôïc coi laø
moät lyù töôœng maø moïi ngöôøi phaœi höôùng tôùi.
Böùc chaân dung keœ só, nhö moät maãu ngöôøi vong thaân vaø
vò kyœ, ñöôïc moâ taœ trong nhöõng trang tröôùc phaœi chaêng laø quaù
ñaùng ? Nhieàu ngöôøi, trong ñoù coù caœ nhöõng thaân höõu quí meán
cuœa toâi, ñaõ hôn moät laàn phaùt bieåu raèng nhaän ñònh cuœa toâi veà keœ
só qua caùc baøi baùo ñaõ ñöôïc ñaêng laø sai leäch. Vaäy thì toâi xin
nhöôøng lôøi cho moät keœ só chaân chính vieát veà chính keœ só. Ñoù laø
Nguyeãn Coâng Tröù qua baøi Keœ Só cuœa oâng.
Keœ só khoâng theå coù moät ñaïi dieän naøo hoaøn haœo hôn
Nguyeãn Coâng Tröù. OÂng traœi qua taát caœ tieán trình hoïc taäp, soáng
vaø haønh ñoäng cuœa moät keœ só lyù töôœng. OÂng cuõng laø moät maãu
möïc thaønh coâng cuœa keœ só. Caœ vaên nghieäp laãn voõ nghieäp cuœa
oâng ít ai bì kòp, oâng cuõng raát duõng caœm vaø thanh lieâm. Ñieàu laøm
ngöôøi ta quí meán oâng hôn nöõa laø oâng laïi phoùng khoaùng vaø ñaày
ngheä só tính. OÂng laø moät trong nhöõng keœ só loãi laïc nhaát vaø ñaùng
kính phuïc nhaát trong lòch söœ Vieät Nam.
Nguyeãn Coâng Tröù traœi qua moät thôøi thanh nieân laän ñaän,
oâng ñaäu Giaœi Nguyeân (thuœ khoa kyø thi höông) naêm ñaõ 43 tuoåi.
Söï muoän maøng naøy khoâng phaœi do oâng khoâng thaønh coâng trong
caùc baøi thi maø vì quan tröôøng thaáy gioœi quaù sôï oâng thaønh kieâu
caêng neân ñaùnh rôùt oâng ñeå taäp cho oâng tính khieâm nhöôøng.
Nguyeãn Coâng Tröù maát hôn hai möôi naêm cöôøng traùng nhaát cuœa
ñôøi mình vì chöõ "khieâm" cuœa keœ só. OÂng theo ñuùng phöông
chaâm vöõng loøng tin, chaêm hoïc, kieân trì, caœi thieän trình ñoä nho
hoïc (ñoäc tín, haùo hoïc, thuœ töœ, thieän ñaïo) trong luùc chöa gaëp thôøi.
Sau ñoù oâng thi ñaäu roài laøm quan vaø laøm töôùng moät caùch thaät
xuaát saéc, thaêng leân nhöõng chöùc vuï raát cao, ñaùnh Nam deïp Baéc
laäp nhöõng chieán coâng thaät laãy löøng. OÂng cuõng ñaõ ñem daân ñi
dinh ñieàn laäp ra nhieàu huyeän truø phuù taïi tænh Thaùi Bình. Nguyeãn
Coâng Tröù raát haøi loøng veà söï nghieäp cuœa mình, oâng töï thuaät nhö
sau :
354 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Khi thuœ khoa, khi tham taùn, khi toång ñoác Ñoâng
Goàm thao löôïc ñaõ neân tay ngaát ngöôœng
Luùc bình Taây côø ñaïi töôùng...
Hoaïn loä cuœa oâng khaù nhieàu gian truaân. Coù luùc oâng bò
gieøm laø coù yù laøm phaœn, coù luùc oâng bò caùch chöùc tuoät xuoáng laøm
lính, nhöng Nguyeãn Coâng Tröù vaãn kieân trì baøy toœ taøi naêng vaø
loøng trung nghóa vaø roài laïi vöôn leân. OÂng veà höu sau ba möôi
naêm hoaït ñoäng maõnh lieät. Nhöng maëc daàu coâng vieäc doàn daäp
oâng vaãn ñeå laïi moät vaên nghieäp to lôùn veà caœ phaåm laãn löôïng.
Taùc giaœ ñaõ ñaëc saéc nhö vaäy, baøi Keœ Só cuõng ñaëc saéc khoâng
keùm. Noù toùm goïn moät caùch ñeïp ñeõ taát caœ nhaân sinh quan cuœa
keœ só. Noù laïi ñöôïc vieát baèng moät theå vaên ñaëc bieät, theå haùt noùi.
Ñoù laø loaïi thô ñöôïc saùng taùc trong luùc haùt coâ ñaàu, luùc keœ só
phoùng khoaùng nhaát. Caùi gì quaù ñeïp thì khoù ñuùng, coù theå böùc
chaân dung keœ só cuœa Nguyeãn Coâng Tröù khoâng trung thöïc vì ñaõ
ñöôïc loäng laãy hoùa quaù ñaùng. Keœ só maø Nguyeãn Coâng Tröù moâ
taœ laø keœ só traùng leä nhaát. Toâi coù hoœi moät soá hoïc giaœ vaø ñöôïc bieát
laø Trung Quoác khoâng coù baøi thô hay baøi vaên naøo moâ taœ keœ só ñeïp
ñeõ vaø huøng traùng hôn baøi Keœ Só sau ñaây cuœa Nguyeãn Coâng Tröù,
maø toâi cheùp laïi nguyeân vaên vaø ñaùnh soá töøng caâu ñeå chuù giaœi.

1. Töôùc höõu nguõ só cö kyø lieät

2. Daân höõu töù só vi chi tieân
3. Coù giang sôn thì só ñaõ coù teân
4. Töø Chu, Haùn voán só naøy laø quí
5. Mieàn höông ñaœng ñaõ khen raèng hieáu nghò
6. Ñaïo laäp thaân phaœi giöõ laáy cöông thöôøng
7. Khí haïo nhieân chí ñaïi, chí cöông
8. So chính khí ñaõ ñaày trong trôøi ñaát
9. Luùc vò ngoä hoái taøng nôi boàng taát
10. Hieâu hieâu nhieân ñieáu Vò, canh Saèn
11. Xe boà luaân daàu chöa gaëp Thang Vaên
12. Phuø theá giaùo moät vaøi caâu thanh nghò
13. Caàm chính ñaïo ñeå tòch taø, cöï bí
14. Hoài cuoàng lan nhi chöôùng baùch xuyeân
Moät chaân dung traùng leä cuûa keû só 355

15. Roàng maây khi gaëp hoäi öa duyeân

16. Ñem quaùch caœ sôœ toàn laøm sôœ duïng
17. Trong laêng mieáu ra taøi löông ñoáng
18. Ngoaøi bieân thuøy raïch muõi Can Töông
19. Laøm sao cho baùch theá löu phöông
20. Tröôùc laø só sau laø khanh töôùng
21. Kinh luaân khôœi taâm thöôïng binh giaùp taøng hung trung
22. Vuõ truï chi gian giai phaän söï
23. Nam nhi ñaùo thöœ thò haøo huøng
24. Nhaø nöôùc yeân maø só ñöôïc thung dung
25. Baáy giôø só seõ tìm oâng Hoaøng Thaïch
26. Daêm ba chuù tieåu ñoàng leách theách
27. Tieâu dao nôi cuøng coác thaâm sôn
28. Naøo xe, naøo ngöïa, naøo ñòch, naøo ñôøn
29. Ñoà thích chí chaát ñaày trong moät tuùi
30. Maëc ai hoœi maëc ai khoâng hoœi tôùi
31. Nhaém cuoäc ñôøi maø ngaãm keœ troïc thanh
32. Naøy naøy, só môùi hoaøn danh.

Baøi thô naøy duøng khaù nhieàu chöõ Haùn neân coù leõ moät soá
ñoäc giaœ caàn vaøi giaœi thích.
Hai caâu (1) vaø (2) noùi raèng trong naêm töôùc quan (coâng,
haàu, baù, töœ, nam), keœ só ñeàu coù maët vaø trong boán giai caáp xaõ hoäi
(só, noâng, coâng, thöông), keœ só ñöùng ñaàu. Thaät laø haõnh dieän
ñöôïc laøm keœ só.
Trong caâu (4), Chu vaø Haùn laø hai trieàu ñaïi lôùn cuœa Trung
Quoác gaàn saùt nhau, töø theá kyœ 12 tröôùc Taây lòch tôùi theá kyœ 3 sau
Taây lòch.
Hai caâu (5) vaø (6) : Ԍ xoùm laøng (höông ñaœng), keœ só ñaõ
ñöôïc toân kính laø ngöôøi coù lyù luaän (hieáu nghò) neân phaœi soáng
ñuùng tam cöông (quaân, sö, phuï hay boån phaän ñoái vôùi vua, vôùi
cha meï vaø vôùi thaày daïy hoïc) vaø nguõ thöôøng (nhaân, nghóa, leã,
trí, tín).
Hai caâu (7) vaø (8) : Baœn chaát cuœa keœ só [khí haïo nhieân] raát
lôùn vaø raát vöõng (chí ñaïi, chí cöông), tinh thaàn (chính khí) cuœa
356 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

keœ só ñaày trôøi ñaát.

Hai caâu (9) vaø (10) : Khi chöa gaëp (luùc vò ngoä) ñöôïc minh
chuùa thì ôœ yeân (hoái taøng) trong leàu coœ (boàng taát) ngheøo naøn, cöù
thanh thaœn maø vui chôi baèng caùch caâu caù treân soâng Vò (ñieáu Vò)
hay troàng troït treân ñaát Saèn (canh Saèn). Ñaàu ñôøi nhaø Chu,
Khöông Töœ Nha ngoài caâu caù treân soâng Vò ñôïi minh chuùa tôùi naêm
ñaõ ngoaøi 80 tuoåi môùi ñöôïc Chu Vaên Vöông ñem xe ñeán ñoùn veà
laøm quan. Tröôùc ñoù moät nhaân vaät huyeàn bí khaùc cuœa Trung
Quoác, laøm ruoäng ôœ ñaát Saèn cho ñeán khi ñöôïc minh chuùa tôùi ñoùn.
Taát caœ nhöõng hoaït ñoäng caâu caù, troàng troït naøy khoâng coù muïc
ñích saœn xuaát (Khöông Töœ Nha caâu caù baèng löôõi caâu thaúng) maø
chæ coù muïc ñích chôø thôøi maø thoâi.
Hai caâu (11) vaø (12) : Duø chöa gaëp ñöôïc caùc minh chuùa
nhö vua Thang, vua Vaên ñem xe coù quaán coœ vaøo baùnh (boà luaân)
cho eâm tôùi ñoùn veà, vaãn giöõ ñaïo nho baèng caùch noùi leân nhöõng
lôøi ñuùng (thanh nghò).
Hai caâu (13) vaø (14) : Giöõ vöõng chính ñaïo, töùc Khoång
Giaùo, ñeå tieâu dieät nhöõng taø thuyeát [tòch taø], choáng laïi nhöõng
khoù khaên cuœa cuoäc soáng (cöï bí). Quyeát taâm quay ngöôïc laïi
soùng döõ [hoài cuoàng lan] ngaên nöôùc cuœa caœ traêm con soâng.
Saùu caâu töø (15) ñeán (20) : Khi ñaõ ñöôïc ra laøm quan (keœ
só ñöôïc laøm quan cuõng sung söôùng nhö roàng gaëp maây) thì ñem
taát caœ taøi mình coù (sôœ toàn) ra söœ duïng. Trong trieàu ñình (laêng
mieáu laø moä caùc vua, thöôøng choân ôœ ngay trieàu ñình, keœ só coi
laø moät dieãm phuùc ñöôïc nhìn moä caùc vua tröôùc) thì troå taøi laøm
quan (taøi löông ñoáng), ngoaøi traän maïc bieân thuøy thì vung göôm
baùu (Can vaø Töông laø moät caëp vôï choàng thôøi xöa ôœ Trung Quoác
laøm ngheà luyeän kieám vaø ñaõ hy sinh vì kieám baùu). Laøm theá naøo
ñeå caœ traêm theá heä veà sau bieát ñeán tieáng thôm (baùch theá löu
phöông) môùi hay. Tröôùc laø laøm ñeïp hình aœnh keœ só, sau laø laøm
quan lôùn (khanh töôùng).
Ba caâu (21), (22) vaø (23) toùm löôïc theá naøo laø moät ngöôøi
trai anh huøng : phaœi coù kieán thöùc trò nöôùc (kinh luaân) ôœ saün trong
ñaàu (taâm thöôïng) vaø phaœi chöùa saün taøi caàm binh ôœ trong buïng
(binh giaùp taøng hung trung). Khaép nôi ñeàu laø phaïm vi hoaït
Moät chaân dung traùng leä cuûa keû só 357

ñoäng (vuõ truï chi gian giai phaän söï). Laøm trai nhö theá môùi ñuùng
laø anh huøng haøo kieät.
Nhöõng caâu cuoái noùi raèng khi ñaõ laøm troøn phaän söï thì keœ
só laïi ruùt veà ôœ aån, ngao du danh lam thaéng caœnh, höôœng thuù ñaøn
haùt vaø khoâng maøng ñeán xaõ hoäi nöõa. Nhö theá laø keœ só hoaøn taát
moät cuoäc ñôøi ñeïp (hoaøn danh).

Chuùng ta thaáy gì qua caùi chaân dung laãm lieät cuœa keœ só naøy?
Tröôùc heát noù boäc loä moät thaùi ñoä thuaàn phuïc vaên hoùa
tuyeät ñoái vôùi Trung Quoác. Moïi ñieån tích, moïi ñòa danh, trieàu ñaïi
ñeàu laø cuœa Trung Quoác caœ. YÙ nieäm quoác gia daân toäc hoaøn toaøn
vaéng maët, toå quoác cuœa keœ só laø Trung Quoác, ñuùng ra laø Khoång
Giaùo Trung Quoác.
Sau ñoù laø taâm lyù toâi tôù. Keœ só chæ chôø ñeå ñöôïc laøm toâi tôù
cho moät oâng chuœ, chöù hoaøn toaøn khoâng coù yù chí xaây döïng moät
söï nghieäp cuœa rieâng mình trong moïi hoaøn caœnh. Khoâng ñöôïc
moät minh chuùa duøng laøm toâi tôù keœ só saün saøng ñeå phí uoång ñôøi
mình. Caœ ñôøi keœ só chæ soáng vôùi giaác moäng ñöôïc laøm toâi tôù.
Ñuùng laø moät thaùi ñoä vong thaân tuyeät ñoái.
Suoát cuoäc ñôøi, hoaëc khoâng may thì ôœ aån cam chòu cuoäc
soáng ngheøo naøn trong leàu coœ, hoaëc may thì laøm baày toâi cho moät
oâng vua, sau ñoù vui chôi. Hoaøn toaøn khoâng thaáy coù moät traùch
nhieäm naøo ñoái vôùi coäng ñoàng caœ. Cuoäc soáng hoaøn toaøn vò kyœ.
Vaø dó nhieân chæ coù ngöôøi con trai môùi ñaùng keå, phuï nöõ
khoâng theå laø keœ só vì theá khoâng ñaùng ñeám xæa tôùi.

Toâi ñaõ ñeà caäp ñeán Nguyeãn Traõi vaø laàn naøy laïi ñeà caäp tôùi
Nguyeãn Coâng Tröù. Toâi hoaøn toaøn khoâng daùm mai mæa hai vò
tieàn boái naøy. Toâi raát kính troïng hoï, bôœi vì hoï laø tinh hoa cuœa lòch
söœ Vieät Nam, laø nhöõng ngöôøi ñaõ coù coâng lôùn vôùi ñaát nöôùc vaø
cuõng laø nhöõng ngöôøi maø chuùng ta coù theå töï haøo. Ñieàu caàn leân
aùn laø caùi vaên hoùa Khoång Giaùo toài teä ñaõ tha hoùa caœ nhöõng con
ngöôøi loãi laïc nhö theá. Rieâng ñoái vôùi Nguyeãn Traõi, oâng ñaõ coù
coâng lôùn giaønh laïi ñoäc laäp cho Vieät Nam töø tay quaân Minh, oâng
cuõng laø taùc giaœ Bình Ngoâ Ñaïi Caùo, aùng vaên nghò luaän chính trò
358 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñaàu tieân cuœa Vieät Nam ñoàng thôøi cuõng laø moät baœn tuyeân ngoân
ñoäc laäp huøng traùng, nhöng oâng ñaõ cheát töùc töôœi vaø caœ hoï bò gieát
haïi. Thuœ phaïm laø ai neáu khoâng phaœi laø cheá ñoä quaân quyeàn döïa
treân Khoång Giaùo, laø caùi "giaù trò" tam cöông ñoäc haïi cuœa Khoång
Giaùo ?
Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Coâng Tröù vaø voâ soá keœ só loãi laïc
khaùc neáu thi thoá ñöôïc heát taøi naêng vaø saùng kieán cuœa mình thì
coøn vó ñaïi gaáp traêm laàn vaø coøn coáng hieán cho ñaát nöôùc nhöõng
thaønh quaœ to lôùn gaáp traêm laàn. Nhöng hoï laø keœ só vaø ñaõ phaœi
chaáp nhaän cuoäc soáng vong thaân cuœa keœ só.
Taâm lyù keœ só vaãn coøn hieän dieän maïnh laém trong chuùng
ta. Khoâng thieáu nhöõng ngöôøi raát ñaùng quí troïng hieän nay ao öôùc
ñöôïc soáng nhö keœ só hay haõnh dieän ñaõ soáng nhö keœ só. Nguyeãn
Xuaân Tuï, ngöôøi baïn quí meán cuœa toâi, laáy teân laø Haø Só Phu, coù
theå coù nghóa laø só phu Baéc Haø, cuõng coù nghóa cuœa moät caâu hoœi
"coøn ai laø keœ só ngaøy nay" hay "theá naøo laø só phu" do söï thieáu
chính xaùc cuœa tieáng Trung Quoác vaø tieáng Vieät. OÂng Tuï traân
troïng keœ só laém, cuõng nhö nhaø vaên Hoaøng Tieán, ngöôøi ñaõ vieát
khaùng thö traùch chính quyeàn coäng saœn ñoái xöœ teä baïc vôùi trí thöùc
maø oâng coi laø nhöõng keœ só cuœa thôøi nay. Toâi thì chæ thaáy keœ só
laø moät boùng ma tieàu tuïy vaø vong thaân caàn phaœi toáng coå moät
caùch töùc khaéc vaø khoâng neå nang ra khoœi trí tueä vaø taâm hoàn cuœa
chuùng ta, neáu chuùng ta muoán moät taàm voùc khaùc cho ñôøi mình
vaø moät töông lai khaùc cho ñaát nöôùc.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 359

Chuyeän coå tích

Tôùi ñaây coù leõ moät soá ñoäc giaœ ñaõ caœm thaáy meät moœi vaø
chaùn naœn vôùi nhöõng bieän luaän veà lòch söœ vaø tö töôœng, nhieàu vò
chaéc ñaõ muoán gaáp cuoán saùch naøy laïi vaø caát ñi. Vaäy ñeå quí vò
giaœi khuaây choác laùt vaø laáy laïi can ñaœm ñeå ñoïc tieáp, toâi xin keå
moät vaøi caâu chuyeän coå tích. Nhöõng caâu chuyeän naøy ñeàu ngaén
vì toâi chæ bieát moät caùch sô saøi.
Chuyeän thöù nhaát laø Phuø Ñoång Thieân Vöông, coøn goïi laø
Thaùnh Gioùng, coù leõ vì Gioùng laø teân noâm cuœa laøng Phuø Ñoång
chaêng ? Ñieàu naøy coù theå kieåm chöùng khaù deã daøng nhöng toâi
vaãn khoâng coù thì giôø ñeå laøm. Hieän nay haøng naêm, taïi laøng Phuø
Ñoång, huyeän Tieân Du, tænh Vónh Phuù vaãn coù ngaøy hoäi lôùn veà
söï tích Thaùnh Gioùng.
Tuïc truyeàn raèng vaøo ñôøi vua Huøng Vöông thöù 6, nöôùc ta,
thôøi baáy giôø goïi laø Vaên Lang, bò giaëc AÂn ñaùnh phaù (khoâng taøi
lieäu söœ naøo cho bieát giaëc AÂn laø giaëc naøo), vua cho ñi rao truyeàn
trong nöôùc tìm ngöôøi taøi ra ñaùnh giaëc. Luùc ñoù taïi laøng Phuø
Ñoång, coù moät ñöùa beù ñaõ ba tuoåi maø vaãn chöa bieát noùi, chæ naèm
moät choã, nghe tieáng loa truyeàn boãng nhieân ngoài daäy, vöôn
mình thaønh moät thanh nieân cao moät tröôïng, roài theo söù giaœ veà
chaàu vua, xin ñuùc moät caây roi saét vaø moät con ngöïa saét. Ñöôïc
caáp roi, ngöïa, chaøng thanh nieân lieàn nhaœy leân yeân. Ngöïa saét
boãng nhieân cöœ ñoäng ñöôïc. Chaøng thanh nieân phi ngöïa ra traän
ñaùnh tan quaân giaëc. Ñeán nuùi Soùc Sôn thì giaëc tan heát vaø chaøng
thanh nieân cuõng veà trôøi maát tích. Daân chuùng töôœng nhôù toân laøm
Phuø Ñoång Thieân Vöông, hoaëc Thaùnh Gioùng. Ñaây laø chuyeän coå
tích maø luùc coøn nhoœ toâi thích nhaát bôœi vì noù vöøa laø chuyeän cuœa
moät ñöùa beù, vöøa laø chuyeän kieám hieäp vaø cuõng vöøa laø chuyeän
thaàn thoaïi.
Chuyeän thöù hai laø chuyeän Chöœ Ñoàng Töœ. Vaøo ñôøi vua
Huøng Vöông 16, Chöœ Ñoàng Töœ laø moät thieáu nieân moà coâi meï
soáng vôùi cha baèng ngheà baét caù treân soâng. Hai cha con ngheøo
ñeán ñoä chæ coù moät caùi khoá phaœi chia nhau maø maëc. Caùc baïn treœ
360 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

coù leõ khoâng bieát caùi khoá laø gì. Toâi tuy khoâng giaø laém nhöng hoài
coøn treœ ôœ nhaø queâ cuõng ñaõ ñöôïc nhìn thaáy nhöõng ngöôøi maëc
khoá (ngoân ngöõ noâng thoân goïi laø "ñoùng khoá" thay vì maëc khoá).
Noù gaàn gioáng nhö moät quaàn xi-líp, nghóa laø raát ít vaœi, taùc duïng
duy nhaát cuœa noù chæ laø ñeå che haäu moân vaø boä phaän sinh duïc.
Moät hoâm, giöõa luùc cha ñang ñoùng khoá, Chöœ Ñoàng Töœ
ñang traàn truoàng beân bôø soâng thì moät coâng chuùa ñöôïc lính haàu
kieäu tôùi. Chöœ Ñoàng Töœ hoát hoaœng khoâng bieát troán ñaâu beøn chui
ñaïi xuoáng baõi caùt, laáy caùt phuœ leân mình. Khoâng bieát anh ta thôœ
caùch naøo nhöng anh ta töï choân khaù kín, coâng chuùa cuõng nhö
lính ñeàu khoâng thaáy. Söï tình côø ñaõ khieán coâng chuùa choïn ngay
choã anh ta vuøi mình ñeå quaây phoøng taém. Coâng chuùa cöù thoaœi
maùi muùc nöôùc goäi leân mình, cho ñeán luùc giaät mình nhaän ra moät
chaøng trai cöôøng traùng loõa theå ngay döôùi chaân mình bôœi vì trong
luùc xoái nöôùc coâ ñaõ laøm troâi ñi lôùp caùt phuœ treân thaân Chöœ Ñoàng
Töœ. Theá laø moät ñoâi trai gaùi traàn truoàng gaëp nhau trong moät
phoøng kín. Coâng chuùa nhö theá ñaõ bò coi nhö maát trinh tieát vôùi
Chöœ Ñoàng Töœ, nhaø vua chæ coøn caùch cho hai ngöôøi keát hoân, vaø
Chöœ Ñoàng Töœ trôœ thaønh phoø maõ. Caâu chuyeän naøy raát vui, bôœi
vì noù vöøa laø moät chuyeän tình vöøa laø moät caâu chuyeän cuœa söï may
maén, moät chaøng trai ñaùnh caù ngheøo khoå tình côø laáy ñöôïc coâng
chuù a .
Chuyeän thöù ba laø chuyeän Löu Bình - Döông Leã. Ñaây vöøa
laø moät caâu chuyeän veà tình baïn, vöøa laø caâu chuyeän laäp thaân.
Khoâng bieát caâu chuyeän xaœy ra ôœ beân Taøu hay taïi nöôùc ta nhöng
hình nhö ngöôøi Vieät Nam naøo cuõng bieát.
Löu Bình vaø Döông Leã laø ñoâi baïn thaân thieát. Sau moät kyø
thi Döông Leã ñoã, ñöôïc ra laøm quan vaø soáng phuù quí, trong khi
Löu Bình thi rôùt. Löu Bình ñeán thaêm baïn vaø bò Döông Leã sai lính
caàm roi ñaùnh ñuoåi moät caùch khinh bæ. Töùc quaù, Löu Bình veà nhaø
quyeát chí hoïc cho ñaäu ñeå röœa nhuïc. Ñang luùc tuùng thieáu thì
boãng nhieân Löu Bình gaëp ñöôïc moät coâ gaùi xinh ñeïp vaø coù taøi
saœn, baèng loøng laáy Löu Bình vaø nuoâi Löu Bình aên hoïc. Haïnh
phuùc laøm con ngöôøi trôœ thaønh thoâng minh vaø chuyeân caàn, khoùa
sau Löu Bình ñoã cao vaø trôœ thaønh quyeàn quí. Luùc ñoù Löu Bình
Chuyeän coå tích 361

môùi môøi Döông Leã tôùi nhaø mình ñeå chöùng kieán söï giaøu sang
cuœa mình, vôùi duïng yù laøm cho Döông Leã phaœi xaáu hoå vì söï boäi
baïc ngaøy xöa. Nhöng cuoäc gaëp gôõ naøy chæ laø dòp ñeå Löu Bình
khaùm phaù ra raèng vôï mình thöïc ra laø moät tì thieáp cuœa Döông Leã,
ñöôïc gôœi tôùi ñeå giuùp Löu Bình aên hoïc. Döông Leã ñaõ giuùp baïn
moät caùch khoân ngoan, vöøa laøm nhuïc baïn ñeå kích thích yù chí,
vöøa giuùp phöông tieän ñeå baïn hoïc thaønh coâng. Caâu chuyeän naøy
ñeïp vaø coù giaù trò giaùo duïc neân toâi ñöôïc nghe keå khaù nhieàu laàn
vaø laàn naøo cuõng thích thuù laéng nghe duø ñaõ thuoäc loøng.
Chuyeän thöù tö laø moät chuyeän daõ söœ. Ñoù laø caâu chuyeän
Thò Loä, coøn goïi laø chuyeän raén baùo thuø vaø lieân heä ñeán caùi cheát
bi thaœm cuœa Nguyeãn Traõi, moät khai quoác coâng thaàn coù coâng
phoø Leâ Lôïi ñaùnh ñuoåi quaân Minh giaønh ñoäc laäp cho nöôùc ta vaø
cuõng laø nhaø tö töôœng chính trò lôùn cuœa nöôùc ta. Sau khi giuùp vua
laáy laïi ñöôïc ñaát nöôùc, Nguyeãn Traõi ñöôïc phong ñöùng ñaàu traêm
quan, roài sau ñoù caùo quan veà queâ.
Khi veà höu, Nguyeãn Traõi ra leänh cho gia nhaân doïn saïch
khu vöôøn baáy laâu bò boœ hoang neân ñaày buïi raäm vaø coœ daïi. Ñeâm
tröôùc ngaøy khôœi söï, Nguyeãn Traõi naèm mô thaáy moät con raén bieát
noùi tôùi xin oâng hoaõn laïi vieäc doïn vöôøn vì noù môùi sinh con nhoœ
neân chöa theå ñi ngay choã khaùc ñöôïc. Cho laø chuyeän moäng mò
vôù vaån, Nguyeãn Traõi khoâng ñeå yù tôùi vaø cuõng chaúng noùi vôùi ai.
Ngaøy hoâm sau gia nhaân doïn vöôøn vaø trình vùôùi oâng ñaõ thaáy moät
oå raén, hoï ñaõ gieát ñöôïc baày raén con nhöng raén meï chaïy thoaùt,
hoï chæ chaët ñöôïc moät khuùc ñuoâi. Toái hoâm ñoù Nguyeãn Traõi ñang
naèm ñoïc saùch thì moät gioït maùu töø noùc nhaø nhoœ xuoáng ngay
cuoán saùch thaám ba trang. Ñoù laø maùu cuœa con raén meï ñaõ leo leân
noùc nhaø.
Ít laâu sau Nguyeãn Traõi gaëp Thò Loä, moät coâ gaùi treœ vöøa
xinh ñeïp vöøa gioœi thô vaên, oâng beøn laáy laøm thieáp vaø raát chieàu
chuoäng. Moät hoâm, vua Leâ (ñaây laø Leâ Thaùi Toâng, con cuœa Leâ
Lôïi töùc Leâ Thaùi Toå) du haønh qua ñaáy beøn gheù thaêm Nguyeãn
Traõi vaø nguœ ñeâm taïi nhaø oâng. Thaáy Thò Loä xinh ñeïp, vua beøn
baœo Nguyeãn Traõi ñeå Thò Loä nguœ vôùi mình. Ñeâm hoâm ñoù, khoâng
bieát vua say söa hoan laïc vôùi Thò Loä theá naøo maø cheát, Nguyeãn
362 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Traõi bò buoäc toäi gieát vua vaø bò gieát cuøng vôùi caœ hoï haøng ba ñôøi.
Luùc ñoù ngöôøi ta môùi hieåu Thò Loä chính laø hoàn ma cuœa raén meï
hieän hình laøm gaùi ñeå baùo thuø Nguyeãn Traõi, vaø gioït maùu thaám
ba trang giaáy laø ñieàm baùo tröôùc Nguyeãn Traõi seõ bò tru di tam toäc.
Caâu chuyeän naøy tuy thöông taâm, nhöng coù söùc haáp daãn
ñaëc bieät. Noù ly kyø vaø ma quaùi, hôn nöõa noù laïi laø chuyeän veà raén,
con vaät vöøa kinh dò vöøa quyeán ruõ.

Baây giôø, caùc baïn ñaõ ñöôïc giaœi khuaây roài toâi xin thöa moät
ñieàu. Ñoù laø nhöõng caâu chuyeän beà ngoaøi raát voâ haïi, vaø ñoâi khi
coøn coù tính giaùo duïc, cuõng coù theå chuyeân chôœ nhöõng giaù trò raát
ñoäc haïi. Caøng ñoäc haïi hôn nöõa khi chuùng laø nhöõng caâu chuyeän
baø keå cho chaùu, vì chuùng ta tieáp thu moät caùch ngaây thô, voâ tình
vaø khoâng caœnh giaùc. Nhöõng caâu chuyeän nhö theá tieáp thu ôœ tuoåi
thô ngaây ñaõ laø nhöõng daáu aán ñaàu tieân trong trí tueä vaø khieán
chuùng ta chaáp nhaän moät caùch thuï ñoäng, khoâng baøn caõi nhöõng
giaù trò thöïc ra coù taùc duïng quan troïng ñoái vôùi xaõ hoäi vaø con
ngöôø i .
Caœ boán caâu chuyeän naøy khoâng voâ tö nhö chuùng ta töôœng,
chuùng ñeàu coù taùc duïng truyeàn baù nhöõng giaù trò cuœng coá cho moät
traät töï coù saün : quyeàn löïc tuyeät ñoái cuœa vua, lyù töôœng noâ dòch
cuœa keœ só, vaø thaân phaän thaáp keùm cuœa phuï nöõ.
Phuø Ñoång laø moät vò thaàn chöù khoâng phaœi laø moät con
ngöôøi. Sinh ra ñöôïc ba naêm maø vaãn naèm im, roài vöôn vai moät
caùi maø cao ñeán moät tröôïng, roài cöôõi ngöïa saét, moät mình ñaùnh
tan giaëc, roài leân nuùi veà trôøi. Moät vò thaàn nhö vaäy maø cuõng phoø
vua thì chaéc chaén vua phaœi laø trôøi, vaø ñaõ laø trôøi thì dó nhieân
quyeàn löïc cuœa vua phaœi tuyeät ñoái. Chuyeän Thaùnh Gioùng laø moät
caâu chuyeän bòa ñaët, coù theå döïa treân moät söï kieän coù thöïc nhöng
raát khaùc, trong muïc ñích ñaët neàn taœng cho cheá ñoä quaân chuœ
chuyeân cheá. Ngaøy nay trong nöôùc ñang coù moät khuynh höôùng
khai thaùc chuyeän Thaùnh Gioùng cho moät muïc ñích chính trò ñuùng
ñaén, laáy göông Thaùnh Gioùng cao thöôïng sau khi deïp xong giaëc
ñaõ boœ ñi ñeå nhaéc nhôœ ñaœng coäng saœn vaø pheâ phaùn thaùi ñoä lì lôïm
khö khö giöõa laáy quyeàn löïc cuœa hoï. Toâi raát ngôø vöïc taùc duïng
Chuyeän coå tích 363

cuœa cuoäc vaän ñoäng naøy. Ví nhöõng chieán coâng cuœa ñaœng coäng
saœn vôùi Thaùnh Gioùng laø nhìn nhaän raèng nhöõng cuoäc chieán maø
ñaœng coäng saœn khôœi xöôùng vaø ñieàu ñoäng coù chính nghóa vaø coù
ích cho daân toäc. Ñieàu naøy khoâng hieån nhieân, nhöng khoâng phaœi
laø ñieàu toâi muoán baøn. Ñieàu toâi muoán baøn laø söï thieáu söùc thuyeát
phuïc cuœa laäp luaän. Taïi sao laïi phaœi boœ ra ñi sau khi ñaõ laäp coâng?
Taïi sao khoâng ôœ laïi tieáp tuïc giuùp nöôùc ? Thöïc ra chuùng ta khoâng
coù quyeàn ñoøi ñaœng coäng saœn phaœi ra ñi, chuùng ta chæ ñoøi hoï ra
ñi khi khoâng coøn ñöôïc nhaân daân chaáp nhaän nöõa. Chæ coù moät
cuoäc baàu cöœ töï do môùi coù theå cho thaáy nhaân daân coøn muoán hoï
ôœ laïi hay khoâng.
Taïi sao moät coâng chuùa, chæ vì voâ tình nhìn thaáy moät thanh
nieân khoœa thaân maø laïi coù theå bò coi laø maát tieát haïnh ? Moät coâng
chuùa maø coøn nhö vaäy thì moät coâ gaùi con nhaø thöù daân ra sao ?
Soá phaän ngöôøi phuï nöõ sao maø reœ ruùng theá ! Caâu chuyeän Chöœ
Ñoàng Töœ khoâng voâ tö, noù coù muïc ñích cuœng coá söï thoáng trò cuœa
nam giôùi treân nöõ giôùi, ñoàng thôøi noù cuõng coù muïc ñích toân vinh
quaân quyeàn. Laáy coâng chuùa ñöôïc coi laø dieãm phuùc lôùn nhaát cuœa
ñôøi ngöôøi. Baát luaän coâng chuùa tuoåi taùc, nhan saéc, ñöùc haïnh ra
sao. Treœ em Vieät Nam bò ñaàu ñoäc naëng ñeán noãi khoâng coù ñöùa
naøo ñaët caâu hoœi "theá Chöœ Ñoàng Töœ coù baèng loøng laáy coâng chuùa
khoâng ?". Caâu chuyeän khoâng phaœi chæ coù muïc ñích giaœi trí, noù
coøn coù duïng yù "giaùo duïc".
Ngöôøi "vôï" cuœa Löu Bình sau naøy seõ tieáp tuïc laø vôï Löu
Bình hay seõ veà vôùi "choàng" cuõ laø Döông Leã ? Ԍ vôùi Löu Bình
thì seõ khoâng coøn ñöôïc quí troïng vì ñaõ qua tay Döông Leã, nghóa
laø ñaõ "oâ ueá" roài, maø veà vôùi Döông Leã cuõng khoâng xong bôœi vì
cuõng ñaõ chung soáng vôùi Löu Bình. Thaân phaän tì thieáp laàm luõi
laø loái thoaùt hôïp ñaïo lyù duy nhaát cho coâ. Ԍ cöông vò tì thieáp, coâ
coù theå bò trao ñoåi moät caùch raát phaœi ñaïo nhö moät vaät duøng. Caùi
chöõ "trinh" maø ñaøn oâng baét ñaøn baø phaœi toân troïng nhö tính maïng
chính hoï laïi chaø ñaïp leân moät caùch thaœn nhieân. Nhöng chuyeän
Löu Bình - Döông Leã khoâng phaœi laø chuyeän trai gaùi maø laø
chuyeän quan tröôøng. Noù cho thaáy moäng ñôøi duy nhaát cuœa thanh
nieân laø thi ñoã ñeå laøm quan. Khoâng laøm quan thì khoâng laø gì caœ,
364 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

coøn heã laøm quan thì coù taát caœ, nhaø cao cöœa roäng, theâ thieáp ñaày
ñaøn. Caùi lyù töôœng maø ñöùa treœ ñöôïc nhoài soï ngay luùc ra chaøo ñôøi
laø coá hoïc ñeå laøm quan, laø “trong saùch coù gaùi ñeïp’‘. Saùch thaùnh
hieàn thaät laø cao quí !
Caâu chuyeän Löu Bình - Döông Leã coøn chöùa ñöïng caœ moät
quan nieäm veà coâng quyeàn, ñoù laø quan nieäm "chöùc quyeàn" thay
vì "chöùc traùch". Chöùc vuï laø moät ñòa vò cho pheùp thuï höôœng chöù
khoâng phaœi laø moät traùch nhieäm. Löu Bình cuõng nhö Döông Leã
chæ môùi ñaäu xong vaø ra laøm quan ñaõ laäp töùc trôœ thaønh giaøu sang,
phuù quí. Ñaèng sau caâu chuyeän coù muïc ñích giaùo duïc ñoù laø caœ
moät vaên hoùa tham nhuõng.
Coøn chuyeän Thò Loä ? Caâu chuyeän naøy chaéc chaén laø moät
söï bòa ñaët cuœa trieàu ñình nhaø Leâ ñeå duøng söï huyeàn bí chaïy toäi
aùc man rôï taøn saùt caœ ba hoï moät khai quoác coâng thaàn. Nhöng noù
cuõng coù taùc duïng bình thöôøng hoùa baœn chaát thoâ baïo cuœa vaên
hoùa Khoång Giaùo. Thò Loä laø phuï nöõ vaø ñaõ laø phuï nöõ thì nhaân
phaåm cuœa baø khoâng ñaùng keå. Baø laø thieáp cuœa Nguyeãn Traõi,
nhöng vua muoán thoœa maõn nhuïc duïc baø cuõng phaœi tuaân theo.
Caùi chöõ “tieát trinh’‘ ñöôïc ñeà cao nhö ñaïo lyù tuyeät ñoái cuœa phuï
nöõ cuõng phaœi döøng laïi tröôùc ñoøi hoœi cuœa nhaø vua. Ԍ ñaây ngöôøi
ñaøn baø coøn bò ví vôùi raén ñoäc. Thaät laø taøn nhaãn, ngöôøi phuï nöõ
Vieät Nam khoâng nhöõng chæ bò chaø ñaïp, khinh bæ maø coøn bò thuø
gheù t .
Coøn Nguyeãn Traõi ? Vò ñeä nhaát coâng thaàn naøy töøng naèm
gai neám maät caïnh Leâ Lôïi, boá cuœa Leâ Thaùi Toâng, cuõng phaœi noäp
ngöôøi yeâu cuœa mình cho moät thaèng beù baèng tuoåi con mình haønh
laïc ngay taïi nhaø mình, khoâng chöøng coøn phaœi laïy taï ôn möa moùc
vaø doïn giöôøng chieáu cho noù. Vaø khi khoâng may vua vì quaù ñeâ
meâ maø cheát thì bò keát toäi vaø bò gieát caœ ba hoï. Vua laø trôøi, quaàn
thaàn khoâng laø gì caœ. Moät oâng quan, nghóa laø moät keœ só may maén
thaønh ñaït, duø taøi gioœi tôùi ñaâu ñi nöõa, duø chöùc phaåm cao tôùi ñaâu
ñi nöõa cuõng khoâng hôn gì moät con vaät tröôùc maët vua, vua muoán
noïc ra ñaùnh vaøi chuïc tröôïng, muoán thieán, muoán gieát boœ tuøy yù.
Vaø muoán gieát saïch caœ cha meï, anh em, con chaùu cuõng ñöôïc
luoân. Vaäy maø laøm quan vaãn laø giaác mô cuœa keœ só ! Nhöõng ñöùa
Chuyeän coå tích 365

treœ ñöôïc nuoâi döôõng baèng nhöõng caâu chuyeän nhö theá laøm sao
lôùn leân giöõ ñöôïc phaåm caùch, laøm sao traùnh khoœi taâm lyù vong
thaân ?
Vaên hoùa cuœa moät daân toäc laø toaøn boä nhöõng giaù trò ñaõ
ñöôïc chaáp nhaän vaø taïo ra caùch suy nghó, haønh ñoäng vaø öùng xöœ
cuœa daân toäc ñoù. Khi nhaän ñònh veà vaên hoùa caù nhaân cuœa mình,
chuùng ta thöôøng maéc phaœi moät sai laàm raát lôùn laø ñoàng hoùa vaên
hoùa vôùi kieán thöùc, trong khi kieán thöùc chæ laø moät phaàn khoâng
quan troïng cuœa vaên hoùa. Chuùng ta coù theå coù nhöõng kieán thöùc
raát saâu saéc veà y hoïc, ñieän töœ, ñoäng nhieät hoïc, keá toaùn vaø caœ trieát
lyù nöõa, nhöng vaên hoùa cuœa chuùng ta, nghóa laø caùch soáng, suy
nghó, haønh ñoäng vaø öùng xöœ cuœa chuùng ta vaãn theo moät heä thoáng
giaù trò coù saün naøo ñoù.
Vaø vaên hoùa coù caùch löu truyeàn cuœa noù. Moät soá giaù trò ban
ñaàu, naœy sinh do moät boái caœnh xaõ hoäi ñaëc thuø hay ñöôïc keœ caàm
quyeàn aùp ñaët, taïo ra moät neáp sinh hoaït xaõ hoäi. Ñeán löôït noù, neáp
sinh hoaït ñoù, vôùi nhöõng theå hieän vaät chaát vaø taâm linh, ñieàu kieän
hoùa con ngöôøi, ñeå roài con ngöôøi truyeàn laïi cho nhau qua caùc theá
heä. Chuùng ta tieáp thu moät vaên hoùa luùc môùi chaøo ñôøi khi trí tueä
coøn non nôùt chöa coù khaœ naêng töï veä, chuùng ta chaáp nhaän nhöõng
giaù trò cuœa vaên hoùa ñoù nhö nhöõng söï hieån nhieân khoâng caàn baøn
caõi, bôœi vì nhöõng giaù trò ñoù khoâng ñeán vôùi chuùng ta baèng lyù
luaän. Chuùng ñeán vôùi chuùng ta qua kieán truùc cuœa laøng xaõ, phoá
phöôøng, beà roäng cuœa nhöõng con ñöôøng, hình daïng cuœa caên nhaø,
kích thöôùc cuœa caùi cöœa soå. Chuùng ñeán vôùi chuùng ta qua sinh
hoaït gia ñình vaø baèng höõu. Chuùng cuõng ñeán vôùi chuùng ta qua
nhöõng caâu chuyeän baø keå cho chaùu, coâ giaùo keå cho hoïc troø. Noùi
chung, chuùng thöôøng ñeán moät caùch giaùn tieáp vaø giaáu maët khieán
chuùng ta chaáp nhaän moät caùch voâ tình, chöù khoâng ñeán moät caùch
tröïc tieáp vaø loä dieän ñeå chuùng ta coù theå nhaän ñònh vaø choïn löïa.
Chính vì theá maø moät soá ngöôøi Vieät Nam coù theå khoâng heà nhìn
thaáy moät laàn trong ñôøi cuoán Luaän Ngöõ vaø khoâng bieát gì veà söœ
Trung Hoa maø vaãn thuoäc vaên hoùa Khoång Giaùo vaø vaãn laø saœn
phaåm tinh thaàn cuœa Ñoâng Chu Lieät Quoác. Moät caùch töông töï
moät ngöôøi chaâu AÂu duø chöa töøng nghe noùi tôùi Socrate, Platon
366 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

vaø chöa ñoïc moät chuyeän thaàn thoaïi Hy Laïp naøo, vaãn bò aœnh
höôœng naëng neà cuœa vaên hoùa Hy Laïp vaø vaãn laø ñöùa con tinh thaàn
cuœa Ulysse.
Raát coù theå laø coù nhöõng baïn ñoïc treœ khoâng heà bieát tôùi moät
chuyeän naøo trong caœ boán caâu chuyeän coå tích maø toâi vöøa keå,
nhöng khoâng nhieàu thì ít, vaø nhieàu chöù khoâng ít, caùc baïn vaãn
chòu aœnh höôœng cuœa nhöõng giaù trò maø chuùng chuyeân chôœ, bôœi
vì caùc giaù trò aáy ñaõ ñöôïc moâi tröôøng sinh soáng vaø nhöõng ngöôøi
ñaõ tieáp thu chuùng tröôùc truyeàn laïi cho caùc baïn. Toâi thöôøng ñöôïc
nghe nhieàu vò phaân vaân neáu boœ vaên hoùa truyeàn thoáng thì chuùng
ta coøn laïi gì, chuùng ta coù maát maùt lôùn hay khoâng. Xin quí vò yeân
loøng, quí vò duø muoán cuõng khoâng boœ ñöôïc ñaâu. Chính toâi, moät
ngöôøi pheâ phaùn gay gaét Khoång Giaùo, toâi vaãn laø moät saœn phaåm
cuœa Khoång Giaùo. Moät vaên hoùa coù söùc soáng dai daúng khoù töôœng
töôïng noåi cuœa noù. Neáu thay ñoåi moät neàn vaên hoùa laø vieäc deã
daøng thì boä maët theá giôùi ñaõ khaùc haún, ñaõ khoâng coù nhöõng quoác
gia coù lôïi töùc bình quaân treân moãi ñaàu ngöôøi lôùn gaáp moät traêm
laàn nhieàu quoác gia khaùc.
Vaên hoùa quyeát ñònh toå chöùc xaõ hoäi, vaø toå chöùc xaõ hoäi
quyeát ñònh choã ñöùng vaø söï hôn keùm cuœa caùc daân toäc. Cheá ñoä
coäng saœn khoâng phaœi laø moät söï ngaãu nhieân cuœa lòch söœ. Noù
thaønh coâng vaø toàn taïi ñöôïc maø khoâng gaëp söï choáng traœ ñaùng
leõ phaœi coù bôœi vì noù chæ laø söï keát tinh cuœa nhöõng giaù trò neàn taœng
cuœa xaõ hoäi ta.
Toâi sinh soáng baèng ngheà kyõ sö coá vaán. Ngheà nghieäp cuœa
toâi thöôøng cho toâi cô hoäi ñeå thaåm ñònh giaù trò cuœa caùc heä thoáng
quaœn trò baèng tin hoïc. Kinh nghieäm cho thaáy chæ coù hai nguyeân
nhaân ñöa tôùi moät heä thoáng tin hoïc dôœ : moät laø maùy (hardware)
dôœ, hai laø caùc chöông trình (software) ñöôïc ñaët vaøo maùy dôœ.
Cuõng theá, khi moät quoác gia laïc haäu vaø thua keùm thì chæ coù hai
giaœ thuyeát : moät laø con ngöôøi toài, hai laø vaên hoùa toài.
Nhöng con ngöôøi cuœa ta khoâng toài, chuùng ta khaù thoâng
minh vaø chuùng ta cuõng raát chaêm laøm. Vaäy thì caùi gì khieán chuùng
ta khoâng vöôn leân ñöôïc neáu khoâng phaœi laø vì vaên hoùa cuœa ta ñoäc
haïi ?
Chuyeän coå tích 367

Muoán vöôn leân chuùng ta phaœi thay ñoåi vaên hoùa, nghóa laø
caùc giaù trò neàn taœng. Nhöng ñaây laïi laø moät vieäc raát gian lao vì,
xin nhaéc laïi moät laàn nöõa, vaên hoùa coù söùc soáng raát dai daúng. Neáu
quaœ quyeát vaø döùt khoaùt thì cuõng chöa chaéc gì sau 50 naêm nöõa
chuùng ta ñaõ thay ñoåi ñöôïc. Neáu laïi coøn löôõng löï tieác nuoái thì
khoâng bieát ñeán bao giôø.
Theá kyœ 20 ñoái vôùi chuùng ta ñaõ laø moät theá kyœ cuœa canh taân,
nhöng chuùng ta chöa ñi ñeán ñaâu treân loä trình canh taân, bôœi vì
chuùng ta tuy ñaõ thaáy ñöôïc söï laïc haäu cuœa caùc giaù trò cuõ nhöng
laïi khoâng muoán chaáp nhaän nhöõng giaù trò môùi. Caùi goác cuœa
chuùng ta dôœ nhöng chuùng ta laïi sôï maát goác. Chuùng ta nhö ngöôøi
ra ñi nhöng khoâng bieát ñi ñaâu, cho neân chuùng ta khoâng theå ñi
xa.
Theá giôùi ñang nhoœ laïi vaø caùc daân toäc ñang ñeán gaàn nhau.
Khoâng coù nhöõng giaù trò phöông Ñoâng vaø nhöõng giaù trò phöông
Taây, chæ coù nhöõng giaù trò toát vaø nhöõng giaù trò coù haïi. Nhöõng giaù
trò toát laø hoøa bình, töï do, daân chuœ, bình ñaúng, nhaân quyeàn, nhaø
nöôùc phaùp trò, ñoái thoaïi, hôïp taùc, lôïi nhuaän, lieân ñôùi vaø moâi
tröôøng. Nhöõng giaù trò ñoù ñaõ taïo ra söùc maïnh cuœa caùc nöôùc
phöông Taây. Chuùng khoâng phaœi laø nhöõng giaù trò cuœa phöông
Taây maø laø nhöõng giaù trò phoå caäp cuœa loaøi ngöôøi, coù saün trong
moïi daân toäc vaø moïi neàn vaên minh, nhöng chæ gaàn ñaây môùi coù
moät soá ít daân toäc trieät ñeå phaùt huy chuùng vaø trôœ thaønh giaøu maïnh
hôn haún phaàn coøn laïi cuœa theá giôùi.
Ñeán ñaây toâi xin khaån khoaœn thöa vôùi ñoäc giaœ ñoâi lôøi tha
thieát. Taát caœ ngöôøi Vieät chuùng ta, duø ôœ trong hay ngoaøi nöôùc,
duø ôœ löùa tuoåi naøo vaãn coøn bò nhieãm ñoäc raát naëng neà vì neàn vaên
hoùa Khoång Maïnh ñöôïc du nhaäp vaøo nöôùc ta vôùi caùi noäi dung
coøn toài teä hôn nguyeân baœn cuœa noù taïi Trung Quoác. Xin chôù voäi
nghó raèng tö töôœng cuœa chuùng ta ñaõ hoaøn toaøn ñoåi môùi. Caùi di
saœn vaên hoùa hai ngaøn naêm ñoù vaãn khoáng cheá chuùng ta. Chuùng
ta phaœi yù thöùc ñieàu ñoù thì môùi coù hy voïng ruõ boœ ñöôïc noù ñeå bay
boång vaø tieán xa. Moät beänh nhaân khoâng bieát mình maéc beänh thì
khoâng theå chöõa beänh.
368 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 369

PHAÀN BOÁN

Vaøi trang bò
cho töông lai
370 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 371

Möôøi trieäu naêm ñaùnh ñu

Toâi khoâng phaœi laø moät nhaø khaœo coå hay moät nhaø nhaân
chuœng hoïc. Kieán thöùc cuœa toâi veà nguoàn goác con ngöôøi chæ raát
sô saøi. Moät vaøi hieåu bieát cuœa toâi veà vaán ñeà naøy coù ñöôïc do moät
söï tình côø. Toâi coù hai con nhoœ vaø haøng naêm vaøo muøa heø choïn
ñi nghæ taïi thò xaõ Menton treân bôø bieån Ñòa Trung Haœi mieàn Nam
nöôùc Phaùp, giaùp ranh vôùi nöôùc YÙ. Thò xaõ Menton naøy laø moät
thaønh phoá raát deã thöông, noùng suoát muøa heø, raát ít khi coù möa.
Trong suoát saùu muøa heø lieân tieáp, toâi chöa bao giôø bò moät traän
möa naøo trong luùc nghæ heø, coù nghóa laø ñöôïc taém bieån moãi ngaøy.
Ñoù laø moät ñieàu raát quan troïng. Ngaøy heø ngaén nguœi, maát ngaøy
naøo laø uoång ngaøy ñoù. Menton laïi coù moät vuõng bieån raát toát, kín
gioù vaø haàu nhö khoâng coù soùng, caùc con toâi coù theå bôi loäi an
toaøn. Hai ñöùa raát thích Menton vaø haøng naêm cöù ñeán gaàn thaùng
baœy laø chuùng noâ nöùc raïo röïc chôø ñôïi ñi Menton.
Menton laø moät thaønh phoá daønh cho treœ con vaø ngöôøi giaø.
Thanh nieân raát ít ñeán ñaây vì khoâng nhoän nhòp nhö caùc bôø bieån
khaùc, Saint Tropez, Saint Maxime, Nice, Cannes chaúng haïn.
Nhöng caùi duyeân cuœa Menton cuõng laø ôœ choã ñoù. Thaønh phoá yeân
tónh, khang trang vaø lòch duyeät. Daân ôœ ñaây phaàn lôùn laø ngöôøi
giaøu coù ñaõ veà höu, hoï lòch söï vaø hoøa nhaõ.
Nhöng Menton coøn coù moät ñaëc ñieåm khaùc maø toâi raát
thích. Menton coù nhieàu lòch söœ. Chung quanh Menton coù nhieàu
hang ñoäng mang veát tích con ngöôøi töø vaøi chuïc ngaøn naêm (taïi
nöôùc ta nhöõng daáu veát veà söï soáng cuœa con ngöôøi khoâng quaù
möôøi ngaøn naêm). Ñi veà höôùng Baéc moät chuùt coù Valleùe des
Merveilles trong ñoù ngöôøi ta coøn thaáy nhöõng vaùch ñaù coù chaïm
troå nhöõng tranh veõ thoâ sô cuœa con ngöôøi caùch ñaây caœ chuïc ngaøn
naêm. Moãi laàn ñöùng tröôùc nhöõng chaïm troå toâi ñeàu coù moät xuùc
caœm lôùn, töôœng chöøng nhö nhöõng con ngöôøi ñoù coøn ñaâu ñaây
ngay gaàn saùt vôùi mình. Ԍ Menton ngöôøi ta cuõng ñaøo ñöôïc moät
haøi coát moät ngöôøi ñaõ cheát caùch ñaây treân möôøi ngaøn naêm nhöng
372 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

coøn nguyeân veïn. Ñaây quaœ laø moät kyø quan. Xaùc ngöôøi naøy raát
ñeïp. Ñoù laø moät ngöôøi ñaøn oâng cao ñoä 1,80 meùt, moät chieàu cao
phi thöôøng vaøo thôøi ñaïi ñoù, khi chieàu cao trung bình cuœa con
ngöôøi chæ vaøo khoaœng 1,40 meùt. Khoâng bieát hoài ñoù kyõ thuaät
öôùp xaùc ñaõ cao ñeán möùc naøo, hay chæ do moät söï tình côø, nhöng
xaùc coøn nguyeân veïn, coøn nguyeân caœ da thòt duø ñaõ khoâ laïi. Xaùc
naèm cong queo, hình nhö laø do caùch boá trí choân caát thôøi ñaïi ñoù,
ñaàu ñoäi muõ laøm baèng nhöõng voœ oác nhoœ xieân thaønh töøng chuoãi,
caùi muõ cuõng coøn nguyeân veïn. Xaùc naøy ñöôïc ñaët ngay chính
giöõa vieän baœo taøng tieàn söœ, moät kieâu haõnh cuœa thaønh phoá
Menton.
Trong vieän baœo taøng naøy coù raát nhieàu duïng cuï vaø di tích
töø vaøi traêm ngaøn naêm, vaø nhieàu caœnh sinh hoaït ñöôïc caùc nhaø
khaœo coå döïng laïi giuùp cho nhöõng ngöôøi thöôøng nhö toâi hieåu
ngöôøi xöa ñaõ soáng nhö theá naøo. Treân töôøng laïi coù caœ nhöõng baœn
chæ daãn toùm löôïc veà dieãn bieán cuœa traùi ñaát keå töø ngaøy khai thieân
laäp ñòa. Ñaëc saéc hôn, coù moät phoøng chieáu phim taân kyø vôùi ñuœ
moïi loaïi phim taøi lieäu coù tính giaùo duïc. Khaùch vaøo thaêm vieän
baœo taøng chæ caàn baám moät caùi nuùt vaøo beân caïnh teân moät phim
laø sau ñoù ñöôïc bình thaœn ngoài xem nhöõng phim taøi lieäu veà
nguoàn goác con ngöôøi. Naêm naøo tôùi Menton toâi cuõng vaøo thaêm
vieän baœo taøng treân döôùi möôøi laàn vaø say söa xem nhöõng phim
aœnh ñoù. Coù nhöõng phim ñaõ xem maáy chuïc laàn vaãn chöa bieát
chaù n .
Qua nhöõng phim aœnh ñoù vaø nhöõng daáu tích cuœa vieän baœo
taøng toâi ñöôïc bieát laø khoaœng möôøi laêm trieäu naêm tröôùc ñaõ xuaát
hieän caùc loaøi khæ lôùn, thuœy toå cuœa loaøi ngöôøi. Nhöng sau ñoù,
trong möôøi trieäu naêm ngöôøi ta khoâng coøn tìm thaáy moät veát tích
naøo veà söï soáng cuœa caùc loaøi khæ naøy caœ. Caùi gì ñaõ xaœy ra ? Coù
theå chaúng coù gì laø ñaëc bieät caœ, caùc loaøi khæ vaãn soáng vaø tieáp tuïc
tieán hoùa nhöng ngöôøi ta ñaõ khoâng tìm ra veát tích. Cuõng caàn phaœi
noùi laø caùc daáu tích khaùm phaù ñöôïc raát rôøi raïc, söï maát daáu tích
coù theå chæ laø tình côø. Nhöng töø naêm trieäu naêm gaàn ñaây, ngöôøi
ta laïi tìm thaáy daáu tích cuœa moät soá loaøi khæ lôùn, vaø laàn naøy vôùi
moät thay ñoåi nhoœ : baøn tay cuœa moät loaøi trong caùc loaïi daõ nhaân
Möôøi trieäu naêm ñaùnh ñu 373

ñaõ daøi ra, boán ngoùn tay tröôùc nhoâ ra ñaèng tröôùc trong khi ngoùn
tay caùi thuït veà phía sau. Taïi sao ? Khoâng coù ai coù theå giaœi thích
moät caùch roõ raøng. Raát coù theå laø, do ñieàu kieän sinh soáng, coù
nhöõng loaøi khæ ñaõ tìm ñöôïc laù caây vaø traùi caây ngay saùt maët ñaát
vaø tieáp tuïc boø ñi kieám aên, nhöng cuõng coù nhöõng loaøi khæ ñaõ phaœi
ñu caây thöôøng xuyeân, vaø keát quaœ cuœa möôøi trieäu naêm ñaùnh ñu
ñoù laø hình daïng baøn tay thay ñoåi. Söï thay ñoåi tình côø vaø nhoœ beù
naøy ñaõ coù haäu quaœ voâ cuøng lôùn laø taïo ra gioáng ngöôøi vaø theá giôùi
con ngöôøi.
Do söï saép xeáp baøn tay môùi maø laàn naøy khi baøn tay naém
laïi, ngoùn tay caùi trôœ thaønh ñoái dieän vôùi boán ngoùn kia taïo ra moät
söùc naém chaéc vaø maïnh hôn haún so vôùi moät baøn tay maø caœ naêm
ngoùn ñeàu ôœ gaàn cuøng moät möùc. Söùc naém naøy taïo ra moät khaœ
naêng môùi : con ngöôøi coù theå duøng duïng cuï vaø daàn daàn bieát
duøng duïng cuï, roài vôùi thôøi gian bieát tìm caùch caœi tieán duïng cuï.
Söï suy nghó baét ñaàu, töø ñoù khoái oùc môœ mang ra. Hôn nöõa, coù leõ
cuõng do möôøi trieäu naêm ñaùnh ñu maø con ngöôøi thaúng ra, daàn
daàn bieát ñöùng, bieát ñi. Hai baøn tay ñöôïc giaœi toœa, khoâng caàn
phaœi duøng cho vieäc di chuyeån nöõa, ñeå duøng hoaøn toaøn vaøo vieäc
söœ duïng duïng cuï. Trí oùc laïi caøng môœ mang. Vaø sau ñoù, caùch ñaây
khoaœng hai trieäu röôõi naêm, gioáng ngöôøi thöïc söï xuaát hieän. Caùc
nhaø baùc hoïc veà khaœo coå öôùc löôïng con ngöôøi xuaát hieän caùch
ñaây khoaûng ba trieäu hay hai trieäu röôõi naêm taïi chaâu Phi, vaøo luùc
ñaõ bieát cheá taïo nhöõng duïng cuï ñaàu tieân baèng ñaù. Roài töø chaâu
Phi maø toœa ra chaâu AÂu vaø chaâu AÙ.
Giaœ thuyeát veà nguoàn goác con ngöôøi naøy - daàu sao cuõng
chæ laø moät giaœ thuyeát duø noù ñöôïc taát caœ moïi nhaø baùc hoïc chaáp
nhaän - nhaén nhuœ chuùng ta, taát caœ loaøi ngöôøi, caàn coù moät thaùi ñoä
khieâm toán. Chæ nhôø moät bieán ñoåi raát chi tieát vaø raát voâ tình cuœa
caáu truùc baøn tay maø coù loaøi ngöôøi vaên minh. Neáu khoâng, coù leõ
chuùng ta vaãn chæ laø loaøi khæ lom khom haùi laù maø aên trong röøng
nuùi. Neáu khoâng, chuùng ta cuõng ñaõ chaúng coù caùc tín ngöôõng,
thöôïng ñeá, maùy ñieän töœ, xe hôi, maùy bay, nhöõng tö töôœng lôùn
vaø Internet.
Ñoàng thôøi noù cuõng cho ta moät nhaän ñònh : moät bieán coá raát
374 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhoœ beù vaø tình côø luùc ban ñaàu coù theå coù khaœ naêng vôùi thôøi gian
daãn tôùi nhöõng thay ñoåi thaät vó ñaïi.
Nhö chuùng ta seõ thaáy trong nhöõng trang sau, lòch söœ cuœa
söï phaùt trieån cuœa nhöõng neàn vaên minh raát huy hoaøng cuõng khôœi
ñaàu baèng nhöõng söï kieän raát tình côø.
Ñoaïn naøy laø moät daãn nhaäp coù muïc ñích chuaån bò tinh thaàn
cho moät cuoäc thaœo luaän chi tieát veà hieän töôïng phaùt trieån, ñaëc
bieät laø phaùt trieån kinh teá, ôœ nhöõng trang sau. Nhöng ngay baây
giôø ta coù theå laøm moät con tính nhaåm. Loaøi ngöôøi xuaát hieän caùch
ñaây ba trieäu naêm, neàn vaên minh coâng nghieäp môùi xuaát hieän töø
khoaœng 300 naêm nay taïi moät vaøi nöôùc. Nhö vaäy neáu ñem so
saùnh caœ quaù trình tieán trieån ba trieäu naêm cuœa loaøi ngöôøi vôùi moät
naêm thì hieän töôïng phaùt trieån chæ môùi baét ñaàu vaøo hoài 23 giôø
59 phuùt ngaøy 31 thaùng 12, phuùt cuoái cuøng cuœa naêm.
Phaùt trieån nhö vaäy laø moät hieän töôïng raát môùi vaø cuõng chæ
giôùi haïn trong moät soá quoác gia nhoœ do moät vaøi yeáu toá maø daân
toäc Vieät Nam, cuõng nhö moïi daân toäc coøn laïc haäu vaø ñang ao öôùc
phaùt trieån, caàn nhìn roõ ñeå chuïp baét.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 375

Töø boùng ñeâm daøy daëc

Ngaøy nay khi noùi loaøi ngöôøi töø gioáng khæ maø ra chuùng ta
khoâng coøn xuùc phaïm tôùi tín ngöôõng naøo caœ. Söï kieän naøy ñaõ
ñöôïc chöùng minh roõ raøng tôùi möùc khoâng ai coù theå phuœ nhaän.
Caùc toân giaùo tin ôœ moät thöôïng ñeá taïo ra trôøi ñaát vaø con ngöôøi,
hay tin ôœ moät voøng luaân hoài huyeàn bí, khoâng coøn phaœn baùc laäp
luaän loaøi ngöôøi töø gioáng khæ maø ra nöõa maø chæ coá thuyeát phuïc
ñeå caùc tín ñoà hieåu kinh saùch moät caùch töôïng tröng thay vì moät
caùch töø chöông. Daàu sao ñi nöõa thì chính söï tieán hoùa töø loaøi khæ
leân loaøi ngöôøi cuõng laø moät pheùp maàu môœ cöœa cho moïi suy luaän.
Moät caùch thöïc tieãn chuùng ta coù theå coi thuœy toå cuœa loaøi
ngöôøi laø con khæ ñaàu tieân (ñuùng hôn phaœi goïi laø cuï khæ ñaàu tieân)
nghó ra vieäc ñaäp hai hoøn ñaù vaøo nhau ñeå ñeõo thaønh duïng cuï.
Cöœ ñoäng naøy ñaõ khai sinh ra loaøi ngöôøi bôœi vì chính vaøo giaây
phuùt ñoù con khæ ñoù bieán thaønh ngöôøi vaø daàn daàn giuùp nhöõng
con khæ chung quanh thaønh nhöõng con ngöôøi ñaàu tieân.
Töø ñoù loaøi ngöôøi ñaõ böôùc nhieàu böôùc tieán vó ñaïi, ñaõ bieát
duøng löœa, bieát chaên nuoâi, troàng troït, ñaép ñeâ ngaên nöôùc, cheá taïo
vaät duïng baèng kim loaïi, khaùm phaù ra baùnh xe, thuyeàn beø, ñaëc
bieät laø bieát phaùt minh vaø söœ duïng ngoân ngöõ ñeå trao ñoåi. Nhöõng
khaùm phaù ñoù ñaõ caœi thieän moät caùch troïng ñaïi ñôøi soáng con
ngöôøi vaø ñaõ giuùp cho toå chöùc cuœa xaõ hoäi con ngöôøi daàn daàn hình
thaønh. Nhöng ñoù khoâng phaœi laø nhöõng tieán boä coù chuœ yù. Ñoù chæ
laø moät söï gaëp gôõ tình côø giöõa moät trí tueä sô sinh vaø cuoäc soáng
haèng ngaøy. Moät hieän töôïng töï nhieân - löœa chaùy do saám seùt,
nhöõng traùi caây troøn laên treân maët ñaát, nhöõng thaân caây noåi treân
soâng, v.v. roài moät luùc naøo ñoù moät aùnh saùng vuït loùe leân trong
ñaàu oùc ñôn sô, con ngöôøi bieát laëp laïi ñieàu mình ñaõ thaáy nhieàu
laàn vaø ñem öùng duïng cho cuoäc soáng.
Ñoù laø giai ñoaïn maø trí tueä moäc maïc chöa yù thöùc ñöôïc söï
hieän höõu cuœa chính mình. Nhöõng tieán boä, vì laø söï gaëp gôõ tình
côø vaø maàu nhieäm cuœa raát nhieàu yeáu toá, ñaõ chæ ñeán moät caùch voâ
cuøng chaäm chaïp. Thí duï, töø "ngaøy" maø vò thuœy toå cuœa loaøi ngöôøi
376 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

xuaát hieän, loaøi ngöôøi ñaõ phaœi chôø ñôïi gaàn hai trieäu naêm môùi tìm
ra löœa. Nhôø bieát duøng löœa ñeå söôœi aám loaøi ngöôøi môùi daùm rôøi
boœ chaâu Phi noùng aám ñeå lan traøn qua chaâu AÙ vaø chaâu AÂu. Con
ngöôøi ñaõ saên thuù vaø löôïm traùi caây aên ngay töø khi chöa thaønh con
ngöôøi nhöng phaœi ñôïi maõi ñeán caùch ñaây khoaœng 20.000 naêm
môùi baét ñaàu bieát chaên nuoâi vaø troàng troït.
Ta coù theå coi giai ñoaïn ñaàu tieân cuœa loaøi ngöôøi nhö laø moät
boùng ñeâm meânh moâng vaø daøy daëc, con ngöôøi sôø soaïng tieán tôùi
coù khi rôi vaøo vöïc thaúm, coù khi ñuïng ñaàu vaøo ñaù, nhieàu khi ñi
giaät luøi. Phaœi sau ba trieäu naêm ngöôøi boä haønh moœng manh nhöng
ngoan coá ñoù môùi may maén tìm ñöôïc vuøng coù aùnh saùng. Ñoù thöïc
söï laø moät pheùp maàu khoâng ai giaœi thích noåi. Neáu baœo ñoù laø maàu
nhieäm cuœa taïo hoùa thì cuõng khoâng phaœi laø khoâng coù lyù do. Giai
ñoaïn "ñaàu tieân" naøy thöïc ra ñaõ keùo daøi quaù 99% lòch söœ loaøi
ngöôø i .
Chính nhôø chaên nuoâi vaø troàng troït maø xaõ hoäi loaøi ngöôøi
ñaõ thay ñoåi lôùn veà maët toå chöùc vaø caùc tieán boä ñaõ ñeán vôùi moät
nhòp ñoä hôn haún. Laàn naøy trí tueä yù thöùc ñöôïc mình, con ngöôøi
suy nghó vaø bieát mình suy nghó, con ngöôøi ñoäng naõo tìm caùch
chinh phuïc thieân nhieân, caœi thieän ñôøi soáng cuœa mình vaø caœi
thieän lieân heä giöõa caùc thaønh phaàn trong xaõ hoäi moät caùch coù chuœ
yù .
Trong giai ñoaïn thöù hai naøy, loaøi ngöôøi ñaõ phaùt minh ra
caùc moâ hình toå chöùc xaõ hoäi vaø cuõng ñaõ ñaët nhöõng vieân ñaù ñaàu
tieân cho haàu heát caùc boä moân cuœa kieán thöùc : trieát hoïc, chính trò
hoïc, vaät lyù, toaùn, cô khí, y khoa, kinh teá, luaät phaùp, v.v.
Nhöõng xaõ hoäi xuaát hieän ñaàu tieân leõ dó nhieân ñeàu laø nhöõng
xaõ hoäi noâng nghieäp vôùi nhöõng ñaëc tính khaùc nhau theo moâi
tröôøng thieân nhieân. Tuy nhieân vôùi thôøi gian hai kieåu maãu xaõ hoäi
chính ñaõ trôœ thaønh aùp ñaœo.
Kieåu maãu thöù nhaát laø moät xaõ hoäi taœn canh daønh moät troïng
löôïng ñaùng keå cho chaên nuoâi vaø ngö nghieäp, vaø trong ñoù vieäc
troàng troït khoâng taäp trung vaøo moät loaïi caây löông thöïc. Caùc xaõ
hoäi naøy, hình thaønh taïi chaâu AÂu, ñaõ raát chaät vaät luùc ban ñaàu,
nghóa laø trong gaàn heát doøng lòch söœ keå töø ngaøy thaønh hình. Daân
Töø boùng ñeâm daøy daëc 377

soá khoâng taêng tröôœng maïnh vì luoân luoân thieáu thöïc phaåm.
(Chaâu AÂu ñaõ chæ taïm giaœi quyeát ñöôïc naïn ñoùi töø theá kyœ 17 nhôø
caây ngoâ ñem töø chaâu Myõ veà). Chính söï soáng coøn cuõng laø moät
coâng trình phaán ñaáu thöôøng ngaøy ñeå caœi thieän kyõ thuaät nuoâi
troàng vaø trao ñoåi caùc haøng hoùa giöõa caùc cuïm saœn xuaát nhoœ vaø
ña daïng. Caùc xaõ hoäi ña daïng naøy khoâng khuyeán khích söï ra ñôøi
cuœa nhöõng cô caáu quyeàn löïc lôùn, traùi laïi thuaän lôïi cho töï do caù
nhaân vaø söï toàn taïi cuœa nhöõng coäng ñoàng nhoœ trong ñoù baïo löïc
vaø söï khoáng cheá khoâng phaœi laø neùt ñaäm nhaát, bôœi vì baïo löïc chuœ
yeáu laø saœn phaåm cuœa söï baát löïc trong vieäc ñieàu haønh ñuùng ñaén
moät taäp theå lôùn. Sau buoåi ñaàu chaät vaät, chính moâ hình naøy ñaõ
vöôn leân chinh phuïc vaø cheá ngöï toaøn theá giôùi vaø thuùc ñaåy theá
giôùi ñi nhöõng böôùc thöïc nhanh choùng.
Kieåu maãu thöù hai laø caùc xaõ hoäi phuø sa taïi chaâu AÙ vaø Trung
Ñoâng, thaønh laäp treân löu vöïc nhöõng con soâng lôùn, naëng veà
troàng nguõ coác. Caùc xaõ hoäi naøy soáng nhôø doøng soâng vaø leä thuoäc
doøng soâng. Doøng soâng tröôùc heát ñem laïi hoa maøu - luùa gaïo vaø
toâm caù - doài daøo. Chính nhôø theá maø caùc xaõ hoäi phuø sa ñaõ mau
choùng ñaït tôùi möùc ñoä taïm ñuœ veà thöïc phaåm vaø vöôït haún caùc xaõ
hoäi thuoäc kieåu maãu thöù nhaát veà moïi maët. Ngaøy nay khoâng thieáu
nhöõng ngöôøi Trung Ñoâng nhaéc laïi raèng khi thaønh phoá Baby-
lone röïc aùnh saùng vôùi nhöõng laâu ñaøi nguy nga thì toaøn chaâu AÂu
vaãn coøn chìm ñaém trong söï man moïi. Cuõng khoâng thieáu ngöôøi
chaâu AÙ nhaéc laïi raèng ngöôøi Trung Hoa ñaõ bieát xem thieân vaên
vaø laøm ra lòch töø raát laâu tröôùc khi ngöôøi chaâu AÂu khaùm phaù chöõ
vieát.
Nhöng neáu doøng soâng ñem laïi hoa maøu vaø söï soáng thì noù
cuõng thöôøng xuyeân ñe doïa cuoán ñi caœ hoa maøu laãn cuoäc soáng.
Con ngöôøi phaœi thöôøng xuyeân ñaép ñeâ ngaên nöôùc luõ ; coâng trình
naøy ñoøi hoœi nhöõng coá gaéng raát to lôùn cuœa toaøn theå xaõ hoäi, neáu
caàn noù ñoøi hoœi hy sinh caœ moät phaàn cuœa coäng ñoàng ñeå cuoäc
soáng coù theå tieáp tuïc vôùi phaàn coøn laïi. Caùc xaõ hoäi phuø sa caàn moät
baïo quyeàn ñeå aùp ñaët nhöõng hy sinh raát phi thöôøng. Daàn daàn neàn
taœng cuœa caùc xaõ hoäi naøy chính laø moät "kheá öôùc baïo quyeàn",
trong ñoù moät baïo chuùa coù "nhieäm vuï" aùp ñaët nhöõng hy sinh maø
378 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quaàn chuùng phaœi phuïc tuøng moät caùch khoâng baøn caõi. Ñoù laø caùi
giaù phaœi traœ ñeå xaõ hoäi coù theå tieáp tuïc. Baïo quyeàn ñöôïc chính
ñaùng hoùa. Nhöõng ngöôøi bò hy sinh coù theå nguyeàn ruœa baïo chuùa
nhöng con chaùu hoï seõ caœm ôn baïo chuùa. Daàn daàn chính nhöõng
ngöôøi bò hy sinh cuõng khoâng coøn nguyeàn ruœa baïo chuùa nöõa, hoï
chaáp nhaän caùi cheát nhö moät ñònh meänh. Baïo quyeàn ñöôïc bình
thöôøng hoùa.
Cuõng töông töï nhö doøng nöôùc, caùc baïo quyeàn moät maët
baœo ñaœm söï toàn taïi cuœa caùc xaõ hoäi phuø sa, moät maët tieâu dieät töï
do vaø saùng kieán vaø troùi buoäc chuùng taïi choã. Caùc xaõ hoäi phuø sa
tieán raát mau choùng ñeán moät möùc ñoä vaên minh khaù cao, roài ñöùng
laïi ôœ ñoù. Chuùng gaàn nhö tröôœng thaønh ngay sau khi thaønh hình
roài khoâng tieán hoùa nöõa.

Tröôùc khi thaœo luaän theâm veà hai kieåu maãu xaõ hoäi chính
naøy, xin môœ moät daáu ngoaëc ñeå noùi veà moät vaøi kieåu maãu xaõ hoäi
khaù c .
Treân bôø Ñòa Trung Haœi, taïi thaønh phoá Tyr vaø vuøng phuï
caän thuoäc nöôùc Lebanon hieän nay, moät saéc daân ñaõ tìm ra moät
neáp soáng ñoäc ñaùo ngay töø hôn saùu ngaøn naêm veà tröôùc : ñoù laø
neàn vaên minh haøng haœi vaø thöông maïi. Traùi vôùi cuoäc soáng treân
ñaát lieàn, neáp soáng naøy ñoøi hoœi moät söï can ñaœm raát lôùn, coù theå
laø quaù lôùn ñoái vôùi nhöõng con ngöôøi coøn chöa naém ñöôïc heát
nhöõng bí maät cuœa thieân nhieân. Giöõa trôøi nöôùc vaø soùng gioù, con
ngöôøi chæ coøn troâng caäy vaøo söï khoân ngoan vaø lieàu lónh cuœa
chính mình. Saéc daân Pheùnicien naøy ñaõ laø nhöõng con ngöôøi ñaàu
tieân daùm chinh phuïc bieån caœ. Ñeå hình dung söï duõng caœm cuœa
hoï neân nhaän ñònh caùch öùng xöœ cuœa ngöôøi AÙ Ñoâng, nhaát laø Vieät
Nam, trong nhieàu ngaøn naêm ñaõ ñöùng beân bôø bieån nhìn Thaùi
Bình Döông vôùi con maét kính sôï. Nhöng ngöôøi Pheùnicien
khoâng phaœi chæ phaùt minh ra ngaønh haøng haœi, hoï coøn phaùt minh
ra caœ söï buoân baùn, yeáu toá coát loõi cuœa giaøu maïnh. Chính nhôø söï
khoân ngoan vaø lieàu lónh cuœa keœ ñi bieån vaø buoân baùn maø saéc daân
Pheùnicien ít oœi ñaõ mau choùng cheá ngöï ñöôïc caœ vuøng Ñòa Trung
Haœi. Nhöng coù leõ vì nhöõng coá gaéng ñaõ quaù lôùn ñoái vôùi hoï maø
Töø boùng ñeâm daøy daëc 379

ngöôøi Pheùnicien ñaõ guïc ngaõ. Hoï ñaõ daùm chinh phuïc bieån caœ
nhöng söï lieàu lónh trong baát traéc vaø bao la ñaõ khieán hoï thôø nhieàu
thaàn linh, trong ñoù coù thaàn Baal-Hammon, vò thaàn ñoäc haïi nhaát
ñaõ ñöa hoï tôùi tieâu dieät. Moãi gia ñình phaœi ñem chaët ñaàu ñeå cuùng
cho Hammon ñöùa con trai ñaàu tieân vöøa ñuœ 12 tuoåi ñeå ñeàn ñaùp
laïi nhöõng chieán thaéng vaø aân hueä cuœa Hammon. Nhöõng hy sinh
gôùm ghieác cho thaàn Hammon daàn daàn khieán hoï thieáu chieán só
trong khi nieàm tin ôœ thaàn Hammon laïi thöôøng thoâi thuùc hoï gaây
chieán. Cuoái cuøng hoï bò ngöôøi La Maõ tieâu dieät sau khi ñaõ haáp thuï
ñöôïc nhöõng kieán thöùc haøng haœi cuœa hoï.

Treân caùc cao nguyeân hoang vu taïi mieàn Baéc chaâu AÙ,
Moâng Coå vaø Taân Cöông, ñaõ hình thaønh nhöõng xaõ hoäi du muïc
döïa treân boä toäc, baïo löïc vaø ñaúng caáp. Caùc xaõ hoäi naøy ñaõ phaùt
trieån khaù maïnh döôùi thôøi Trung Coå nhöng ngaøy nay kieåu maãu
xaõ hoäi naøy keå nhö ñaõ bò tieâu dieät. Coù theå noùi khaåu suùng maø
ngöôøi phöông Taây cheá taïo ra ñaõ baén cheát neàn vaên minh cao
nguyeân naøy. Khaåu suùng cuœa ngöôøi phöông Taây vaø nhaát laø
nhöõng con vi truøng maø hoï ñem tôùi cuõng ñaõ tieâu dieät nhöõng neàn
vaên minh gaàn gioáng nhö neàn vaên minh naøy taïi chaâu Myõ, töø theá
kyœ 16.

Ngoaïi tröø naêm nöôùc da traéng ôœ phía Baéc, luïc ñòa chaâu Phi,
caùi noâi cuœa nhaân loaïi, ñaõ laïc vaøo moät loái ñi hoaøn toaøn khaùc, ñoù
laø phuœ nhaän moïi tình caœm coù theå coù giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. Caùc
boä laïc hoaøn toaøn ñöôïc xaây döïng treân huyeát thoáng. Cheá ñoä noâ
leä ra ñôøi cuøng vôùi trí thoâng minh vaø khieán trí thoâng minh khoâng
phaùt trieån ñöôïc. Ngoaøi quan heä huyeát thoáng, lieân heä giöõa caùc
caù nhaân vaø caùc boä laïc hoaøn toaøn döïa treân söùc maïnh. Nhöõng noâ
leä bò ñaùnh ñaäp, gieát boœ, mua baùn, vaø sau naøy xuaát nhaäp caœng
nhö thuù vaät vaø ñoà vaät. Luïc ñòa chaâu Phi hoaëc khoâng coù khaùi
nieäm veà gioáng ngöôøi hoaëc khoâng cho khaùi nieäm naøy moät taàm
quan troïng naøo. Chính vì theá maø chaâu Phi ñaõ döøng laïi ôœ söï daõ
man. Neáu coù dòp toâi seõ coøn trôœ laïi vaán ñeà chaâu Phi trong phaàn
sau cuœa cuoán saùch naøy. Nhöng ôœ ñaây ta coù theå taïm ruùt ra moät
380 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quan saùt : caùc xaõ hoäi daønh cho caù nhaân söï kính troïng lôùn nhaát
cuõng laø nhöõng xaõ hoäi deã tieán leân nhaát. Chaâu Phi ñaõ khinh mieät
con ngöôøi moät caùch tuyeät ñoái neân chaâu Phi cuõng laïc haäu moät
caùch tuyeät ñoái. Tröôùc khi tieáp xuùc vôùi theá giôùi beân ngoaøi, khoù
coù theå noùi luïc ñòa chaâu Phi Da Ñen coù moät neàn vaên minh.

Trôœ laïi vôùi hai kieåu maãu xaõ hoäi chính, ta coù theå noùi trong
gaàn nhö cuøng moät thôøi ñieåm, hai neàn vaên minh Ñoâng vaø Taây
ñaõ ñaït tôùi cao ñieåm töông ñöông, chaâu AÂu vôùi Hy Laïp, chaâu AÙ
vôùi Trung Quoác cuœa thôøi Xuaân Thu. Cuøng moät trình ñoä nhöng
hai höôùng ñi khaùc nhau. Phöông Taây ñaõ moø maãm theo höôùng
töï do, maïo hieåm vaø saùng kieán trong khi phöông Ñoâng laïc vaøo
ngoõ cuït cuœa töï maõn vaø thuœ cöïu. Neàn vaên minh Hy Laïp laø moät
ñieåm khôœi haønh trong khi neàn vaên minh Thöông Chu laø moät
ñieåm taän cuøng. Sau gaàn hai ngaøn naêm, töø theá kyœ 15 trôœ ñi, tuy
töông quan löïc löôïng khoâng thay ñoåi nhöng phöông Taây ñaõ tìm
thaáy höôùng ñi ñeán neàn vaên minh hieän ñaïi trong khi phöông
Ñoâng vaãn chæ nhìn thaáy choã ngoài cuõ. Phöông Taây baét ñaàu
chuyeån ñoäng vaø boœ xa phöông Ñoâng.
Toâi xin loãi ñaõ laøm maát thì giôø cuœa ñoäc giaœ qua moät toùm
löôïc thoâ vuïng veà lòch söœ loaøi ngöôøi, moät ñieàu maø moät laàn nöõa
toâi xin nhaéc laïi laø toâi khoâng coù kieán thöùc naøo ñaùng noùi. Muïc
ñích cuœa phaàn treân chæ laø ñeå ñoäc giaœ ghi nhaän hai ñieàu.
Moät laø, cho ñeán moät ngaøy raát gaàn ñaây, nghóa laø trong haàu
nhö taát caœ lòch söœ cuœa theá giôùi, taát caœ moïi tieán boä ñeàu ñaõ ñeán
moät caùch raát tình côø. Do moät söï tình côø maø baøn tay moät vaøi
gioáng khæ ñaàu tieân ñaõ bieán ñoåi, do moät söï tình côø maø moät con
khæ ñaàu tieân ñaõ ñeõo ñaù thaønh duïng cuï ; do tình côø maø coù löœa,
coù caùc ngheà chaên nuoâi, troàng troït, coù thuyeàn beø. Cuõng do söï
tình côø cuœa ñieàu kieän thieân nhieân maø caùc xaõ hoäi phuø sa ñaõ choïn
söï baát ñoäng trong khi caùc xaõ hoäi chaâu AÂu ñaõ ñöôïc xoâ ñaåy tôùi
höôùng ñi cuœa töï do vaø tieán boä. Chuùng ta coù theå laáy laøm tieác cho
nguoàn goác cuœa chuùng ta nhöng khoâng coù lyù do gì ñeå phaœi hoå
theïn. Maët khaùc cuõng khoâng coù lyù do gì ñeå caœm thaáy coù boån
phaän phaœi gaén boù vôùi truyeàn thoáng. Truyeàn thoáng chæ laø keát quaœ
Töø boùng ñeâm daøy daëc 381

tình côø cuœa nhöõng sôø soaïng trong boùng ñeâm daøy daëc. Ngöôøi
phöông Taây cuõng sôø soaïng trong boùng ñeâm nhö chuùng ta ; hoï
chæ ñaõ may maén maø tìm ñöôïc loái thoaùt ra aùnh saùng. Chính töø luùc
naøy, khi moïi daân toäc ñaõ coù theå nhìn ra con ñöôøng phaœi ñi, söï
vinh nhuïc môùi ñaët ra. Caùi vinh laø ôœ choã nhìn thaáy, caùi nhuïc laø
ôœ choã khoâng nhìn thaáy hay nhìn thaáy maø khoâng daùm ñi vaøo. Caùc
daân toäc thoâng minh laø caùc daân toäc bieát mau choùng nhìn ra vaø
böôùc leân loái ñi cuœa tieán boä. Caùc daân toäc ñaàn ñoän laø caùc daân toäc
töï bòt maét ñeå ngoan coá trong beá taéc.
Hai laø, nhöõng hôn keùm giöõa phöông Taây vaø phaàn coøn laïi
cuœa theá giôùi chæ laø moät hieän töôïng raát gaàn ñaây thoâi, khoaœng ba,
boán traêm naêm vöøa qua. Ba traêm naêm trong ba trieäu naêm chæ laø
moät vaøi giaây trong moät ngaøy. Neáu coù ñoâi khi chuùng ta caœm thaáy
tuœi nhuïc thì chuùng ta cuõng neân töï an uœi raèng ñoù chæ laø moät hieän
töôïng nhaát thôøi vaø coù theå chaám döùt raát mau choùng. Nhaät Baœn
ñaõ cho chuùng ta moät baèng côù.
Toâi xin pheùp ñöôïc nhaán maïnh : kinh nghieäm soáng, hoïc
hoœi vaø laøm vieäc vôùi ngöôøi phöông Taây ñaõ cho toâi nieàm tin chaéc
chaén laø con ngöôøi phöông Taây khoâng hôn con ngöôøi phöông
Ñoâng. Sôœ dó caùc nöôùc phöông Taây phaùt trieån vaø giaøu maïnh hôn
caùc nöôùc khaùc laø vì xaõ hoäi cuœa hoï ñöôïc xaây döïng treân nhöõng
giaù trò ñuùng maø hoï tình côø ñöôïc ñaåy tôùi gaàn vaø sau ñoù nhôø coá
gaéng maø ñaït tôùi. Hoï ñaõ tìm ra loái ñi ra khoœi söï ngheøo khoù vaø daãn
tôùi söï phoàn vinh, taïi sao chuùng ta khoâng nhanh choùng choïn löïa
loái ñi ñoù ?
Caàn chaám döùt moät kòch baœn ñaõ laëp laïi quaù nhieàu laàn vaø
trôœ thaønh nhaøm chaùn : phöông Taây ñi tröôùc, phöông Ñoâng chaïy
theo sau vaø laøm nhöõng coá gaéng phi thöôøng ñeå baét kòp. Ñeán khi
phöông Ñoâng töôœng saép qua maët ñöôïc phöông Taây thì phöông
Taây laïi tìm ra moät khaùm phaù môùi, lao vuùt veà phía tröôùc vaø boœ
phöông Ñoâng laïi ñaøng sau. Cöù nhö theá maø tieáp dieãn. Laàn duy
nhaát maø phöông Ñoâng töôœng raèng mình ñaõ ñi tröôùc phöông Taây
laø khi moät soá nöôùc phöông Ñoâng ñi theo chuœ nghóa coäng saœn,
töôœng raèng mình ñaõ tìm ra caùch toå chöùc xaõ hoäi töông lai cuœa
nhaân loaïi ñeå roài vôõ moäng nhaän ra raèng ñoù chæ laø moät aœo töôœng
382 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñaãm maùu. Lyù do cuœa söï thua keùm dai daúng naøy laø moät khaùc bieät
veà vaên hoùa. Vaên hoùa phöông Taây toân troïng caù nhaân vaø do ñoù
phaùt trieån ñöôïc toái ña yù kieán vaø saùng kieán, trong khi caùc vaên
hoùa phöông Ñoâng ñeàu coi thöôøng con ngöôøi vaø laøm thui choät
trí tueä. Ñieàu maø phöông Ñoâng phaœi hoïc hoœi tröôùc heát cuœa
phöông Taây laïi laø ñieàu hoï coá phuœ nhaän : chuœ nghóa caù nhaân töï
do.
Vaœ laïi, moïi thaùi ñoä thuœ cöïu xeùt cho cuøng ñeàu ngaây ngoâ.
Tieán boä laø gì neáu khoâng phaœi laø söï töø boœ khoâng ngöøng neáp soáng
cuõ vaø khaùm phaù khoâng ngöøng nhöõng neœo ñöôøng môùi ? Neáu
nhöõng ngöôøi tieàn söœ cuõng khö khö giöõ nguyeân "vaên hoùa" cuœa
hoï chaéc chaén ngaøy nay loaøi ngöôøi vaãn chæ laø nhöõng boä laïc aên
thòt laãn nhau.
Nhaân noùi chuyeän aên thòt ngöôøi, caùch ñaây khoâng laâu laém,
vaøo cuoái thaùng 11-1998, toâi ñöôïc xem moät phim taøi lieäu veà moät
hoøn ñaœo trong quaàn ñaœo Nam Döông [Indonesia]. Treân ñaœo coù
moät soá boä laïc laøm nhaø treân caây vaø aên thòt ngöôøi. Ngaøy nay hoï
ñaõ khaù tieán boä, ñaõ bieát maëc quaàn aùo cuœa caùc toå chöùc töø thieän
caáp cho nhöng vaãn coøn giao chieán giöõa caùc boä laïc vaø aên thòt tuø
binh. Vieân laõnh chuùa boä laïc giaœi thích vieäc aên thòt tuø binh laø
chính ñaùng, bôœi vì noù theå hieän yù chí tieâu dieät toäi aùc vaø caùc tuø
binh laø bieåu töôïng cuœa toäi aùc. Vieân laõnh chuùa naøy chaéc chaén coi
vieäc aên thòt ngöôøi laø moät vaên hoùa caàn phaœi gìn giöõ. Cuõng nhö
caùc daân toäc thuoäc vaên minh Trung Hoa coi caùi aùch tam toøng
quaøng leân ñaàu phuï nöõ laø moät truyeàn thoáng toát ñeïp.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 383

Caùi tuoåi daïi khôø

Tuoåi hai möôi tuoåi cuœa khoâng ngôø

Tuoåi hai möôi tuoåi cuœa daïi khôø
Nguyeãn Chí Thieän

Trong thaäp nieân 1960, taïi chaâu AÂu, vaø nhaát laø taïi Phaùp,
nôœ roä leân moät phong traøo nghieân cöùu phaùt trieån kinh teá. Coù caœ
moät tröôøng ñaïi hoïc chæ chuyeân giaœng daïy veà phaùt trieån kinh teá,
nhö theå "phaùt trieån kinh teá" phaœi ñöôïc coi laø moät khoa hoïc
rieâng. Tröôøng naøy teân laø Institut d’Etudes de Deùveloppement
Economique et Social (IEDES hay Vieän Nghieân Cöùu Phaùt Trieån
Kinh Teá vaø Xaõ Hoäi). Nhieàu baïn toâi ñaõ toát nghieäp taïi tröôøng naøy.
Nhöng duø hoïc tröôøng naøy hay khoâng moïi ngöôøi ñeàu bò loâi cuoán
vaøo caùc cuoäc tranh luaän veà phaùt trieån kinh teá. Thôøi trang luùc ñoù
laø coá gaéng ñoäng naõo ñeå tìm ra nhöõng keá hoaïch vaø moâ thöùc kinh
teá coù khaœ naêng phaùt trieån moät nöôùc laïc haäu. Caùc moâ thöùc ñöôïc
ñaëc bieät quí troïng, nhaát laø neáu chuùng laïi ñöôïc trình baøy baèng
nhöõng phöông trình toaùn hoïc phöùc taïp vôùi nhöõng daáu hieäu daãy
soá, vi phaân, tích phaân, luõy thöøa, v.v. Voâ soá caùc moâ thöùc ñaõ ñöôïc
"phaùt minh" ra trong caùc quaùn caø pheâ Paris bôœi nhöõng öùng cöœ
vieân giaœi Nobel kinh teá khoâng qua baát cöù moät kinh nghieäm thöïc
tieãn naøo. Kinh nghieäm luùc ñoù gaàn nhö bò phuœ nhaän, vì moät lyù
do raát huøng hoàn laø ngöôøi ta coi nhöõng gì hoïc hoœi ñöôïc trong caùc
nöôùc tö baœn laø khoâng theå aùp duïng cho caùc nöôùc chöa môœ mang.
Haàu heát caùc nöôùc chaâu Phi vaø chaâu Myõ La Tinh ñaõ laø nhöõng naïn
nhaân ñau ñôùn cuœa nhöõng lyù thuyeát thaønh hình trong giai ñoaïn
naøy. Ñaëc bieät nöôùc Algeria ñaõ tieâu hao heát caœ taøi nguyeân veà
daàu khí cho hai lyù thuyeát thôøi thöôïng cuœa giai ñoaïn ñoù : thuyeát
leä thuoäc vaø thuyeát caùc kyõ ngheä kyõ ngheä hoùa.
Nhö moïi thanh nieân coù chuùt taâm huyeát, toâi cuõng ñaõ toán
nhieàu thì giôø vaø coâng söùc cho nhöõng lyù thuyeát ñoù, ñeå roài nhaän
ra söï troáng roãng cuœa chuùng vaø söï khôø khaïo cuœa chính mình.
Than oâi, caùi tuoåi daïi khôø ! Nhöõng moâ thöùc phaùt trieån kinh teá coù
384 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

theå raát khaùc nhau veà goùc nhìn, veà lyù luaän, veà caùc thoâng soá vaø
phöông trình, nhöng chuùng ñeàu coù moät ñaëc ñieåm chung : chuùng
ñeàu sai.
Lyù do ñaàu tieân laø khoâng theå coù coâng thöùc giaœi quyeát ñöôïc
söï ngheøo khoå. Vaán ñeà chæ giaœn dò nhö vaäy thoâi sao ? Laøm sao
coù theå coi nhöõng söï kieän thöïc teá nhö laø nhöõng thoâng soá cuœa
toaùn hoïc ? Moâ thöùc toaùn hoïc naøo hoäi nhaäp ñöôïc nhöõng ñöùc tính
nhö chuyeân caàn hay löôøi bieáng, thöïc thaø hay gian doái, traùch
nhieäm hay phaù hoaïi ? Vaø coøn vaán ñeà tham nhuõng ? Dó nhieân
caùc lyù thuyeát gia veà phaùt trieån khoâng giaœi ñaùp ñöôïc nhöõng caâu
hoœi ñoù vaø taùc phaåm cuœa hoï noùi chung, thay vì laø nhöõng lyù thuyeát
veà phaùt trieån phaàn lôùn chæ laø nhöõng phaân tích hieän töôïng khoâng
phaùt trieån, keøm theo nhöõng caùo traïng gay gaét ñoái vôùi caùc nöôùc
tö baœn phaùt trieån vaø caùc coâng ty ña quoác gia bò coi nhö laø nguyeân
nhaân cuœa söï ngheøo khoå taïi caùc nöôùc chöa phaùt trieån. Lyù thuyeát
"thöïc daân môùi" raát thôøi thöôïng trong giai ñoaïn naøy. Noù coù theå
toùm taét nhö sau : caùc nöôùc tö baœn sau khi ñaõ thaáy chính saùch
chieám ñoùng vaø thoáng trò khoâng aùp duïng ñöôïc nöõa beøn chuyeån
qua yù ñoà thoáng trò kinh teá, duøng vieän trôï vaø caùc coâng ty ña quoác
gia laøm vuõ khí. Tinh thaàn chuœ ñaïo cuœa nùoù laø caùc nöôùc tö baœn vaø
phaùt trieån coù duïng yù aùc ñoäc muoán giöõ caùc nöôùc chöa môœ mang
trong tình traïng laïc haäu ñeå coù theå tieáp tuïc thoáng trò. Caùc lyù
thuyeát gia coá queân ñi laø söï ngheøo khoù ñaõ coù töø muoân kieáp tröôùc
vaø chính nhôø tieáp xuùc vôùi caùc nöôùc phaùt trieån maø caùc nöôùc laïc
haäu ñaõ bôùt laïc haäu.
Lyù do thöù hai, traàm troïng hôn nhieàu, laø hoï ñaõ nhaàm ñoái
töôïng nghieân cöùu. Ñieàu caàn phaân tích vaø nhaän ñònh laø hieän
töôïng phaùt trieån chöù khoâng phaœi laø hieän töôïng khoâng phaùt
trieån, bôœi vì khoâng phaùt trieån laø tình traïng chung cuœa caœ theá giôùi
töø hoài khai thieân laäp ñòa ñeán giôø, coù gì laø laï ñaâu. Phaùt trieån treân
qui moâ quoác gia laø moät hieän töôïng raát môùi vaø cuõng chæ giôùi haïn
ôœ moät soá raát ít quoác gia maø thoâi. Noù xuaát hieän taïi nöôùc Hoøa Lan
nhoœ xíu khoaœng hôn 400 naêm veà tröôùc, roài non moät theá kyœ sau
ñoù taïi Anh vaø Hoa Kyø, caùc nöôùc Taây AÂu khaùc ñaõ chæ bieát ñeán
hieän töôïng phaùt trieån sau ñoù. Nhieàu cuï giaø ngöôøi Phaùp vaãn coøn
Caùi tuoåi daïi khôø 385

nhôù raát roõ nhöõng ngaøy ñoùi laïnh. Caùc thoáng keâ cho thaáy cho ñeán
cuoái theá kyœ 19, quaù phaân nöœa treœ em caùc nöôùc Taây AÂu cheát
tröôùc tuoåi daäy thì. Caùc nöôùc tieán boä nhaát cuõng chæ môùi thöïc söï
khaéc phuïc ñöôïc söï ñoùi khoå khoaœng chöøng moät theá kyœ nay thoâi,
trong khi ñoái vôùi ba phaàn tö cuœa nhaân loaïi ñoùi khoå vaãn coøn laø
ngöôøi ñoàng haønh coá höõu. Ñieàu laï chính laø hieän töôïng phaùt
trieån. Taïi sao moät soá quoác gia boãng döng trôœ thaønh giaøu coù vaø
phoàn vinh, vöôït haún phaàn coøn laïi cuœa theá giôùi ? Ñoù môùi laø caâu
hoœi ñaùng ñaët ra vaø caàn phaœi traœ lôøi. Caùc lyù thuyeát gia veà phaùt
trieån khi taäp trung phaân tích hieän töôïng khoâng phaùt trieån khoâng
nhöõng chæ laàm ñoái töôïng maø coøn sai veà phöông phaùp : coù raát
nhieàu lyù do ñeå khoâng phaùt trieån, nhöng chæ coù raát ít lyù do ñeå coù
phaùt trieån, cuõng nhö coù muoân vaøn caùch ñeå giaœi sai moät baøi toaùn
nhöng thöôøng thì chæ coù moät caùch ñeå giaœi ñuùng, vaø chính caùch
ñoù môùi caàn khaùm phaù. Ñieàu raát ñaùng ngaïc nhieân, vaø phaœi ñöôïc
coi laø moät may maén lôùn, laø ôœ taát caœ moïi nôi hieän töôïng phaùt trieån
luoân luoân coù cuøng moät giaœi thích.
Cuoäc phieâu du trí tueä cuœa thaäp nieân 1960 ñaõ saœn xuaát ra
voâ soá lyù thuyeát veà phaùt trieån maø toâi xin toùm löôïc sau ñaây moät
vaøi "maãu haøng" chính vaø ñaõ coù haäu quaœ ñaùng keå coøn soùt laïi
trong trí nhôù ñeå ñoäc giaœ tieâu khieån.

Lyù thuyeát leä thuoäc (theùorie de la deùpendance), theo ñoù

caùc nöôùc tö baœn tieân tieán chæ chuyeån giao cho caùc nöôùc chöa môœ
mang nhöõng kyõ thuaät sô ñaúng, thuoäc "khaâu döôùi". Caùc trung
taâm nghieân cöùu vaãn naèm taïi "maãu quoác", caùc kyõ thuaät hieän ñaïi
nhaát cuõng chæ ñöôïc aùp duïng taïi maãu quoác, caùc chi nhaùnh taïi caùc
nöôùc laïc haäu chæ laøm coâng vieäc ít giaù trò thaëng dö nhö chuøi boùng,
laép raép, ñoùng thuøng, v.v... Haäu quaœ laø hoï bò keàm giöõ trong theá
leä thuoäc thöôøng tröïc. Ñaây laø caœ moät phöông thöùc phaân coâng lao
ñoäng quoác teá trong ñoù caùc quoác gia chöa môœ mang hy sinh thò
tröôøng tieâu thuï cuœa chính mình ñeå chæ ñöôïc trao nhöõng coâng taùc
thaáp keùm. Lyù thuyeát naøy queân haún raèng caùc coâng ty ña quoác
gia khoâng coù toå quoác maø chæ coù lôïi nhuaän. Moät coâng ty Myõ seõ
quyeát ñònh ñaàu tö taïi Bombay thay vì Detroit neáu ñaàu tö taïi
386 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Bombay ñem laïi moät lôïi nhuaän 1% cao hôn maø cuõng khoâng ruœi
ro hôn. Hoï thieát laäp nhöõng nhaø maùy taân tieán ôœ moät nöôùc khoâng
phaœi vì ñoù laø nöôùc hoï hay nöôùc coù cuøng chuœng toäc vaø vaên hoùa
vôùi hoï maø chæ vì ôœ ñoù coù nhaân coâng gioœi vaø giaù reœ, thueá nheï vaø
xaõ hoäi oån vöõng, noùi chung laø coù lôïi nhuaän cao vaø ruœi ro thaáp.
Caùc lyù thuyeát gia cuõng queân raèng ñieàu maø caùc nöôùc thieáu môœ
mang caàn hoïc nhaát khoâng phaœi laø kyõ thuaät maø laø taâm lyù, toå chöùc
vaø phöông phaùp laøm vieäc, nhöõng ñieàu maø chính söï tieáp xuùc vôùi
caùc coâng ty lôùn coù theå ñem laïi. Lyù thuyeát ngaây ngoâ naøy sôœ dó
raát thôøi thöôïng trong thaäp nieân 1960 vì noù choáng tö baœn, ñaëc
bieät laø choáng Myõ, vaø do ñoù phuø hôïp vôùi taâm lyù khuynh taœ cuœa
ña soá trí thöùc luùc ñoù.
Lyù thuyeát caùc kyõ ngheä kyõ ngheä hoùa (theùorie des industries
industrialisantes), theo ñoù caùc ñaàu tö khoâng coù taùc duïng kích
thích phaùt trieån nhö nhau. Cuøng moät khoaœn tieàn ñaàu tö vaøo hai
ngaønh khaùc nhau seõ coù haäu quaœ khaùc nhau treân sinh hoaït kinh
teá. Coù nhöõng ngaønh trong khi phaùt trieån cuõng kích thích söï phaùt
trieån cuœa nhieàu ngaønh khaùc, noùi khaùc ñi chuùng coù taùc duïng "kyõ
ngheä hoùa". Ngöôïc laïi, cuõng coù nhöõng ñaàu tö khoâng coù, hoaëc
chæ coù raát ít, taùc duïng thuùc ñaåy ñoái vôùi caùc hoaït ñoäng kinh teá
khaùc. Do ñoù, theo lyù thuyeát naøy, caùc nöôùc thieáu môœ mang neân
taäp trung coá gaéng vaøo nhöõng kyõ ngheä coù taùc duïng kyõ ngheä hoùa
maïnh. Ñaây laø moät thí duï ñieån hình cuœa moät quan saùt ñuùng daãn
tôùi moät keát luaän sai, töông töï nhö thaáy ngöôøi ñeo kính ñoïc saùch
roài keát luaän ñeo kính coù lôïi cho söï ñoïc saùch. Lyù thuyeát naøy coù
ít nhaát hai sai laàm. Sai laàm thöù nhaát laø noù queân raèng ngöôøi ñaàu
tö, duø laø ngöôøi baœn xöù hay ngöôøi ngoaïi quoác, phaœi ñaàu tö ñeå coù
lôïi nhuaän chöù khoâng ñaàu tö vì nhaø maùy laäp ra coù taùc duïng kyõ
ngheä hoùa. Ñoù laø coâng vieäc cuœa nhaø nöôùc. Nhöng nhaø nöôùc
cuõng phaœi ñaàu tö laøm sao cho coù lôïi nhuaän, neáu khoâng seõ phaœi
taøi trôï baèng ngaân saùch vaø nhö theá vöøa phaœi ñaùnh thueá naëng hôn
ñoái vôùi caùc hoaït ñoäng khaùc vöøa phaœi giaœm bôùt nhöõng chi tieâu
toái caàn thieát nhö giaùo duïc vaø söùc khoœe. Sai laàm thöù hai, ngôù
ngaån hôn nhieàu vaø raát tai haïi, laø cho raèng kyõ ngheä naëng môùi laø
kyõ ngheä kyõ ngheä hoùa, trong khi thöïc teá traùi ngöôïc haún, kyõ ngheä
Caùi tuoåi daïi khôø 387

tieâu duøng thuùc ñaåy kyõ ngheä naëng chöù khoâng phaœi kyõ ngheä
naëng thuùc ñaåy kyõ ngheä nheï. Nhu caàu saœn xuaát vaät duïng baèng
saét theùp ñeœ ra nhu caàu coù nhaø maùy luyeän kim, chöù khoâng phaœi
kyõ ngheä luyeän kim ñeœ ra nhu caàu saœn xuaát vaät duïng baèng saét
theùp. Lyù thuyeát naøy laø moät phoù saœn cuœa lyù thuyeát leä thuoäc.
Lyù thuyeát veà söï traät khôùp (theùorie de la deùsarticulation),
theo ñoù caùc coâng ty nöôùc ngoaøi gaây xaùo troän trong caùc xaõ hoäi
truyeàn thoáng vì noù taïo ra moät lôùp ngöôøi môùi, laøm vieäc cho caùc
coâng ty nöôùc ngoaøi, höôœng möùc löông cao hôn, coù neáp soáng
khaùc, vaên hoùa cao vaø caùch suy nghó khaùc, haäu quaœ laø laøm maát
ñi söï ñoàng boä trong xaõ hoäi, maët khaùc chuùng cuõng laøm gia taêng
hoá phaân caùch giaøu ngheøo vaø gaây caêng thaúng trong xaõ hoäi. Ñaây
cuõng laø moät lyù thuyeát cöïc kyø ngôù ngaån bôœi vì phuùc lôïi lôùn nhaát
cuœa söï tieáp xuùc vôùi caùc nöôùc taân tieán chính laø beœ gaõy caùi söï
"ñoàng boä" ñaõ laø nguyeân nhaân cuœa söï laïc haäu vaø ñem laïi moät vaên
hoùa môùi, moät caùch suy nghó môùi, moät caùch laøm vieäc môùi. Chaéc
chaén laø coù söï xaùo troän, nhöng ñaây laø moät xaùo troän phaœi coù vaø
coù ích. Vaán ñeà laø phaœi quaœn lyù söï xaùo troän ñoù, laøm sao cho caùch
suy nghó vaø laøm vieäc môùi ñöôïc phoå bieán nhanh choùng ñeå xaõ hoäi
thay da ñoåi thòt, chöù khoâng phaœi laø ñeå ngaên chaën.
Lyù thuyeát veà caùc moâ hình höôùng noäi vaø höôùng ngoaïi
(modeøles endogeønes et modeøles exogeønes), theo ñoù coù hai
coâng thöùc chính ñeå phaùt trieån, moät laø coá gaéng saœn xuaát ra nhöõng
haøng hoùa ñeå thay theá haøng nhaäp caœng (substitutions des
importations) theo moâ hình höôùng noäi, hai laø doàn heát söùc ñeå
xuaát caœng thaät nhieàu theo moâ hình höôùng ngoaïi. Raát ít nhaø lyù
thuyeát naøo ñaët vaán ñeà lôïi nhuaän (saœn xuaát haøng thay theá haøng
nhaäp caœng coù toán keùm hôn nhaäp caœng hay khoâng ? xuaát caœng
lôøi hay loã ? v.v.). Khi coù ñaët ra vaán ñeà lôïi nhuaän thì caùc lyù thuyeát
gia laïi hoaøn toaøn ñoàng yù laø phaœi chòu loã trong giai ñoaïn ñaàu,
nhöng khoâng noùi giai ñoaïn ñaàu coù theå keùo daøi bao laâu vaø moät
nöôùc ngheøo khoå coù theå tieáp tuïc chòu ñöïng maõi söï thua loã naøy
maø khoâng suïp ñoå hay khoâng. Lyù thuyeát naøy quaœ laø saœn phaåm
cuœa caùc lyù thuyeát gia coá tìm khoaùi laïc trong vieäc xaây döïng ra
nhöõng lyù thuyeát phuø phieám roài coá göôïng eùp chuùng vaøo thöïc taïi.
388 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Cöù nhö laø moät nhaø nöôùc khoâng maát trí coù theå nhaân danh chuœ
tröông höôùng noäi ñeå caám caœn moät hoaït ñoäng xuaát nhaäp caœng
ñang phoàn thònh, hay ngöôïc laïi nhaân danh moâ hình höôùng
ngoaïi ñeå truø daäp moät sinh hoaït noäi ñòa caàn thieát.
Ñieàu laï luøng nhöng coù thaät laø lyù thuyeát naøy ñaõ ñöôïc ñem
thöœ nghieäm. Lyù do laø chieán tranh laïnh giöõa hai khoái tö baœn vaø
coäng saœn ñaõ ñöa raát nhieàu phaàn töœ voâ hoïc leân caàm quyeàn.

Noùi chung taát caœ nhöõng lyù thuyeát naøy ñeàu coù cuøng ba ñaëc
tính : hoaøn toaøn khoâng keå ñeán vai troø cuœa thò tröôøng, coi phaùt
trieån kinh teá chuœ yeáu laø moät vaán ñeà kyõ thuaät coù theå giaœi quyeát
ñöôïc baèng moät keá hoaïch, vaø ñeà cao vai troø quyeát ñònh gaàn nhö
duy nhaát cuœa chính quyeàn. Caùc trôœ ngaïi veà taâm lyù vaø vaên hoùa
chæ ñöôïc ñeà caäp ñeán moät caùch qua loa, coù leä. Nhöõng lyù thuyeát
naøy ñaõ coå voõ cho caùc cheá ñoä ñoäc taøi duy yù chí vaø ñöa tôùi söï phaù
saœn cuœa ñaïi ña soá caùc nöôùc coäng saœn, chaâu Phi vaø chaâu Myõ La
Tinh.
Ñieàu ñaùng ngaïc nhieân cuœa giai ñoaïn naøy laø caùc nöôùc
chaâu AÙ khoâng coäng saœn ñaõ khoâng bò aœnh höôœng cuœa nhöõng lyù
luaän naøy, nhaát laø ñaõ khoâng bò aœnh höôœng tai haïi cuœa lyù thuyeát
leä thuoäc. Hoï ñaõ noàng nhieät tranh thuœ ñaàu tö quoác teá vaø ñaõ baét
chöôùc moät caùch giaœn dò caùch laøm vieäc cuœa caùc nöôùc ñaõ phaùt
trieån. Hoï cuõng coá gaéng xuaát caœng thaät nhieàu nhöng khoâng phaœi
laø vì hoï choïn moâ hình phaùt trieån höôùng ngoaïi maø chæ vì xuaát
caœng coù lôøi vaø hoï cuõng caàn ngoaïi teä ñeå nhaäp caœng nguyeân lieäu
vaø trang thieát bò. Hoï saœn xuaát taát caœ nhöõng gì coù lôïi duø laø ñeå xuaát
caœng hay ñeå tieâu thuï trong thò tröôøng noäi ñòa. Nhôø theá hoï ñaõ
khoâng bò phaù saœn trong thaäp nieân 1970 nhö caùc nöôùc chaäm tieán
khaùc, khoâng nhöõng theá hoï coøn tieán leân cho ñeán muøa heø 1997,
khi laâm vaøo khuœng hoaœng vì tham nhuõng choàng chaát, vay nôï
böøa baõi vaø ñaàu cô ñieân daïi vaøo nhaø ñaát.
Ngaøy nay tröôøng IEDES khoâng coøn nöõa, moân phaùt trieån
kinh teá cuõng khoâng coøn ñöôïc giaœng daïy nhö moät boä moân rieâng
nöõa. Ngöôøi ta trôœ laïi vôùi nhöõng nhaän ñònh maø caùc nhaø nghieân
cöùu ñöùng ñaén ñaõ noùi töø raát laâu : phaùt trieån khoâng phaœi laø moät
Caùi tuoåi daïi khôø 389

vaán ñeà kinh teá maø laø moät vaán ñeà vaên hoùa xaõ hoäi.

Vì ñaâu ñaõ coù phaùt trieån ?

Raát may laø söï quan saùt caùc nöôùc ñaõ caát caùnh bay boång töø
laïc haäu tôùi phoàn vinh cho pheùp chuùng ta ruùt ra nhöõng keát luaän
raát roõ reät, roõ reät ñeán noãi phaœi ngaïc nhieân laø taïi sao ngöôøi ta ñaõ
khoâng nhaän ra ngay laäp töùc. Toâi seõ môøi ñoäc giaœ cuøng quan saùt
nhöõng kinh nghieäm phaùt trieån ñaàu tieân vaø nhöõng nöôùc môùi phaùt
trieån gaàn ñaây. Ԍ ñaây xin haõy taïm noùi moät caùch coâ ñoïng, caùc ñoäc
giaœ coøn phaân vaân seõ nhìn roõ hôn khi ñoïc tieáp nhöõng trang sau.
Phaùt trieån ñaõ naœy sinh taïi moät soá quoác gia khi, do moät söï
tình côø cuœa hoaøn caœnh lòch söœ, boä maùy chính quyeàn trôœ thaønh
vaéng maët hay gaàn nhö vaéng maët, quaàn chuùng ñöôïc moät khoâng
gian töï do hôn haún vaø vì theá ñaõ toå chöùc cuoäc soáng coäng ñoàng
treân caên baœn ñoàng thuaän vaø töông kính. Hoaëc vì khoâng muoán
hoaëc vì khoâng ñöôïc pheùp, hoï ñaõ khoâng tìm kieám uy quyeàn ñeå
khoáng cheá laãn nhau maø chæ thi ñua nhau laøm giaøu trong moät luaät
chôi coâng bình.
Nhaän xeùt naøy ñuùng vôùi Hoøa Lan, caùi noâi phaùt trieån cuœa
nhaân loaïi, ñuùng vôùi nöôùc Anh, caøng ñuùng vôùi nöôùc Myõ vaø cuõng
ñuùng caœ vôùi nöôùc Nhaät, neáu ta nhìn lòch söœ nöôùc Nhaät moät caùch
ñuùng ñaén. Phaùt trieån ñaõ ñeán sau khi xaõ hoäi trôœ thaønh töï do vaø
daân chuœ. Ngaøy nay chuùng ta coù theå lieät keâ nhöõng yeáu toá caàn
thieát cho phaùt trieån:
- moät cheá ñoä töï do, daân chuœ vaø ña nguyeân ;
- moät nhaø nöôùc nheï nhöôøng khoâng gian toái ña cho xaõ hoäi
daân söï, cho yù kieán vaø saùng kieán caù nhaân ;
- moät sinh hoaït kinh teá thò tröôøng baœo ñaœm caïnh tranh
coâng baèng ;
- moät xaõ hoäi linh ñoäng vaø bình ñaúng, khoâng bò troùi buoäc
bôœi nhöõng thaønh kieán, khoâng bò ngaên caùch bôœi nhöõng giai caáp
hay nhöõng ñaïi gia ñình ;
- moät taâm lyù toân vinh kinh doanh vaø buoân baùn ;
- moät tinh thaàn quoác gia (hay coäng ñoàng) maïnh ;
- moät xaõ hoäi trong ñoù thoâng tin ñöôïc töï do, caùc kinh
390 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nghieäm vaø kieán thöùc ñöôïc truyeàn baù nhanh choùng vaø deã daøng.
Taát caœ ñeàu laø nhöõng yeáu toá voâ hình. Tö baœn vaø nguyeân
lieäu chæ laø nhöõng yeáu toá phuï.
Noùi chung, phaùt trieån laø moät vaán ñeà taâm lyù vaø vaên hoùa.
Coù nhöõng taâm lyù kích thích phaùt trieån vaø cuõng coù nhöõng taâm
lyù ngaên caœn phaùt trieån. Coù nhöõng neàn vaên hoùa coù lôïi cho phaùt
trieån vaø cuõng coù nhöõng neàn vaên hoùa caám caœn söï phaùt trieån.
Chính vì theá maø moät nöôùc khoâng phaùt trieån khoâng gioáng nhö
moät nöôùc giaøu maïnh tröôùc khi phaùt trieån. Coù nhöõng quoác gia
phaùt trieån nhanh, coù nhöõng quoác gia phaùt trieån chaäm vaø cuõng
coù nhöõng quoác gia khoâng theå phaùt trieån neáu khoâng thaùo gôõ
ñöôïc moät soá taéc ngheõn taâm lyù. Chính vì theá maø phaùt trieån ñaõ
chæ xuaát hieän taïi moät soá ít quoác gia maø thoâi. Phaùt trieån raát deã maø
laïi raát khoù. Raát deã vì khoâng ñoøi hoœi moät lyù thuyeát phöùc taïp hay
moät keá hoaïch cao sieâu naøo caœ. Raát khoù vì ñoøi hoœi moät taâm lyù
vaø moät vaên hoùa môùi. Maø thay ñoåi taâm lyù vaø vaên hoùa laø ñieàu khoù
nhaát. Coù ai nhaän laø taâm lyù cuœa mình toài ñaâu ? Vaø coù daân toäc naøo
nhaän vaên hoùa cuœa mình laø keùm ñaâu, tröø ra laø moät daân toäc ñaõ raát
tieán hoùa ?
Chính vì khoù thay ñoåi taâm lyù vaø vaên hoùa maø coù nhöõng daân
toäc raát phoàn vinh vaø nhöõng daân toäc voâ cuøng cô cöïc, maëc duø moïi
nhaø baùc hoïc ñeàu ñoàng yù raèng moïi con ngöôøi thuoäc moïi chuœng
toäc ñeàu coù nhöõng khaœ naêng ngang nhau vì ñeàu coù moät khoái oùc
naëng trung bình 1.600 gam.
Chuùng ta khoù coù theå töø boœ moät vaên hoùa bôœi vì noù laø moät
phaàn cuœa chính chuùng ta. Vaäy thì caùi gì coù theå giuùp chuùng ta
thay ñoåi vaên hoùa ? Chuùng ta caàn moät hieán phaùp qui ñònh roõ laø
treân ñaát nöôùc Vieät Nam khoâng coù yù kieán naøo caám neâu ra vaø
cuõng khoâng coù ñeà taøi naøo caám baøn ñeán, nhôø theá chuùng ta môœ
tung cöœa cho nhöõng pheâ phaùn caùc giaù trò truyeàn thoáng vaø laøm
cho chuùng maát ñi tính thieâng lieâng khoâng theå baøn caõi. Chuùng
ta cuõng caàn moät chính saùch coå voõ cho töï do döôùi moïi hình thöùc
: töï do suy nghó vaø phaùt bieåu, töï do choïn löïa loái soáng, keå caœ töï
do cô theå, bôœi vì chính nhôø thay ñoåi caùch soáng maø ta coù theå thay
ñoåi caùch suy nghó.
Caùi tuoåi daïi khôø 391

Nhôø thay ñoåi caùch soáng vaø caùch suy nghó maø ta coù theå laøm
quen vôùi nhöõng giaù trò môùi vaø daàn daàn thaáy chuùng chaáp nhaän
ñöôï c .
Toâi thöôøng ñöôïc nghe hai quan ñieåm, moãi laàn nghe laø
moãi laàn ñau nhoùi.
Moät laäp luaän cho raèng vaên hoùa cuœa chuùng ta raát cao sieâu.
Neáu quaœ thaät vaên hoùa cuœa ta cao sieâu nhö theá thì taïi sao chuùng
ta laïi thua keùm theâ thaœm nhö ngaøy nay vaø taïi sao ngay caœ nhöõng
coâng trình nghieân cöùu vaên hoùa phöông Ñoâng coù giaù trò nhaát
cuõng laø do ngöôøi phöông Taây ? Vaø neáu quaœ thaät vaên hoùa cuœa
chuùng ta cao sieâu nhö theá thì taïi sao noù laïi khoâng coù moät söùc
thu huùt naøo ñoái vôùi tuoåi treœ, taïi sao thanh thieáu nieân Vieät Nam
haœi ngoaïi lôùn leân laïi thaønh Myõ con, Phaùp con, Ñöùc con trong
moät thôøi gian kyœ luïc ? Caøng khö khö oâm laáy moät vaên hoùa ñoäc
haïi, chuùng ta caøng nguïp laën trong söï thaáp keùm.
Laäp luaän thöù hai, maø toâi thöôøng ñöôïc nghe töø mieäng
nhöõng ngöôøi coù hoïc vò cao veà kinh teá (vaø vì theá khieán toâi vöõng
tin raèng phaùt trieån kinh teá khoâng theå phoù thaùc cho caùc kinh teá
gia, cuõng nhö chieán tranh khoâng theå phoù thaùc cho caùc töôùng
laõnh), laø chuùng ta caàn phaùt trieån tröôùc ñaõ roài haõy noùi ñeán daân
chuœ vaø töï do. Vaán ñeà laø chuùng ta khoâng theå coù phaùt trieån neáu
khoâng coù daân chuœ vaø töï do. Nhöng ñaây laïi laø moät ñieàu khoâng
naèm trong chöông trình huaán luyeän cuœa caùc nhaø kinh teá thuaàn
tuùy. Neáu trong cuoäc thaœo luaän veà phaùt trieån caùc nhaø kinh teá
khieâm toán hôn moät chuùt vaø caùc nhaø tö töôœng tích cöïc hôn moät
chuùt nöõa thì may maén bieát bao !
392 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 393

Vaø aùnh saùng böøng leân

(Haønh höông veà coäi nguoàn cuœa phaùt trieån vaø phoàn vinh)

Vöôït leân treân moïi ñam meâ chính trò, thaœm kòch cuœa chuùng
ta ngaøy nay laø moät söï tuït haäu ñaày hoå nhuïc cho moïi ngöôøi Vieät
Nam duø thuoäc quaù khöù naøo hay theo khuynh höôùng naøo. Moïi
cuoäc ñaáu tranh chính trò ñeàu laø voâ nghóa neáu khoâng nhaém muïc
ñích sau cuøng laø ñöa ñaát nöôùc tieán leân vaø cuõng voâ nghóa neáu
khoâng bieát con ñöôøng naøo seõ ñöa ñaát nöôùc ñi leân.
Ñieàu chuùng ta caàn nhaéc laïi moät laàn nöõa laø hieän nay, treân
theàm theá kyœ 21 vaø thieân nieân kyœ thöù ba, phaùt trieån laø moät hieän
töôïng raát môùi vaø chæ giôùi haïn trong moät soá raát ít quoác gia, nhôø
moät soá ñieàu kieän raát ñaëc bieät maø ta caàn quan saùt.
Toâi xin môøi ñoäc giaœ laøm moät cuoäc du lòch thaêm vieáng moät
soá nöôùc, nôi hieän töôïng phaùt trieån ñaõ xuaát hieän tröôùc tieân vaø
moät caùch ngoaïn muïc. Ñaây laø moät cuoäc thaêm vieáng coù höôùng
daãn, raát nhanh choùng vaø coù chuœ ñích. Chuùng ta seõ chæ quan saùt
nhöõng gì giuùp chuùng ta traœ lôøi caâu hoœi "taïi sao hoï ñaõ phaùt
trieån?". Cuoäc tham quan naøy tuy voäi vaõ nhöng vaãn thaät thaø,
khoâng giaáu gieám. Nhöõng gì khoâng ñöôïc quan saùt seõ khoâng
phaœn baùc keát luaän maø chuùng ta seõ ruùt ra. Ñaây laø moät cuoäc haønh
höông veà coäi nguoàn cuœa hieän töôïng phaùt trieån ñeå tìm hieåu.
Chuùng ta seõ thaønh coâng neáu vaøo moät luùc naøo ñoù aùnh saùng boãng
döng böøng leân vaø chuùng ta vui möøng thoát leân : "Hieåu roài, thì ra
theá !".

Hieän töôïng phaùt trieån treân qui moâ quoác gia ñaõ xuaát hieän
haàu nhö cuøng moät luùc taïi chaâu AÂu vaø Hoa Kyø. Chaâu AÂu ñi tröôùc
moät chuùt vaø phaùt trieån nhanh choùng hôn trong giai ñoaïn ñaàu.
Noùi laø chaâu AÂu nhöng thöïc ra, neáu muoán chính xaùc hôn, phaœi
noùi laø Hoøa Lan vaø Anh, caùc nöôùc khaùc ñaõ chæ bò, hay ñöôïc, loâi
keùo theo. Moät caùch vaén taét, coù theå noùi theá kyœ 17 ñaõ laø theá kyœ
Hoøa Lan, theá kyœ 18 laø theá kyœ Anh, töø cuoái theá kyœ 19 Hoa Kyø
leân ngoâi baù chuœ hoaøn caàu. Cuõng töø nöœa sau theá kyœ 19, Nhaät Baœn
394 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

vöôn leân maïnh meõ duø chöa bao giôø ñaït tôùi söùc maïnh cuœa Hoa
Kyø .
Vieát tôùi ñaây toâi sôï bò moät soá hoïc giaœ cheâ laø quaù sô saøi, vì
thöïc ra hieän töôïng phaùt trieån voán ñaõ coù töø tröôùc vôùi caùc thaønh
phoá buoân baùn. Venice (taïi YÙ) ngay töø theá kyœ 12 ñaõ ñaït tôùi moät
söùc maïnh kinh teá, chính trò vaø caœ veà quaân söï raát huy hoaøng.
Antwerpen (taïi Bæ) töø theá kyœ 15 ñaõ trôœ thaønh trung taâm thöông
maïi soá moät cuœa theá giôùi. Nhieàu thò traán khaùc trong vuøng bieån
Baltic baêng giaù, moät Ñòa Trung Haœi cuœa Baéc AÂu, cuõng ñaõ trôœ neân
raát phoàn thònh trong cuøng moät thôøi ñieåm. Nhöng taát caœ nhöõng
thaønh töïu ngoaïn muïc naøy, ngay caœ tröôøng hôïp Venice, chæ laø
nhöõng oác ñaœo phoàn vinh coâ laäp. Ñieàu toâi muoán nhaän ñònh ôœ ñaây
laø hieän töôïng phaùt trieån treân qui moâ quoác gia.
Seõ laø moät söï loá bòch, coù theå noùi laø moät söï xuùc phaïm ñoái
vôùi trí tueä, neáu muoán toùm taét lòch söœ phaùt trieån cuœa Hoøa Lan,
Anh, Hoa Kyø vaø Nhaät Baœn trong moät vaøi trang giaáy. Muïc ñích
ôœ ñaây laø tìm ra caùi gì ñaõ laøm naœy sinh ra phaùt trieån vaø sau ñoù ñaõ
duy trì ñöôïc ñaø phaùt trieån. Xin noùi ra ngay raèng keát luaän seõ
chaúng coù gì thöïc söï ñoäc ñaùo. Ñieàu quan troïng laø sau ñoù chuùng
ta thöïc söï tin. Vaø nieàm tin laø taát caœ, noù seõ traùnh cho chuùng ta
nhöõng hoang mang, boái roái vaø laïc loái trong nhöõng bieän luaän
moâng lung. Chuùng ta ñang raát caàn nieàm tin ñoù.
Baây giôø, xin môøi ñoäc giaœ khôœi haønh.

Hoøa Lan : caùi gì ñaõ xaœy ra ?

Cho tôùi giöõa theá kyœ 16, quyeàn löïc taïi chaâu AÂu taäp trung
veà phía Nam, vôùi Taây Ban Nha laøm baù chuœ. Ñeá quoác cuœa
Charles Quint, trong ñoù Taây Ban Nha vöôït troäi nhaát, bao phuœ
gaàn heát chaâu AÂu vaø caœ mieàn ñaát roäng lôùn vöøa khaùm phaù ra,
nghóa laø chaâu Myõ. Nhöng ñoät nhieân vaøo giöõa theá kyœ 16, naêm
1568, chaâu AÂu ruùng ñoäng vì cuoäc noåi daäy taïi Hoøa Lan. Caøng
ngaïc nhieân hôn nöõa vì ñaát nöôùc nhoœ beù naøy ñaõ khaùng cöï thaéng
lôïi tröôùc söùc maïnh cuœa quaân löïc Taây Ban Nha huøng haäu trong
Vaø aùnh saùng böøng leân 395

hôn boán möôi naêm, trong moät cuoäc chieán ñöôïc meänh danh laø
"chieán tranh cho töï do", buoäc Taây Ban Nha phaœi ngöøng chieán,
chaáp nhaän thöïc teá cuœa söï ly khai vaø sau ñoù kyù thoœa öôùc Den
Haag chính thöùc nhìn nhaän "Nöôùc Coäng Hoøa Hoøa Lan". Töø ñoù
Hoøa Lan, vôùi khoâng ñaày möôøi trieäu daân, tieáp tuïc tieán leân maïnh
meõ, trôœ thaønh sieâu cöôøng soá moät cuœa theá giôùi trong theá kyœ 17.
Caùi gì ñaõ xaœy ra ?
Montesquieu (1681-1755), thuœy toå cuœa lyù thuyeát "tam
quyeàn phaân laäp" vaø lyù thuyeát "nhöõng baát lôïi tieân khôœi", nhaän
ñònh raèng ngöôøi Baéc AÂu ñaõ bò thieân nhieân ngöôïc ñaõi neân phaœi
phaán ñaáu ñeå tieán leân, vaø ñeå tieán leân caàn töï do, trong khi caùc daân
toäc Nam AÂu vì ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi neân khoâng caàn phaán
ñaáu vaø do ñoù deã chaáp nhaän cuoäc soáng noâ leä.
Max Weber (1864-1920), döïa vaøo thaønh töïu cuœa Hoøa
Lan, vaø cuœa Anh vaø Myõ sau ñoù, cho raèng phaùt trieån laø do aœnh
höôœng cuœa ñaïo Tin Laønh naêng ñoäng vaø côœi môœ hôn ñaïo Coâng
Giaùo. Weber, laëp laïi moät caùch maïnh meõ hôn laäp luaän cuûa moät
vaøi nhaø tö töôûng tröôùc oâng, cho raèng chuœ nghóa tö baœn laø moät
saœn phaåm cuœa ñaïo Tin Laønh. Karl Marx, thieân taøi trong ngheä
thuaät laáy yù kieán cuœa ngöôøi khaùc laøm khaùm phaù cuœa mình baèng
caùch noùi ngöôïc laïi, cho raèng chính chuœ nghóa tö baœn ñaõ khai sinh
ra ñaïo Tin Laønh. Quanh quaån vaãn chæ laø moät yù : coù moät lieân heä
maät thieát giöõa moät toân giaùo (Tin Laønh) vaø phaùt trieån.
Phaœi nghó gì veà nhöõng giaœi thích naøy ?
Dó nhieân daân toäc naøo cuõng chòu aœnh höôœng naëng neà cuœa
ñieàu kieän ñòa lyù, nhöng lyù thuyeát "nhöõng khoù khaên tieân khôûi"
raát khoù ñöùng vöõng. Neáu baœo raèng nhôø bò thieân nhieân ngöôïc ñaõi
maø nhieàu daân toäc ñaõ phaœi phaán ñaáu, roài nhôø ñoù tieán leân thì raát
khoù giaœi thích taïi sao nöôùc Myõ, vôùi taøi nguyeân bao la vaø ñieàu
kieän sinh soáng deã daõi, ñaõ vöôn leân maïnh meõ ? Ngöôïc laïi, moät
soá daân toäc khaùc nhö Mali, Ethiopia, Bangladesh laïc haäu cuøng
cöïc vaø bò coi laø tuyeät voïng chính vì thieáu taøi nguyeân thieân
nhieân. Caùc giaœi thích cuœa nhöõng nhaø nghieân cöùu veà ñieàu kieän
thieân nhieân thöôøng raát maâu thuaãn. Coù khi cuøng moät söï kieän
ñöôïc söœ duïng cho hai giaœi thích hoaøn toaøn traùi ngöôïc nhau : coù
396 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

luùc hoï noùi raèng nöôùc Anh ñaõ trôœ thaønh huøng maïnh nhôø than ñaù
vaø saét, coù khi hoï laïi lyù luaän raèng nöôùc Nhaät ñaõ phaùt trieån vì
ngöôøi Nhaät baét buoäc phaœi saœn xuaát nhieàu ñeå xuaát caœng laáy
ngoaïi teä mua nguyeân lieäu vaø nhieân lieäu. Lyù thuyeát "nhöõng khoù
khaên tieân khôœi" ñoäc ñaùo ôœ choã noù vöøa ngöôïc ñôøi vöøa huøng hoàn,
nhöng khoâng ñuùng. Taøi nguyeân thieân nhieân chaéc chaén laø coù
aœnh höôœng, vaø dó nhieân veà laâu veà daøi coù aœnh höôœng toát, nhöng
khoâng theå giaœi thích taát caœ.
Khí haäu cuõng thöôøng ñöôïc vieän daãn nhö moät lyù do giaœi
thích söï phaùt trieån, döïa vaøo nhaän xeùt chung laø caùc nöôùc khí haäu
laïnh thöôøng phaùt trieån hôn caùc nöôùc nhieät ñôùi. Nhöng Nga vaø
Moâng Coå (chöa noùi daân Esquimo !) cuõng coù khí haäu raát laïnh maø
taïi sao khoâng phaùt trieån ?
Coøn lyù do toân giaùo ? Chaéc chaén laø caùc daân toäc theo moät
tín ngöôõng tieâu cöïc coi cuoäc ñôøi khoâng ñaùng soáng vaø khoâng
ñaùng caœi thieän, nhö AÁn Ñoä vaø Taây Taïng, seõ raát khoù ra khoœi caœnh
ngheøo khoå neáu khoâng thay ñoåi taâm lyù, vì moät lyù do deã hieåu laø
hoï khoâng coi ngheøo khoå laø moät tai hoïa. Nhöng baœo raèng phaùt
trieån laø do aœnh höôœng cuœa ñaïo Tin Laønh thì phaœi traœ lôøi theá naøo
veà söï troãi daäy ngoaïn muïc cuœa Nhaät Baœn ?
Chaén chaén phaœi coù moät lyù do caên baœn hôn trong khi
nhöõng lyù do khaùc nhö taøi nguyeân thieân nhieân, khí haäu, toân giaùo
chæ laø nhöõng bieåu hieän ngoaøi maët.

Töø theá kyœ 15, trung taâm quyeàn löïc taïi chaâu AÂu dôøi veà
mieàn Nam, caùc vuøng phía Baéc chung quanh Hoøa Lan ít ñöôïc
quan taâm tôùi. Ñoù laïi laø vuøng ñaát thaáp, sình laày vaø giaù laïnh, caœnh
trí chaúng coù gì laø huøng vó, thaønh quaùch laâu ñaøi cuõng khoù xaây
döïng. Caùc vuøng naøy ôœ trong moät tình traïng ñaëc bieät : moät maët
hoï naèm döôùi quyeàn löïc cuœa caùc trieàu ñình lôùn vaø khoâng theå laäp
ra moät chính quyeàn maïnh cuœa mình maø khoâng sôï buùa rìu, maët
khaùc vì gaàn nhö bò boœ queân neân hoï phaœi töï toå chöùc sinh hoaït
rieâng cuœa mình. Coâng thöùc duy nhaát vaø baét buoäc laø coá gaéng tìm
ra ñoàng thuaän ñeå soáng yeân vôùi nhau, traùnh moïi xung ñoät coù theå
loâi keùo söï can thieäp cuœa trieàu ñình Taây Ban Nha. Moät xaõ hoäi töï
Vaø aùnh saùng böøng leân 397

do daân chuœ daàn daàn thaønh hình vôùi moät chính quyeàn raát giaœn
dò, ngöôøi cai trò Hoøa Lan khoâng phaœi laø moät oâng vua, cuõng
khoâng phaœi laø moät laõnh chuùa maø chæ ñöôïc goïi laø moät "ñaïi
thöôøng truù", vì oâng cö nguï vaø laøm vieäc ôœ toøa nhaø ñöôïc döïng ra
ñeå giaœi quyeát caùc vaán ñeà haønh chính toái caàn thieát.
Nhöõng ngöôøi Hoøa Lan cuõng khoâng theå coù vinh quang
ñöôïc laøm vöông, laøm töôùng, hoï chæ coøn moät lyù töôœng laø laøm
giaøu. Moät thanh nieân Hoøa Lan lôùn leân khoâng theå nuoâi moäng gì
khaùc hôn laø kinh doanh buoân baùn thaønh coâng.
Moät xaõ hoäi môùi daàn daàn thaønh hình. Chính caùi xaõ hoäi töï
do daân chuœ naøy, vôùi moät guoàng maùy chính quyeàn thaät nheï vaø
thu heïp nhöôøng khoâng gian toái ña cho caù nhaân, vaø trong ñoù moïi
caù nhaân theo ñuoåi lyù töôœng laøm giaøu, ñaõ thuùc ñaåy saùng kieán vaø
coá gaéng vaø taïo neân söï phoàn vinh cuœa Hoøa Lan. Vaøo naêm 1551,
khi hoaøng ñeá Charles Quint phong cho doøng hoï Bourguignon
12 quaän ñaát thaáp phía Baéc (goàm Hoøa Lan vaø Bæ ngaøy nay), vuøng
ñaát naøy ñoùng thueá cho trieàu ñình Taây Ban Nha moät soá tieàn gaáp
baœy laàn lôïi nhuaän quan troïng ñem veà töø toaøn chaâu Myõ. Hoøa Lan
ñaõ phoàn vinh hôn haún Taây Ban Nha. Möôøi baœy naêm sau, hoï noåi
daäy tuyeân boá ruõ boœ aùch thoáng trò cuœa maãu quoác. Söùc maïnh kinh
teá vaø quyeát taâm soáng töï do ñaõ khieán hoï ñaåy luøi ñöôïc ñaïo binh
huøng haäu cuœa Taây Ban Nha.
Traùi vôùi nhaän xeùt cuœa Max Weber, khoâng phaœi ñaïo Tin
Laønh ñaõ taïo ra söï phoàn vinh cuœa vuøng ñaát thaáp bao goàm Hoøa
Lan vaø Bæ, bôœi vì phaàn lôùn cuœa caœi vaãn naèm trong tay nhöõng nhaø
kinh doanh theo ñaïo Coâng Giaùo. Ԍ moät khía caïnh naøo ñoù, coù
theå noùi ngöôøi Coâng Giaùo coøn naêng ñoäng hôn caœ ngöôøi Tin Laønh
trong giai ñoaïn ñaàu. Nhöng daàn daàn do söï baùch haïi ñaïo Tin
Laønh taïi Phaùp, YÙ vaø Taây Ban Nha, nhöõng ngöôøi Tin Laønh ñaõ di
cö tôùi Bæ vaø nhaát laø Hoøa Lan ñeå tò naïn. Hoï laø moät ñoùng goùp quan
troïng cho söï phoàn vinh cuœa Hoøa Lan, nhöng hoï khoâng phaœi laø
yeáu toá quyeát ñònh nhaát. Ñoùng goùp quyeát ñònh nhaát laø nhöõng
ngheä nhaân, thôï kheùo, thöông gia di cö tôùi Hoøa Lan ñeå traùnh
nhöõng chính quyeàn ñoäc taøi khaéc nghieät. Khoâng khí töï do daân
chuœ taïi Hoøa Lan ñaõ giuùp hoï laøm giaøu cho mình vaø cho queâ
398 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

höông môùi. Descartes (1596-1650), nhaø toaùn hoïc vaø tö töôœng

lôùn baäc nhaát cuœa nöôùc Phaùp vaøo thôøi ñaïi cuœa oâng, naêm naøo
cuõng phaœi tôùi Hoøa Lan soáng vaøi thaùng ñeå laáy höùng saùng taùc
trong khoâng khí töï do, duø oâng laø ngöôøi Coâng Giaùo.

Anh : moät daân toäc baùn tieäm

Nöôùc Anh, töø sau khi vua John "Lack Land" (Jean Sans
Terre) kyù Ñaïi Hieán Chöông [Magna Carta] naêm 1215 nhìn nhaän
nhöõng quyeàn töï do lôùn cho giôùi quí toäc, ñaõ khoâng coøn laø moät
neàn quaân chuœ tuyeät ñoái trung öông taäp quyeàn nöõa. Söï aùp böùc
vaãn coøn nhöng laø nhöõng aùp böùc cuœa caùc laõnh chuùa ñòa phöông
khoâng ñuœ maïnh, phaœi döïa vaøo daân chuùng, do ñoù caàn ngöôøi daân
vaø phaœi töông ñoái neå nang ngöôøi daân. Ñaëc ñieåm cuœa Ñaïi Hieán
Chöông laø noù ñònh cheá hoùa ñoái thoaïi chính trò, buoäc nhaø vua
phaœi tham khaœo vôùi moät nghò vieän. Noù cuõng nhìn nhaän caœ
quyeàn noåi loaïn choáng baïo quyeàn.
Cuoäc caùch maïng cuœa Oliver Cromwell (1599-1658), naêm
1649 giaùng moät ñoøn chí töœ vaøo caœ quyeàn löïc laãn danh giaù cuœa
trieàu ñình London (vua Charles I bò haønh quyeát vaø moät theå cheá
coäng hoøa ngaén nguœi ñöôïc thaønh laäp). Naêm 1688, sau moät cuoäc
caùch maïng ngaén, caùc nguyeân taéc töï do daân chuœ ñöôïc chính thöùc
ban haønh, môœ ñaàu moät giai ñoaïn phaùt trieån huy hoaøng. Söï hieän
dieän cuœa chính quyeàn töø ñoù trôœ neân giôùi haïn vaø ngay caœ caùc giaù
trò cuõng thay ñoåi. Laøm quan töôùng trong trieàu ñình khoâng vinh
quang hôn laø laøm nhöõng phuù noâng, phuù thöông. Phaœi noùi ngay
raèng nhöõng thay ñoåi ngoaïn muïc naøy coù reã töø raát laâu ñôøi. Thoùi
quen sinh soáng trong boái caœnh phoùng khoaùng ñaõ ñem laïi cho
ngöôøi Anh, keå caœ quí toäc, moät taâm lyù raát khaùc so vôùi luïc ñòa chaâu
AÂu. Hoï khoâng khinh thöôøng nhöõng hoaït ñoäng saœn xuaát (coù caœ
moät huaân töôùc ñöôïc mang danh hieäu "huaân töôùc cuœ caœi" vì trôœ
thaønh giaøu coù nhôø saœn xuaát vaø coå voõ cho cuœ caœi ñöôøng). Cuoäc
soáng haœi ñaœo ñaõ ñem laïi cho hoï moät taâm lyù ñaëc bieät, phieâu löu
maïo hieåm nhöng laïi khoâng maøng nhöõng danh giaù phuø phieám
cuœa quyeàn löïc. Vaœ laïi, cuõng töông töï nhö tröôøng hôïp Hoøa Lan,
Vaø aùnh saùng böøng leân 399

hoï vöøa ñöôïc caùc ñeá quoác huøng maïnh ôœ luïc ñòa boœ queân, vöøa
khoâng theå xöng huøng xöng baù ñeå traùnh buùa rìu. Sau naøy töø theá
kyœ 18 trôœ ñi, khi hoï töï nhaän ra mình ñaõ quaù maïnh vaø ñi chinh
phuïc theá giôùi, laø moät chuyeän khaùc.
Neùt ñaëc thuø cuœa nöôùc Anh töø tröôùc theá kyœ 17, khi hieän
töôïng phaùt trieån baét ñaàu xuaát hieän moät caùch roõ reät, laø moät
khoâng khí côœi môœ, phoùng khoaùng vaø töï do. Nöôùc Anh ñaõ laø
nöôùc daân chuœ ñaàu tieân treân theá giôùi, tröôùc raát laâu so vôùi caùc
nöôùc khaùc. Taïi sao ? Ñoù laø caâu hoœi raát phöùc taïp maø moät cuoán
saùch vaøi traêm trang cuõng khoâng theå traœ lôøi moät caùch ñaày ñuœ,
nhöng lyù do chuœ yeáu coù leõ laø ñòa lyù. Ñoái vôùi chuùng ta ngaøy nay,
Anh laø moät ñaœo nhoœ veà dieän tích, nhöng cho tôùi theá kyœ 16 ñoù
laø moät laõnh thoå bao la ñoái vôùi khoaœng 3 hay 4 trieäu daân. Cuoäc
soáng taœn maùc treân moät laõnh thoå phì nhieâu ñoàng ñeàu ñoù khoâng
cho pheùp ra ñôøi moät chính quyeàn trung öông maïnh. Cuoäc soáng
haœi ñaœo bieät laäp cuõng khoâng laøm naœy sinh ra nhöõng tham voïng
quyeàn löïc ñieân cuoàng. Theâm vaøo ñoù, nhöõng con ngöôøi soáng
vôùi bieån caœ vaø daùm thaùch thöùc bieån caœ cuõng khoâng deã chaáp
nhaän cuoäc soáng phuïc tuøng tuyeät ñoái cuœa nhöõng keœ noâ leä.
Cuoäc soáng thuœy thuœ cuõng ñaõ ñem laïi cho hoï taäp quaùn
yeâu thích buoân baùn. Napoleùon I coù laàn nhaän ñònh moät caùch
khoâng maáy neå nang raèng ngöôøi Anh laø moät "daân toäc baùn tieäm"
(un peuple de boutiquiers). OÂng ñaõ laàm, ngöôøi Anh khoâng chæ
"baùn tieäm", hoï laø nhöõng thöông gia coù vieãn kieán raát sôùm. Ngay
töø theá kyœ 15, hoï ñaõ thaønh laäp nhieàu coâng ty buoân baùn coù taàm
voùc lôùn. Moät trong nhöõng coâng ty ñoù mang moät teân ñaày yù nghóa
"Ñoàng Ñoäi Cuœa Nhöõng Nhaø Maïo Hieåm Thöông Maïi Luaân Ñoân"
(Fellowship of the Merchant Adventurers of London). Caàn ghi
nhaän "maïo hieåm" nhöng cuõng caàn ghi nhaän "ñoàng ñoäi".
Ngöôøi Anh coù moät ñaëc ñieåm laø raát thích nhöõng keát hôïp
ngoaøi chính quyeàn, nhöõng keát hôïp cuœa nhöõng ngöôøi cuøng theo
ñuoåi moät muïc ñích vaø cuøng chaáp nhaän moät luaät chôi. Chính hoï
ñaõ phaùt minh ra caùc Club, maø haàu heát moïi ngoân ngöõ khaùc ñeàu
duøng vaø chuùng ta phieân aâm laø caâu laïc boä. Xaõ hoäi daân söï taïi Anh
xuaát hieän raát sôùm vaø phaùt trieån raát nhanh, raát maïnh. Cho ñeán
400 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nay, tham gia caùc hoäi ñoaøn vaø caâu laïc boä vaãn laø moät neùt ñaëc thuø
cuœa ngöôøi Anh. Taát caœ nhöõng yeáu toá ñoù ñeàu laø ñaëc tính cuœa moät
sinh hoaït daân chuœ. Ngöôøi Anh gieo haït gioáng daân chuœ moät caùch
voâ tình, raát laâu tröôùc khi hoï coù tö töôœng daân chuœ. Vaø hoï cuõng
ñaõ coù tö töôœng daân chuœ raát sôùm. Trieát gia chính trò ñaõ khai sinh
ra lyù thuyeát daân chuû laø moät ngöôøi Anh, oâng John Locke. Cuoán
Toång Luaän Veà Chính Quyeàn (Treatise On Civil Government)
cuûa oâng xuaát baûn naêm 1689 vaãn coøn nguyeân giaù trò cho ñeán
ngaøy nay. Ngöôøi Anh cuõng ñaõ ñi ñaàu trong vieäc khaúng ñònh
quan heä maät thieát giöõa daân chuû vaø phaùt trieån. Vaøi daãn chöùng:
Moät nhaø tö töôœng, Dudley North, vieát naêm 1691 : "Hoøa
bình, coá gaéng vaø töï do, chöù khoâng phaûi baát cöù moät lyù do naøo
khaùc, ñem laïi thöông maïi vaø giaøu coù" vaø "vai troø cuœa luaät phaùp
laø ñaœm baœo hoøa bình, coâng lyù vaø khuyeán khích caùc coâng ngheä
baèng caùch toân vinh chuùng". Vaøi naêm sau, naêm 1699, Charles
Davenant (1656-1714), daân bieåu Anh, vieát : "Töï do vaø phoàn
vinh ñi cuøng vôùi nhau tay trong tay".
Lyù do naøo ñaõ khieán moät daân toäc vaøi trieäu daân treân moät
hoøn ñaœo vaøo theá kyœ 16 trôœ thaønh baù chuœ hoaøn caàu hai theá kyœ sau
ñoù ? Caâu traœ lôøi ôœ ñaây raát laø hieån nhieân : moät cheá ñoä töï do daân
chuœ, nhaø nöôùc nheï, moät xaõ hoäi daân söï naêng ñoäng vaø loøng yeâu
thích thöông maïi. Nhöng ñieàu caàn ñöôïc ñaëc bieät chuù yù ôœ ñaây
laø boái caœnh töï do ñaõ xuaát hieän raát laâu tröôùc khi söï giaøu coù loù
daïng. Nhöõng haït gioáng cuœa töï do daân chuœ ñaâm moäng, thaønh
caây, roài troå hoa keát traùi. Traùi caây ôœ ñaây laø söùc maïnh vaø söï phoàn
vinh.

Hoa Kyø : ñaát nöôùc cuœa nhöõng con ngöôøi töï do vaø duõng
caœm

Chaâu Myõ ñaõ ñöôïc khaùm phaù ra töø naêm 1492 vaø haàu nhö
ngay sau ñoù caùc chính quyeàn Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha ra
coâng khai phaù vaø khai thaùc. Söï khai thaùc naøy ñaõ raát thaønh coâng,
neáu ta khoâng nghó ñeán chính saùch dieät chuœng cuœa nhöõng ñoaøn
conquistadors ñaàu tieân. Chaâu Myõ ñöôïc coi nhö moät kho cuœa voâ
Vaø aùnh saùng böøng leân 401

taän. Ngaøy nay neáu ñöôïc hoœi veà nöôùc Peru, ña soá chuùng ta seõ
chæ bieát mang maùng raèng ñoù laø moât nöôùc ôœ Nam Myõ, coù moät oâng
toång thoáng ngöôøi Nhaät teân laø Fujimori gì ñoù, khoâng lôùn laém,
khoâng giaøu laém vaø khaù loän xoän. Hôi giaœn löôïc nhöng maø ñuùng.
Vaäy maø cho tôùi theá kyœ 19, Peru ñoàng nghóa vôùi thieân ñöôøng haï
giôùi. Trong tieáng Phaùp, thaønh ngöõ "trouver le Peùrou" (tìm thaáy
nöôùc Peru) vaãn ñöôïc coi laø ñoàng nghóa vôùi may maén vaø ñaït öôùc
mô.
Söï khai thaùc chaâu Myõ tieán trieån maïnh ngay sau khaùm phaù
cuœa Columbus, nhöng chæ giôùi haïn ôœ vuøng "chaâu Myõ La Tinh"
thuoäc Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha. Vuøng ñaát phía Baéc thuoäc
Hoa Kyø vaø Canada hieän nay vaãn bò boœ hoang. Anh vaø Phaùp caïnh
tranh nhau khai phaù vuøng ñaát naøy nhöng caœ hai nöôùc ñeàu gaëp
nhieàu vaán ñeà noäi boä, vaø laïi coøn baän choáng nhau nöõa, neân
khoâng ñaëc bieät chuù yù ñeán chaâu Myõ. Vieäc di daân vaø khaån hoang
vuøng ñaát naøy khoâng naèm trong moät chính saùch quoác gia naøo maø
do saùng kieán cuœa nhöõng coâng ty tö nhaân. Töøng ñoaøn ngöôøi leœ
teœ treân nhöõng con taøu mong manh keùo nhau tôùi ñoù. Trong tuyeät
ñaïi boä phaän hoï laø nhöõng ngöôøi bò phaân bieät ñoái xöœ neân phaœi ra
ñi chöù khoâng phaœi vì Phaùp hay Anh thieáu ñaát. Nöôùc Phaùp vaøo
theá kyœ 16 tuy laø nöôùc ñoâng daân haïng nhì theá giôùi (sau Trung
Quoác nhöng tröôùc AÁn Ñoä) nhöng chæ coù khoaœng 20 trieäu daân
maø thoâi. Nöôùc Anh luùc ñoù khoâng coù tôùi 4 trieäu daân. Nhöõng
ngöôøi ra ñi ñeàu laø thaønh phaàn ngheøo khoå vaø bò haét huœi, phaàn lôùn
laø ngöôøi Anh ; nöôùc Phaùp trong suoát tieán trình di daân chæ gôœi qua
Queùbec saùu ngaøn ngöôøi vaø moät soá ít hôn tôùi Louisiana.
Cho tôùi ngaøy 9 thaùng 6 naêm 1620, khi con taøu Mayflower
caäp beán, vôùi moät traêm ngöôøi di daân, treân caœ laõnh thoå Hoa Kyø
bao la chæ coù khoaœng hai ngaøn ngöôøi da traéng. Nhöõng ngöôøi di
daân tôùi ñaây khoâng soáng döôùi moät chính quyeàn naøo, hoï ít quaù
ñeå trieàu ñình Anh chuù yù, nhöõng ngöôøi chuœ boœ tieàn cho hoï vöôït
ñaïi döông thì ôœ quaù xa vaø cuõng chæ quan taâm laáy laïi voán coäng
theâm lôøi cuœa soá tieàn ñaàu tö boœ ra, coøn laïi thì ñeå maëc hoï muoán
laøm gì thì laøm. Khoaœng 40 ngöôøi treân taøu Mayflower ruœ nhau ñi
laäp nghieäp taïi Provincetown, trong bang Massachussetts. Ñeán
402 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nôi hoï thaœo chung vôùi nhau moät keát öôùc soáng chung, Keát öôùc
Mayflower (The Mayflower Compact). Khoâng bieát hoï coù yù thöùc
ñöôïc khoâng, nhöng nhöõng con ngöôøi thoâ sô vaø moœng manh ñoù
(phaân nöœa ñaõ cheát trong muøa ñoâng giaù laïnh ñaàu tieân) ñaõ laøm
moät trong nhöõng haønh ñoäng saùng taïo vó ñaïi nhaát trong lòch söœ
loaøi ngöôøi. Ñoù laø tuyeân ngoân thaønh laäp moät xaõ hoäi töï do, daân
chuœ vaø phaùp trò :
"[...] Chuùng toâi thoœa thuaän thaønh laäp vôùi nhau moät taäp
theå. [...] Moãi khi thaáy caàn thieát cho phuùc lôïi chung, chuùng toâi
seõ laøm ra vaø ban haønh caùc luaät leä ñuùng ñaén vaø ñoàng ñeàu cho
taát caœ, vaø chuùng toâi seõ tuaân phuïc nhöõng luaät leä ñoù".
Tinh thaàn Mayflower ñaõ mau choùng trôœ thaønh tinh thaàn
neàn taœng cuœa xaõ hoäi Hoa Kyø. Hoa Kyø coù moät ñaëc ñieåm noåi baät
: ñoù laø quoác gia ngay töø luùc thai ngheùn ñaõ khoâng heà bieát moät
cheá ñoä naøo khaùc ngoaøi töï do vaø daân chuœ. Ñoù quaœ laø ñaát nöôùc
cuœa nhöõng con ngöôøi töï do (land of the free). Naêm 1776, khi
tuyeân boá ñoäc laäp, duø ñaõ tieán boä raát nhieàu, hoï môùi chæ coù hai
trieäu röôõi daân ngheøo ñoùi, trình ñoä vaên hoùa thaáp, phaàn lôùn
khoâng bieát ñoïc bieát vieát vaø hôn nöõa raát xa laï vôùi nhau. Daân chuœ
vaø töï do ñaõ daàn daàn ñem ñeán söï gaén boù, yù thöùc quoác gia, saùng
kieán vaø söùc maïnh. Taân quoác gia Hoa Kyø ñaõ loâi cuoán nhöõng
ngöôøi yeâu chuoäng töï do daân chuœ taïi chaâu AÂu. Loøng tin vaøo
töông lai ñaõ cho hoï moät tyœ leä sinh ñeœ cao. Moät theá kyœ sau, naêm
1890, hoï laø quoác gia tieán boä nhaát vaø huøng maïnh nhaát theá giôùi
vôùi 63 trieäu daân. Böôùc vaøo theá kyœ 21 vaø thieân nieân kyœ thöù ba,
hoï laø sieâu cöôøng ñoäc nhaát cuœa theá giôùi vôùi gaàn 300 trieäu daân.
Theá kyœ 21 seõ coøn laø theá kyœ Hoa Kyø, söï hôn haún seõ coøn gia taêng
leân chöù khoâng giaœm ñi trong nhieàu thaäp nieân. Tröôøng hôïp Hoa
Kyø chöùng toœ töï do vaø daân chuœ khoâng ñoøi hoœi moät trình ñoä vaên
hoùa hay kinh teá naøo, traùi laïi coøn laø lyù do thuùc ñaåy phaùt trieån kinh
teá vaø vaên hoùa.

Nhaät Baœn : töï do traù hình vaø daân chuœ giaáu maët

Ngöôøi Vieät Nam suøng baùi söï hoïc moät caùch quaù ñaùng vaø
Vaø aùnh saùng böøng leân 403

leäch laïc neân baát cöù moät ñieàu gì, duø sai tôùi ñaâu, maø ñaõ ñöôïc nhoài
soï ôœ tröôøng hoïc cuõng trôœ thaønh moät chaân lyù raát khoù lay chuyeån.
Moät trong nhöõng sai laàm lôùn maø haàu nhö moïi ngöôøi Vieät Nam,
baát luaän coù baèng caáp naøo, cuõng tin moät caùch chaéc nòch laø nhôø
vua Minh Trò saùng suoát bieát canh taân kòp thôøi maø nöôùc Nhaät ñaõ
trôœ thaønh taân tieán vaø huøng maïnh. Toâi ñaõ gaëp khoâng bieát bao
nhieâu trí thöùc tieác raèng caùc vua Minh Maïng, Töï Ñöùc ñaõ khoâng
ñöôïc nhö Minh Trò, neáu khoâng Vieät Nam chaéc ñaõ khoâng thua
Nhaät Baœn.
Söï thöïc Minh Trò khoâng hôn gì Töï Ñöùc, vaø nöôùc Nhaät ñaõ
khoâng tieán leân nhôø Minh Trò. Khoâng nhöõng theá, coøn coù theå noùi
chính Minh Trò ñaõ beœ gaõy, hay ñuùng hôn ñaõ laø duïng cuï ñeå giuùp
ñaùm quaân phieät beœ gaõy ñaø tieán haøi hoøa cuœa Nhaät Baœn veà töông
lai. Cuoái "loä trình Minh Trò" laø moät cuoäc chieán töï huœy, hai traùi
bom nguyeân töœ vaø moät phaàn quan troïng cuœa laõnh thoå bò maát.
Minh Trò leân ngoâi naêm 1867, luùc môùi 14 tuoåi. Phaœi meâ tín
dò ñoan môùi coù theå tin moät caäu beù baèng aáy tuoåi vaø ñöôïc nuoâi
naáng trong hoaøng cung coù theå coù caœ moät döï aùn canh taân ñaát
nöôùc. Thöïc ra Minh Trò leân ngoâi vaøo ñuùng luùc quyeàn bính nöôùc
Nhaät roái loaïn hoaøn toaøn, caùc söù quaân lieân keát vôùi nhau laät ñoå
vaø chaám döùt cheá ñoä chuùa coâng (shogun) ñöôïc thieát laäp töø theá
kyœ 12 theo moät moâ hình töông ñöông nhö vua Leâ chuùa Trònh taïi
nöôùc ta. Luùc ñoù nöôùc Nhaät ñaõ tieáp xuùc vôùi phöông Taây töø hôn
ba theá kyœ, töø naêm 1543, nghóa laø cuøng moät luùc vôùi Vieät Nam.
Vaøo thôøi ñieåm Minh Trò leân ngoâi, nöôùc Nhaät ñaõ thay ñoåi
raát nhieàu roài, khaùc haún vôùi Vieät Nam. Caâu chuyeän sau ñaây ñuœ
noùi leân möùc ñoä phaùt trieån cuœa nöôùc Nhaät tröôùc khi ngöôøi
phöông Taây ñeán. Moät ngöôøi Boà Ñaøo Nha, teân laø Pinto, ñeán
nöôùc Nhaät vaøo khoaœng cuoái theá kyœ 16 ñem theo moät caây suùng.
OÂng ta khoe hieäu löïc cuœa caây suùng hôn haún nhöõng thanh kieám
cuœa caùc hieäp só Nhaät, roài cho möôïn. Vaøi thaùng sau, khi oâng ta
ra ñi, ngöôøi Nhaät ñaõ cheá ra ñöôïc 500 khaåu suùng gioáng heät nhö
vaäy. Hai naêm sau treân toaøn nöôùc Nhaät coù tôùi 300.000 khaåu suùng
Pinto. Kyõ naêng cuœa ngöôøi Nhaät ñaõ tieán tôùi moät trình ñoä raát cao
ngay töø theá kyœ 16.
404 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Caùc taøi lieäu cuœa nöôùc ta, cuõng nhö phaàn lôùn caùc taøi lieäu
phieán dieän cuœa phöông Taây maø ta sao dòch laïi, ñaùnh daáu söï môœ
cöœa cuœa Nhaät veà phöông Taây töø naêm 1853 (töùc möôøi boán naêm
tröôùc khi Minh Trò leân ngoâi) khi phoù ñeà ñoác [comodore] Perry
chæ huy moät ñoaøn chieán haïm Myõ tieán vaøo caœng Ñoâng Kinh ñöa
toái haäu thö buoäc Nhaät môœ cöœa khaåu cho taøu beø phöông Taây, vaø
Nhaät nhöôïng boä. Thöïc ra, moät caùch khoâng chính thöùc, Nhaät ñaõ
môœ cöœa cho phöông Taây vaø ñaõ tieáp thu raát nhieàu kyõ thuaät vaø
phöông phaùp phöông Taây töø ba theá kyœ tröôùc roài. Ngöôøi Nhaät ñaõ
quen vôùi phöông Taây vaø ñaõ ñuœ tieán hoùa ñeå hieåu söùc maïnh cuœa
phöông Taây. Hoï nhöôïng boä vì hieåu bieát chöù khoâng phaœi vì nhaùt
sôï. Hoï ñaõ quen söœ duïng lòch phöông Taây töø laâu, cho neân naêm
1873 hoï boœ haún lòch Taøu ñeå chæ duøng lòch Taây. Hoï cuõng ñaõ môœ
nhöõng tröôøng hoïc veà y khoa vaø khoa hoïc cô baœn töø thaäp nieân
1720, noåi tieáng nhaát laø Tröôøng Hoøa Lan (ngöôøi Nhaät quaœ nhieân
bieát choïn thaày !). Naêm 1744, hoï xaây moät ñaøi quan saùt thieân vaên
vùôùi hai kính vieãn voïng lôùn. Töø naêm 1810, hoï toå chöùc caœ moät
cô quan chuyeân moân dòch saùch khoa hoïc kyõ thuaät phöông Taây.
Ngaøy 7 thaùng 1 naêm 1870, ñuùng ba naêm sau khi Minh Trò leân
ngoâi, böùc ñieän tín ñaàu tieân ñöôïc ñaùnh ñi töø Tokyo.
Nöôùc Nhaät ñaõ raát tieán boä khi ngöôøi phöông Taây ñeán.
Chính nhôø tieán boä maø hoï ñaõ nhaän thöùc ñöôïc söï hôn haún cuœa
phöông Taây vaø ñaõ haáp thuï raát mau choùng caùc kyõ thuaät phöông
Taây. Taïi sao ? Ñoù laø nhôø moät söï kieän ngoaøi chuœ ñích cuœa moïi
ngöôøi. Xaõ hoäi Nhaät do caùc laõnh chuùa thoáng trò döïa treân giai caáp
hieäp só. Caùc laõnh chuùa vaø caùc hieäp só cöïc kyø kieâu caêng khoâng
theøm hoøa troän vôùi daân chuùng maø ñeå maëc quaàn chuùng töï toå chöùc
laáy cuoäc soáng cuœa mình, mieãn laø noäp ñuœ thueá. Trong tình traïng
aáy, quaàn chuùng Nhaät tuy ôœ saùt nhöng thöïc ra laïi soáng raát xa giai
caáp thoáng trò. Hoï khoâng theå toå chöùc thaønh chính quyeàn neáu
khoâng muoán laõnh buùa rìu vaø hoï phaœi tìm caùch sinh soáng vôùi
nhau trong ñoàng thuaän ñeå traùnh nhöõng can thieäp cuœa boïn hieäp
só. Moät caùch tieäm tieán vaø thaàm laëng, moät sinh hoaït töï do ñaõ hình
thaønh giöõa quaàn chuùng vôùi nhau, döôùi söï giaùm saùt töø xa cuœa caùc
laõnh chuùa. Ñoù laø lyù do khieán xaõ hoäi Nhaät ñaõ phaùt trieån, roài chính
Vaø aùnh saùng böøng leân 405

söï phaùt trieån naøy ñaõ taïo ra aùp löïc buoäc giôùi caàm quyeàn Nhaät
nhöôïng boä daàn daàn.
Ԍ ñaây, Nhaät cuõng khoâng phaœi laø moät ngoaïi leä. Nhaät cuõng
ñaõ phaùt trieån nhôø töï do daân chuœ, duø laø töï do traù hình, daân chuœ
giaáu maët. Khoâng hieåu ñöôïc ñieàu naøy laø khoâng hieåu pheùp maàu
Nhaät Baœn, moät pheùp maàu ñaõ baét ñaàu töø tröôùc khi ngöôøi phöông
Taây tôùi vaø ñaõ gia taêng vaän toác sau ñoù. Minh Trò sau khi leân ngoâi
ñaõ chæ laø moät bieåu töôïng giuùp cho ñaùm quaân phieät tieâu dieät daàn
töï do daân chuœ vaø ñöa Nhaät Baœn ñeán beá taéc. Nhöõng naêm cuoái
cuœa trieàu ñaïi Minh Trò coøn laø nhöõng naêm ñen toái cho nöôùc Nhaät:
baønh tröôùng quaân söï, chieám Ñaøi Loan vaø Cao Ly, ñaøn aùp ñaãm
maùu ôœ trong nöôùc. Khi Minh Trò cheát, naêm 1912, cheá ñoä Nhaät
trôœ thaønh moät cheá ñoä ñoäc taøi quaân phieät thuaàn tuùy vôùi haäu quaœ
maø chuùng ta ñaõ thaáy. Sau theá chieán II, Nhaät baïi traän, phaœi ñaàu
haøng khoâng ñieàu kieän, chaáp nhaän moät hieán phaùp töï do do Hoa
Kyø aùp ñaët vaø giaùm saùt, vaø nöôùc Nhaät laïi vöôn leân.

Nhöõng xaõ hoäi phoàn vinh khaùc

Ñeán ñaây chuùng ta ñaõ xong moät cuoäc haønh trình qua
nhöõng kinh nghieäm phaùt trieån. Chuùng ta ñaõ döøng chaân ngaén
nguœi taïi caùc chaëng ñöôøng Hoøa Lan, Anh, Myõ vaø Nhaät. Cuoäc
haønh trình voäi vaõ naøy ñaõ khoâng cho pheùp chuùng ta döøng laïi ôœ
moät soá pheùp maàu taïi moät soá quoác gia khaùc.
Nhö Thuïy Só, quoác gia nhoœ beù vaø bò queân laõng trong
nhieàu theá kyœ, khoâng coù bôø bieån, khoâng taøi nguyeân thieân nhieân,
laïi theâm nuùi non truøng ñieäp, vaäy maø ñaõ trôœ thaønh quoác gia giaøu
coù nhaát theá giôùi. Trong nhieàu theá kyœ Thuïy Só ñaõ laø vuøng ñaát
khoâng nöôùc naøo doøm ngoù, noù ñaõ thaønh ñaát dung thaân cuœa ngöôøi
Ñöùc, ngöôøi Phaùp, ngöôøi YÙ muoán xa laùnh baïo löïc vaø söï baát
dung. Ngöôøi Thuïy Só ñaõ xaây döïng vôùi nhau moät xaõ hoäi töï do
daân chuœ theo phöông chaâm dó hoøa vi quí. Vaø hoï ñaõ tìm ñöôïc
haïnh phuùc. Ñaëc ñieåm cuœa Thuïy Só maø moïi ngöôøi ñeàu bieát laø coù
moät cheá ñoä daân chuœ ñi xa nhaát trong moïi cheá ñoä daân chuœ : daân
chuœ tröïc tieáp ôœ moät soá ñòa phöông.
406 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Hay nhö tröôøng hôïp cuœa caùc nöôùc Baéc AÂu, Ñan Maïch vaø
Thuïy Ñieån (cho tôùi gaàn ñaây Thuïy Ñieån laø nöôùc coù lôïi töùc bình
quaân treân moãi ñaàu ngöôøi cao nhaát chaâu AÂu). Caùc quoác gia xa
xoâi baêng giaù vaø ít ngöôøi naøy cuõng ôœ trong theá "chaúng ai ñeå yù
ñeán hoï vaø hoï cuõng chaúng daùm veânh vaùo thaùch thöùc vôùi ai". Hoï
toå chöùc vôùi nhau moät xaõ hoäi ñoàng thuaän vaø khieâm nhöôøng, toân
troïng töï do vaø saùng kieán cuœa moãi ngöôøi. Vaø hoï ñaõ laø nhöõng
quoác gia phaùt trieån ñaàu tieân; nhö phaàn ñaàu baøi naøy ñaõ noùi, vuøng
bieån Baltic ñaõ phaùt trieån raát sôùm.

Cuøng moät hieän töôïng

Ñieàu ngaïc nhieân vaø lyù thuù laø döôùi nhöõng beà ngoaøi coù veœ
raát khaùc nhau cuøng moät hieän töôïng ñaõ ñöôïc laëp laïi.
Hieän töôïng dieãn ra nhö sau : moät coäng ñoàng quoác gia vaøo
moät luùc naøo ñoù, do moät tình côø ñòa lyù hay lòch söœ, rôi vaøo moät
hoaøn caœnh ñaëc bieät, quyeàn löïc khoáng cheá khoâng quan taâm tôùi
hoï vaø ñeå maëc hoï soáng vôùi nhau. Moät toå chöùc xaõ hoäi môùi ñaõ daàn
daàn hình thaønh vôùi boán ñaëc tính : moät laø vì khoâng coù choïn löïa
naøo khaùc hoï ñaõ toå chöùc vôùi nhau moät chính quyeàn toái thieåu,
thaäm chí khoâng chính thöùc, vaø sinh soáng vôùi nhau theo qui luaät
töï nhieân cuœa thò tröôøng ; hai laø do khoâng theå coù tham voïng
quyeàn löïc, moïi ngöôøi taäp trung coá gaéng laøm giaøu ; ba laø do
chính quyeàn khoâng can thieäp vaøo ñôøi soáng haøng ngaøy, ngöôøi
daân ñöôïc höôœng moät möùc ñoä töï do lôùn, do ñoù phaùt huy toái ña
saùng kieán ; boán laø thöông maïi ñöôïc öa chuoäng vaø toân vinh. Yeáu
toá thöù tö thöïc ra chæ laø moät haäu quaœ cuœa yeáu toá thöù hai vaø nhaát
laø thöù ba. Ñaõ chuœ taâm laøm giaøu vaø laïi ñöôïc töï do phaùt huy saùng
kieán thì chaéc chaén con ngöôøi trôœ thaønh maïo hieåm, thích trao ñoåi
vaø buoân baùn.
Chính quyeàn nheï, töï do vaø daân chuœ, kinh teá thò tröôøng,
ham meâ laøm giaøu, troïng thöông maïi vaø côœi môœ vôùi theá giôùi beân
ngoaøi laø nhöõng yeáu toá ñem tôùi söï giaøu coù. Nhöõng yeáu toá ñoù laø
nguyeân nhaân thöïc söï cuœa phaùt trieån, cho duø chuùng xuaát phaùt
trong hoaøn caœnh naøo. Chuùng ta coù theå coi ñoù laø moät ñònh luaät
Vaø aùnh saùng böøng leân 407

ñuùng trong moïi tröôøng hôïp. Ngay caœ caùc thò traán thöông maïi ñaõ
phaùt trieån sôùm nhaát cuõng khoâng phaœi laø ngoaïi leä. Kieán thöùc cuœa
toâi raát nhieàu giôùi haïn, nhöng nhöõng kinh nghieäm phaùt trieån maø
toâi coù dòp nghieân cöùu, vaø toâi coù caœm töôœng khoâng boœ soùt tröôøng
hôïp quan troïng naøo, cho toâi moät nhaän xeùt laø trong chieàu saâu
moïi phaùt trieån treân phaïm vi quoác gia ñeàu coù cuøng moät nguyeân
nhaân, duø beà ngoaøi chuùng coù theå boäc loä döôùi moät lyù do ñaëc bieät
: toân giaùo, khí haäu, taøi nguyeân thieân nhieân, v.v. Ñieàu ñaùng löu
yù laø thöïc ra nhieàu cheá ñoä ñoäc taøi hoaëc thieáu daân chuœ cuõng ñaõ
nhaän ra ñieàu naøy. Ñoù laø lyù do khieán hoï cho pheùp laäp ra nhöõng
khu cheá xuaát, vuøng kinh teá ñaëc bieät, v.v. maø ñaëc tính laø ôœ ñoù
töï do ñöôïc thaœ loœng, caùc thuœ tuïc ñöôïc giaœm nheï, söï hieän dieän
cuœa chính quyeàn bôùt loä lieãu. Caùc vuøng naøy ñeàu ñaõ thaønh coâng
vaø khieán nhieàu kinh teá gia coi chuùng nhö moät giaœi phaùp. Nhöng
ñaây chæ laø moät bieän phaùp nöœa chöøng. Neáu caùc khu cheá xuaát coù
lôïi, taïi sao khoâng môœ roäng cho caœ nöôùc ?
Neùt ñaäm nhaát caàn ghi nhôù sau nhöõng doøng naøy laø, moät
maët, xaõ hoäi töï do daân chuœ kích thích coá gaéng vaø cho pheùp con
ngöôøi phaùt huy toái ña khaœ naêng cuœa mình, vaø maët khaùc, töï do
daân chuœ khoâng ñoøi hoœi moät ñieàu kieän naøo, noù phuø hôïp vôùi moïi
xaõ hoäi vaø moïi trình ñoä. Caùc daân toäc vöôn leân ñaàu tieân ñaõ tình
côø ñaït tôùi töï do vaø daân chuœ trong tröôøng hôïp ñaëc bieät. Ngaøy nay,
ñaõ hieåu ñöôïc phuùc lôïi cuœa töï do vaø daân chuœ, chuùng ta coù theå
coá yù taïo döïng töï do vaø daân chuœ ñeå vöôn leân.

Keát luaän treân ñaây coù phaœi laø hieån nhieân quaù ñeán ñoä nhaït
nheõo khoâng ? Neáu ñöôïc nhö vaäy thì coøn gì hôn, nhöng ñieàu
ñaùng buoàn laø khoâng. Toâi ñaõ quaù nhieàu laàn ñöôïc nghe töø mieäng
nhöõng vò khoa baœng cao, keå caœ nhöõng vò töï coi vaø ñöôïc coi laø
nhöõng chuyeân vieân kinh teá, keå caœ moät soá ngöôøi hoaït ñoäng
chính trò döôùi danh nghóa daân chuœ, noùi tôùi moät trình ñoä daân trí
toái thieåu ñeå coù daân chuœ, hay töï do quaù trôùn, daân chuœ quaù trôùn,
hay daân chuœ töï do coù nguy cô daãn tôùi voâ traät töï vaø hoãn loaïn v.v.
Nhöõng luùc ñoù toâi chua chaùt nhôù tôùi lôøi noùi cuœa moät oâng thaày toâi:
"Coù baèng caáp chöa phaœi laø coù kieán thöùc vaø thöïc hoïc".
408 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Tröôùc khi chaám döùt chöông naøy, toâi thaáy caàn theâm hai
chuù thích.
Moät laø, nhöõng doøng treân coù theå khieán ñoäc giaœ nghó toâi
phaœn baùc Max Weber. Söï thöïc laø khoâng, Weber laø moät trong
nhöõng nhaø lyù luaän veà kinh teá vaø xaõ hoäi maø toâi ngöôõng moä nhaát.
Nhöõng ñoùng goùp cuœa oâng thaät laø to lôùn. Neáu nhìn maët traêng thay
vì chæ nhìn ngoùn tay chæ maët traêng thì ta thaáy Weber noùi ñuùng.
Ñaïo Tin Laønh chæ laø ngoùn tay maø thoâi, ñieàu maø Weber thöïc söï
khaùm phaù ra cho chuùng ta laø taàm quan troïng quyeát ñònh cuœa vaên
hoùa. Chính vì theá maø caùc quoác gia töï do daân chuœ nhö nhau ñaõ
coù nhöõng nhòp ñoä phaùt trieån khaùc nhau vì vaên hoùa khaùc nhau.
Phaùt trieån, keå caœ phaùt trieån kinh teá, chuœ yeáu laø do taâm lyù con
ngöôøi, maø taâm lyù con ngöôøi laø saœn phaåm cuœa vaên hoùa. Ԍ thôøi
ñaïi maø Weber nghieân cöùu, thôøi ñaïi cuœa caùc theá kyœ 16, 17 vaø 18,
toân giaùo laø yeáu toá aùp ñaœo cuœa vaên hoùa. Vaên hoùa Tin Laønh côœi
môœ, phoùng khoaùng, laáy ñoái thoaïi laøm caên baœn thay cho giaùo
ñieàu, khuoân pheùp. Ñoù laø moät vaên hoùa töï do. Ñaïo Tin Laønh ñaõ
ñem laïi phoàn vinh (khoâng ai coù theå choái caõi laø caùc daân toäc theo
ñaïo Tin Laønh tieán boä hôn haún caùc daân toäc theo caùc toân giaùo
khaùc) vì noù chuyeân chôœ vaên hoùa töï do vaø ñoái thoaïi. Nhöng
chuùng ta cuõng coù theå ñaït tôùi moät vaên hoùa töï do, laáy chính töï do,
daân chuœ vaø ña nguyeân laøm nhöõng giaù trò caên baœn, maø khoâng caàn
coã xe Tin Laønh.
Hai laø, nhöõng bieän luaän treân ñaây coù moät choã yeáu laø ñaõ
gaùn gheùp töï do vaø daân chuœ, trong khi caùc kinh nghieäm chæ
chöùng toœ töï do ñaõ ñoùng vai troø quyeát ñònh. Caùc nöôùc phaùt trieån
ñaàu tieân ñaõ baét ñaàu phaùt trieån ngay töø khi chöa haún coù daân chuœ,
neáu hieåu daân chuœ laø theå cheá chính trò trong ñoù nhöõng ngöôøi caàm
quyeàn ñöôïc daân chuùng töï do baàu ra trong moät nhieäm kyø giôùi
haïn nhaát ñònh. Trong moät phaàn khaùc toâi seõ trôœ laïi vai troø cuœa daân
chuœ. Ԍ ñaây chæ xin noùi moät caùch vaén taét : quaœ thöïc töï do môùi caàn
thieát vaø môùi laø cöùu caùnh, nhöng daân chuœ laø yeáu toá caàn thieát ñeå
ñaœm baœo töï do, ñeå ñaø phaùt trieån coù theå tieáp tuïc thay vì bò gaõy
ñoå giöõa ñöôøng.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 409

Nhöõng thí duï phaœn baùc ?

Töï do, daân chuœ ñi tröôùc vaø taïo ra phaùt trieån kinh teá chöa
phaœi laø moät nieàm tin phoå caäp. Cho tôùi nay vaãn coù moät soá khaù
ñoâng ngöôøi cho raèng phaùt trieån kinh teá taïo ra daân chuœ, vôùi heä
luaän laø caùc daân toäc ñang chòu aùch ñoäc taøi haõy cöù taïm gaùc nhöõng
ñoøi hoœi veà töï do daân chuœ ñeå taäp trung coá gaéng phaùt trieån kinh
teá, sau ñoù chính phaùt trieån kinh teá seõ mang laïi töï do daân chuœ.
Ñaây laø moät lyù luaän raát tieän nghi cho caùc cheá ñoä ñoäc taøi nhö Vieät
Nam ; khoâng coù gì ngaïc nhieân neáu hoï söœ duïng noù. Ñieàu ñaùng
tieác laø nhieàu ngöôøi khao khaùt töï do daân chuœ cuõng hoaøi nghi vaø
khoâng theå phaœn baùc luaän ñieäu "kinh teá ñi tröôùc chính trò" moät
caùch thöïc döùt khoaùt.
Nhöõng phaân vaân veà töông quan giöõa daân chuœ vaø phaùt
trieån coù ít nhaát ba nguyeân nhaân.
Moät laø, treân thöïc teá phaùt trieån kinh teá cuõng thuùc ñaåy daân
chuœ vaø töï do vì theá maø chuùng ta deã laãn loän haäu quaœ vôùi nguyeân
nhaâ n .
Hai laø do chính hieäu löïc nhanh choùng cuœa töï do daân chuœ
: noù laäp töùc ñöa ñeán tieán boä veà maët kinh teá, do ñoù moät soá ngöôøi
khoâng nhaän ra caùi gì tröôùc caùi gì sau.
Ba laø, vì nhieàu lyù do, trong ñoù lyù do quan troïng nhaát laø söï
khaùng cöï cuœa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo khoâng chòu töø boœ laäp töùc
nhöõng ñaëc quyeàn ñaëc lôïi, daân chuœ vaø töï do khoâng tôùi toaøn boä
cuøng moät luùc maø thöôøng tôùi töøng ñôït moät, döôùi söùc eùp cuœa thöïc
taïi xaõ hoäi theo töøng möùc ñoä phaùt trieån, ngöôøi quan saùt thieáu
chaêm chuù khoù thaáy ñöôïc raèng ôœ moãi giai ñoaïn moät möùc ñoä daân
chuœ töï do lôùn hôn ñaõ cho pheùp moät möùc ñoä phaùt trieån lôùn hôn.
Trong cuoäc khaùng cöï loàng loän ñeå coá giöõ nguyeân quyeàn
löïc cuœa hoï, caùc cheá ñoä ñoäc taøi duøng ñuœ moïi laäp luaän, nhieàu khi
döïa vaøo nhöõng giaœi thích gian traù cuœa chính hieän töôïng phaùt
trieån taïi caùc quoác gia ñang daân chuœ hoùa. Nhöõng kinh nghieäm
thöôøng ñöôïc vieän daãn ñeå phaœn baùc nhöõng ñoøi hoœi daân chuœ vaø
nhaân quyeàn laø tröôøng hôïp cuœa nhöõng nöôùc ñöôïc meänh danh laø
410 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

"caùc con roàng chaâu AÙ" nhö Ñaøi Loan, Nam Haøn, Maõ Lai, Thaùi
Lan, Singapore, Indonesia vaø Brunei, vaø ñoâi khi ngay caœ Hoàng
Koâng. Caùc cheá ñoä ñoäc taøi chaâu AÙ, nhaát laø Vieät Nam, thöôøng caên
cöù vaøo ñoù ñeå noùi raèng coù theå phaùt trieån maø khoâng caàn daân chuœ
vaø chính phaùt trieån kinh teá seõ ñem laïi daân chuœ. Söï thöïc nhö theá
naøo ? Chuùng ta laïi thöœ laøm moät voøng khaœo saùt.

Caàn loaïi boœ ngay tröôøng hôïp Hoàng Koâng. Ñoù laø moät
nhöôïng ñòa cuœa nöôùc Anh cho tôùi ngaøy 30-6-1997. Moät toaøn
quyeàn ngöôøi Anh ñaïi dieän cho nöôùc Anh, giao toaøn boä vieäc
quaœn lyù ñôøi soáng haøng ngaøy cho moät guoàng maùy haønh chính
ngöôøi Hoàng Koâng. Vò toaøn quyeàn khoâng ôœ ñoù ñeå aùp ñaët moät
aùch thoáng trò, vai troø cuœa oâng laø ñaœm baœo caùc quyeàn töï do theo
quan nieäm cuœa nöôùc Anh. Trong nhöõng naêm cuoái cuøng tröôùc
khi trao traœ Hoàng Koâng cho Baéc Kinh, toaøn quyeàn Chris Patten
coøn xuaát hieän nhö moät ngöôøi luaät sö cuœa töï do, daân chuœ vaø nhaân
quyeàn taïi chaâu AÙ. OÂng bò nhieàu cheá ñoä chaâu AÙ ñaœ kích nhö moät
nhaân vaät "giaùo ñieàu nhaân quyeàn".
Döôùi söï giaùm saùt vaø baœo veä cuœa nöôùc Anh, Hoàng Koâng
laø moät maãu möïc thaønh coâng cuœa khuoân maãu daân chuœ tö baœn
phöông Taây. Hoàng Koâng khoâng nhöõng khoâng chöùng minh
raèng coù theå phaùt trieån maø khoâng caàn daân chuœ, traùi laïi noù coøn
laø baèng chöùng ñaàu tieân taïi chaâu AÙ veà pheùp maàu daân chuœ tö baœn.
Cuõng phaœi loaïi boœ tröôøng hôïp cuœa Brunei trong cuoäc thaœo
luaän veà töông quan giöõa daân chuœ vaø phaùt trieån. Ñuùng laø vöông
quoác nhoœ beù naøy khoâng coù daân chuœ, cheá ñoä cuœa noù laø moät cheá
ñoä quaân chuœ tuyeät ñoái, maëc daàu vaäy noù vaãn coù moät möùc soáng
raát cao. Nhöng tröôùc heát Brunei chæ giaøu chöù khoâng phaùt trieån.
Brunei laø moät quoác gia giaøu coù laïc haäu. Haõy cöù nhìn trong
nhöõng phim taøi lieäu nhöõng raùc röôœi troâi leành beành vaø ngaäp nguïa
döôùi chaân nhöõng laøng caát treân coïc cao beân meù soâng, meù bieån.
Brunei cuõng khoâng phaœi laø moät quoác gia maø chæ laø moät gieáng
daàu. 260.000 daân soáng treân moät dieän tích nhoœ xíu chöa ñaày
6.000 km2, trong ñoù quaù ba phaàn tö laø röøng hoang. Brunei
khoâng muoán ñoäc laäp maø ñaõ bò nöôùc Anh baét phaœi ñoäc laäp vaø ñaõ
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 411

töï an uœi baèng caùch xaây moät hoaøng cung toán keùm 350 trieäu USD,
toán keùm naøy neáu ñem chia cho daân soá thì moãi ngöôøi phaœi "ñoùng
goùp" 1.500 USD. Muoán hình dung söï hoang phí naøy phaœi töôœng
töôïng nöôùc Myõ boœ ra 350 tyœ USD ñeå xaây toøa Baïch OÁc. Söï giaøu
coù cuœa Brunei khoâng do con ngöôøi laøm ra maø ñaõ phun töø loøng
ñaát leân. Con ngöôøi ôœ ñaây khoâng caàn laøm gì caœ, cuõng khoâng phaœi
ñoùng moät loaïi thueá naøo, maø ñöôïc chu caáp taát caœ moät caùch doài
daøo. Chaéc chaén hoï coù theå chaáp nhaän boœ qua daân chuœ vaø töï do
vôùi giaù naøy. Nhöng thöïc ra laø hoï cuõng khoâng maát gì caœ. Hoï soáng
quaù sung tuùc vaø khoâng caàn tranh ñaáu ñoøi hoœi baát cöù gì, do ñoù
khoâng coù yù ñònh choáng laïi nhaø vua, vaø ngöôïc laïi nhaø vua cuõng
khoâng caàn kieåm soaùt hoï. Nhaø vua cuõng khoâng caàn caám ñoaùn
hoï ñi ñaâu vì ñi ñaâu hoï cuõng khoâng sung tuùc nhö ôœ chính nöôùc
hoï. Cuõng khoâng coù moät quoác gia naøo ngaên caœn nhöõng du khaùch
Brunei tôùi nöôùc hoï ñeå tieâu xaøi. Keát quaœ laø do söï sung tuùc cöïc
kyø ngöôøi Brunei coù taát caœ moïi quyeàn töï do, tröø quyeàn töï do trai
gaùi hoân nhau ngoaøi ñöôøng do phong tuïc Hoài Giaùo. Brunei vaãn
thieáu môœ mang.

Singapore : moät thò tröôœng xuaát saéc

Singapore cuõng laø moät tröôøng hôïp raát hi höõu. Noù laø moät
thaønh phoá thöông caœng hôn laø moät quoác gia vaø cuõng khoâng phaœi
laø moät thaønh phoá lôùn, vôùi moät dieän tích 639 km2 vaø moät daân
soá chöa ñaày ba trieäu. Nhöng Singapore khoâng phaœi laø moät ngoaïi
leä ñoái vôùi qui luaät "töï do daân chuœ taïo ra phaùt trieån". Ñöôïc thaønh
laäp töø ñaàu theá kyœ 19 bôœi moät ngöôøi Anh, baét ñaàu töø moät laøng
ñaùnh caù vôùi khoaœng moät traêm ngöôøi, Singapore chöa heà bieát tôùi
moät toå chöùc xaõ hoäi naøo khaùc hôn laø khuoân maãu töï do daân chuœ
phöông Taây. Singapore ñöôïc hoaøn toaøn töï trò döôùi söï giaùm saùt
cuœa ngöôøi Anh töông töï nhö Hoàng Koâng töø 1959 vaø trôœ thaønh
moät nöôùc ñoäc laäp töø 1965. Chính quyeàn naèm trong tay moät
quoác hoäi xuaát phaùt töø baàu cöœ töï do vaø quoác hoäi chæ ñònh moät thuœ
töôùng. Chaéc chaén Singapore khoâng phaœi laø moät cheá ñoä daân chuœ
göông maãu. Ñaœng Nhaân Daân Haønh Ñoäng, caàm quyeàn töø ngaøy
412 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñoäc laäp, ñaõ söœ duïng nhöõng bieän phaùp khoâng maáy löông thieän
ñeå tieáp tuïc naém chính quyeàn, chaúng haïn nhö trôï caáp cho nhöõng
khu naøo baàu cho ñaœng caàm quyeàn. Nhöng caùc ñaœng ñoái laäp
khoâng bò caám, ngöôøi ñoái laäp khoâng bò boœ tuø, baùo chí khoâng laø
ñoäc quyeàn cuœa nhaø nöôùc. Ñaœng caàm quyeàn duøng caùc bieän
phaùp baát chính ñeå thaéng cöœ nhöng khoâng caám ñoái laäp öùng cöœ
vaø khoâng gian laän keát quaœ caùc cuoäc baàu cöœ. Singapore cuõng laø
moät nöôùc coù luaät leä khaù khe khaét, nhöng vôùi moät dieän tích quaù
nhoœ vaø moät maät ñoä daân soá 5.000 ngöôøi treân moät caây soá vuoâng,
ñoù coù leõ laø caùi giaù phaœi traœ ñeå giöõ gìn traät töï an ninh. Vaœ laïi luaät
phaùp tuy khe khaét nhöng laïi ñöôïc aùp duïng moät caùch ñöùng ñaén
cho taát caœ moïi ngöôøi. Vaø daàu sao nhu caàu daân chuœ cuõng khoâng
ñaët ra cho moät thaønh phoá nhoœ nhö Singapore moät caùch gay gaét
nhö ñoái vôùi moät quoác gia lôùn. Daân chuœ chuœ yeáu laø phöông thöùc
sinh hoaït cho moät nöôùc coù taàm voùc ñaùng keå, phaœi ñöông ñaàu
vôùi nhöõng choïn löïa lôùn vaø phaœi cai trò moät daân soá ñoâng ñaœo vôùi
nhöõng ñieàu kieän sinh hoaït, nhöõng öu tö vaø nguyeän öôùc khaùc
nhau. Singapore khoâng coù nhöõng vaán naïn ñoù. Chöùc naêng cuœa
noù raát roõ reät vì con ngöôøi ôœ ñaây khoâng coù muïc ñích naøo khaùc
hôn laø laøm giaøu ; ñieàu maø hoï mong muoán laø ñöôïc töï do sinh
soáng vaø laøm aên, vaø hoï ñaõ ñaït ñöôïc. Nhu caàu daân chuœ chæ laø thöù
yeá u .
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, cöïu thuœ töôùng Lyù Quang
Dieäu, ngöôøi ñaõ coù coâng daãn daét Singapore trong hôn ba möôi
naêm treân con ñöôøng ñi tôùi phoàn vinh, ñaõ leân tieáng nhieàu laàn ñeà
cao "nhöõng giaù trò chaâu AÙ" vôùi moät gioïng ñieäu baøi baùc chung
chung caùc giaù trò cuœa phöông Taây. Vì töï do, daân chuœ vaø nhaân
quyeàn ñöôïc coi laø nhöõng giaù trò cuœa phöông Taây neân nhöõng
phaùt bieåu cuœa hoï Lyù ñöôïc hieåu laø khoâng thuaän cho töï do, daân
chuœ vaø nhaân quyeàn. Nhaø caàm quyeàn coäng saœn Vieät Nam ñaõ laäp
töùc toân oâng Lyù laøm baäc thaày (treân thöïc teá hoï ñaõ môøi oâng laøm
coá vaán, ñeå roài coù luùc bò oâng maéng laø khoâng chòu caœi toå kòp thôøi).
Nhöng ñoái vôùi Singapore, chuùng ta khoâng neân queân hai
söï kieän raát cô baœn :
Moät laø, duø Singapore coù phoàn vinh ñeán ñaâu ñi nöõa noù
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 413

cuõng chæ laø moät thaønh phoá trung bình vaø duø oâng Lyù Quang Dieäu
coù thaønh coâng ñeán ñaâu ñi nöõa oâng cuõng chæ coù kinh nghieäm cuœa
moät vieân thò tröôœng. OÂng coù theå laáy kinh nghieäm cuœa mình ñeå
laøm coá vaán cho moät thaønh phoá thöông caœng nhö Saøi Goøn, Ñaø
Naüng, Haœi Phoøng nhöng oâng khoâng theå daïy baœo moät quoác gia
vôùi nhöõng vaán ñeà maø oâng chöa bao giôø bieát tôùi.
Hai laø, coù moät caùi gì raát khoâi haøi trong "nhöõng giaù trò cuœa
chaâu AÙ" maø Lyù Quang Dieäu ñeà cao khi ñaõ veà höu. Hôn taát caœ
moïi quoác gia vaø hôn caœ Hoàng Koâng, Singapore laø nöôùc chaâu
AÙ bò Taây phöông hoùa naëng nhaát. Moïi ngöôøi Singapore ñeàu thaïo
tieáng Anh vaø ña soá khoâng vieát thaïo tieáng Taøu. Taäp tính cuœa
ngöôøi Singapore laø taäp tính buoân baùn, toân giaùo cuœa Singapore
laø cuœa caœi vaät chaát, caùi Khoång Giaùo maø oâng Lyù ñeà cao chæ laø moät
thöù Khoång Giaùo ñoâ-la. Trong suoát cuoäc ñôøi hoaït ñoäng cuœa oâng,
Lyù Quang Dieäu ñaõ doàn moïi coá gaéng ñeå baét chöôùc phöông Taây
toái ña. Chæ ñeán khi veà giaø, oâng môùi baøy toœ moät söï löu luyeán
muoän maøng vôùi nguoàn goác Trung Hoa cuœa oâng. Ñoù chaúng qua
laø taâm lyù laù ruïng veà coäi thoâng thöôøng cuœa con ngöôøi. Ngöôøi ta
coù theå hieåu oâng nhöng khoâng theå laáy nhöõng lôøi noùi cuœa oâng
laøm tieàn maët.

Maõ Lai : daân chuœ ngay töø khi thaønh laäp

Maõ Lai cuõng khoâng khaùc Singapore bao nhieâu veà quan
heä vôùi phöông Taây. Ñoù cuõng laø moät quoác gia hoaøn toaøn do
ngöôøi phöông Taây thaønh laäp ra, laõnh thoå chæ môùi taïm oån ñònh
töø naêm 1963. Lòch söœ cuœa quoác gia naøy, vôùi moät dieän tích
330.000 km2 (ñuùng baèng Vieät Nam) nhöng chæ coù khoaœng 20
trieäu daân, chæ thöïc söï baét ñaàu töø theá kyœ 16. Tröôùc ñoù, trong
nhöõng theá kyœ ñaàu cuœa coâng nguyeân baùn ñaœo Maõ Lai chæ laø moät
vuøng röøng nuùi hoang vu vôùi moät soá raát nhoœ thoå daân, vaø laø traïm
döøng chaân cuœa caùc ñoaøn thuyeàn buoân töø phöông Baéc, phaàn lôùn
töø AÁn Ñoä, tôùi Sumatra. Nhöõng ngöôøi Bumiputra, töï coi laø chuœ
nhaân cuœa ñaát Maõ Lai, chæ baét ñaàu ñeán töø Sumatra töø theá kyœ thöù
8. Daáu veát chính trò ñaàu tieân ñöôïc ghi nhaän laø moät vöông quoác
414 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhoœ ñöôïc thaønh laäp ôœ phía Nam baùn ñaœo ñaàu theá kyœ 15. Khi moät
soá ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñeán chinh phuïc moœm Malacca naêm 1511,
hoï chæ gaëp moät söï khaùng cöï raát yeáu ôùt cuœa nhöõng boä laïc raát leœ
teœ. Ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ ñoùng goùp laøm cho sinh hoaït thöông
maïi phaùt trieån mau choùng. Hôn moät theá kyœ sau, naêm 1641, Maõ
Lai laïi ñöôïc may maén khaùc : ngöôøi Hoøa Lan, moät daân toäc raát
saùng taïo vaø giaøu oùc kinh doanh, haát caúng ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø
chieám laáy Maõ Lai. Söï thònh vöôïng laïi caøng gia taêng döôùi söï cai
trò cuœa ngöôøi Hoøa Lan, nhöng noù cuõng baét ñaàu caùm doã moät ñeá
quoác môùi vöøa qua maët Hoøa Lan veà söùc maïnh : nöôùc Anh. Naêm
1795 Hoøa Lan phaœi nhöôøng baùn ñaœo Maõ Lai vaø vuøng Baéc
Borneo cho Anh ñeå ruùt veà coá thuœ quaàn ñaœo Indonesia.
Söï khaùc bieät raát lôùn giöõa hai ñeá quoác thöïc daân lôùn nhaát
trong theá kyœ 19, Anh vaø Phaùp, laø ôœ choã ngöôøi Phaùp coá gaéng phaù
vôõ moïi gieàng moái quoác gia coù saün ñeå deã thoáng trò, trong khi
ngöôøi Anh coá thaønh laäp ra nhöõng quoác gia ngay caœ ôœ nhöõng nôi
khoâng coù quoác gia ñeå coù nhöõng ñoái taùc kinh doanh. Trong suoát
moät theá kyœ hoï ñaõ taïo döïng ra nöôùc Maõ Lai baèng caùch keát hôïp
nhöõng coäng ñoàng raát khaùc khau treân baùn ñaœo. Hoï thaønh laäp ra
Lieân Bang Maõ Lai naêm 1891, môœ roäng daàn daàn laõnh thoå vaø
quyeàn töï quaœn cuœa ngöôøi ñòa phöông, roài traœ ñoäc laäp cho Maõ Lai
naêm 1957, sau khi ñaõ kyù keát moät hieäp öôùc quaân söï. Cuõng chính
ngöôøi Anh naêm 1963 ñaõ saùp nhaäp vuøng ñaát phía Baéc ñaœo
Borneo vaøo Lieân Bang Maõ Lai.
Söï nhaéc laïi vaén taét lòch söœ Maõ Lai naøy cho thaáy noù hoaøn
toaøn ñöôïc taïo döïng leân do ngöôøi phöông Taây, cho neân tinh thaàn
neàn taœng cuœa noù khoâng theå khaùc phöông Taây, nghóa laø töï do vaø
daân chuœ. Quoác gia taân laäp naøy goàm 55% ngöôøi Bumiputra noùi
tieáng Maõ Lai (tieáng noùi chung cuœa nhieàu saéc daân thuoäc quaàn
ñaœo Indonesia nôi hoï xuaát phaùt), hôn 30% ngöôøi goác Trung Hoa
vaø non 10% ngöôøi goác AÁn Ñoä. Ngöôøi Trung Hoa tuy ít hôn veà
daân soá nhöng laïi hôn haún ngöôøi Bumiputra veà kieán thöùc vaø taøi
saœn. Vôùi moät caáu taïo nhaân chuœng nhö vaäy, Maõ Lai khoâng theå
toàn taïi döôùi moät cheá ñoä ñoäc taøi. Noù ñaõ toàn taïi ñöôïc nhôø moät thoœa
thuaän : ngöôøi Hoa nhöôøng nhòn ngöôøi Bumiputra, vaø ngöôøi
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 415

Bumiputra chaáp nhaän ngöôøi Hoa. Cuõng caàn löu yù moät ñaëc ñieåm
cuœa ngöôøi Hoa ôœ Maõ Lai : hoï laø nhöõng ngöôøi thích buoân baùn laøm
giaøu hôn laø thích quyeàn löïc chính trò. Trong thôøi gian theá chieán
II, haàu nhö ñaõ chæ coù moät nhoùm nhoœ coäng saœn goác Hoa khaùng
chieán choáng laïi quaân chieám ñoùng Nhaät. Thaùng 8-1945 khi Nhaät
ñaàu haøng, hoï ñaõ naém ñöôïc chính quyeàn taïi Maõ Lai nhöng ñaõ
haï khí giôùi khi ngöôøi Anh trôœ laïi vì töï thaáy khoâng ñuœ söùc maïnh
vaø haäu thuaãn quaàn chuùng ñeå choáng laïi. Ngöôøi Anh vì theá ñaõ laáy
laïi ñöôïc quyeàn löïc moät caùch khoâng toán keùm vaø tieáp tuïc taïo
döïng ra Lieân Bang Maõ Lai. Veà sau naøy, khi Ñaœng Coäng Saœn Maõ
Lai phaùt ñoäng khaùng chieán trôœ laïi, hoï cuõng chæ qui tuï ñöôïc, ôœ
luùc maïnh nhaát, khoâng ñaày baœy ngaøn ngöôøi, chuœ yeáu laø ngöôøi
Hoa, vaø daàn daàn taøn luïi ñi. Taäp tính hieáu hoøa, chaêm laøm giaøu
vaø khoâng ham quyeàn löïc cuœa ngöôøi goác Hoa laø bí quyeát cuœa söï
phaùt trieån cuœa Maõ Lai sau naøy, ñoàng thôøi cuõng laø lyù do khieán
cho Maõ Lai tieáp tuïc ñöùng vöõng.
Gaàn ñaây, nhöõng lôøi tuyeân truyeàn choáng caùc giaù trò
phöông Taây, haøm yù choáng daân chuœ vaø nhaân quyeàn, cuœa thuœ
töôùng Mahathir Bin Mohamad ñaõ laøm nhöõng ngöôøi daân chuœ
Vieät Nam khoù chòu vaø chính quyeàn coäng saœn Vieät Nam khoaùi
chí, nhöng ta caàn phaœi hieåu raèng ñoù chæ laø nhöõng lôøi tuyeân boá
duøng cho nhu caàu tieâu thuï noäi ñòa maø thoâi. Söï thöïc khoâng phaœi
nhö vaäy. Maõ Lai ngay töø ngaøy thaønh laäp ñaõ ñöôïc höôœng khoâng
khí töï do döôùi söï giaùm saùt cuœa ngöôøi Anh. Töø khi coù ñoäc laäp noù
laø moät nöôùc daân chuœ (cheá ñoä chính trò cuœa Maõ Lai laø quaân chuœ
laäp hieán nhöng raát ít ai bieát ñeán vua Maõ Lai). Neàn daân chuœ ñoù
khoâng hoaøn chænh do ñieàu kieän daân trí, nhöng coù taát caœ moïi yeáu
toá coát loõi cuœa daân chuœ : töï do ngoân luaän, töï do keát hôïp, töï do
baàu cöœ vaø öùng cöœ. Caùc chính ñaœng ñöôïc hoaït ñoäng töï do, caùc
cuoäc baàu cöœ dieãn ra moät caùch ñuùng haïn kyø vaø löông thieän töø
ngaøy ñoäc laäp. Maõ Lai hoaøn toaøn khoâng phaœi laø moät cheá ñoä ñoäc
taøi. Luaät phaùp Maõ Lai coù nhieàu khe khaét nhöng do moät quoác hoäi
daân cöœ bieåu quyeát ra. Nhöõng dieãn vaên baœo thuœ cuœa Mahathir chæ
coù muïc ñích tuyeån cöœ : toaøn boä giôùi laõnh ñaïo Maõ Lai, keå caœ
Mahathir, ñeàu thuoäc giai caáp tröôœng giaœ thaønh thò Taây phöông
416 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

hoùa 100%, neân luoân luoân lo sôï bò moät ñaœng baœo thuœ mò daân noåi
leân ñaùnh baïi. Mahathir baøi xích phöông Taây chæ ñeå toœ ra mình
vaãn laø Maõ Lai, vaãn truyeàn thoáng vaø khoâng maát goác.
Maõ Lai hoaøn toaøn khoâng phaœi laø baèng chöùng cho raèng
moät quoác gia coù theå phaùt trieån maø khoâng caàn töï do daân chuœ.
Ngöôïc laïi, hoaøn toaøn ngöôïc laïi, ñoù laø baèng chöùng raèng daân chuœ
vaø töï do ñaõ coù khaœ naêng bieán moät quoác gia taân laäp, vôùi daân trí
thaáp vaø chuœng toäc phöùc taïp thaønh moät trong nhöõng quoác gia
giaøu maïnh nhaát vuøng Ñoâng Nam AÙ.

Ñaïi Haøn Daân Quoác : söï thaønh coâng cuœa nhöõng cheá ñoä
ñoäc taøi saùng suoát ?

Moät ngoä nhaän khaùc cuœa ngöôøi Vieät Nam laø tröôøng hôïp
Nam Cao Ly (teân chính thöùc laø Ñaïi Haøn Daân Quoác). Quoác gia
nhoœ beù naøy, vôùi dieän tích 98.500 km2, chöa baèng moät phaàn ba
Vieät Nam, vaø daân soá 47 trieäu, trong voøng ba thaäp nieân ñaõ vöôn
leân töø ñòa vò moät nöôùc ngheøo vaø bò chieán tranh taøn phaù thaønh
cöôøng quoác kinh teá thöù 11 cuœa theá giôùi. Trong voøng hôn ba
möôi naêm, töø 1960 ñeán 1993, Nam Cao Ly ñöôïc caùc töôùng laõnh
cai trò cho neân döôùi maét theá giôùi ñoù laø moät nöôùc ñoäc taøi quaân
phieät. Thaønh coâng ngoaïn muïc cuœa Nam Cao Ly vì theá ñaõ ñöôïc
nhieàu taäp ñoaøn ñoäc taøi, ñaëc bieät laø chính quyeàn coäng saœn Vieät
Nam, laáy laøm baèng côù laø moät cheá ñoä ñoäc taøi saùng suoát coù khaœ
naêng phaùt trieån kinh teá hieäu löïc hôn laø moät cheá ñoä daân chuœ. Söï
thöïc nhö theá naøo ?
Caùc töôùng laõnh thay nhau leân laøm toång thoáng Nam Cao
Ly chaéc chaén khoâng phaœi laø nhöõng ngöôøi yeâu chuoäng daân chuœ
vaø nhaân quyeàn. Pak Chung Hee (Phaùc Chính Hy) ñaõ baét coùc vaø
ñònh thuœ tieâu laõnh tuï ñoái laäp Kim Dae Jung (Kim Ñaïi Trung),
töôùng Chun Doo Hwan (Toaøn Ñaàu Hoaùn) ñaõ taøn saùt haøng traêm
sinh vieân taïi Kwangju. Hoï laø nhöõng tay voõ bieàn, vaø chính tình
traïng caêng thaúng do söï hieän dieän cuœa moät chính quyeàn quaân
phieät hung döõ taïi Baéc Haøn ñaõ ñöa hoï leân caàm quyeàn. Nhöng hoï
khoâng aùp ñaët ñöôïc cheá ñoä ñoäc taøi. Nam Cao Ly vaãn laø moät nöôùc
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 417

daân chuœ, vôùi ñaày ñuœ nhöõng yeáu toá cô baœn cuœa moät cheá ñoä daân
chuœ : töï do ngoân luaän, töï do keát hôïp, töï do baàu cöœ vaø öùng cöœ.
Treân thöïc teá, nhöõng cuoäc baàu cöœ taïi Nam Cao Ly ñaõ raát soâi noåi
vôùi nhöõng keát quaœ raát khít khao. Syng Man Rhee (Lyù Thöøa Vaõn)
bò laät ñoå naêm 1960 bôœi nhöõng cuoäc xuoáng ñöôøng raàm roä phaœn
ñoái baàu cöœ gian laän. Töôùng Pak Chung Hee chæ hôn ñoái thuœ
Djang Myon khoâng ñaày 1% trong cuoäc baàu cöœ toång thoáng naêm
1963. Do thaønh coâng ngoaïn muïc veà kinh teá, oâng ñaéc cöœ veœ
vang naêm 1967 (87%), nhöng boán naêm sau ñoù, naêm 1971, chæ
thaéng khít khao ñoái thuœ Kim Dae Jung (54% / 46%). Moät giai
ñoaïn soâi ñoäng dieãn ra sau ñoù khi Pak Chung Hee, döïa vaøo haäu
thuaãn maø quaàn chuùng daønh cho oâng ta, söœa ñoåi hieán phaùp ñeå
tieáp tuïc naém chính quyeàn. Duø baœn hieán phaùp môùi ñaõ ñöôïc daân
chuùng Nam Cao Ly uœng hoä maïnh meõ (73% qua tröng caàu daân
yù), trí thöùc vaø sinh vieân ñaõ toœ ra saùng suoát vaø duõng caœm, hoï nhìn
thaáy moät aâm möu thieát laäp cheá ñoä ñoäc taøi mò daân vaø ñaõ choáng
ñoái maõnh lieät. Chun Doo Hwan, caàm quyeàn sau khi Pak Chung
Hee bò aùm saùt, ñaéc cöœ vôùi 90% soá phieáu cuœa moät "Ñaïi Hoäi Quoác
Daân Thoáng Nhaát Ñaát Nöôùc" naêm 1982 ñaõ choáng traœ hung baïo
nhöõng tranh ñaáu cuœa sinh vieân trí thöùc, nhöng caøng ngaøy cuoäc
ñaáu tranh caøng ñöôïc quaàn chuùng hieåu vaø uœng hoä ñöa tôùi nhöõng
cuoäc bieåu tình khoång loà. Chun Doo Hwan phaœi nhöôïng boä vaø
chaáp nhaän ruùt lui, töôùng Roh Tae Woo (Lö Thaùi Ngu) chaáp nhaän
trôœ laïi caùch baàu toång thoáng theo phoå thoâng ñaàu phieáu vaø chæ
thaéng cöœ vôùi 36% trong cuoäc baàu cöœ naêm 1987 nhôø söï chia reõ
cuœa ñoái laäp daân chuœ maø toång soá phieáu cuœa hai öùng cöœ vieân, Kim
Dae Jung vaø Kim Yong Sam, coäng laïi laø 55%. Löïc löôïng daân
chuœ ngaøy caøng maïnh leân, buoäc ñaœng caàm quyeàn phaœi laøm moät
thoœa hieäp kyø laï vôùi ñaœng cuœa cöïu öùng cöœ vieân toång thoáng Kim
Yong Sam (Kim Ñoàng Tam) theo ñoù hai ñaœng hôïp nhaát, vôùi Kim
Yong Sam laøm chuœ tòch vaø laø öùng cöœ vieân toång thoáng. Naêm
1992, Kim Yong Sam ñaéc cöœ toång thoáng trong moät cuoäc baàu cöœ
löông thieän. Cuoái naêm 1997 Kim Dae Jung ñaùnh baïi öùng cöœ
vieân ñaœng caàm quyeàn vaø ñaéc cöœ toång thoáng.
Caùc cuoäc baàu cöœ quoác hoäi cuõng dieãn ra moät caùch ñeàu ñaën
418 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

vaø löông thieän töø 1963, trong ñoù ñaœng caàm quyeàn chöa bao giôø
ñöôïc ña soá tuyeät ñoái.
Nhö vaäy, Nam Cao Ly ñaõ laø moät nöôùc daân chuœ töø thaäp
nieân 1960. Cho tôùi ñaàu thaäp nieân 1990 ñoù chöa phaœi laø moät neàn
daân chuœ hoaøn haœo, nhöng vaãn laø moät neàn daân chuœ thöïc söï, moät
laàn nöõa neáu hieåu daân chuœ laø moät cheá ñoä baœo ñaœm töï do ngoân
luaän, töï do hoäi hoïp, töï do keát hôïp, töï do baàu cöœ vaø öùng cöœ. Ñieàu
khaùc vôùi Maõ Lai laø taïi Nam Cao Ly caùc töôùng laõnh caàm quyeàn
ñaõ chuœ tröông aùp ñaët cheá ñoä ñoäc taøi vaø trí thöùc Nam Cao Ly ñaõ
phaœi tranh ñaáu cam go ñeå ñaùnh baïi hoï vaø baœo veä daân chuœ. Thaät
laø sai khi noùi raèng Nam Cao Ly ñaõ phaùt trieån maïnh meõ trong hôn
ba möôi naêm döôùi cheá ñoä ñoäc taøi quaân phieät. Caøng baát löông
khi laáy tröôøng hôïp Nam Cao Ly ñeå laäp luaän raèng coù theå phaùt
trieån maø khoâng caàn coù daân chuœ. Khoâng, Nam Cao Ly ñaõ chæ baét
ñaàu phaùt trieån sau khi loaïi boœ cheá ñoä ñoäc taøi Syng Man Rhee,
vaø töø ñoù ñaõ tieán leân nhôø daân chuœ vaø töï do. Söï thöïc laø Nam Cao
Ly ñaõ vöôn leân nhôø trí thöùc cuœa noù ñaõ saùng suoát vaø duõng caœm
ñeå baœo veä daân chuœ vaø do ñoù duy trì ñöôïc ñaø phaùt trieån. Khoâng
nhöõng khoâng phaœi laø moät ngoaïi leä, tröôøng hôïp Nam Cao Ly coøn
chöùng toœ phaœi daân chuœ hoùa môùi coù theå phaùt trieån vaø daân chuœ
phaœi ñi tröôùc phaùt trieån. Cuõng ñöøng neân queân raèng ñieàu noåi baät
nhaát vaø ñaùng chuù yù nhaát laø Cao Ly ñaõ bò chia caét laøm hai, mieàn
Baéc (Coäng Hoøa Nhaân Daân Trieàu Tieân) theo cheá ñoä ñoäc taøi coäng
saœn trong khi mieàn Nam (Ñaïi Haøn Daân Quoác) theo cheá ñoä daân
chuœ tö baœn, mieàn Nam tö baœn ñaõ trôœ thaønh moät cöôøng quoác trong
khi mieàn Baéc suy suïp vaø ñoùi naëng.

Thaùi Lan : maõi ñeán 1992

Thaùi Lan chæ ñöôïc bieát tôùi nhö moät con roàng hay con coïp
töông lai trong vaøi naêm tröôùc cuoäc khuœng hoaœng taøi chaùnh chaâu
AÙ khôœi ñaàu töø thaùng 7-1997 taïi chính Bangkok. Thaùi Lan khoâng
phaœi laø moät maãu möïc thaønh coâng veà kinh teá vaø vì theá veà cô baœn
khoâng chöùng minh ñieàu gì roõ reät. Ñieàu ñaùng noùi laø Thaùi Lan ñaõ
phaœi thaønh coâng hôn.
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 419

Quoác gia naøy may maén nhaát Ñoâng Nam AÙ, coù lòch söœ khaù
laâu ñôøi vaø khoâng bò ngoaïi thuoäc, ngoaïi tröø thôøi gian ngaén nguœi
bò Nhaät chieám ñoùng nhöng khoâng gaây ñoå vôõ. Thaùi Lan ñaõ
khaùng cöï moät caùch raát hình thöùc trong voøng vaøi giôø roài ñaàu
haøng vaø sau ñoù cuõng chæ bò Nhaät chieám ñoùng moät caùch hình
thöùc cho ñeán khi Nhaät ñaàu haøng. Thaùi Lan cuõng may maén coù
moät hình thöùc daân chuœ thaät sôùm, ngay töø 1932 khi moät cuoäc ñaœo
chaùnh buoäc vua Thaùi chaáp nhaän cheá ñoä quaân chuœ laäp hieán,
nhöôøng thöïc quyeàn cho moät chính phuœ xuaát phaùt töø moät quoác
hoäi do daân baàu.
Vôùi söï chuyeån hoùa mau choùng vaø bình oån laâu daøi nhö vaäy
ñaùng leõ Thaùi Lan phaœi laø nöôùc phaùt trieån baäc nhaát chaâu AÙ, nhaát
laø Thaùi Lan coù ñaát roäng, vò trí khaù thuaän lôïi vaø taøi nguyeân khaù
phong phuù. Nhöng söï thöïc ñaõ khoâng dieãn ra nhö vaäy, vì coù beà
ngoaøi nhöng cuõng coøn coù beà trong. Maø beà trong laø gì ?
Ñoù laø caùc taäp ñoaøn töôùng laõnh ñaõ thay nhau caàm quyeàn
döôùi moät cheá ñoä daân chuœ trong hình thöùc nhöng ñoäc taøi quaân
phieät trong noäi dung. Lòch söœ caän ñaïi cuœa Thaùi Lan coù theå toùm
taét nhö theá naøy: khi moät nhoùm töôùng laõnh caœm thaáy ñuœ söùc
maïnh, hoï ñaœo chính laät ñoå ñaùm töôùng laõnh ñang caàm quyeàn vaø
nhoùm töôùng laõnh bò haát caúng quay ra laøm thöông maïi hoaëc caïo
ñaàu ñi tu chôø cô hoäi trôœ laïi caàm quyeàn. Nhöõng cuoäc ñaœo chaùnh
khoâng ñoå maùu keá tieáp nhau tröôùc söï döœng döng thuï ñoäng cuœa
quaàn chuùng. Tình traïng naøy ñaõ chæ thaät söï chaám döùt thaùng 9-
1992, khi taäp ñoaøn quaân phieät phaœi nhöôïng boä, sau khi ñaõ ñaøn
aùp ñaãm maùu maø khoâng deïp ñöôïc, nhöõng cuoäc xuoáng ñöôøng
raàm roä ñoøi daân chuœ. Cheá ñoä ñoäc taøi quaân phieät Thaùi Lan ñaõ keùo
daøi suoát saùu möôi naêm bôœi vì noù döïa treân moät lieân minh raát vöõng
chaéc giöõa quaân phieät, taøi phieät vaø nhaø vua, nghóa laø moät lieân
minh vöøa coù baïo löïc, vöøa coù tieàn laïi vöøa coù tính chính ñaùng do
lòch söœ vaø truyeàn thoáng. Chöa keå laø noù coøn coù moät ñoàng minh
giaùn tieáp laø Phaät Giaùo Tieåu Thöøa, moät toân giaùo nhaãn nhuïc vaø
thuï ñoäng.
Neáu tröôøng hôïp Thaùi Lan coù chöùng minh ñieàu gì thì ñoù
laø daân chuœ khoâng do phaùt trieån kinh teá mang laïi. Trong suoát thôøi
420 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

gian saùu möôi naêm, maëc duø möùc ñoä taêng tröôœng khoâng cao
nhöng sinh hoaït kinh teá xaõ hoäi cuõng ñaõ thay ñoåi raát nhieàu. Tuy
nhieân, cuoäc ñaáu tranh giaønh daân chuœ ñaõ chæ do sinh vieân chuœ
ñoäng, maø sinh vieân thì khoâng thuoäc moät thaønh phaàn kinh teá
naøo, coøn gia ñình hoï thì haàu heát thuoäc thaønh phaàn quaân phieät
hoaëc taøi phieät, nghóa laø nhöõng thaønh phaàn ñöôïc öu ñaõi vaø ñaùng
leõ phaœi gaén boù vôùi cheá ñoä. Ngöôøi ta khoâng ghi nhaän moät cuoäc
ñaáu tranh coù ñoäng cô kinh teá naøo trong suoát thôøi gian naøy. Caùc
sinh vieân ñaõ chæ xuoáng ñöôøng vì nhöõng lyù töôœng töï do, daân chuœ,
nhaân quyeàn do aœnh höôœng cuœa vaên hoùa vaø truyeàn thoâng. Moïi
cuoäc bieåu tình cuœa sinh vieân ñeàu bò ñaøn aùp thaúng tay, moãi laàn
vaøi chuïc sinh vieân thieät maïng, trong khi nhöõng cuoäc ñaœo chaùnh
quaân söï raát ít khi coù ngöôøi cheát hay bò thöông. Muøa Xuaân 1992,
sau moät cuoäc baàu cöœ gian doái, löïc löôïng sinh vieân xuoáng ñöôøng
ñaõ maïnh gaáp boäi nhöõng laàn tröôùc, khoâng phaœi vì cô caáu kinh
teá ñaõ thay ñoåi maø vì söï suïp ñoå cuœa böùc töôøng Baù Linh vaø khoái
coäng saœn ñaõ ñaåy theá giôùi vaøo kyœ nguyeân daân chuœ. Khí theá ñaáu
tranh cho daân chuœ ñaït moät cöôøng ñoä chöa töøng coù, trong khi taäp
ñoaøn quaân phieät Thaùi vöøa lung lay nhö moïi taäp ñoaøn ñoäc taøi
treân theá giôùi, vöøa maát lyù côù caàm quyeàn ñeå choáng nguy cô coäng
saœn. Cheá ñoä quaân phieät Thaùi caùo chung.
Veà maët kinh teá, Thaùi Lan ñaõ chæ phaùt trieån chaäm chaïp cho
tôùi giöõa thaäp nieân 1960, sau ñoù Thaùi Lan, nhôø vò trí haäu caàn cho
ñoaøn quaân Hoa Kyø taïi Vieät Nam, ñaõ nhaän ñöôïc moät khoaœn vieän
trôï lôùn vaø kinh teá ñaõ coù phaàn khôœi saéc, tuy vaäy Thaùi Lan cuõng
vaãn coøn thua xa nöôùc laùng gieàng Maõ Lai. Phaœi chôø ñôïi ñeán sau
1992, khi cheá ñoä quaân phieät chaám döùt, kinh teá Thaùi Lan môùi
thöïc söï caát caùnh. Töø ñoù trôœ ñi ngöôøi ta môùi baét ñaàu noùi tôùi Thaùi
Lan nhö con roàng môùi. Cuoäc khuœng hoaœng taøi chaùnh aäp tôùi, ñöa
Thaùi Lan trôœ laïi vôùi moät tham voïng khieâm nhöôøng hôn. Muøa heø
1998, ñuùng moät naêm sau cuoäc khuœng hoaœng, toâi coù dòp trôœ laïi
thaêm vieáng Thaùi Lan vaø nhaän xeùt moät caùch raát khaùc vôùi nhieàu
ngöôøi. Toâi thaáy ñoù laø moät quoác gia daân chuœ, vôùi sinh hoaït kinh
teá ñang ñöôïc laønh maïnh hoùa vaø moät taâm lyù kinh doanh raát roõ
reät. Traùi vôùi nhieàu ngöôøi, toâi laïc quan cho Thaùi Lan sau naøy hôn
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 421

laø tröôùc muøa heø 1997.

Ñieàu caàn chuù yù laø Thaùi Lan ñaõ phaùt trieån maïnh sau khi
daân chuœ hoùa, vaø töø ñoù khoâng coøn nhöõng xung ñoät ñaãm maùu nhö
tröôùc nöõa. Tröôøng hôïp Thaùi Lan nhö vaäy cuõng khoâng phaœi laø
moät ngoaïi leä cuœa qui luaät daân chuœ ñi tröôùc vaø keùo theo phaùt
trieån. Hôn nöõa noù coøn beœ gaõy moät lyù côù quen thuoäc cuœa caùc taäp
ñoaøn ñoäc taøi laø daân chuœ ñöa tôùi hoãn loaïn. Chính daân chuœ ñaõ
traùnh cho Thaùi Lan moät thaœm kòch. Thöœ töôœng töôïng caùi gì seõ
xaœy ra vaøo muøa heø naêm 1997, khi moät caùch raát ñoät ngoät kinh
teá gaàn nhö suïp ñoå hoaøn toaøn, neáu cheá ñoä vaãn laø ñoäc taøi quaân
phieät ? Chaéc chaén seõ coù baïo loaïn vaø ñoå maùu lôùn.

Phi-líp-pin : söï bòp bôïm cuœa Marcos

Cho ñeán naêm 1521, khi Magellan, moät nhaø maïo hieåm
ngöôøi Taây Ban Nha ñaët chaân ñeán, Phi-líp-pin laø moät quaàn ñaœo
khoâng teân khoâng tuoåi vôùi hôn 7.000 ñaœo vaø haøng traêm boä laïc
nhoœ. Quoác gia taân laäp naøy ñaõ hoaøn toaøn do ngöôøi Taây Ban Nha
taïo döïng ra, teân cuœa noù cuõng ñöôïc ñaët theo teân vò vua Taây Ban
Nha ñöông thôøi. Nhö theá Phi-líp-pin ñaõ ñöôïc Taây phöông hoùa
ngay töø thôøi thaønh laäp. Tröôùc ñoù khoâng heà coù moät daáu tích ñaùng
keå naøo cuœa neàn vaên minh chaâu AÙ, duø laø Phaät Giaùo, Khoång Giaùo,
Hoài Giaùo hay AÁn Ñoä Giaùo. Hieän nay toân giaùo chính cuœa Phi-líp-
pin laø Coâng Giaùo, do ngöôøi Taây Ban Nha mang tôùi, vôùi treân 80%
daân chuùng.
Tuy laø moät quoác gia raát môùi, nhöng nhôø aœnh höôœng cuœa
vaên hoùa phöông Taây, Phi-líp-pin laïi laø moät trong nhöõng daân toäc
coù tinh thaàn quoác gia ñaàu tieân taïi chaâu AÙ, trong khi Vieät Nam
vaø Trung Quoác chæ coù tinh thaàn trung quaân. Caùc phong traøo ñoøi
ñoäc laäp ñaõ xuaát hieän ngay töø theá kyœ 18 vaø ñöôïc nuoâi döôõng bôœi
nhöõng tö töôœng cuœa caùc nhaø vaên. Naêm 1896, moät phong traøo
daân toäc ñöôïc uœng hoä roäng raõi ñaõ tuyeân boá ñoäc laäp. Hai naêm sau
Taây Ban Nha boái roái phaœi nhöôïng boä tröôùc aùp löïc cuœa Hoa Kyø
sau khi bò ñaïi baïi trong moät cuoäc haœi chieán vaø ñaõ chaáp nhaän baùn
laïi toaøn boä quaàn ñaœo Phi-líp-pin cho Hoa Kyø vôùi giaù töôïng tröng
422 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

20 trieäu USD. Hoa Kyø khoâng coù truyeàn thoáng thöïc daân vaø cuõng
khoâng caàn ñaát ñai maø chæ tìm kieám caùc ñaàu caàu thöông maïi, neân
ñaõ laäp töùc chuaån bò traœ ñoäc laäp cho quoác gia taân laäp naøy. Tuy
vaäy moät nöœa theá kyœ tieáp xuùc vôùi Hoa Kyø vaãn khoâng lay chuyeån
ñöôïc ba theá kyœ röôõi do Taây Ban Nha nhaøo naën. Neàn vaên minh
phöông Taây maø Phi-líp-pin tieáp nhaän vaãn laø neàn vaên minh Taây
Ban Nha vôùi nhöõng nhöôïc ñieåm cuœa noù : thieáu tinh thaàn traùch
nhieäm vaø ñoái thoaïi, taäp tính giaùo ñieàu vaø öa baïo löïc. Coù theå noùi
Phi-líp-pin ñaõ tieáp thu vaên hoùa phöông Taây ôœ daïng keùm nhaát.
Tuy chæ coù moät cheá ñoä daân chuœ xoâ boà, Phi-líp-pin vaãn tieáp
tuïc phaùt trieån moät caùch töông ñoái khaœ quan - caàn nhaán maïnh
tónh töø "töông ñoái" - töø ngaøy ñöôïc ñoäc laäp, naêm 1946. Tình hình
Phi-líp-pin ñaõ xaáu ñi töø 1965 khi Ferdinand Marcos, vôùi söï hoã
trôï cuœa giai caáp giaøu coù, ñaõ ñaéc cöœ toång thoáng. Marcos ñaõ kheùo
duøng moïi thuœ ñoaïn mò daân nhö toâ veõ thaønh tích choáng Nhaät
trong theá chieán II, taïo cho mình hình aœnh moät anh huøng voõ ngheä
cao cöôøng, duõng löôïc hôn ngöôøi, coù vôï töøng laø hoa haäu, ñeå thu
huùt quaàn chuùng. Ñeå keùo daøi voâ haïn ñònh thôøi gian taïi chöùc thay
vì hai nhieäm kyø boán naêm nhö hieán phaùp qui ñònh, Marcos ban
haønh leänh giôùi nghieâm naêm 1971, roài quaân luaät naêm 1972.
Nhöõng naêm cuoái traøo cuœa Marcos ñaõ laø nhöõng naêm cöïc kyø ñen
toái cho Phi-líp-pin : loaïn quaân Hoài Giaùo, loaïn quaân coäng saœn,
cöôùp boùc, ñaøn aùp, thuœ tieâu vaø bieåu tình baïo ñoäng v.v... trong
moät boái caœnh tham nhuõng cöïc kyø traéng trôïn ; kinh teá Phi-líp-pin
hoaøn toaøn suy suïp vaø nôï nöôùc ngoaøi choàng chaát. Hoa Kyø vaø caùc
ñònh cheá tieàn teä quoác teá thaáy khoâng coøn tieáp tuïc uœng hoä Marcos
ñöôïc nöõa, caùc aùp löïc caøng ngaøy caøng taêng cao ñoøi Marcos töø
chöùc, giôùi giaøu coù cuõng caœm thaáy quyeàn lôïi cuœa hoï khoâng coøn
ñi ñoâi vôùi cheá ñoä Marcos nöõa. Gioït nöôùc laøm traøn ly laø cuoäc aùm
saùt laõnh tuï ñoái laäp Benigno Aquino treân cöœa chieác maùy bay ñöa
oâng töø Myõ veà nöôùc. Choáng ñoái buøng leân döõ doäi, buoäc Marcos
phaœi chaáp nhaän baàu cöœ laïi quoác hoäi naêm 1984 ñuùng haïn kyø hieán
ñònh. Ñoái laäp daân chuœ tuy khoâng giaønh ñöôïc ña soá nhöng ñaõ
thaéng lôùn taïi Manilla. Ñaây laø tieáng chuoâng baùo hieäu ngaøy taøn
cuœa cheá ñoä Marcos vì tröôùc ñoù, nhöõng cuoäc ñaàu phieáu vaø tröng
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 423

caàu daân yù luoân luoân ñem laïi cho oâng ta gaàn nhö toaøn boä soá gheá
trong quoác hoäi vaø nhöõng ña soá 80%, 90%. Luùng tuùng tröôùc aùp
löïc trong nöôùc cuõng nhö ngoaøi nöôùc, Marcos chôi baïo toå chöùc
baàu cöœ toång thoáng naêm 1986 tröôùc haïn ñònh moät naêm. Tính toaùn
cuœa Marcos laø buoäc ñoái laäp phaœi tranh cöœ vaøo luùc chöa kòp chuaån
bò. Marcos ñaõ coù lyù vì quaœ nhieân oâng ta ñaõ thaéng baø quaœ phuï
Cory Aquino treân 500.000 phieáu. Nhöng ñoái laäp daân chuœ ñaõ
döïa vaøo haäu thuaãn cuœa trí thöùc vaø hoã trôï quoác teá, nhaát laø cuœa
Hoa Kyø, ñaõ töï tuyeân boá böøa laø thaéng cöœ vaø phuœ nhaän keát quaœ
cuœa cuoäc baàu cöœ maø hoï cho laø gian laän, duø sau naøy caùc taøi lieäu
chöùng toœ Marcos ñaõ thöïc söï thaéng cöœ. Quaân ñoäi vaø giôùi taøi phieät
boœ rôi Marcos, oâng ta ñaøo thoaùt khoœi Phi-líp-pin vaø cheát trong
caœnh löu vong.
Töø ñoù daân chuœ ñöôïc taùi laäp, sinh hoaït chính trò vaø kinh teá
daàn daàn trôœ laïi bình thöôøng, hoøa bình cuõng daàn daàn ñöôïc vaõn
hoài. Töø ñoù Phi-líp-pin tieán nhöõng böôùc ñeàu ñaën vaø chaéc chaén
treân ñöôøng phaùt trieån vôùi moät möùc ñoä taêng tröôœng raát khaœ quan,
vaø may maén hôn, khoâng bò taùc ñoäng naëng neà cuœa cuoäc khuœng
hoaœng chaâu AÙ muøa heø 1997. Nhieàu nhaø bình luaän baét ñaàu noùi
tôùi moät "pheùp maàu Phi-líp-pin". Nhöng ñieàu khoâng may cho
ngöôøi Phi-líp-pin laø hoï ñaõ khoâng bieát ruùt kinh nghieäm cuœa baøi
hoïc Marcos vaø vaãn duy trì cheá ñoä toång thoáng, moät cheá ñoä raát
deã ñöa ñeán laïm quyeàn trong nhöõng neàn daân chuœ non treœ. Sau
hai nhieäm kyø toång thoáng bình thöôøng, naêm 1998 moät taøi töœ kòch
aœnh laø Joseph Estrada ñaéc cöœ toång thoáng vaø lôïi duïng chöùc
quyeàn ñeå tham nhuõng vaø aên chôi traùc taùng, gaây nhieàu thieät haïi
lôùn veà vaät chaát cuõng nhö tinh thaàn cho Phi-líp-pin. Tuy nhieân
daân chuœ ñaõ ñöôïc thieát laäp vaø ngöôøi daân Phi-líp-pin nhieàu laém
cuõng chæ phaœi chòu ñöïng vieân toång thoáng toài naøy trong moät
nhieäm kyø.
Nhöõng gì ñaõ xaœy ra taïi Phi-líp-pin chöùng toœ roõ reät hai
ñieåm:
Moät laø, traùi ngöôïc haún vôùi luaän ñieåm cuœa Marcos, daân
chuœ ñaõ khoâng ñem laïi hoãn loaïn, noù ñem laïi hoøa bình vaø traät töï.
Traùi laïi, chính cheá ñoä ñoäc taøi ñaõ ñem ñeán hoãn loaïn vaø suyùt nöõa
424 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñaåy Phi-líp-pin xuoáng vöïc thaúm.

Hai laø, daân chuœ ñaõ ñem laïi phaùt trieån vaø moät laàn nöõa daân
chuœ ñaõ ñi tröôùc phaùt trieån.

Indonesia : söï ra ñôøi voäi vaõ cuœa moät nöôùc lôùn

Nöôùc duy nhaát coù theå coi laø ñoäc taøi trong khoái ASEAN
cho tôùi gaàn ñaây laø Indonesia. Nhöng Indonesia cuõng laø nöôùc laïc
haäu nhaát trong saùu nöôùc thaønh vieân kyø cöïu cuœa khoái ASEAN,
vôùi lôïi töùc bình quaân treân moãi ñaàu ngöôøi laø 800 USD moãi naêm.
Caàn löu yù laø con soá bi ñaùt naøy daàu sao cuõng cao gaáp ba laàn lôïi
töùc cuœa ngöôøi Vieät Nam.
Moät nöôùc ñoäc taøi quaân phieät roài bò ngheøo khoå laïc haäu thì
coù gì ñaùng noùi ? Indonesia cuøng laém chæ chöùng minh moät cheá
ñoä ñoäc taøi quaân phieät khoâng ñeán noãi tai haïi baèng moät cheá ñoä
coäng saœn nhö taïi Vieät Nam. Neáu coù gì caàn ghi chuù, nhöng ngoaøi
khuoân khoå cuœa cuoäc thaœo luaän ngaén naøy maø muïc ñích laø tìm ra
töông quan giöõa daân chuœ vaø phaùt trieån, thì ñoù laø thöïc ra cheá ñoä
quaân phieät taïi Indonesia khoâng ñeán noãi ñoäc taøi nhö ngöôøi ta
töôœ n g.
Ngay trong thôøi gian bò Hoøa Lan ñoâ hoä, caùc ñaœng phaùi
chính trò vaãn ñöôïc pheùp thaønh laäp vaø hoaït ñoäng nhöng hoï quaù
yeáu ñeå coù theå ñe doïa guoàng maùy cai trò cuœa Hoøa Lan. Sau theá
chieán II, döôùi cheá ñoä Sukarno, caùc chính ñaœng coøn gaëp thôøi cô
thuaän tieän hôn, ñaëc bieät ñaœng coäng saœn phaùt trieån maïnh nhaát.
Vaøo naêm 1965, tröôùc khi aâm möu ñaœo chaùnh thaát baïi vaø bò tieâu
dieät, ñaœng coäng saœn Indonesia ñaõ coù tôùi ba trieäu ñaœng vieân vaø
hai möôi trieäu ñoaøn vieân. Töø naêm 1965 trôœ ñi quaân ñoäi khoáng
cheá chính tröôøng Indonesia nhöng cuõng khoâng caám ñoaùn caùc
ñaœng ñoái laäp ; baùo chí vaãn coøn ñöôïc höôœng moät möïc ñoä ñoäc laäp
töông ñoái.
Nhöõng khoù khaên cuœa Indonesia thöïc ra laø nhöõng khoù
khaên cuœa moät quoác gia ñöôïc thaønh laäp moät caùch voäi vaõ, döïa
treân baïo löïc vaø baát chaáp ñoàng thuaän. Cho tôùi khi ngöôøi Hoøa Lan
ñeán, vaøo theá kyœ 16, Indonesia hoaøn toaøn khoâng coù ñaëc tính naøo
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 425

cuœa moät quoác gia, maø laø caœ moät theá giôùi phöùc taïp vôùi khoaœng
17.000 hoøn ñaœo lôùn nhoœ, traœi roäng 5.000 km töø Ñoâng sang Taây
vaø 2.000 km töø Baéc xuoáng Nam, vôùi haøng traêm saéc daân vaø thoå
ngöõ. Voâ soá vöông quoác khoâng teân khoâng tuoåi ñöôïc thaønh laäp
roài bò tieâu dieät. Moät cuoäc kieåm keâ khoâng ñaày ñuœ naêm 1939 cho
thaáy treân quaàn ñaœo Indonesia coøn coù 269 vöông quoác hoaøn
toaøn ñoäc laäp vôùi nhau. AÙnh saùng leo leùt cuœa vaên minh ñaõ chæ
döøng laïi taïi hai hoøn ñaœo Sumatra vaø Java ; caøng veà phía Ñoâng
söï baùn khai caøng gia taêng. Maëc daàu ñaõ tieán boä khaù nhieàu nhôø
tieáp xuùc vôùi theá giôùi beân ngoaøi, phaàn lôùn caùc boä laïc treân caùc
ñaœo phía Ñoâng vaãn coøn ôœ trong tình traïng tieàn söœ, moät soá vaãn
coøn aên thòt ngöôøi, chieán tranh giöõa caùc boä laïc khoâng caàn moät
lyù do naøo caœ vì laø moät taäp quaùn. Vieäc thaønh laäp nöôùc Indonesia
vôùi laõnh thoå hieän nay treân thöïc teá chæ laø trao cho ñaœo Java traùch
nhieäm khai hoùa caùc ñaœo mieàn Ñoâng : Borneo, Irian Jaya,
Sulawesi, v.v..., moät traùch nhieäm hoaøn toaøn vöôït quaù khaœ naêng
cuœa ñaœo Java ngheøo naøn vaø laïc haäu. Hoa Kyø ñaõ phaœn ñoái vieäc
thaønh laäp naøy vaø ñaõ coù lyù. Ñaùng leõ ñaõ phaœi ñaët caùc ñaœo naøy döôùi
quyeàn sôœ höõu cuœa Lieân Hieäp Quoác vaø sau ñoù Lieân Hieäp Quoác
uœy nhieäm cho caùc quoác gia tieân tieán vaø giaøu maïnh khai phaù. Vôùi
söï thaønh laäp duy yù chí nhö vaäy, ñaœo Java khoâng coù caùch gì ñeå
giöõ söï gaén boù giöõa caùc ñaœo ngoaïi tröø quaân löïc, cho neân vieäc
quaân ñoäi naém chính quyeàn coù theå coi nhö caùi giaù maø Indonesia
ñaõ phaœi traœ cho tham voïng thaønh laäp nhanh choùng moät nöôùc lôùn.
Ñieàu ñaùng löu yù laø quaân ñoäi Indonesia do ngöôøi Hoøa Lan thaønh
laäp ra vaø chòu aœnh höôœng cuœa tinh thaàn Hoøa Lan, moät tinh thaàn
khoâng quaân phieät chuùt naøo, do ñoù quaân ñoäi Indonesia raát hôïp
hieán, hoï khoâng tröïc tieáp naém chính quyeàn maø luoân ñöùng sau
moät chính quyeàn daân söï. Quaân ñoäi cuõng toân troïng chính quyeàn
daân söï ñoù, chæ can thieäp trong nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät
nghieâm troïng. Haäu quaœ laø vaãn coù moät möùc ñoä töï do daân chuœ
töông ñoái vaø quaân ñoäi moät phaàn naøo ñoù coøn xuaát hieän nhö moät
baœo ñaœm cho daân chuœ tröôùc nhöõng tham voïng chuyeân chính cuœa
ñaœng coäng saœn vaø cuœa caùc löïc löôïng Hoài Giaùo sau ñoù.
Neáu muoán nhaän dieän töông quan giöõa daân chuœ vaø phaùt
426 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

trieån thì coù leõ neân nhìn vaøo söï thay ñoåi nhanh choùng cuœa ñaœo
Java, trung taâm quyeàn löïc cuœa Indonesia. Nhôø moät sinh hoaït ít
nhieàu daân chuœ, hoøn ñaœo baùn khai naøy ñaõ tôùi moät möùc ñoä phaùt
trieån khaœ quan, cao hôn caœ Trung Quoác, moät nöôùc ñi tröôùc hoï
caœ ngaøn naêm vôùi taøi nguyeân vaø nhaân löïc hôn haún. Neáu khoâng
mang gaùnh naëng khai phaù caùc ñaœo phía Ñoâng chaéc chaén ñaœo
Java coøn môœ mang hôn nhieàu. Indonesia, maëc daàu khôœi haønh
raát sau Trung Quoác vôùi nhöõng ñieàu kieän khoù khaên hôn nhieàu,
ñaõ phaùt trieån hôn Trung Quoác vì ñaõ môœ cöœa tieáp nhaän caùc giaù
trò töï do vaø daân chuœ trong khi Trung Quoác ñaõ chæ choïn moät thöù
cheá ñoä Khoång Giaùo hieän ñaïi hoùa, nghóa laø coäng saœn.
Thaùng 5-1998, cheá ñoä ñoäc taøi quaân phieät Suharto suïp ñoå
sau gaàn moät naêm chao ñaœo vì cuoäc khuœng hoaœng taøi chính chaâu
AÙ. Moät naêm sau, moät cuoäc toång tuyeån cöœ ñaõ ñem laïi thaéng lôïi
cho caùc löïc löôïng ñoái laäp daân chuœ. Cuoäc chuyeån hoùa veà daân
chuœ cuœa Indonesia seõ khoâng deã daøng bôœi vì tình hình Indonesia
quaù phöùc taïp vaø vì chính caùc löïc löôïng daân chuœ cuõng chöa ñuœ
tröôœng thaønh. Nhöng duø gaëp khoù khaên theá naøo ñi nöõa, Indonesia
cuõng ñaõ khaù hôn tröôùc vaø chaéc chaén seõ vöôn leân, tröø tröôøng hôïp
caùc theá löïc quaân phieät moät laàn nöõa phaœn coâng beœ gaõy tieán trình
daân chuœ hoùa.

Ñaøi Loan : töø moät chieán khu tôùi moät quoác gia

Tröôøng hôïp duy nhaát taïi chaâu AÙ coù veœ nhö chöùng minh
raèng coù theå phaùt trieån maø khoâng caàn daân chuœ laø Ñaøi Loan. Caàn
nhaán maïnh laø coù veœ vì ñoù chæ laø moät caùi nhìn phieán dieän.
Quaœ thöïc töø naêm 1949, khi ñaùm taøn quaân cuœa Töôœng Giôùi
Thaïch chaïy ra ñaœo Ñaøi Loan vaø thieát laäp taïi ñoù moät quoác gia ly
khai vôùi Hoa Luïc, Ñaøi Loan ñaõ chæ coù nhöõng chính quyeàn xuaát
phaùt töø Trung Hoa Quoác Daân Ñaœng. Hai cha con Töôœng Giôùi
Thaïch vaø Töôœng Kinh Quoác keá tieáp nhau laøm toång thoáng trong
gaàn boán möôi naêm cho tôùi naêm 1988. Quaân luaät ñöôïc thi haønh
cho tôùi 1987. Maëc daàu vaäy, kinh teá Ñaøi Loan vaãn tieáp tuïc phaùt
trieån moät caùch maïnh meõ vaø hieän nay Ñaøi Loan ñaõ trôœ thaønh moät
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 427

nöôùc daân chuœ vôùi moät möùc soáng gaàn töông ñöông vôùi Taây AÂu,
vôùi moät neàn kinh teá laønh maïnh hôn haún : thaát nghieäp haàu nhö
khoâng coù, döï tröõ ngoaïi teä tính treân moãi ñaàu ngöôøi cao hôn haún
moïi quoác gia treân theá giôùi. Tröôøng hôïp Ñaøi Loan ñaõ ñöôïc moät
soá ngöôøi vieän daãn ñeå baœo veä laäp tröôøng cho raèng coù theå boœ qua
daân chuœ, taäp trung moïi söùc löïc xaây döïng kinh teá roài phaùt trieån
kinh teá seõ ñem ñeán daân chuœ. Söï thöïc nhö theá naøo?
Ñaœo Ñaøi Loan cho tôùi theá kyœ thöù 13 gaàn nhö hoang vu,
vôùi moät soá ít thoå daân goác Maõ Lai (ñieàu naøy cho thaáy caùc saéc daân
goác Maõ Lai töø ngaøn xöa ñaõ traœi roäng khaép Ñoâng AÙ). Daàn daàn
ngöôøi di daân töø hai tænh Quaœng Ñoâng vaø Phuùc Kieán ñaõ khieán
ngöôøi goác Hoa trôœ thaønh ña soá, nhöng nhöõng ngöôøi goác Hoa
naøy coi hoï laø ngöôøi Ñaøi Loan hôn laø ngöôøi Trung Hoa. Töø cuoái
theá kyœ 15 ñaœo naøy ñaõ bò ngöôøi Taây Ban Nha, roài Hoøa Lan chieám
ñoùng vaø khai thaùc. Giöõa theá kyœ 17, sau nhöõng ñôït di daân lôùn töø
Hoa Luïc, Ñaøi Loan trôœ thaønh moät vöông quoác ñoäc laäp, roài bò nhaø
Thanh chinh phuïc vaø saùp nhaäp thaønh moät tænh cuœa Trung Quoác.
Naêm 1895, nhaø Thanh thua traän phaœi nhöôøng ñaœo naøy cho
Nhaät. Löu Vónh Phuùc, vieân chuœ töôùng taøi ba cuœa quaân Côø Ñen
töøng taän löïc giuùp Vieät Nam choáng Phaùp, ñaõ cuøng vôùi toång ñoác
Ñaøi Loan Döông Caûnh Tuøng tuyeân boá thaønh laäp nöôùc Coäng
Hoøa Ñaøi Loan. Nöôùc coäng hoøa ñaàu tieân taïi chaâu AÙ naøy ñaõ bò
quaân Nhaät ñaùnh baät khoœi Ñaøi Baéc trong voøng moät tuaàn leã, duø
Löu Vónh Phuùc vaãn coøn khaùng cöï taïi mieàn Nam gaàn möôøi naêm
nöõa. Sau theá chieán II, Ñaøi Loan, vôùi khoaœng 10 trieäu daân, ñöôïc
trao traœ laïi cho Trung Quoác.
Böôùc ngoaët lôùn cuœa Ñaøi Loan xaœy ra naêm 1949 khi Töôœng
Giôùi Thaïch boœ luïc ñòa ñem gaàn hai trieäu ngöôøi goàm gia ñình,
ñaœng vieân vaø quaân ñoäi Quoác Daân Ñaœng sang ñaây. Trong nhöõng
thaäp nieân ñaàu, Ñaøi Loan khoâng phaœi laø moät quoác gia maø laø moät
chieán khu. Löïc löôïng Quoác Daân Ñaœng di taœn sang ñaây töï coi laø
moät chính phuœ Hoa Luïc di taœn, vôùi ñaày ñuœ quoác hoäi, chính phuœ
vaø quaân ñoäi ; hoï vaãn tieáp tuïc töï nhaän laø chính quyeàn cuœa toaøn
theå Trung Quoác vaø chæ coi Ñaøi Loan laø moät tænh. Qui cheá chieán
khu laø moät thöïc teá. Chieán tranh vaãn tieáp tuïc xaœy ra taïi eo bieån,
428 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

caïnh caùc hoøn ñaœo Kim Moân, Maõ Toå, Traàn Thaønh. Beân ngoaøi thì
Haïm Ñoäi 7 cuœa Myõ tuùc tröïc. Caàn hieåu roõ tình traïng naøy khi nhaän
ñònh veà vaán ñeà daân chuœ taïi Ñaøi Loan.
Daân chuœ laø moät phöông thöùc sinh hoaït quoác gia cho pheùp
ñaït tôùi moät ñoàng thuaän ñöôïc chaáp nhaän giöõa caùc khuynh höôùng
khaùc nhau duø khoâng thoœa maõn moïi ngöôøi. Nhöng taïi Ñaøi Loan
vaán ñeà ñoàng thuaän khoâng ñaët ra. Nhöõng ngöôøi Quoác Daân Ñaœng
sang ñaây hoaøn toaøn ñoàng yù vôùi nhau treân haàu nhö taát caœ vaø raát
ñoaøn keát trong moät muïc tieâu chung laø choáng laïi Hoa Luïc, döôùi
söï laõnh ñaïo cuœa Töôœng Giôùi Thaïch maø hoï coi laø moät laõnh tuï anh
minh. Vaán ñeà daân chuœ thöïc söï chæ ñaët ra vaøi thaäp nieân sau ñoù,
khi nhöõng ngöôøi baœn ñòa Ñaøi Loan ñaõ tieán leân veà kinh teá vaø vaên
hoùa, vaø ñoøi hoœi toå chöùc Ñaøi Loan nhö moät quoác gia. Trong
nhöõng thaäp nieân ñaàu, ñoaøn ngöôøi di taœn töø Hoa Luïc sang hôn
haún daân baœn ñòa veà moïi maët. Hoï laø taäp hôïp tinh nhueä nhaát cuœa
Trung Quoác, ñoàng thôøi hoï cuõng mang theo nhöõng taøi saœn raát
lôùn. Coù theå noùi vaøo naêm 1949 ñaïi boä phaän cuûa lôùp ngöôøi ñaõ Taây
phöông hoùa cuøng vôùi chaát xaùm vaø tö baœn cuûa Trung Quoác ñaõ
taœn cö qua Ñaøi Loan laøm sinh hoaït kinh teá vaø möùc soáng Ñaøi
Loan gia taêng mau choùng, caœi thieän moät caùch ngoaïn muïc möùc
soáng cuœa nhöõng ngöôøi baœn ñòa Ñaøi Loan. Ñoái laäp vôùi Quoác Daân
Ñaœng treân ñaœo Ñaøi Loan cuõng khoâng coù vì caùc thaønh phaàn coäng
saœn ñaõ bò tieâu dieät hoaøn toaøn moät naêm tröôùc cuoäc di taœn, vaøo
naêm 1948, khi caùc cuoäc baïo ñoäng xuoáng ñöôøng bò ñaøn aùp trong
moät bieån maùu, vôùi hôn möôøi ngaøn ngöôøi bò haønh quyeát trong
vaøi ngaøy, phaàn ñoâng laø ñaœng vieân coäng saœn.
Söï saùng suoát cuœa chính quyeàn Quoác Daân Ñaœng laø ñaõ hieåu
ngay raèng hoï seõ phaœi bieán Ñaøi Loan thaønh moät quoác gia thaät söï.
Hoï ñaõ noã löïc naâng cao möùc soáng vaø trình ñoä vaên hoùa ngöôøi ñòa
phöông, maø ñaïi ña soá coù goác Trung Hoa, ñeå hoäi nhaäp ngöôøi ñòa
phöông vaøo sinh hoaït chính trò. Möùc soáng vaø trình ñoä vaên hoùa
caøng tieán trieån hoï caøng nôùi roäng töï do vaø daân chuœ, vaø luoân luoân
ñi tröôùc yeâu caàu. Tröôøng hôïp Ñaøi Loan veà thöïc chaát laø moät coá
gaéng xaây döïng moät quoác gia vaø moät cheá ñoä daân chuœ töø moät
chieán khu. Ñieàu maø theá giôùi ñang chöùng kieán laø söï ra ñôøi cuœa
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 429

moät quoác gia thaät söï taïi Ñaøi Loan.

Thaát baïi mau choùng cuœa Quoác Daân Ñaœng taïi Hoa Luïc
cuõng nhö haøo quang cuœa cheá ñoä coäng saœn vaø laõnh tuï Mao Traïch
Ñoâng sau ñoù ñaõ khieán dö luaän theá giôùi mieät thò taäp ñoaøn Töôœng
Giôùi Thaïch nhö moät taäp ñoaøn baát löïc vaø tham nhuõng, nhöng
ngaøy nay chuùng ta ñaõ coù böôùc luøi caàn thieát ñeå nhìn laïi lòch söœ
caän ñaïi Trung Quoác. Töôœng Giôùi Thaïch vaø boä tham möu cuœa
oâng khoâng toài dôœ nhö ngöôøi ta töôœng. Chính di saœn Trung Quoác
do nhaø Thanh ñeå laïi môùi laø toài taøn. Kinh teá luïn baïi, ñaát nöôùc
phaân taùn döôùi nhöõng söù quaân tham taøn vaø xaâu xeù nhau. Töôœng
Giôùi Thaïch ñaõ phaœi coù baœn laõnh laém môùi thoáng nhaát ñöôïc Trung
Quoác, nhöng oâng ñaõ thaát baïi tröôùc Mao Traïch Ñoâng vì thöœ
thaùch maø chính quyeàn cuœa oâng töï ñaët cho mình quaù lôùn : ñoù laø
xaây döïng moät Trung Quoác theo moâ hình daân chuœ phöông Taây,
ñieàu maø ngöôøi Trung Quoác khoâng hieåu vaø do ñoù khoâng chia seœ.
Cuoäc töông tranh quoác - coäng taïi Trung Quoác cuõng nhö taïi Vieät
Nam chuœ yeáu laø moät cuoäc xung ñoät giöõa hai moâ hình xaõ hoäi
ñöôïc ñeà nghò ñeå thay theá yù thöùc heä Nho Giaùo ñaõ loãi thôøi vaø suïp
ñoå. Moät beân laø moâ hình daân chuœ kieåu phöông Taây vaø moät beân
laø moâ hình coäng saœn. Veà baœn chaát, chuœ nghóa coäng saœn laø moät
thöù Khoång Giaùo caœi tieán khaù gaàn guõi vôùi xaõ hoäi Nho Giaùo : cuõng
ñaët neàn taœng treân moät chuœ nghóa nöœa chính trò nöœa toân giaùo,
cuõng giaùo ñieàu ñoäc toân, cuõng taäp trung tuyeät ñoái, cuõng khoáng
cheá tö töôœng, cuõng boùp ngheït xaõ hoäi daân söï vaø ñeø beïp caù nhaân,
cuõng caám ñoaùn thöông maïi vaø söï giaøu coù, nhöng quan taâm tôùi
quaàn chuùng hôn vaø coù toå chöùc tinh vi hôn. Chính vì theá maø chuœ
nghóa coäng saœn deã hieåu ñoái vôùi ngöôøi daân caùc nöôùc thuoäc vaên
hoùa Khoång Giaùo vaø ñaõ ñöôïc uœng hoä. Ngöôïc laïi moâ hình daân
chuœ phöông Taây ñoøi hoœi moät ñoaïn tuyeät vaên hoùa quaù lôùn neân
ñaõ khoâng ñöôïc höôœng öùng. Töôœng Giôùi Thaïch ñaõ thua vì xaõ hoäi
Trung Hoa sau hôn hai ngaøn naêm Nho Giaùo chöa chín muoài cho
thay ñoåi, chöù khoâng phaœi vì oâng ta keùm Mao Traïch Ñoâng. Giôø
naøy chaéc khoâng coøn ai ngôø vöïc laø neáu Töôœng Giôùi Thaïch
thaéng, thay vì Mao Traïch Ñoâng, thì Trung Quoác ñaõ khaù hôn raát
nhieàu so vôùi hieän nay.
430 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Khoâng thöïc hieän ñöôïc cuoäc canh taân theo moâ hình
phöông Taây treân ñaát nöôùc Trung Quoác bao la vaø phaân raõ, phe
Quoác Daân Ñaœng ñaõ thöïc hieän noù treân khuoân khoå haïn heïp cuœa
Ñaøi Loan vaø hoï ñaõ thaønh coâng. Ñieàu caàn chuù yù laø taïi Ñaøi Loan
chính quyeàn Quoác Daân Ñaœng ñaõ luoân luoân chuœ ñoäng, nôùi roäng
töï do moät böôùc tröôùc khi nhöõng thay ñoåi veà kinh teá xaõ hoäi ñoøi
hoœi. Chính vì vaäy maø Ñaøi Loan ñaõ oån vöõng vaø lieân tuïc tieán leân.
Ngay töø 1969, chính quyeàn Quoác Daân Ñaœng ñaõ toå chöùc nhöõng
cuoäc baàu cöœ boå tuùc caùc daân bieåu ñòa phöông vaøo quoác hoäi, caùc
quyeàn töï do phaùt bieåu vaø hoäi hoïp ñaõ ñöôïc thöøa nhaän. Naêm
1986, caùc chính ñaœng ñöôïc pheùp thaønh laäp vaø tranh cöœ. Naêm
1987, quaân luaät ñöôïc baõi boœ haún. Töø 1991 moïi ñaïo luaät cuœa thôøi
kyø quaân luaät ñeàu ñöôïc baõi boœ, Ñaøi Loan trôœ thaønh moät nöôùc daân
chuœ thaät söï, vaø cuõng laø nöôùc daân chuœ nhaát chaâu AÙ, ngoaïi tröø
Nhaät Baœn. Ña soá nhöõng caáp laõnh ñaïo toái cao cuœa Ñaøi Loan hieän
nay laø ngöôøi ñòa phöông. Söï thaønh coâng cuœa Quoác Daân Ñaœng
chính laø ôœ choã hoï ñaõ bieát thaêng tieán ngöôøi ñòa phöông vaø sau
ñoù töï hoäi nhaäp vaøo vôùi ngöôøi ñòa phöông. Trong cuoäc baàu cöœ
quoác hoäi hoaøn toaøn töï do vaø löông thieän naêm 1998 hoï ñaõ thaéng
lôùn. Hoï ñaõ thaát baïi trong cuoäc baàu cöœ toång thoáng naêm 2000 vì
chia reõ chöù khoâng phaœi vì khoâng ñöôïc cöœ tri tín nhieäm.
Trong cuoäc khuœng hoaœng kinh teá chaâu AÙ baét ñaàu töø muøa
heø 1997, Ñaøi Loan ñaõ laø nöôùc ít bò thieät haïi nhaát, bôœi vì noù laø
quoác gia daân chuœ vaø laønh maïnh nhaát trong nhöõng nöôùc vöøa
vöôn leân.
Khoâng, Ñaøi Loan khoâng phaœi laø moät ngoaïi leä cuœa qui luaät
daân chuœ ñi tröôùc vaø taïo ra phaùt trieån. Ñoù chæ laø quoác gia ra ñôøi
trong moät tröôøng hôïp ñaëc bieät.

Chaâu Myõ La Tinh : moät theá kyœ röôõi trong boùng ñeâm

Voøng du lòch voäi vaõ moät soá nöôùc chaâu AÙ treân ñaây ñaõ
chöùng minh, neáu caàn phaœi laëp laïi moät laàn nöõa, laø daân chuœ, töï
do vaø nhaân quyeàn khoâng heà ñöa ñeán hoãn loaïn maø traùi laïi coøn
ñem tôùi hoøa bình vaø oån vöõng, khoâng heà caœn trôœ maø coøn taïo ra
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 431

vaø thuùc ñaåy phaùt trieån kinh teá. Vì vaán ñeà chuœ yeáu cuœa chuùng
ta laø nhaän dieän lieân heä maät thieát giöõa daân chuœ vaø phaùt trieån neân
coù leõ chuùng ta seõ coøn thieáu soùt neáu khoâng nhìn qua, duø chæ laø
moät caùch sô löôïc caùc nöôùc chaâu Myõ La Tinh.
Caùc quoác gia giaøu taøi nguyeân thieân nhieân naøy ñaõ ñöôïc
ñoäc laäp töø ñaàu theá kyœ 19, nghóa laø gaàn hai theá kyœ nay, nhöng
trong hôn moät theá kyœ röôõi ñaõ quaèn quaïi trong ngheøo khoå vaø baïo
loaïn. Vì sao ? Ñoù laø vì ngay töø khi ñöôïc ñoäc laäp, hoï ñaõ phaœi chòu
ñöïng nhöõng cheá ñoä ñoäc taøi, vôùi nhöõng ngöôøi huøng oai phong
laãm lieät, taøi ba xuaát saéc, ngöï trò trong haøng maáy chuïc naêm.
Ngöôøi huøng naøo cuoái cuøng cuõng ñaõ coù coâng lôùn laø laøm cho ñaát
nöôùc kieät queä vaø phaân raõ. Caùc nöôùc chaâu Myõ La Tinh ñaõ chæ
vöôn leân baét ñaàu töø thaäp nieân 1980 khi döùt khoaùt chuyeån hoùa
veà daân chuœ. Moät laàn nöõa qui luaät daân chuœ ñi tröôùc vaø taïo ra phaùt
trieån ñöôïc öùng nghieäm.
Moät ngoaïi leä : nöôùc Chile. Nhöng ñaây khoâng phaœi laø
ngoaïi leä cuœa qui luaät daân chuœ ñi tröôùc vaø taïo ra phaùt trieån maø
laïi laø ngoaïi leä cuœa chaâu Myõ La Tinh. Chile ñaõ laø nöôùc chaâu Myõ
La Tinh duy nhaát choïn con ñöôøng daân chuœ raát sôùm. Vaø, truøng
hôïp laøm sao, Chile cuõng laø nöôùc phaùt trieån hôn haún moïi nöôùc
chaâu Myõ La Tinh khaùc.

Trong cuoäc löôïc duyeät naøy chuùng ta ñaõ boœ qua boán nöôùc
chaâu AÙ : Mieán Ñieän, Laøo, Kampuchea vaø Vieät Nam. Coù gì caàn
nhaän ñònh veà tröôøng hôïp boán nöôùc naøy ? Coù, vaø coù hai ñieàu maø
khoâng ai coù theå choái caõi : moät laø caœ boán nöôùc naøy ñeàu ñaõ phaœi
chòu ñöïng töø laâu caùc cheá ñoä ñoäc taøi, ñoàng thôøi caœ boán ñeàu laø
nhöõng nöôùc ngheøo khoå vaø tuït haäu nhaát trong vuøng ; hai laø, caœ
boán nöôùc ñeàu ñaõ ñaït ñöôïc moät soá tieán boä trong nhöõng naêm gaàn
ñaây sau khi ñaõ chaáp nhaän nôùi roäng moät phaàn naøo töï do.

Chuù thích theâm veà tröôøng hôïp Chile

Vaøo luùc toâi ñang vieát nhöõng doøng naøy, theá giôùi ñang soâi
noåi vì cöïu toång thoáng Chile Augusto Pinochet bò giöõ laïi taïi Anh
432 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

vaø coù theå bò daãn ñoä sang Taây Ban Nha ñeå bò xeùt xöœ veà toäi aùc
ñoái vôùi loaøi ngöôøi. Caùc thuœ tuïc keùo daøi vaø sau cuøng Pinochet
ñöôïc pheùp veà nöôùc vì ñaõ giaø yeáu.
Cheá ñoä Pinochet khieán ngöôøi ta deã ñoàng hoùa Chile vôùi
cheá ñoä ñoäc taøi. Thöïc ra Pinochet chæ laø moät ngoaëc ñôn ngaén
trong lòch söœ Chile. Chile ñaõ coù moät cheá ñoä daân chuœ löôõng ñaœng
ngay töø naêm 1823. Sau ñoù thænh thoaœng vaãn coù nhöõng ngöôøi
huøng thieát laäp nhöõng cheá ñoä ñoäc taøi nhöng daân chuœ vaãn ñöôïc
mau choùng vaõn hoài. Chile cuõng laø moät nöôùc coù hieán phaùp oån
ñònh. Hieán phaùp naêm 1823 ñöôïc aùp duïng tôùi 1925, vaø sau 1925
moät hieán phaùp daân chuœ khaùc ñöôïc ban haønh vaø keùo daøi tôùi
1973. Naêm 1969, moät ngöôøi coäng saœn, oâng Salvador Allende,
ñaéc cöœ toång thoáng moät caùch khoù khaên. Baœn tính cöïc ñoan vaø
noùng naœy, Salvador Allende ñaõ muoán mau choùng bieán Chile
thaønh moät nöôùc coäng saœn vaø toœ ra choáng Myõ kòch lieät. Trong
moät thôøi gian ngaén, kinh teá Chile hoaøn toaøn suy suïp, caùc coâng
ty ngoaïi quoác ruùt ra hoaëc chuaån bò ruùt ra. Baát maõn taêng cao, daân
chuùng xuoáng ñöôøng bieåu tình phaœn ñoái lieân tuïc. Allende coøn
laøm moät phieâu löu nguy hieåm khaùc laø thaønh laäp caùc ñoaøn voõ
trang rieâng cuœa mình. Cô quan tình baùo Myõ, CIA, moät maët raùo
rieát thuùc ñaåy chính phuœ Myõ vaø caùc coâng ty Myõ taåy chay Chile,
maët khaùc xuùi giuïc quaân ñoäi vaø caùc ñaœng caùnh höõu laät ñoå
Allende. Naêm 1973, quoác hoäi Chile, ñònh cheá ñaõ chung quyeát
baàu ra Allende sau khi cuoäc baàu cöœ toång thoáng qua phoå thoâng
ñaàu phieáu khoâng ñem laïi keát quaœ ngaõ nguõ, bieåu quyeát coi
Allende khoâng coøn laø toång thoáng hôïp phaùp nöõa. Quaân ñoäi,
döôùi quyeàn töôùng Pinochet, coi quyeát ñònh naøy nhö moät leänh
truaát pheá vaø tieán ñaùnh dinh toång thoáng, Allende bò gieát cheát. Veà
maët thuaàn tuùy phaùp lyù, cuoäc ñaœo chaùnh cuœa Pinochet khoâng
phaœi hoaøn toaøn phi phaùp. Pinochet chæ trôœ thaønh baát hôïp phaùp
sau khi oâng ta naém ñöôïc chính quyeàn, giaœi taùn quoác hoäi vaø thi
haønh chính saùch khuœng boá. Pinochet ñaõ laõnh ñaïo Chile vôùi baøn
tay saét, ñaøn aùp thoâ baïo caùc phaàn töœ coäng saœn vaø thaân coäng, thuœ
tieâu hôn 3.000 ngöôøi. Nhöng chính Pinochet cuõng chuaån bò ñeå
vaõn hoài daàn daàn daân chuœ. Naêm 1988, sau moät cuoäc tröng caàu
Nhöõng thí duï phaûn baùc ? 433

daân yù trong ñoù oâng thaát baïi, Pinochet nhöôøng quyeàn cho moät
chính quyeàn daân söï, nhöng vaãn giöõ quaân ñoäi vaø ñaõ chæ chaáp
nhaän töø boœ quaân ñoäi sau khi ñaõ ñoøi ñöôïc laøm thöôïng nghò só suoát
ñôøi ñeå höôœng qui cheá baát khaœ xaâm phaïm.
Cheá ñoä ñoäc taøi cuœa Pinochet keùo daøi toång coäng 17 naêm,
tuy nhieân trong möôøi naêm veà sau caùc ñaœng khoâng coäng saœn vaãn
ñöôïc töï do hoaït ñoäng. Trong lòch söœ gaàn hai traêm naêm cuœa neàn
daân chuœ Chile khoaœng thôøi gian ñoäc taøi cuœa Pinochet töông ñoái
ngaén. Vieäc Pinochet bò dö luaän theá giôùi vaø ña soá nhaân daân Chile
leân aùn laø baèng chöùng raèng nhaân loaïi ñaõ vaên minh hôn. Neáu cöùu
caùnh coù theå bieän minh cho phöông tieän thì chaéc chaén Pinochet
khoâng theå bò leân aùn. OÂng ta ñaõ söœ duïng nhöõng bieän phaùp baïo
ngöôïc nhöng ñaõ ñaït ñöôïc cöùu caùnh toát ñeïp laø ngaên chaën aâm
möu thieát laäp moät cheá ñoä chuyeân chính, oån ñònh ñöôïc xaõ hoäi,
phaùt trieån ñöôïc ñaát nöôùc vaø sau cuøng xaây döïng ñöôïc daân chuœ.
Nhöng ngaøy nay daân chuœ ñaõ ñuœ tröôœng thaønh ñeå keát aùn caœ
nhöõng keœ ñaõ phuïc vuï noù baèng nhöõng bieän phaùp thoâ baïo.
Nhöõng taäp ñoaøn ñoäc taøi khoâng baèng Pinochet, nghóa laø khoâng
nhöõng ñaõ thoâ baïo maø coøn laøm cho ñaát nöôùc kieät queä ñi, caøng
ñaùng bò leân aùn moät caùch quaœ quyeát hôn.
434 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 435

Nhöõng laäp luaän phaœn baùc ?

Caùc cheá ñoä ñoäc taøi khoâng phaœi chæ ñaõ vieän daãn nhöõng "thí
duï cuï theå" ñeå laäp luaän raèng daân chuœ khoâng coù lôïi cho coá gaéng
phaùt trieån. Hoï cuõng ñaõ ñieàu ñoäng nhöõng hoïc giaœ, keå caœ nhöõng
hoïc giaœ coù teân tuoåi, ñeå xaây döïng caœ moät hoïc thuyeát. Trong haàu
heát moïi tröôøng hôïp uy tín cuœa caùc hoïc giaœ naøy chính laø nhôø hoï
ñaõ ñöôïc caùc cheá ñoä ñoäc taøi ñeà cao. Tuy vaäy, cuõng coù nhöõng hoïc
giaœ voâ tö, thöïc söï tin raèng daân chuœ maâu thuaãn vôùi phaùt trieån.
Trong moät phaàn sau toâi seõ trình baøy lyù do taïi sao nhöõng ngöôøi
raát uyeân thaâm vaø xuaát saéc cuõng coù theå sai laàm lôùn treân nhöõng
vaán ñeà thöïc ra khaù giaœn dò.
Lyù thuyeát veà maâu thuaãn giöõa daân chuœ vaø phaùt trieån coù luùc
ñaõ raát thôøi thöôïng, ñeán noãi phaàn ñoâng caùc hoïc giaœ beânh vöïc
daân chuœ cuõng chæ daùm bieän hoä raèng daân chuœ khoâng coù haïi gì
cho phaùt trieån.
Toâi xin toùm taét sau ñaây toaøn boä nhöõng laäp luaän cuœa phe
chuœ tröông daân chuœ khoâng coù lôïi cho phaùt trieån. Coâng vieäc naøy
ñaõ laøm maát khaù nhieàu thôøi giôø, nhöng ñoù laø vieäc phaœi laøm ñeå
giaœi quyeát moät laàn cho taát caœ nhöõng laán caán veà quan heä giöõa daân
chuœ vaø phaùt trieån.

Noùi moät caùch toång quaùt, phe phaœn baùc daân chuœ ñöa ra ba
laäp luaän cuøng vôùi nhöõng nghieân cöùu thoáng keâ veà caùc nöôùc
ñang phaùt trieån.
Laäp luaän thöù nhaát laø caùc chính quyeàn daân chuœ, vì leä thuoäc
vaøo laù phieáu cuœa cöœ tri, khoâng daùm thöïc hieän chính saùch thaét
löng buoäc buïng ñeå aùp ñaët tieát kieäm duøng cho ñaàu tö. Laøm nhö
theá hoï seõ bò cöœ tri tröøng phaït trong laàn baàu cöœ tôùi. Caùc chính
quyeàn daân chuœ vì vaäy baét buoäc phaœi, moät maët, daønh moät phaàn
lôùn ngaân saùch cho caùc vaán ñeà xaõ hoäi thay vì taäp trung taøi
nguyeân cho phaùt trieån vaø, maët khaùc, naâng ñôõ caùc kyõ ngheä tieâu
duøng thay vì ñaët öu tieân vaøo nhöõng kyõ ngheä neàn taœng cho phaùt
trieån (ñaây laø moät ñieäp khuùc cuœa lyù thuyeát nhöõng kyõ ngheä kyõ
436 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ngheä hoùa).
Laäp luaän thöù hai laø theá giôùi caïnh tranh gay gaét hieän nay
("hieän nay" ôœ ñaây coù nghóa laø caùc thaäp nieân 1960 vaø 1970 vaø
nhöõng naêm ñaàu cuœa thaäp nieân 1980) khaùc xa boái caœnh cuœa caùc
theá kyœ tröôùc khi nhöõng quoác gia Taây AÂu ñaàu tieân ñaõ vöôn leân.
Phaùt trieån ngaøy caøng trôœ neân phöùc taïp. Nhaø nöôùc do ñoù seõ phaœi
can thieäp moät caùch thöôøng xuyeân vaø tích cöïc ñeå chæ huy coá
gaéng phaùt trieån. Vì vaäy nhaø nöôùc caàn phaœi naém thaät nhieàu
quyeàn löïc, neáu caàn phaœi ñoäc taøi. Nhieàu hoïc giaœ coøn boå tuùc theâm
baèng moät laäp luaän khaùc : giai ñoaïn ñoäc taøi chæ laø moät giai ñoaïn
chuyeån tieáp coù muïc ñích taäp trung moïi coá gaéng xaây döïng quoác
gia vaø phaùt trieån kinh teá, sau ñoù daân chuœ seõ ñeán moät caùch töï
nhieân. Caùc vò naøy khoâng noùi roõ giai ñoaïn quaù ñoä naøy coù theå keùo
daøi bao laâu, cuõng nhö hình thöùc daân chuœ naøo seõ ñeán sau ñoù vaø
ñeán nhö theá naøo.
Laäp luaän thöù ba laø moät laäp luaän thuaàn tuùy chính trò. Noù coù
theå toùm löôïc nhö sau : caùc nöôùc chöa môœ mang cuõng laø nhöõng
nöôùc maø caùc ñònh cheá chính trò (luaät phaùp, chính phuœ, quoác hoäi,
caùc toøa aùn, v.v...) coøn môùi vaø yeáu ; moät cheá ñoä daân chuœ trong
boái caœnh naøy seõ ñaët caùc ñònh cheá chính trò döôùi aùp löïc quaù maïnh
cuœa caùc ñoøi hoœi maâu thuaãn töø xaõ hoäi daân söï (toân giaùo, ñòa
phöông, nghieäp ñoaøn, hoäi ñoaøn). Do ñoù caùc nöôùc chöa môœ
mang caàn moät chính quyeàn thaät maïnh, nghóa laø ñoäc taøi, ñeå baœo
ñaœm söï oån vöõng caàn thieát cho phaùt trieån.
Caùc taùc phaåm vaø baøi vieát cuœa tröôøng phaùi choáng daân chuœ
nhaân danh phaùt trieån raát doài daøo veà soá löôïng trong suoát ba thaäp
nieân 1960, 1970 vaø 1980. Thuaàn tuùy lyù thuyeát cuõng coù, phoái
hôïp lyù luaän vôùi quan saùt cuï theå cuõng coù. Khoù coù theå thoáng keâ
ñöôïc soá taán giaáy ñaõ ñöôïc duøng cho vieäc in aán, nhöng taát caœ ñeàu
chæ xoay quanh ba laäp luaän treân ñaây.

Song song vôùi cuoäc tranh luaän lyù thuyeát, nhieàu hoïc giaœ
ñaõ thöïc hieän nhöõng coâng trình khaœo saùt raát coâng phu treân nhieàu
quoác gia. Robert March coâng boá naêm 1979 moät thoáng keâ veà
phaùt trieån treân 98 nöôùc trong thôøi gian 15 naêm, töø 1955 ñeán
Nhöõng laäp luaän phaûn baùc ? 437

1970. Dirk Berg Schlosser coâng boá naêm 1984 moät coâng trình
khaœo cöùu veà caùc nöôùc chaâu Phi ; Dwight King khaœo saùt saùu nöôùc
chaâu AÙ trong thaäp nieân 1970 ; Yousseff Cohen khaœo saùt moät soá
nöôùc chaâu Myõ La Tinh trong cuøng thôøi kyø ; G. William Dick
khaœo saùt caùc keát quaœ thoáng keâ cuœa 72 quoác gia trong thôøi gian
töø 1959 ñeán 1968. Ñoù laø chæ keå moät vaøi trong soá raát nhieàu coâng
trình khaœo saùt qui moâ. Caùc nghieân cöùu veà töøng quoác gia moät thì
khoâng theå ñeám noåi bôœi vì caùc cheá ñoä ñoäc taøi tuy chuœ tröông
"thaét löng buoäc buïng" ñoái vôùi quaàn chuùng döôùi quyeàn cai trò
cuœa hoï, nhöng laïi raát roäng raõi ñoái vôùi nhöõng coâng trình nghieân
cöùu coù taùc duïng ñeà cao hoï. Beân caïnh nhöõng nghieân cöùu theo
ñôn ñaët haøng, hoaëc theo meänh leänh, cuõng coù nhöõng nhaø nghieân
cöùu ñöùng ñaén thöïc söï muoán tìm ra trong kinh nghieäm cuï theå
moät lieân heä giöõa daân chuœ vaø phaùt trieån.
Moät trong nhöõng khaœo saùt cuï theå [case study] hay ñöôïc
vieän daãn nhaát ñeå chöùng minh daân chuœ khoâng coù lôïi cho phaùt
trieån, hay noùi moät caùch khaùc ñoäc taøi coù lôïi cho phaùt trieån, laø
khaœo saùt so saùnh giöõa AÁn Ñoä vaø Trung Quoác, hai quoác gia ñoâng
daân nhaát theá giôùi vaø ñaõ choïn hai con ñöôøng khaùc haún nhau töø
moät nöœa theá kyœ nay. AÁn Ñoä ñaõ trôœ thaønh moät nöôùc daân chuœ töø
1947 trong khi, ngöôïc laïi, Trung Quoác ñaõ choïn cheá ñoä coäng saœn
chuyeân chính töø 1949. Theo moïi khaœo saùt, nöôùc Trung Hoa ñoäc
taøi ñaõ thaéng nöôùc AÁn Ñoä daân chuœ treân taát caœ moïi ñòa haït kinh
teá, duø laø coâng nghieäp hay noâng nghieäp, chöùng minh moät caùch
huøng hoàn söï hôn haún veà maët kinh teá cuœa moät cheá ñoä ñoäc taøi so
vôùi moät cheá ñoä daân chuœ.
Taát caœ nhöõng lyù luaän vaø khaœo saùt cuï theå ñoù ñaõ cho pheùp
moät soá ngöôøi doõng daïc khaúng ñònh : "daân chuœ hay phaùt trieån
giöõa hai caùi ñoù phaœi choïn moät".

Tôùi ñaây, chuùng ta coù theå baét ñaàu khaœo saùt caùc lyù luaän
phaœn baùc daân chuœ. Tröôùc heát laø moät vaøi nhaän xeùt toång quaùt :
- Caùc laäp luaän naøy ñeàu döïa treân moät ñònh ñeà ñöôïc coi laø
moät söï thöïc hieån nhieân khoâng caàn chöùng minh laø söï can thieäp
maïnh cuœa caùc chính quyeàn vaøo sinh hoaït kinh teá laø moät ñieàu
438 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

phaœi laøm vaø neân laøm. Söï "hieån nhieân" naøy hieän nay khoâng coøn
"hieån nhieân" chuùt naøo. Cuøng laém vai troø cuœa nhaø nöôùc trong
hoaït ñoäng kinh teá laø moät ñeà taøi thaœo luaän ; ñoái vôùi ña soá caùc nhaø
nghieân cöùu nhaø nöôùc caøng ít can thieäp caøng hay.
- Caùc laäp luaän naøy nhìn phaùt trieån kinh teá nhö moät vaán ñeà
thuaàn tuùy kyõ thuaät, coù theå giaœi quyeát baèng nhöõng chöông trình
vaø keá hoaïch. Caùc yeáu toá taâm lyù vaø vaên hoùa hoaøn toaøn vaéng maët.
Teä naïn tham nhuõng cuõng khoâng ñöôïc keå ñeán. Caùc hoïc giaœ
khoâng coi tham nhuõng laø yeáu toá quan troïng, hoaëc coi noù laø moät
teä naïn naåy nôœ vaø taùc haïi nhö nhau trong moïi cheá ñoä chính trò.
Ngaøy nay caùch nhìn naøy ñaõ bò baùc boœ. Kinh nghieäm ñaõ ñöa caùc
nhaø quan saùt ñeán moät ñoàng thuaän : phaùt trieån khoâng phaœi laø moät
vaán ñeà kyõ thuaät maø chuœ yeáu laø moät vaán ñeà taâm lyù vaø vaên hoùa.
Maët khaùc cuõng khoâng coøn ai phuœ nhaän quan heä giöõa cheá ñoä
chính trò vaø möùc ñoä tham nhuõng.
- Caùc laäp luaän naøy ñeàu coi laø phaùt trieån ñoàng nghóa vôùi
phaùt trieån coâng nghieäp. Dòch vuï vaø thöông maïi haàu nhö khoâng
ñoùng vai troø naøo hay chæ coù vai troø raát thöù yeáu. Quan ñieåm naøy
ngaøy nay ñaõ trôœ thaønh hoaøn toaøn laïc haäu, sau khi ñaõ bò thöïc teá
phaœn baùc moät caùch phuõ phaøng.
Chính vì döïa treân nhöõng tieàn ñeà ñaõ bò baùc boœ maø ngaøy
nay caùc laäp luaän naøy khoâng coøn ñöôïc nhaéc tôùi nöõa vaø caùc lyù
thuyeát gia moät thôøi vang boùng beânh vöïc chuùng cuõng ñaõ chìm
vaøo queân laõng. Tuy vaäy, moät laàn cho taát caœ, chuùng ta haõy phaân
tích nhöõng lyù luaän naøy, bôœi vì ñieàu ñaùng tieác laø trí thöùc Vieät
Nam chuùng ta ñaàu tö raát ít vaøo tö töôœng, do ñoù nhöõng ñieàu coù
theå raát cuõ vaãn coøn laø môùi vôùi nhieàu ngöôøi Vieät, keå caœ moät soá
chuyeân gia kinh teá.

Laäp luaän thöù nhaát (caùc chính quyeàn daân chuœ thöôøng phaœi
ñaët quaù naëng caùc vaán ñeà nhaân sinh vaø hy sinh nhöõng ñaàu tö cô
baœn coù taùc duïng ñaåy maïnh phaùt trieån) chaéc chaén phaœi khieán ñoäc
giaœ coù caœm giaùc ngôø ngôï nhö ñaõ gaëp ôœ ñaâu roài. Quaœ ñuùng nhö
vaäy, ñaèng sau laäp luaän naøy laø lyù thuyeát veà "caùc kyõ ngheä kyõ
ngheä hoùa" ñaõ laøm phaù saœn nhieàu quoác gia, thí duï nhö Algeria.
Nhöõng laäp luaän phaûn baùc ? 439

Trong moät dòp tröôùc chuùng ta ñaõ ñeà caäp ñeán lyù thuyeát naøy. Neáu
quaœ thöïc caùc chính quyeàn daân chuœ ñaàu tö nhieàu cho söùc khoœe
vaø giaùo duïc, chuù troïng thoœa maõn nhöõng ñoøi hoœi caáp baùch cuœa
daân chuùng vaø ñaët troïng taâm vaøo caùc kyõ ngheä tieâu duøng thì hay
bieát bao. Sau bao nhieâu naêm bò loâi cuoán vaøo nhöõng lyù luaän cao
sieâu veà phaùt trieån, caùc quoác gia ñaõ khaùm phaù ra raèng ñaàu tö vaøo
giaùo duïc vaø söùc khoœe laø ñaàu tö coù hieäu naêng kinh teá cao nhaát.
Tieâu thuï, vaø ñaëc bieät laø tieâu thuï trong thò tröôøng noäi ñòa, cuõng
ñaõ ñöôïc nhìn nhaän nhö yeáu toá coát loõi cuœa hoaït ñoäng kinh teá.
Ñaàu tö vaøo kyõ ngheä tieâu duøng, tröôùc heát laø nhöõng kyõ ngheä saœn
xuaát nhu yeáu phaåm, cuõng laø ñaàu tö coù taùc duïng kích thích kinh
teá lôùn nhaát. Ngöôïc laïi, ñaàu tö vaøo nhöõng kyõ ngheä naëng saœn xuaát
haøng traêm ngaøn taán theùp maø caùc kyõ ngheä tieâu duøng chöa ñoøi
hoœi chæ laø phí phaïm. Cuõng theá, xaây döïng nhöõng haï taàng cô sôœ
chöa thöïc söï caàn thieát cuõng laø moät phí phaïm khaùc, phí phaïm
trong phí toån xaây döïng, phí phaïm lieân tuïc trong phí toån baœo trì,
roài cuoái cuøng cuõng vaãn hö hoœng vì khoâng ñöôïc söœ duïng. Neàn
taœng cuœa kinh teá thò tröôøng maø ngaøy nay khoâng coøn nöôùc naøo
choái caõi vaãn laø... thò tröôøng. Phaœi saœn xuaát nhöõng gì thò tröôøng
chôø ñôïi. Coù theå tieân lieäu nhöõng nhu caàu cuœa thò tröôøng cho naêm
naêm hay möôøi naêm saép tôùi, hay xa hôn nöõa neáu coù theå, nhöng
khoâng theå baét thò tröôøng phaœi tieâu thuï nhöõng saœn phaåm maø noù
khoâng caàn, neáu khoâng muoán bò ñaùnh thöùc khoœi giaác mô duy yù
chí moät caùch taøn nhaãn.
Treân thöïc teá, ñieàu ñaùng tieác laø caùc cheá ñoä daân chuœ ñaõ
khoâng haønh ñoäng nhö caùc lyù thuyeát gia pheâ phaùn. Trong phaàn
lôùn caùc nöôùc daân chuœ, giôùi chuœ nhaân thöôøng hay döïa vaøo nhöõng
keõ hôœ cuœa luaät phaùp vaø theá yeáu cuœa giôùi coâng nhaân, nhaát laø taïi
nhöõng nöôùc coù tyœ leä thaát nghieäp cao, ñeå giöõ löông boång ôœ möùc
ñoä thaáp. Hoï cheøn eùp coâng nhaân trong muïc ñích ñaït tôùi tyœ leä lôïi
nhuaän cao nhaát vôùi hy voïng taùi ñaàu tö vaøo vieäc baønh tröôùng xí
nghieäp maø khoâng yù thöùc ñöôïc söï caàn thieát phaœi gia taêng söùc
mua cuœa quaàn chuùng. Ñaây laø moät caùi nhìn thieån caän maø nhaø
nöôùc caàn ñieàu chænh vì lôïi ích cuœa giai caáp coâng nhaân vaø vì
chính lôïi ích cuœa giai caáp chuœ nhaân. Trong nhieàu tröôøng hôïp,
440 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhö taïi AÁn Ñoä, lôùp ngöôøi giaøu coù coøn söœ duïng taøi saœn tích luõy
ñöôïc cho nhöõng xa hoa phi saœn xuaát.
Toùm laïi ñaàu tö vaøo y teá, giaùo duïc vaø naâng cao möùc tieâu
thuï cuœa quaàn chuùng khoâng nhöõng khoâng tai haïi maø coøn laø ñieàu
neân laøm vaø phaœi laøm. Moät trong nhöõng khaùm phaù quan troïng
nhaát cuœa hai thaäp nieân cuoái cuœa theá kyœ 20 laø khoâng nhöõng phaùt
trieån coù theå maø hôn theá nöõa coøn phaœi ñi song song vôùi caœi thieän
daân sinh.

Laäp luaän thöù hai (veà söï caàn thieát phaœi gia taêng möùc ñoä can
thieäp cuœa nhaø nöôùc vì boái caœnh caïnh tranh ngaøy caøng maïnh vaø
hoaït ñoäng kinh teá ngaøy caøng phöùc taïp, vaø do ñoù caàn moät nhaø
nöôùc maïnh, nghóa laø moät nhaø nöôùc ñoäc taøi) chöa bao giôø laø moät
laäp luaän nghieâm chænh. Noù luoân luoân chæ laø moät xaùc quyeát
suoâng döïa treân "daãn chöùng" laø söï thaønh coâng cuœa caùc nöôùc
coäng saœn. Töø khi caùc cheá ñoä coäng saœn suïp ñoå, vaø theá giôùi nhìn
roõ nhöõng "thaønh töïu to lôùn" cuœa caùc cheá ñoä coäng saœn ñeàu chæ
laø bòp bôïm, laäp luaän naøy ñaõ maát heát noäi dung.
Dó nhieân trong moät nöôùc chöa phaùt trieån nhaø nöôùc baét
buoäc phaœi troïng taøi moät caùch khoù khaên giöõa nhöõng ñoøi hoœi maâu
thuaãn, vaø chính ñaùng nhö nhau, vôùi moät ngaân saùch haïn heïp, ñaëc
bieät laø trong keá hoaïch xaây döïng cô sôœ haï taàng (ñöôøng saù, haœi
caœng, phi tröôøng, heä thoáng vieãn thoâng, v.v.) vaø nhö theá caàn
phaœi maïnh. Nhöng theá naøo laø moät nhaø nöôùc maïnh ? Nhaø nöôùc
maïnh khoâng coù nghóa laø nhaø nöôùc ñoäc taøi, coù nhieàu coâng an vaø
nhaø tuø. Ngöôïc laïi. Söùc maïnh cuœa nhaø nöôùc, hieåu theo nghóa söùc
maïnh ñeå phaùt trieån ñaát nöôùc, chuœ yeáu döïa treân haäu thuaãn cuœa
daân chuùng. Söùc maïnh naøy caùc nhaø nöôùc ñoäc taøi khoâng coù,
chuùng duøng baïo löïc ñeå thoáng trò daân chuùng vaø gaëp söï choáng
ñoái cuœa daân chuùng. Söï choáng ñoái coù theå thuï ñoäng, khoâng coù
toå chöùc nhöng toång keát laïi cuõng vaãn ñuœ söùc ñeå laøm hoœng moïi
keá hoaïch cuœa nhaø nöôùc. Trong thöïc teá, trong nhöõng quoác gia
coù taàm voùc lôùn, caùc keá hoaïch cuœa nhöõng taäp ñoaøn thoáng trò muø
quaùng töï coi mình ñuœ thoâng minh ñeå suy nghó thay cho haøng
chuïc trieäu ngöôøi, vaø xaác xöôïc aùp ñaët söï suy nghó ñoù leân moïi
Nhöõng laäp luaän phaûn baùc ? 441

ngöôøi, chæ coù theå laø ngôù ngaån. Caùc chính quyeàn ñoäc taøi coù theå
thöøa söùc ñeå boœ tuø nhöõng ngöôøi ñoøi daân chuœ, hoï cuõng coù theå
thöøa söùc ñeå ngaên chaën söï hình thaønh cuœa nhöõng toå chöùc ñoái laäp,
nhöng khoâng bao giôø ñuœ phöông tieän ñeå kieåm soaùt moïi haønh
ñoäng cuœa moïi ngöôøi vaø cuoái cuøng khoâng bao giôø quaœn trò ñöôïc
xaõ hoäi moät caùch ñuùng nghóa, ngay caœ veà traät töï an ninh.
(Tôùi ñaây toâi xin pheùp ñoäc giaœ môœ moät ngoaëc ñôn veà söï
choáng ñoái thuï ñoäng cuœa daân chuùng. Vôï toâi laøm vieäc cho moät
hoäi töø thieän, hoäi Maêng Non. Hoäi naøy môœ nhöõng lôùp daïy tieáng
Vieät taïi Paris vaø duøng hoïc phí thu ñöôïc, cuøng vôùi söï ñoùng goùp
cuœa caùc hoäi vieân, ñeå xaây tröôøng hoïc taïi nhöõng vuøng ngheøo khoå
ôœ Vieät Nam. Hoäi cuõng caáp nhieàu hoïc boång moãi naêm vaø khuyeán
khích thaân höõu nhaän laøm con nuoâi moät soá hoïc sinh moà coâi.
Trong caùc hoà sô xin hoïc boång hay xin ñöôïc nhaän laøm con nuoâi,
coù raát nhieàu hoïc sinh coù cha meï bò ñieän giaät cheát. Toâi tìm hieåu
vaø ñöôïc bieát nguyeân nhaân : ñoù laø coâng trình ñöôøng daãn ñieän
cao theá 500 KVA Baéc-Nam maø oâng thuœ töôùng Voõ Vaên Kieät chuœ
tröông vaø ñoân ñoác. Coâng trình naøy laø moät trong nhöõng keá hoaïch
lôùn nhaát cuœa nhaø nöôùc Vieät Nam trong thaäp nieân 1990 vaø laø caœ
moät kyø quan cuœa söï ngu doát maø chæ coù moät cheá ñoä raát ñoäc ñoaùn
môùi aùp ñaët ñöôïc. Taïi sao laïi daãn ñieän töø Baéc vaøo Nam ? Mieàn
Baéc khoâng thöïc söï thöøa ñieän maø chæ taïm thôøi thöøa ñieän vì chöa
phaùt trieån. Taœi ñieän ñi caœ ngaøn caây soá cuõng phaœi chòu nhöõng maát
maùt to lôùn treân ñöôøng daãn. Ñaây laø moät keá hoaïch duy yù chí nhaèm
ñaët mieàn Nam trong theá leä thuoäc mieàn Baéc veà naêng löôïng ñeå
deã kieåm soaùt. Coâng trình naøy môùi ñaàu döï truø toán keùm 500 trieäu
ñoâ la, sau ñieàu chænh laïi ôœ möùc ñoä 800 trieäu ñoâ la, nhöng vaãn
khoâng ñuœ. Sau cuøng khoâng ñieàu chænh nöõa maø cöù laøm tôùi, theo
taâm lyù lôõ phoùng lao thì phaœi theo lao. Noù ñaõ laø moät phí phaïm
lôùn nhöng noù coøn taïo ra voâ soá thaœm kòch veà nhaân maïng. Daân
chuùng uøa nhau caét daây ñieän ñeå baùn laøm ñoàng vuïn. Toâi ñoïc treân
baùo trong nöôùc coù laàn trong voøng moät tuaàn leã ñöôøng daây bò caét
treân hai ngaøn ñoaïn. Soá ngöôøi ñi caét daây bò ñieän giaät cheát khoâng
bieát bao nhieâu maø keå. Moät soá khaùc, coù leõ cuõng ñoâng ñaœo khoâng
keùm, bò ñieän giaät cheát vì ñuïng phaœi daây ñieän rôùt xuoáng ñöôøng).
442 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Veà laäp luaän thöù hai naøy cuõng neân löu yù moät lyù do maø caùc
lyù thuyeát gia beânh vöïc noù ñöa ra : caàn moät nhaø nöôùc ñoäc taøi bôœi
vì tình theá môùi ñoøi hoœi nhö theá, boái caœnh theá giôùi hieän nay khaùc
vôùi boái caœnh theá giôùi trong caùc theá kyœ 17, 18 vaø 19 khi caùc quoác
gia phaùt trieån ñaàu tieân xuaát hieän. Moät caùch giaùn tieáp hoï nhìn
nhaän Hoa Kyø vaø caùc nöôùc Taây AÂu ñaõ phaùt trieån nhôø coù töï do
vaø daân chuœ, moät ñieàu maø hoï khoâng nhìn nhaän khi tranh caõi veà
chính caùc nöôùc naøy. Roõ raøng laø moät caùch tranh caõi khoâng löông
thieän.

Laäp luaän thöù ba (veà nhu caàu caàn coù oån ñònh xaõ hoäi ñeå
phaùt trieån vaø do ñoù caàn moät cheá ñoä ñoäc taøi) thì ñuùng laø aên ngang
noùi ngöôïc, ñoåi traéng thay ñen. Ñoàng yù, vaø ñoàng yù moät traêm
phaàn traêm, laø phaœi coù oån ñònh xaõ hoäi ñeå phaùt trieån, nhöng caùc
cheá ñoä ñoäc taøi coù ñaœm baœo oån ñònh xaõ hoäi khoâng ? Hoaøn toaøn
khoâng ! Cheá ñoä ñoäc taøi cho pheùp ngöôøi caàm quyeàn thay ñoåi luaät
phaùp vaø laáy caùc quyeát ñònh moät caùch raát tuøy tieän. Nay cho pheùp,
mai caám ñoaùn. Ñoù laø chöa keå ngöôøi caàm quyeàn khoâng caàn toân
troïng nhöõng luaät phaùp maø mình ban haønh, khi khoâng giaœi thích
chuùng moät caùch tuøy tieän. Trong moät boái caœnh baáp beânh khoâng
tieân lieäu ñöôïc nhö vaäy, ai coù theå yeân trí ñeå laøm nhöõng döï aùn
ñaàu tö ? (Phöông chaâm cuœa ngöôøi kinh doanh taïi Vieät Nam hieän
nay laø ba khoâng : khoâng laøm lôùn, khoâng laøm loä vaø khoâng laøm
laâu). Ngöôïc laïi, trong moät nöôùc daân chuœ, hieán phaùp vaø luaät
phaùp laø keát quaœ cuœa nhöõng tranh caõi saâu roäng trong ñoù moïi yù
kieán ñeàu ñöôïc trình baøy tröôùc khi ñöôïc bieåu quyeát moät caùch
löông thieän cho neân phaœn aùnh moïi nguyeän voïng vaø do ñoù khoù
thay ñoåi. Luaät chôi vì vaäy roõ raøng vaø moïi ngöôøi coù theå tieân lieäu
ñöôïc töông lai.
Söï gian traù cuœa laäp luaän thöù ba naøy laø ñoàng hoùa oån ñònh
xaõ hoäi vôùi söï keùo daøi cuœa caùc chính quyeàn, hai ñieàu khoâng
nhöõng khaùc nhau maø coøn maâu thuaãn vôùi nhau. OÅn ñònh thöïc söï
laø luaät phaùp ñöôïc toân troïng vaø khoâng thay ñoåi moät caùch baát
ngôø, ñieàu maø chæ coù nhöõng cheá ñoä daân chuœ phaùp trò môùi baœo
ñaœm ñöôïc.
Nhöõng laäp luaän phaûn baùc ? 443

Moät ñieàu raát cuõ, quaù cuõ, nhöng cuõng caàn ñöôïc nhaéc laïi
vì quaù quan troïng : caùc cheá ñoä ñoäc taøi ñeœ ra tham nhuõng. Ñoäc
quyeàn ñöa ñeán laïm quyeàn vaø laïm quyeàn ñöa ñeán tham nhuõng,
ñoù laø moät qui luaät baét buoäc. Tham nhuõng laø gì neáu khoâng phaœi
laø lôïi duïng coâng quyeàn cho lôïi ích caù nhaân ? Caøng nhieàu quyeàn
thì caøng deã tham nhuõng. Cho neân caùc cheá ñoä ñoäc taøi duø quyeát
taâm choáng tham nhuõng ñeán ñaâu ñi nöõa cuõng baát löïc, tham
nhuõng chæ taêng leân chöù khoâng giaœm ñi nhö ta ñaõ thaáy trong
tröôøng hôïp Vieät Nam. Muoán giaœm tham nhuõng thì tröôùc heát
phaœi giaœm quyeàn löïc nhaø nöôùc, muoán choáng tham nhuõng thì
tröôùc heát phaœi toân troïng quyeàn töï do toá giaùc vaø phaœi taùch boä
maùy tö phaùp khoœi söï kieåm soaùt cuœa chính quyeàn, toùm laïi phaœi
coù daân chuœ. Coù theå noùi tham nhuõng laø 90% trôœ ngaïi cuœa phaùt
trieån. Baát cöù moät lyù thuyeát phaùt trieån naøo khoâng keå ñeán söï taùc
haïi cuœa tham nhuõng ñeàu chæ laø lyù thuyeát suoâng.

Coøn nhöõng khaœo saùt cuï theå ?

Moät caùch vaén taét, chuùng ñeàu voâ giaù trò.
Nguyeân nhaân ñaàu tieân laø chính söï mô hoà cuœa vieäc phaân
loaïi caùc nöôùc daân chuœ vaø ñoäc taøi. Phaàn lôùn caùc khaœo saùt naøy ñeàu
ñöôïc thöïc hieän tröôùc thaäp nieân 1980. Cho tôùi thaäp nieân 1980,
caùc nöôùc keùm môœ mang thay ñoåi cheá ñoä thöôøng xuyeân, moät
cheá ñoä quaân phieät beá taéc phaœi nhöôøng choã cho moät cheá ñoä daân
cöœ, roài sau ñoù moät ñaïi taù laïi ñaœo chính taùi laäp cheá ñoä ñoäc taøi. Coù
theå thaønh tích cuœa moät nöôùc ñöôïc coi laø daân chuœ thöïc ra chæ laø
di saœn cuœa moät cheá ñoä ñoäc taøi, vaø ngöôïc laïi.
Sau ñoù laø söï ngaén nguœi cuœa thôøi gian khaœo saùt. Thôøi gian
naøy thöôøng chæ laø naêm hay möôøi naêm, trong khi möùc ñoä phaùt
trieån laø thaønh quaœ cuœa caœ moät quaù trình daøi.
Cuoái cuøng laø söï thieáu chính xaùc cuœa chính nhöõng soá lieäu.
Neáu caùc cheá ñoä daân chuœ thöôøng khaù löông thieän trong nhöõng
soá lieäu thì ngöôïc laïi trong caùc cheá ñoä ñoäc taøi caùc soá lieäu raát ñaùng
ngôø vöïc. Ñoäc giaœ muoán yù thöùc ñöôïc ñieàu naøy haõy thöœ tìm ñoïc
caùc taøi lieäu cuœa Baéc Trieàu Tieân, Cuba, Vieät Nam, hay caùc cheá
ñoä ñoäc taøi chaâu Phi ñeå coù moät khaùi nieäm. Caùi gì cuõng ñeïp, cuõng
444 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

toát, cuõng vöôït chæ tieâu. Khoå moät noãi laø caùc nhaø nghieân cöùu,
ngay caœ caùc chuyeân vieân cuœa nhöõng ñònh cheá raát nghieâm chænh
nhö Ngaân Haøng Theá Giôùi vaø Quyõ Tieàn Teä Quoác Teá, cuõng baét
buoäc phaœi söœ duïng nhöõng thoáng keâ chính thöùc vì khoâng coù döõ
kieän naøo khaùc.
Nhöng ñieàu lyù thuù nhaát laø neáu nhöõng “khaœo saùt’‘ ñaàu tieân
ñöa tôùi nhöõng keát luaän coù lôïi cho caùc cheá ñoä ñoäc taøi thì caøng
veà sau caùc nhaø nghieân cöùu, sau khi ñaõ vaät loän vôùi nhöõng soá lieäu
maø chính hoï cuõng phaœi nhìn nhaän laø khoâng chính xaùc, caøng keát
luaän laø daân chuœ khoâng coù haïi gì cho phaùt trieån, trong nhieàu
tröôøng hôïp hoï coøn thaáy daân chuœ coù taùc duïng toát cho phaùt trieån.
Chaám, vaø chaám heát.

Sau cuøng, neân nghó theá naøo veà söï so saùnh giöõa Trung
Quoác vaø AÁn Ñoä ?
Môùi thoaït nhìn söï so saùnh naøy coù giaù trò : caœ hai nöôùc ñeàu
laø nhöõng quoác gia lôùn, taàm voùc cuœa chuùng cho pheùp ñaïi cöông
hoùa caùc quan saùt ; hai quoác gia ñaõ choïn löïa moät caùch quaœ quyeát
hai höôùng ñi khaùc nhau, AÁn Ñoä choïn daân chuœ trong khi Trung
Quoác ñi theo cheá ñoä ñoäc taøi coäng saœn ; thôøi gian quan saùt cuõng
khaù daøi, gaàn moät nöœa theá kyœ. Tuy nhieân giaù trò cuœa söï so saùnh
chæ döøng laïi ôœ ñoù. Chuùng ta cuõng gaëp phaœi söï sai leäch cuœa nhöõng
döõ kieän. Neáu caùc soá lieäu cuœa AÁn Ñoä coù theå coi laø töông ñoái khaœ
tín thì ngöôïc laïi nhöõng soá lieäu cuœa Trung Quoác raát khoù tin.
Chaúng haïn nhö noâng nghieäp cuœa Trung Quoác ñöôïc ghi nhaän laø
ñaõ taêng tröôœng trung bình 3,1% moãi naêm töø 1950 ñeán 1980
trong khi noâng nghieäp cuœa AÁn Ñoä chæ taêng tröôœng 2,3% moãi
naêm. Söï thöïc maø moïi ngöôøi ñeàu nhìn nhaän laø trong thôøi gian
naøy, qua caùc giai ñoaïn "böôùc nhaœy voït" roài "caùch maïng vaên
hoùa", noâng nghieäp cuœa Trung Quoác suy suïp hoaøn toaøn, laøm gaàn
50 trieäu ngöôøi cheát ñoùi. Cuõng trong thôøi gian ñoù khoâng ai phuœ
nhaän raèng AÁn Ñoä ñaõ tieán töø ñòa vò moät nöôùc thieáu ñoùi quanh
naêm tôùi tình traïng töï tuùc veà löông thöïc vaø thöïc phaåm. Nhöõng
soá lieäu nhö vaäy khieán söï so saùnh khoâng ñöùng ñaén chuùt naøo.
Nhöng ñoù khoâng phaœi laø lyù do chính khieán ta phaœn baùc söï so
Nhöõng laäp luaän phaûn baùc ? 445

saùnh. Lyù do chính laø moät ngöôøi quan saùt ñöùng ñaén khoâng theå
nghó ñeán vieäc so saùnh AÁn Ñoä vaø Trung Quoác. Lòch söœ vaø vaên
hoùa cuœa hai nöôùc quaù khaùc nhau. Neáu caên cöù vaøo vieäc Trung
Quoác theo cheá ñoä ñoäc taøi ñaõ phaùt trieån nhanh hôn AÁn Ñoä theo
cheá ñoä daân chuœ ñeå roài keát luaän daân chuœ khoâng coù lôïi cho phaùt
trieån baèng ñoäc taøi thì cuõng ngaây ngoâ nhö thaáy con boø lôùn hôn
con choù roài keát luaän laø nhöõng con vaät coù söøng lôùn hôn nhöõng
con vaät khoâng coù söøng. AÁn Ñoä cho tôùi khi ngöôøi phöông Taây
ñeán khoâng phaœi laø moät quoác gia maø laø caœ moät theá giôùi hoãn taïp
vôùi nhöõng taäp quaùn vaø trieát lyù huœ laäu ; xaõ hoäi phaân hoùa thaønh
voâ soá ñaúng caáp kyø thò laãn nhau ; caùc trieát lyù khoâng tìm caùch caœi
thieän cuoäc soáng maø coi cuoäc ñôøi nhö moät beå khoå voâ phöông
cöùu chöõa ; con ngöôøi tìm haïnh phuùc trong nhöõng suy tö sieâu
hình, tìm khoaùi laïc trong vieäc naèm treân baøn ñinh nhoïn hoaëc thoåi
saùo cho raén hoå muùa. Traùi laïi Trung Quoác laø moät xaõ hoäi thöïc tieãn,
ñeà cao coá gaéng ñeå giaœi quyeát nhöõng nhu caàu vaät chaát. Tröôùc
ñaây khoâng ai nghó tôùi vieäc so saùnh AÁn Ñoä vôùi Trung Quoác, neáu
ngaøy nay ngöôøi ta so saùnh hai nöôùc thì cuõng vì AÁn Ñoä ñaõ tieán
leân, vaø tieán leân nhôø daân chuœ.
Toâi khoâng phaœn baùc nhöõng khaœo cöùu so saùnh, vôùi ñieàu
kieän laø phaœi so saùnh nhöõng caùi coù theå so saùnh. Muoán so saùnh
hieäu naêng kinh teá cuœa daân chuœ vaø ñoäc taøi thì phaœi so saùnh tình
traïng cuœa cuøng moät nöôùc tröôùc vaø sau khi thay ñoåi töø moät cheá
ñoäc ñoäc taøi sang moät cheá ñoä daân chuœ, hay sang moät cheá ñoä tuy
chöa phaœi laø daân chuœ nhöng vôùi moät möùc ñoä töï do lôùn hôn. Hoaëc
ngöôïc laïi töø moät cheá ñoä daân chuœ, hay töông ñoái côœi môœ, sang
moät cheá ñoä ñoäc taøi. Nhö theá phaœi so saùnh Ñaïi Haøn Daân Quoác
tröôùc vaø sau Lyù Thöøa Vaõn, Phi-líp-pin tröôùc vaø sau khi cheá ñoä
Marcos bò laät ñoå, Thaùi Lan tröôùc vaø sau naêm 1992, töøng nöôùc
chaâu Myõ La Tinh hay töøng nöôùc Ñoâng AÂu tröôùc vaø sau cuoäc
chuyeån hoùa veà daân chuœ. Hoaëc cuõng coù theå so saùnh caùc cheá ñoä
khaùc nhau cuœa cuøng moät daân toäc nhö hai mieàn Nam vaø Baéc Vieät
Nam tröôùc naêm 1975, Nam vaø Baéc Cao Ly, Ñaøi Loan vaø Hoa
Luïc. Nhöõng so saùnh naøy khoâng cho pheùp baát cöù ngôø vöïc naøo
: daân chuœ hôn haún ñoäc taøi veà maët kinh teá.
446 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nhöng cuoäc thaœo luaän naøy coù theå khieán caây che khuaát
röøng. Kinh teá khoâng phaœi laø taát caœ. Haïnh phuùc cuœa moät daân toäc
khoâng phaœi chæ laø lôïi töùc trung bình treân moãi ñaàu ngöôøi, caøng
khoâng phaœi laø tyœ leä taêng tröôœng 5 hay 10% moãi naêm. Coøn nhöõng
ñieàu cao hôn, vaø cao hôn nhieàu. Ñoù laø phaåm giaù, laø quyeàn ñöôïc
noùi vaø laøm ñieàu mình muoán, laø quyeàn ñöôïc soáng maø khoâng sôï
bò baét giam voâ côù, ñöôïc phaùt trieån khaœ naêng cuœa mình maø khoâng
caàn ñuùt loùt, vaø ñöôïc tham döï vaøo nhöõng quyeát ñònh quan troïng
cho coäng ñoàng. Nhöõng ñieàu naøy chæ coù moät cheá ñoä daân chuœ coù
theå ñem laïi. Caùc taäp ñoaøn ñoäc taøi vieän lyù côù phaùt trieån kinh teá
ñeå hy sinh töï do. Laäp tröôøng naøy töï noù ñaõ khoù chaáp nhaän, ñieàu
coøn khoù chaáp nhaän hôn laø vì chaø ñaïp töï do vaø laøm thui choät oùc
saùng taïo hoï cuõng ngaên chaën luoân caœ phaùt trieån kinh teá. Hoï bieän
luaän laø caàn hy sinh hoâm nay cho ngaøy mai nhöng thöïc ra hoï hy
sinh hoâm nay chæ ñeå huœy hoaïi ngaøy mai.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 447

Nhöõng ñònh luaät cho moät xaõ hoäi phaùt

trieån ?

Caùi ñaàu quaœ nhieân nhanh hôn ñoâi chaân vaø hôn caœ maùy
bay phaœn löïc. Qua moät vaøi chuïc trang giaáy, chuùng ta ñaõ du haønh
ngöôïc thôøi gian, leân ñeán thôøi tieàn söœ roài laïi xuoâi doøng veà ñeán
hieän taïi, sau khi ñaõ thaêm vieáng nhöõng caùi noâi ñaàu tieân cuœa phaùt
trieån taïi chaâu AÂu vaø Hoa Kyø, roài caùc nöôùc vöøa phaùt trieån taïi
chaâu AÙ vaø chaâu Myõ La Tinh.

Chuùng ta ñaõ nhaän ñònh vaø cuõng ñaõ khaœo saùt caœ nhöõng laäp
luaän traùi ngöôïc. Ñeán ñaây chuùng ta coù theå ruùt ra nhöõng keát luaän.
Neáu chuùng ta töï so saùnh vôùi moät nhaø khoa hoïc ruùt ra nhöõng ñònh
luaät sau khi ñaõ quan saùt caùc thí nghieäm, chuùng ta cuõng coù theå
ruùt ra moät soá ñònh luaät cho moät xaõ hoäi muoán phaùt trieån hay
muoán tieáp tuïc phaùt trieån. Dó nhieân, vôùi thaùi ñoä khieâm toán phaœi
coù, bôœi vì caùc ñònh luaät trong khoa hoïc nhaân vaên khoâng chính
xaùc nhö nhöõng ñònh luaät trong khoa hoïc vaät lyù, chuùng luoân luoân
ñoøi hoœi moät öùng duïng saùng taïo phuø hôïp vôùi moâi tröôøng.

Ñònh luaät 1 Taát caœ moïi thaønh toá cô baœn cuœa phaùt trieån ñeàu
voâ hình, naèm trong con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Phaùt
trieån chuœ yeáu laø moät vaán ñeà taâm lyù vaø vaên
hoùa.

Ñònh luaät 2 Daân chuœ laø nguyeân nhaân taïo ra phaùt trieån vaø
cuõng laø moâi tröôøng cuœa phaùt trieån. Möùc ñoä
daân chuœ quyeát ñònh giôùi haïn toái ña cuœa phaùt
trieån. Daân chuœ caøng cao khaœ naêng phaùt trieån
caøng cao. Khoâng coù daân chuœ quaù ñaùng.

Ñònh luaät 3 Phaùt trieån ñoøi hoœi moät ñoàng thuaän daân toäc
trong moät döï aùn töông lai chung, phuø hôïp vôùi
448 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quyeàn lôïi cuœa moãi caù nhaân. Hieán phaùp vaø

luaät phaùp theå hieän ñoàng thuaän xaây döïng moät
töông lai chung ñoù vaø vì theá ñöôïc oån vöõng vaø
ñöôïc coi nhö neàn taœng duy nhaát cuœa toå chöùc
xaõ hoäi.

Ñònh luaät 4 Phaùt trieån ñoøi hoœi kinh teá phaœi ñöôïc töï do vaän
haønh theo qui luaät töï nhieân cuœa thò tröôøng
thay vì bò goø boù trong moät keá hoaïch. Chính
quyeàn phaœi traùnh can thieäp vaø ñaët ra nhöõng
cöôõng cheá maâu thuaãn vôùi qui luaät cuœa thò
tröôøng.

Ñònh luaät 5 Caùc thuœ tuïc haønh chaùnh phaœi ñöôïc giaœm tôùi
möùc toái thieåu caàn thieát. Chính quyeàn toát nhaát
laø chính quyeàn nheï nhaát, nhöôøng khoâng
gian toái ña cho xaõ hoäi daân söï, caù nhaân, yù kieán
vaø saùng kieán.

Ñònh luaät 6 Phaùt trieån laønh maïnh ñoøi hoœi huœy boœ moïi ñaëc
quyeàn ñaëc lôïi, moïi theá löïc ngoaøi qui ñònh
luaät phaùp, moïi thaønh kieán vaø giaùo ñieàu, moïi
phaân bieät vaø ngaên caùch.

Ñònh luaät 7 Töï do laø taâm hoàn, ñoäng cô vaø söùc maïnh cuœa
xaõ hoäi. Trong moät xaõ hoäi muoán phaùt trieån
maïnh khoâng theå coù nhöõng yù kieán caám neâu
ra vaø cuõng khoâng theå coù nhöõng ñeà taøi caám
baøn ñeán.

Ñònh luaät 8 Baïo löïc phaœi bò tuyeät ñoái leân aùn vaø hoaøn toaøn
xoùa boœ nhö moät phöông thöùc öùng xöœ. Moïi
maâu thuaãn trong xaõ hoäi phaœi ñöôïc giaœi quyeát
qua ñoái thoaïi vaø thoœa hieäp.
Nhöõng ñònh luaät cho moät xaõ hoäi phaùt trieån ? 449

Ñònh luaät 9 Vaän toác phaùt trieån tyœ leä thuaän vôùi choã ñöùng
daønh cho thöông maïi. Thöông maïi caøng
ñöôïc öa thích vaø quí troïng, xaõ hoäi phaùt trieån
caøng nhanh choùng. Thöông maïi phaœi ñöôïc
coi laø ñoäng cô cuœa moïi tieán boä khoa hoïc, kyõ
thuaät, vaên hoùa, ñaïo ñöùc.
Ñònh luaät 10 Moïi luaät vaø qui ñònh phaœi phuø hôïp vôùi trình
ñoä hieåu bieát cuœa daân chuùng vaø lieân tuïc thích
nghi vôùi boái caœnh xaõ hoäi, nhöng luoân luoân
phaœi giaœn dò, deã hieåu, deã tuaân thuœ cho moïi
ngöôøi vaø ñöôïc aùp duïng trieät ñeå.

Möôøi ñònh luaät treân ñaây thöïc ra laø nhöõng ñònh luaät caên
baœn. Chuùng ta ñaõ boœ qua nhöõng yeáu toá khaùc tuy raát quan troïng
nhöng töï nhieân seõ ñöôïc khaùm phaù ra khi nhöõng ñònh luaät caên
baœn ñaõ ñöôïc thoœa maõn, nhö söùc khoœe, giaùo duïc, truyeàn thoâng,
haïn cheá daân soá, baœo veä moâi tröôøng, v.v.

Söï lieät keâ giaœn löôïc naøy dó nhieân caàn moät soá ghi chuù boå
tuùc:

Ñònh luaät 1 laø moät khaùm phaù môùi. Cho tôùi moät ngaøy khaù
gaàn ñaây caùc nhaø nghieân cöùu, khi giaœi thích hieän töôïng phaùt
trieån, ñeàu ñeà cao vai troø cuœa nhöõng yeáu toá vaät chaát nhö taøi
nguyeân thieân nhieân, khí haäu, vò trí ñòa lyù. Max Weber laø moät
trong nhöõng nhaø tö töôœng hieám hoi ñeà cao vai troø cuœa taâm lyù vaø
vaên hoùa, nhöng oâng laïi taäp trung lyù luaän vaøo chaâu AÂu vaø daønh
cho ñaïo Tin Laønh moät vai troø chuœ yeáu. Tö töôœng cuœa oâng vì vaäy
khoù coù tieáng voïng nôi caùc xaõ hoäi khoâng theo Thieân Chuùa Giaùo.
Chæ cho tôùi moät ngaøy raát gaàn ñaây, nhôø söï quan saùt cuœa caùc nhaø
ngoaïi giao, caùc chuyeân vieân trong caùc chöông trình hôïp taùc
phaùt trieån vaø caùc phaùi vieân cuœa caùc toå chöùc thieän nguyeän, ngöôøi
ta môùi yù thöùc ñöôïc raèng söï tuït haäu vaø trì treä laø do moät caáu truùc
taâm lyù khoâng thích hôïp. Moät quoác gia khoâng theå phaùt trieån neáu
quyeàn löïc thay vì ñöôïc coi laø moät traùch nhieäm laïi ñöôïc nhìn nhö
450 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

moät phaàn thöôœng, neáu danh giaù trong xaõ hoäi laø laøm quan thay
vì kinh doanh, neáu taâm lyù quaàn chuùng laø heã moät ngöôøi laøm quan
caœ hoï phaœi ñöôïc nhôø, neáu söï giaøu coù bò thuø gheùt, neáu hoaït ñoäng
kinh teá ñöôïc nhìn nhö moät cuoäc chôi vôùi toång soá laø soá khoâng,
ngöôøi naøy giaøu taát nhieân keœ khaùc phaœi ngheøo, vì theá kinh doanh
ñoàng nghóa vôùi boùc loät. Muoán phaùt trieån moät xaõ hoäi, phaœi töø boœ
taâm lyù cuõ ñaõ taïo ra söï laïc haäu vaø ñeà cao nhöõng giaù trò tieán boä
: hoøa bình, töï do, daân chuœ, nhaân quyeàn, nhaø nöôùc phaùp trò, ñoái
thoaïi, hôïp taùc vaø lôïi nhuaän. Caàn nhaán maïnh giaù trò lôïi nhuaän.

Ñònh luaät 2 laø keát luaän caên baœn nhaát ruùt ra töø söï quan saùt
caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån ñaàu tieân vaø caùc nöôùc môùi phaùt trieån gaàn
ñaây sau cuoäc du lòch tham quan cuœa chuùng ta trong nhöõng baøi
tröôùc. Ñieàu ñaëc bieät caàn ghi nhaän laø ñònh luaät naøy khoâng coù moät
ngoaïi leä naøo neáu ta nhìn trong chieàu saâu thay vì moät caùch phieán
dieä n .

Ñònh luaät 3 gaàn nhö laø moät heä luaän cuœa ñònh luaät 2, nhöng
nhaán maïnh taàm quan troïng cuœa khaœ naêng ñoäng vieân quaàn
chuùng. Ñoàng thuaän laø ñieàu kieän ñeå loøng yeâu nöôùc coù theå ñoùng
ñöôïc vai troø keát hôïp vaø thoâi thuùc cuœa noù. Ñònh luaät naøy giaœi
thích taïi sao caùc cheá ñoä phaùt-xít quaân phieät taïi Ñöùc, YÙ vaø Nhaät
tröôùc theá chieán II ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng tieán boä ñaùng keå tröôùc khi
suïp ñoå trong maùu löœa. Ñoù laø vì, do hoaøn caœnh lòch söœ, caùc daân
toäc naøy ñaõ coù moät ñoàng thuaän lôùn vaø ñaõ ñöôïc ñoäng vieân trong
moät coá gaéng chung, duø chæ laø ñoàng thuaän meâ muoäi treân moät yù
ñoà baù quyeàn nöôùc lôùn. Sau ñoù chính vì khoâng coù daân chuœ maø
caùc nöôùc naøy tích luõy maâu thuaãn vaø bò ñaåy vaøo chieán tranh töï
huœy. Ԍ ñaây, vì chuùng ta ñeà caäp ñeán hieán phaùp vaø luaät phaùp oån
vöõng neân cuõng caàn hieåu roõ nhöõng ñònh nghóa khaùc nhau cuœa oån
ñònh. OÅn ñònh coù lôïi vaø caàn thieát cho phaùt trieån laø oån ñònh trong
sinh hoaït xaõ hoäi, nghóa laø hieán phaùp vaø luaät phaùp khoâng bò thay
ñoåi tuøy tieän theo yù muoán cuœa ngöôøi caàm quyeàn. Ñoù hoaøn toaøn
khoâng phaœi laø söï "oån ñònh" ñöôïc hieåu nhö laø söï khoâng thay ñoåi
ngöôøi caàm quyeàn. Töø sau theá chieán II, Nhaät vaø YÙ laø hai quoác
Nhöõng ñònh luaät cho moät xaõ hoäi phaùt trieån ? 451

gia thay ñoåi chính phuœ raát thöôøng xuyeân, trung bình moät chính
phuœ chæ keùo daøi xaáp xæ moät naêm, maø vaãn phaùt trieån maïnh bôœi
vì luaät chôi, nghóa laø hieán phaùp vaø luaät phaùp khoâng thay ñoåi.
Traùi laïi, caùc nöôùc ñoäc taøi, vôùi nhöõng chính quyeàn keùo daøi nhieàu
thaäp nieân, laïi raát tuït haäu. Taïi sao ? Bôœi vì, nhö ñaõ ñöôïc trình baøy
trong chöông tröôùc nhöng nhaéc laïi moät laàn nöõa töôœng khoâng
phaœi laø voâ ích, cheá ñoä ñoäc taøi cho pheùp ngöôøi caàm quyeàn thay
ñoåi luaät chôi moät caùch tuøy tieän, taïo ra xaùo troän vaø baát oån thöôøng
tröïc cho sinh hoaït cuœa xaõ hoäi.

Ñònh luaät 4 cuõng hieån nhieân nhö ñònh luaät 2, nhöng coù
luùc ñaõ bò che khuaát bôœi nhöõng trình baøy doái traù. Caùc cheá ñoä
phaùt-xít Ñöùc, YÙ vaø Nhaät tröôùc theá chieán II vaø nhaát laø caùc cheá
ñoä coäng saœn, baèng nhöõng giaáu gieám vaø thoáng keâ bòp bôïm, ñaõ
laøm cho nhieàu ngöôøi töôœng laø coù theå phaùt trieån baèng nhöõng keá
hoaïch duy yù chí, baát chaáp caùc qui luaät cuœa thò tröôøng. Söï suïp ñoå
cuœa phong traøo coäng saœn ñaõ chæ laø söï taùi laäp laïi moät chaân lyù voán
ñaõ coù töø laâu.

Ñònh luaät 5 taäp hôïp hai nhaän thöùc cô baœn : moät laø chính
yù kieán vaø saùng kieán, chöù khoâng phaœi nguyeân nhaân naøo khaùc,
laøm cho kinh teá taêng tröôœng, maø muoán yù kieán vaø saùng kieán naœy
nôœ thì xaõ hoäi daân söï vaø caùc caù nhaân phaœi ñöôïc giaœi phoùng khoœi
moïi goø boù ; hai laø caùc thuœ tuïc röôøm raø vöøa ngaên caœn saùng kieán
vöøa ñeœ ra tham nhuõng, beänh ung thö cuœa hoaït ñoäng kinh teá.
Tham nhuõng laø gì neáu khoâng phaœi laø söï laïm duïng coâng quyeàn
cho lôïi ích caù nhaân ? Muoán traùnh tham nhuõng thì tröôùc heát phaœi
giôùi haïn vai troø cuœa chính quyeàn. Cuõng phaœi nhaän xeùt raèng thuœ
tuïc ñeœ ra thuœ tuïc bôœi vì noù taïo ra nhöõng coâng chöùc soáng nhôø thuœ
tuïc vaø coá gaéng taïo ra theâm caøng nhieàu thuœ tuïc caøng toát ñeå cuœng
coá ñòa vò. Maët khaùc, chính quyeàn oâm ñoàm quaù nhieàu seõ khoâng
laøm troøn ñöôïc nhöõng nhieäm vuï toái caàn thieát cuœa moät chính
quyeàn, nghóa laø baœo veä traät töï an ninh, troïng taøi ñuùng ñaén nhöõng
maâu thuaãn vaø tranh tuïng trong xaõ hoäi, thi haønh ñuùng ñaén luaät
phaùp, gìn giöõ lieân ñôùi xaõ hoäi, quaœn lyù ñuùng ñaén tieàn teä. Moät xaõ
452 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

hoäi ñöôïc cai trò quaù nhieàu cuõng laø moät xaõ hoäi khoâng ñöôïc cai
trò ñaày ñuœ.

Ñònh luaät 6 noùi leân söï caàn thieát cuœa moät ñoaïn tuyeät vaên
hoùa vaø taâm lyù. Moãi quoác gia coù nhöõng lyù do khaùc nhau ñeå bò
trì treä. Lyù do coù theå laø nhöõng ñaëc quyeàn daønh cho moät giai caáp,
moät taäp ñoaøn hay moät soá gia ñình, thaønh phaàn ñöôïc öu ñaõi naøy
döïa vaøo ñòa vò aùp ñaœo cuœa mình ñeå keàm giöõ nhöõng thaønh phaàn
coøn laïi cuœa xaõ hoäi trong söï ngheøo khoå ngoõ haàu giöõ nguyeân vai
troø thoáng trò cuœa mình. Hay laø moät soá ngöôøi vaø ngheà ñöôïc toân
vinh quaù ñaùng, ngöôïc laïi moät loaïi ngöôøi vaø ngheà bò khinh bæ vaø
loaïi tröø, xaõ hoäi bò chia caét thaønh nhöõng taäp theå maâu thuaãn vôùi
nhau, phaù hoaïi laãn nhau vaø trieät tieâu laãn nhau ; söï löu thoâng bò
taéc ngheõn, xaõ hoäi ôœ trong moät tình traïng noäi chieán thöôøng tröïc.
Moät thí duï trong caùc xaõ hoäi theo vaên hoùa Khoång Giaùo laø taâm
lyù troïng vaên khinh ngheà, moät taâm lyù töø choái söï giaøu maïnh. Moät
thí duï khaùc, cuõng trong caùc xaõ hoäi naøy, laø taâm lyù troïng nam
khinh nöõ, chaø ñaïp vaø loaïi tröø khoœi hoaït ñoäng xaõ hoäi moät nöœa
taøi nguyeân nhaân löïc.
Ñoaïn tuyeät vaên hoùa raát khoù, nhö chuùng ta ñaõ nhaän xeùt
trong nhieàu trang tröôùc, nhöng ñoù laø ñieàu kieän tieân quyeát ñeå coù
theå phaùt trieån. Nhieàu ngöôøi chaát vaán : xaõ hoäi ta ñaët neàn taœng
treân nhöõng giaù trò Khoång Giaùo, neáu boœ ñi chuùng ta coøn laïi gì ?
Phaœi traœ lôøi döùt khoaùt : chaúng thaø khoâng coù gì coøn hôn laø coù
thuoác ñoäc. Ngöôøi phaù röøng hoang laøm ñaát canh taùc khoâng theå
töï hoœi : khu ñaát naøy chæ coù caây hoang neáu phaù heát thì coøn laïi gì?
Phaœi ñoán heát caây daïi tröôùc khi laøm ñaát vaø troàng caây aên traùi.

Ñònh luaät 7 noùi leân moät nieàm tin raát neàn taœng : töï do coù
khaœ naêng söœa chöõa nhöõng khuyeát taät cuœa chính noù. Neáu trong
nhaát thôøi "töï do quaù trôùn" coù theå ñeœ ra nhöõng haäu quaœ xaáu thì
sau ñoù chính caùi "töï do quaù trôùn" ñoù seõ xoùa boœ nhöõng haäu quaœ
xaáu naøy. Ñaây laø nieàm tin vaøo trí tueä cuœa con ngöôøi. Ñònh luaät
naøy cuõng laø moät ñoàng minh cuœa ñònh luaät 6. Töï do phaùt bieåu
tuyeät ñoái laø vuõ khí tieâu dieät moïi thaønh kieán leäch laïc, moïi ngaên
Nhöõng ñònh luaät cho moät xaõ hoäi phaùt trieån ? 453

caùch, moïi ñaëc quyeàn ñaëc lôïi. Ñoù cuõng laø vuõ khí hieäu löïc nhaát
ñeå choáng tham nhuõng. Taïi sao nöôùc Myõ ñaõ vöôn leân töø moät
vuøng ñaát hoang thaønh sieâu cöôøng soá moät cuœa theá giôùi ? Moät
trong nhöõng lyù do laø hieán phaùp Myõ khoâng nhöõng khaúng ñònh
töï do phaùt bieåu maø coøn caám quoác hoäi bieåu quyeát baát cöù moät ñaïo
luaät naøo giôùi haïn töï do phaùt bieåu, duø vôùi ña soá naøo. Ñeå coù theå
coù moät ñoaïn tuyeät vaên hoùa vaø taâm lyù nhö ñònh luaät 6 ñoøi hoœi
chuùng ta khoâng theå chæ chaáp nhaän töï do, maø coøn phaœi coi töï do
nhö moät quoác giaùo vaø khuyeán khích töï do döôùi moïi hình thöùc
nhö töï do suy nghó, phaùt bieåu, choïn löïa, thuï höôœng, keå caœ töï do
cô theå. Töï do cô theå ñaëc bieät quan troïng bôœi vì khi cô theå ñaõ
ñöôïc giaœi phoùng thì raát nhieàu thaønh kieán cuõng tieâu tan vaø caùch
suy nghó seõ thay ñoåi. Caùc trí thöùc canh taân cuœa ta ñaàu theá kyœ 20
ñaõ raát ñuùng khi hoï keâu goïi caét toùc ngaén, ñoäng taùc giaœn dò naøy
ñaõ coù aœnh höôœng taâm lyù quyeát ñònh.

Ñònh luaät 8 laø tuyeân caùo cuœa moät xaõ hoäi nhaân baœn vaø moät
neàn vaên minh môùi. Baïo löïc phaœi bò leân aùn ngay trong yù nieäm
chöù khoâng phaœi chæ trong thöïc teá. Duø khoâng duøng baïo löïc thöïc
söï ñi nöõa thì khaœ naêng söœ duïng baïo löïc hay yù nghó baïo löïc cuõng
laøm cho con ngöôøi coù theå thuø gheùt nhau vì baát ñoàng yù kieán hay
maâu thuaãn quyeàn lôïi. Loaïi tröø haún baïo löïc ngay trong yù nieäm
seõ khieán moïi ngöôøi khoâng coøn choïn löïa naøo khaùc ngoaøi ñoái
thoaïi töông kính ñeå ñi ñeán thoœa hieäp vaø nhö theá khoâng nhöõng
baœo ñaœm hoøa bình trong xaõ hoäi maø coøn ñem laïi hoøa bình trong
taâm hoàn moïi ngöôøi.

Ñònh luaät 9 caàn ñöôïc ñaëc bieät chuù yù vì noù laø söï thöïc ñaõ
bò caùc quyeàn löïc chính trò coá tình xuyeân taïc vaø che ñaäy. Thöông
maïi luoân laø ñoäng cô cuœa moïi tieán boä. Xaõ hoäi Hy Laïp nguyeân
thuœy coi thöông maïi laø hoaït ñoäng cao quí nhaát, hoï ñaët giai caáp
kyõ sö vaø thôï thuœ coâng döôùi giai caáp thöông nhaân. Duø laø moät
phaân bieät giai caáp khoâng chính ñaùng, quan nieäm naøy cuõng baøy
toœ moät söï ñaùnh giaù coù caên baœn: thöông nhaân laø nhöõng con ngöôøi
coù baœn laõnh nhaát, giao thieäp nhieàu, hieåu bieát roäng, nhieàu saùng
454 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

kieán vaø daùm chaáp nhaän ruœi ro. Ngöôøi AÙ Ñoâng töø laâu cuõng ñaõ
nhaän ñònh "phi thöông baát phuù" (khoâng laøm thöông maïi thì
khoâng theå giaøu coù). Töø choái thöông maïi nhö vaäy chính laø töø
choái söï giaøu maïnh. Caùc cheá ñoä ñoäc taøi toaøn trò ñeàu sôï thöông
nhaân, vì theá chaø ñaïp thöông nhaân ñeå trieät tieâu moät moái ñe doïa
cho quyeàn löïc cuœa chuùng. Moät maët chuùng duøng baïo löïc ñaøn aùp,
maët khaùc chuùng duøng ñoäc quyeàn ngoân luaän ñeå phæ baùng thöông
nhaân nhö laø haïng ngöôøi gian traù tham lam. Vôùi thôøi gian chuùng
ñaõ thaønh coâng taïo ra moät thaønh kieán thuø gheùt ñoái vôùi hoaït ñoäng
kinh doanh laøm giaøu. Nho Giaùo töø ñôøi nhaø Haùn ñaõ baét ñaàu baøi
xích vaø caám ñoaùn thöông maïi. Caùc cheá ñoä coäng saœn trong theá
kyœ 20 cuõng coù cuøng moät choïn löïa. Caùc xaõ hoäi Khoång Giaùo ngaøy
xöa vaø coäng saœn gaàn ñaây trì treä laø vì theá. Nguyeân nhaân saâu xa
cuœa chính saùch baøi baùc thöông maïi laø moät trieát lyù chính trò : öu
tö gìn giöõ chính quyeàn ñöôïc ñaët treân söï giaøu maïnh cuœa xaõ hoäi.
Caùc cheá ñoä ñoäc taøi toaøn trò khoâng caàn quoác gia giaøu maïnh, traùi
laïi chuùng caàn daân chuùng ngheøo khoå vaø ngu doát ñeå coù theå tieáp
tuïc thoáng trò.
Thöông maïi ñoøi hoœi vaø laøm phaùt trieån nhieàu ñöùc tính toát.
Ngöôøi laøm thöông maïi phaœi hieåu nhu caàu cuœa xaõ hoäi vaø vì theá
phaœi coá gaéng tìm hieåu xaõ hoäi. Ngöôøi laøm thöông maïi soáng baèng
chöõ tín neân phaœi thöïc thaø, neáu khoâng muoán bò taåy chay vaø phaù
saœn. Ngöôøi laøm thöông maïi caàn khaùch haøng neân phaœi thöïc söï
quí troïng ngöôøi khaùc vì khoâng coù söï giaœ doái naøo coù theå keùo daøi.
Ngöôøi laøm thöông maïi phaœi toœ ra deã meán ñeå tranh thuœ khaùch
haøng cho neân ngoân ngöõ vaø thaùi ñoä phaœi trang nhaõ. Ԍ moät
chöông tröôùc chuùng ta ñaõ noùi raèng chính vì thöông maïi khoâng
phaùt trieån maø con ngöôøi trong caùc xaõ hoäi Khoång Giaùo thöôøng
raát thoâ loã.
Thöïc teá cho thaáy caùc tieán boä ñaàu tieân, keå caœ daân chuœ, ñaõ
xuaát hieän taïi caùc trung taâm thöông maïi. Caùc thí duï phaùt trieån
ñaàu tieân taïi Hoøa Lan, Anh vaø Myõ cuõng ñaõ chöùng toœ vai troø quyeát
ñònh cuœa thöông maïi.

Ñònh luaät 10 laø moät nhaän ñònh thöïc tieãn. Xaõ hoäi phaùt trieån
Nhöõng ñònh luaät cho moät xaõ hoäi phaùt trieån ? 455

chæ coù theå laø xaõ hoäi daân chuœ phaùp trò. Nhöng muoán luaät phaùp
ñöôïc toân troïng, tröôùc heát luaät phaùp phaœi ñöôïc moïi ngöôøi thaáu
hieåu. Khoâng theå laáy moät ñaïo luaät, duø hay tôùi ñaâu, cuœa moät nöôùc
ñaõ phaùt trieån vaø coù hoaït ñoäng kinh teá phöùc taïp ñeå aùp ñaët vaøo
moät nöôùc maø ña soá daân chuùng chöa ñoïc thoâng vieát thaïo vaø hoaït
ñoäng kinh teá chuœ yeáu laø trao ñoåi tröïc tieáp, hay buoân baùn laët vaët,
hay saœn xuaát treân qui moâ gia ñình. Luaät phaùp phaœi phuø hôïp vôùi
trình ñoä hieåu bieát trung bình cuœa xaõ hoäi. Luaät phaùp khoâng hoaøn
chænh nhöng aùp duïng ñöôïc coøn hôn luaät phaùp hoaøn chænh nhöng
ngöôøi daân khoâng hieåu noåi vaø do ñoù khoâng theå tuaân thuœ. Luaät
phaùp phaœi ñöôïc xaây döïng moät caùch lieân tuïc vaø tröôœng thaønh
cuøng vôùi söï phaùt trieån cuœa quoác gia.
Nhöng ôœ ñaây phaœi ñaëc bieät caœnh giaùc tröôùc moät söï gian
traù khaùc. Ñoù laø giôùi haïn töï do vaø daân chuœ vieän côù daân trí chöa
cao. Ngöôïc laïi, vaø ngöôïc haún laïi, chính trong hoaøn caœnh daân trí
chöa cao vaø hoaït ñoäng kinh teá chöa phöùc taïp, luaät phaùp phaœi ít
goø boù hôn, ít giôùi haïn hôn. Söï gian traù cuœa caùc cheá ñoä ñoäc taøi
ñaäp vaøo maét moïi ngöôøi : chuùng nhaém ñaøn aùp tröôùc heát nhöõng
ngöôøi coù trình ñoä cao, chuùng doàn nhöõng coá gaéng raát toán keùm
ñeå kieåm soaùt tö töôœng, trong khi ñeå maëc cho caùc teä ñoan xaõ hoäi
hoaønh haønh. Caùc xaõ hoäi ñoäc taøi khaéc nghieät thöôøng raát hoãn loaïn
vaø voâ kyœ luaät : troäm cöôùp, maõi daâm, buoân laäu, phoùng ueá, phaù
huœy moâi tröôøng, ñaùnh caù baèng chaát noå v.v. haàu nhö khoâng bò
kieåm soaùt vì lyù do deã hieåu laø caùc teä naïn naøy khoâng ñe doïa taäp
ñoaøn caàm quyeàn.

Möôøi ñònh luaät veà phaùt trieån treân ñaây coù theå toùm goïn
trong boán chöõ : daân chuœ ña nguyeân. Trong moät xaõ hoäi daân chuœ
ña nguyeân taát nhieân moïi ngöôøi phaœi ñöôïc toân troïng, ñöôïc töï do
keát hôïp, baàu cöœ vaø öùng cöœ. Chính quyeàn nhö theá seõ xuaát phaùt
töø daân chuùng vaø ñöôïc daân chuùng uœng hoä. Trong moät xaõ hoäi daân
chuœ ña nguyeân taát nhieân moïi yù kieán, duø môùi meœ vaø coù veœ ngöôïc
ñôøi ñeán ñaâu cuõng vaãn ñöôïc quyeàn phaùt bieåu. Tinh thaàn ña
nguyeân, nghóa laø tinh thaàn toân troïng moïi khaùc bieät, coù heä luaän
töï nhieân laø ngöôøi ta khoâng ñöôïc duøng baïo löïc ñeå tieâu dieät
456 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ngöôøi khaùc yù kieán vaø quyeàn lôïi vôùi mình, maø phaœi tìm caùch
soáng chung qua ñoái thoaïi vaø thoœa hieäp. Ñaõ khoâng tieâu dieät vaø
ñaøn aùp laãn nhau thì coá gaéng töï nhieân laø tìm ñoàng thuaän. Ñaõ toân
troïng moïi ngöôøi, duø thuoäc thaønh phaàn xaõ hoäi naøo vaø khuynh
höôùng naøo, thì taát nhieân khoâng theå coù nhöõng ñaëc quyeàn ñaëc lôïi,
thaønh kieán vaø ngaên caùch ; hay neáu coù cuõng seõ bò xoùa boœ vôùi thôøi
gian. Sau cuøng, moät xaõ hoäi daân chuœ ña nguyeân, sau khi caùc
thaønh kieán vaø ñaëc quyeàn ñaõ ñöôïc huœy boœ, chaéc chaén seõ khaùm
phaù ra vai troø chuœ ñaïo cuœa thöông maïi vì ñoù laø moät söï thöïc hieån
nhieân, moïi ngöôøi ñeàu coù theå thaáy moät caùch deã daøng vaø nhanh
choù n g.

Tôùi ñaây coù leõ cuõng neân coù moät nhaän ñònh toång hôïp vaø
ñuùc keát veà hieän töôïng phaùt trieån kinh teá : taêng tröôœng kinh teá,
nguyeân nhaân cuœa phaùt trieån, xaœy ra khi xaõ hoäi hoäi ñuœ ba yeáu toá:
(1) nhieàu ngöôøi laïc quan vaø muoán kinh doanh, (2) hoï coù theå
kinh doanh vaø (3) hoï coù phöông tieän ñeå kinh doanh.
Ñeå laïc quan vaø muoán kinh doanh, hoï caàn moät boái caœnh
taâm lyù thuaän lôïi : hoaït ñoäng kinh doanh ñöôïc xaõ hoäi quí troïng,
yù kieán vaø saùng kieán ñöôïc ñeà cao, söï chaáp nhaän ruœi ro ñöôïc ñeà
cao vaø dó nhieân loøng tin raèng kinh doanh seõ thaønh coâng.
Ñeå coù theå kinh doanh, doanh nhaân caàn traät töï an ninh, caàn
ñöôïc töï do hoaït ñoäng vaø ñöôïc luaät phaùp baœo veä vaø luaät phaùp
khoâng thay ñoåi moät caùch tuøy tieän. Hoï cuõng khoâng theå bò troùi
buoäc bôœi quaù nhieàu qui ñònh, khoâng bò goø boù trong moät keá
hoaïch quoác gia cöùng chaéc, vaø nhaát laø khoâng bò saùch nhieãu bôœi
teä tham nhuõng, moät caên beänh traàm kha cuœa moïi cheá ñoä ñoäc taøi.
Phöông tieän kinh doanh khoâng phaœi chæ laø voán. Tröôùc heát
laø moät nguoàn nhaân löïc coù phaåm chaát, haï taàng cô sôœ vaø caùc
phöông tieän giao thoâng vaø truyeàn thoâng toát, moät heä thoáng ngaân
haøng ñaéc löïc khi caàn voán luaân chuyeån. Voán ñaàu tö chæ laø moät
trong nhöõng phöông tieän vaø cuõng khoâng phaœi laø phöông tieän
quan troïng nhaát. Tö baœn coù trí khoân vaø loâ-gích rieâng cuœa noù, ôœ
ñaâu kinh doanh coù lôïi voán seõ töï noù tìm ñeán. Yeáu toá quan troïng
nhaát vaãn laø nhöõng con ngöôøi caàn maãn vaø coù kyõ naêng.
Nhöõng ñònh luaät cho moät xaõ hoäi phaùt trieån ? 457

Caœ ba yeáu toá neàn taœng treân ñaây cho taêng tröôœng kinh teá,
vaø phaùt trieån kinh teá sau ñoù, moät laàn nöõa nhaéc nhôœ chuùng ta moät
chaân lyù : phaùt trieån hay trì treä chuœ yeáu laø moät vaán ñeà taâm lyù vaø
vaên hoùa.
Chuùng ta caàn thay ñoåi vaên hoùa, nghóa laø thay ñoåi xaõ hoäi
vaø con ngöôøi, ñeå coù theå phaùt trieån.

Moät lôøi tröôùc khi chaám döùt. Nhöõng qui luaät phaùt trieån treân
ñaây coù theå laøm cho moät soá ñoäc giaœ phaân vaân : phaœi chaêng chuùng
ta tieán tôùi moät xaõ hoäi do ñoàng tieàn ngöï trò ? Söï phaân vaân caøng
day döùt ñoái vôùi taâm hoàn AÙ Ñoâng, vaø nhaát laø Vieät Nam, töø ngaøn
xöa ñaõ coi söï thanh baàn nhö moät giaù trò cao quí. Nhöng thöïc ra
moät xaõ hoäi phaùt trieån vaø töï do khoâng phaœi chæ ñem laïi söï giaøu
coù ; noù coøn ñem laïi phaåm giaù cho con ngöôøi, ñem laïi söï saùng
taïo trong moïi ñòa haït. Toâi khoâng bieát trieát gia phöông Taây naøo
ñaõ noùi : "Ñoàng tieàn laø moät ñaày tôù toát nhöng laø moät chuœ nhaân
xaáu". Caâu noùi naøy ñöôïc raát nhieàu ngöôøi coi laø cao sieâu nhöng
thöïc ra noù chæ laø moät nhaän xeùt cuœa moät ngöôøi thieáu hieåu bieát.
Ñoàng tieàn chaéc chaén khoâng phaœi laø oâng chuœ toát bôœi vì noù khoâng
coù löông taâm vaø tình caœm, nhöng noù cuõng khoâng theå laø moät ñaày
tôù. Noù quaù maïnh vaø kieâu haõnh. Neáu bò coi laø moät ñaày tôù, noù seõ
phaœn öùng thaúng tay vaø laøm chuùng ta ñau ñôùn. Ñoàng tieàn, hay
ñuùng hôn taøi saœn, khi ñaõ ñaït tôùi moät taàm voùc naøo ñoù, coù cuoäc
soáng rieâng cuœa noù vaø cuõng coù loâ-gích rieâng cuœa noù ; chuùng ta
phaœi thaœo luaän vaø thoœa hieäp vôùi noù chöù khoâng theå coi noù nhö
moät vaät duïng. Noù caàn ñöôïc ñoái xöœ nhö moät ngöôøi baïn vaø moät
ngöôøi ñoàng ñoäi chöù khoâng phaœi moät chuœ nhaân hay moät ñaày tôù.
Noù khoâng thoáng trò maø cuõng khoâng khuaát phuïc. Vaœ laïi, ngay
caœ söï thoáng trò cuœa ñoàng tieàn, duø khoâng phaœi laø lyù töôœng, cuõng
vaãn deã chòu hôn laø söï chuyeân cheá cuœa ñöùc haïnh. Ñoàng tieàn laø
tieän nghi, laø töï do vaø laø ñieàu ai cuõng coù theå hieåu vaø chaáp nhaän,
trong khi ñöùc haïnh thöôøng chuœ quan vaø thay ñoåi theo ngöôøi, hay
lôùp ngöôøi, coù quyeàn quyeát ñònh caùi gì laø ñöùc haïnh, caùi gì laø traùi
vôùi ñöùc haïnh. Ñöùc haïnh coù theå laø moät nhaø tuø voâ hình nhöng raát
nghieät ngaõ.
458 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 459

Kinh bang teá theá

Ngaøy nay, khi baøn veà tình hình ñaát nöôùc, ngöôøi ta seõ raát
may maén neáu ñöôïc coi laø moät chuyeân vieân kinh teá. Taâm lyù
quaàn chuùng, keå caœ ña soá trí thöùc, daønh cho caùc nhaø kinh teá moät
söï neå troïng ñaëc bieät, nhö theå laø chæ coù hoï môùi thöïc söï coù thaåm
quyeàn ñeå noùi veà töông lai ñaát nöôùc. Thaùi ñoä naøy xuaát phaùt töø
yù thöùc caøng ngaøy caøng maïnh raèng vaán ñeà cô baœn cuœa chuùng ta
laø phaùt trieån kinh teá. YÙ thöùc naøy raát ñuùng, chæ coù keát luaän ruùt
ra töø ñoù, nghóa laø ñeà cao nhöõng ngöôøi ñöôïc coi laø kinh teá gia,
môùi sai. Hoœi caùc nhaø kinh teá laøm theá naøo ñeå phaùt trieån ñaát nöôùc
cuõng gioáng nhö hoœi moät oâng haøng thòt caùch nuoâi heo. Hoï khoâng
bieát.
Caùi gì laøm cho kinh teá phaùt trieån ? Ñoù laø nhôø moät kyõ sö
phaùt minh ra moät caùi maùy môùi naøo ñoù hay moät phöông thöùc saœn
xuaát naøo ñoù laøm cho soá löôïng saœn phaåm taêng leân vôùi cuøng moät
voán ñaàu tö vaø cuøng moät soá coâng nhaân. Ñoù laø nhôø moät nhaø kinh
doanh sau nhieàu quan saùt vaø suy nghó ñaõ nhìn ra moät yeâu caàu
môùi cuœa thò tröôøng roài taïo ra moät cô sôœ kinh doanh, tuyeån duïng
moät soá nhaân coâng môùi, vöøa kieám ñöôïc moät taøi saœn cho mình,
vöøa giaœi quyeát sinh keá cho nhieàu gia ñình, vöøa kích thích moät
soá hoaït ñoäng kinh teá khaùc. Ñoù laø nhôø moät nhaø kinh doanh kyù
ñöôïc moät hôïp ñoàng xuaát caœng vôùi nöôùc ngoaøi. Ñoù laø nhôø moät
doanh nhaân hôïp taùc vôùi moät nhaø saùng cheá laäp ra moät soá cô sôœ
saœn xuaát moät saœn phaåm môùi, thoœa maõn moät caùch toát ñeïp hôn nhu
caàu cuœa ngöôøi tieâu thuï, v.v. Taát caœ nhöõng yeáu toá ñoù thöôøng
chaúng coù maáy lieân heä vôùi moân kinh teá hoïc. Ñoäc giaœ coù theå phaœn
baùc raèng nhöõng thí duï treân chæ laø nhöõng tröôøng hôïp caù nhaân,
leœ teœ trong khi chuùng ta ñang noùi veà kinh teá treân qui moâ quoác
gia. Xin thöa raèng kinh teá quoác gia khoâng gì khaùc hôn laø toång
soá nhöõng tröôøng hôïp cuï theå ñoù. Saùng kieán, saœn phaåm môùi, kyõ
thuaät môùi, phöông phaùp môùi, thò tröôøng môùi, vaø tính maïo hieåm
kinh doanh laøm cho kinh teá phaùt trieån.
Tuyeät ñaïi ña soá nhöõng chuyeân vieân kinh teá laøm vieäc treân
460 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhöõng vaán ñeà raát giôùi haïn : nhöõng bieán thieân trong soá löôïng
tieâu thuï cuœa loaïi saœn phaåm ; nhöõng bieán thieân veà giaù vaø soá
löôïng saœn xuaát cuœa moät nguyeân lieäu ; nhöõng chuyeån bieán cuœa
moät ngaønh ñaëc bieät vaø nhöõng nguyeân nhaân taïo ra caùc chuyeån
bieán ñoù ; nhöõng thay ñoåi trong caùch tieâu xaøi cuœa quaàn chuùng
; troïng löôïng töông ñoái cuœa daàu khí trong giaù thaønh cuœa moät loaïi
maët haøng ; troïng löôïng töông ñoái cuœa caùc thaønh phaàn xaõ hoäi
trong toång saœn löôïng quoác gia ; bieán thieân cuœa möùc löông trung
bình trong moät thôøi gian naøo ñoù cuœa moät khu vöïc naøo ñoù ; söï
phaân phoái lôïi töùc giöõa caùc thaønh phaàn xaõ hoäi, v.v... Taát caœ
nhöõng coâng vieäc naøy ñoøi hoœi moät söï hieåu bieát töôøng taän veà ñoái
töôïng nghieân cöùu, nhöõng quan saùt raát chi tieát vaø ñoâi khi nhöõng
duïng cuï toaùn hoïc khaù phöùc taïp, ñaëc bieät laø veà moân thoáng keâ.
Tuy vaäy chuùng ta thöôøng chæ coi laø kinh teá gia nhöõng ngöôøi hieåu
bieát, hoaëc toœ ra hieåu bieát, veà hoaït ñoäng kinh teá toång hôïp cuœa
caœ quoác gia nhö toång saœn löôïng quoác gia, khoái löôïng tieàn teä löu
haønh, tyœ leä laïm phaùt, thaát nghieäp, töông quan giöõa caùc khu vöïc
caáp moät, caáp hai, caáp ba, giöõa caùc ngaønh hoaït ñoäng v.v., noùi
moät caùch khaùc veà moân kinh teá chính trò (economics hay
eùconomie politique), trong khi nhöõng hieåu bieát naøy vöøa ít laïi
vöøa deã.
Kinh nghieäm cuœa toâi tuy chaúng bao nhieâu nhöng cuõng ñuœ
ñeå cho pheùp toâi khaúng ñònh laø moân kinh teá chính trò raát deã. Moät
ngöôøi bình thöôøng vôùi trình ñoä tuù taøi, hôn moät chuùt nöõa caøng
hay, neáu töï tin vaø quyeát taâm coù theå naém vöõng nhöõng kieán thöùc
cô baœn cuœa moân kinh teá chính trò trong voøng moät naêm, dó nhieân
vôùi ñieàu kieän laø coù ñöôïc saùch toát hoaëc thaày toát.

Moät soá ñoäc giaœ ñoïc ñeán ñaây coù theå giaãy naåy leân : "Teân
naøy xaác xöôïc, doát naùt neân noùi baäy". Lôøi pheâ phaùn naøy laïi caøng
coù cô sôœ bôœi vì kinh nghieäm ñaõ cho thaáy khoâng thieáu nhöõng
ngöôøi raát thoâng minh, coù hoïc vò raát cao, ñaõ töøng boœ ra nhieàu naêm
nghieân cöùu vaø ñaõ giöõ nhöõng chöùc vuï raát quan troïng vaãn coù theå
tuyeân boá nhöõng ñieàu raát sai veà kinh teá. Neáu moân kinh teá chính
trò chæ giaœn dò vaø deã daøng nhö vaäy thì taïi sao nhöõng ngöôøi raát gioœi
Kinh bang teá theá 461

laïi coù theå coù nhöõng nhaän ñònh raát sai ?

Quaœ thöïc chính toâi cuõng ñaõ chöùng kieán nhieàu tröôøng hôïp
nhö vaäy. Moät thí duï, toâi ñaõ hai laàn ñöôïc nghe hai vò tieán só kinh
teá, moät taïi Phaùp vaø moät taïi Myõ, noùi raèng tham nhuõng cuõng laø
moät yeáu toá kích thích caàn thieát cho phaùt trieån kinh teá. Vò tieán
só taïi Myõ thì toâi khoâng roõ laém nhöng vò ôœ Paris thì toâi bieát khaù
roõ, coù hoïc vò thöïc söï vaø ñang giöõ moät chöùc vuï quan troïng trong
moät cô quan nghieân cöùu raát lôùn vaø ñaày uy tín. Veà phía caùc nhaân
vaät quoác teá toâi cuõng ñaõ töøng ñöôïc nghe nhöõng vò coù uy tín vaø
chöùc quyeàn raát cao phaùt bieåu nhöõng ñieàu raát sai, sai moät caùch
loá laêng. Maø khoâng phaœi do toâi, moät caùch chuœ quan, coi nhöõng
phaùt bieåu naøy laø sai, nhieàu chuyeân gia raát coù thaåm quyeàn khaùc
ñaõ chöùng toœ söï sai laïc cuœa chuùng moät caùch roõ reät nhö hai coäng
vôùi hai laø boán.

Taïi sao nhöõng ngöôøi raát gioœi laïi coù theå nghó vaø noùi nhöõng
ñieàu raát sai nhö vaäy ? Theo toâi coù ba nguyeân nhaân chính.
Moät laø nhöõng kieán thöùc cô baœn thöôøng raát teœ nhaït hay ít
quyeán ruõ, bôœi theá nhieàu ngöôøi thoâng minh coi chuùng laø hieån
nhieân, roài khoâng chòu ñaàu tö thôøi giôø naém cho thaät vöõng, maø coù
naém thaät vöõng thì nhöõng kieán thöùc ñoù môùi nhaäp taâm vaø trôœ
thaønh phaœn xaï trong lyù luaän. Khoâng phaœi ai hoïc thuoäc caùc ñònh
lyù cuõng ñeàu coù theå giaœi ñöôïc nhöõng baøi toaùn, chæ coù nhöõng
ngöôøi ñaõ nhaäp taâm nhöõng ñònh lyù ñoù môùi söœ duïng chuùng moät
caùch töï nhieân. Nhieàu ngöôøi hoïc kinh teá voäi vaõ tieán ngay vaøo
nhöõng chuœ ñeà soâi ñoäng, coù theå gaây ñöôïc söï chuù yù vaø thaùn phuïc.
Ñoù laø thoùi thöôøng cuœa nhöõng ngöôøi nghó mình gioœi, khieán hoï
ñoâi khi huït haãng. Ñieàu tai haïi laø do ñòa vò cuœa hoï, nhöõng ñieàu
hoï noùi deã ñöôïc tin, gaây ra thaønh kieán sai cho nhieàu ngöôøi khaùc.
Cuoái cuøng moät vaán ñeà ñaùng leõ giaœn dò trôœ thaønh phöùc taïp.
Khoâng thieáu gì nhöõng ngöôøi hoïc voõ khoâng ñuœ kieân nhaãn chòu
maát thì giôø ñeå taäp ñöùng taán, luyeän hoâ haáp vaø di chuyeån, maø
muoán hoïc ngay nhöõng baøi quyeàn, nhöõng theá ñaùnh ngoaïn muïc.
Khoâng thieáu nhöõng nhaø vaên, nhaø thô khoâng chòu maát thì giôø tìm
hieåu ngöõ phaùp vaø ngöõ vöïng maø ñaõ voäi vaõ saùng taùc vaø xuaát baœn
462 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

taùc phaåm.
Hai laø moïi lyù luaän kinh teá ñeàu phaœi döïa treân nhöõng söï
kieän thöïc teá, maø nhöõng söï kieän naøy thöôøng ñoøi hoœi raát nhieàu
thì giôø ñeå tìm kieám vaø coøn ñoøi hoœi moät thì giôø lôùn hôn nöõa ñeå
thaáu hieåu, cho neân nhöõng ngöôøi thoâng minh nhaát cuõng raát deã
töôœng raèng mình ñaõ thaáu hieåu, roài ñöa ra nhöõng keát luaän voäi vaõ
vaø sai laïc.
Ba laø baœn tính con ngöôøi, duø thuoäc chuœng toäc hay vaên hoùa
naøo, thöôøng raát ít khi maát thì giôø ñeå kieåm ñieåm nhöõng kieán thöùc
vaø nieàm tin cuœa mình ñeå tìm xem coù gì maâu thuaãn khoâng, cho
neân moät con ngöôøi raát thoâng thaùi vaãn coù theå cuøng moät luùc tin
ôœ nhöõng söï kieän hoaøn toaøn traùi ngöôïc nhau. Thaùi ñoä "ba phaœi"
naøy hình nhö ñaëc bieät traàm troïng nôi ngöôøi AÙ Ñoâng noùi chung
vaø ngöôøi Vieät Nam noùi rieâng. Moät thí duï laø quan ñieåm "tam giaùo
ñoàng nguyeân" cuœa chuùng ta, vaãn thöôøng ñöôïc vieän daãn ñeå
chöùng minh vaø töï haøo, raèng ngöôøi Vieät Nam raát bao dung vaø ñaõ
toång hôïp ñöôïc moät caùch ñep ñeõ ba doøng tö töôœng Khoång, Phaät,
Laõo. Theá naøo laø ñoàng nguyeân ? Neáu hieåu laø cuøng nguoàn goác
ñòa lyù thì chaéc chaén sai vì Phaät Giaùo xuaát phaùt töø AÁn Ñoä trong
khi Laõo Giaùo vaø Khoång Giaùo xuaát phaùt töø Trung Hoa. Neáu hieåu
laø cuøng moät thaùi ñoä thì cuõng sai vì choïn löïa cô baœn cuœa Khoång
Giaùo chæ thöïc tieãn laø laøm quan laïi, choïn löïa cuœa Laõo Giaùo laø
khoâng tìm kieám baát cöù gì, trong khi choïn löïa Phaät Giaùo laø tìm
giaœi thoaùt caù nhaân cho nhöõng ñau khoå cuœa cuoäc soáng. Ngöôøi ta
coù theå kính troïng caœ ba nhöng khoâng theå nghó raèng coù theå theo
caœ ba cuøng moät luùc vaø caøng khoâng theå coi chuùng laø "ñoàng
nguyeân" ñöôïc. Moät thí duï ñoäng trôøi khaùc laø chuœ tröông "kinh
teá thò tröôøng theo ñònh höôùng Maùc-Leânin". Laøm sao coù theå maâu
thuaãn ñeán nhö theá ñöôïc, chuœ nghóa Maùc Leânin laø gì neáu khoâng
phaœi laø söï phuœ nhaän moät caùch thuø gheùt thò tröôøng ? Neáu moãi
ngöôøi chuùng ta thænh thoaœng boœ thôøi giôø kieåm ñieåm nhöõng hieåu
bieát cuœa mình vaø coá gaéng tìm ra nhöng maâu thuaãn giöõa nhöõng
hieåu bieát ñoù thì hay bieát bao.
Ñeán ñaây, toâi ñaõ noùi moâng lung laém roài, xin ñi vaøo moät soá
vaán ñeà cuï theå.
Kinh bang teá theá 463

Huyeàn thoaïi keá hoaïch

Vaán ñeà ñaàu tieân laø keá hoaïch kinh teá. Toâi vaãn thöôøng
ñöôïc hoœi : "Caùc anh coù keá hoaïch gì ñeå phaùt trieån kinh teá ?".
Ngöôøi Vieät Nam chuùng ta, mieàn Nam cuõng nhö mieàn Baéc, coäng
saœn cuõng nhö choáng coäng, raát coi troïng keá hoaïch. Chính quyeàn
mieàn Nam ngaøy tröôùc coù caœ moät Boä Keá Hoaïch. Chính quyeàn
mieàn Baéc ngaøy tröôùc (vaø Vieät Nam ngaøy nay) coù moät phoù thuœ
töôùng ñaëc traùch keá hoaïch ñöùng ñaàu ngaønh kinh teá, chæ gaàn ñaây
keá hoaïch môùi hôi xuoáng giaù, chæ coøn laïi moät Boä Keá Hoaïch vaø
Ñaàu Tö maø thoâi. Phaœi noùi thaúng toâi raát dò öùng vôùi keá hoaïch. Lyù
do laø vì toâi tin töôœng vaøo kinh teá thò tröôøng, maø kinh teá thò tröôøng
laø gì neáu khoâng phaœi laø ñeå cho thò tröôøng quyeát ñònh giaù caœ cuõng
nhö soá löôïng cuœa töøng saœn phaåm ? Laøm sao coù theå vöøa tin ôœ kinh
teá thò tröôøng - nghóa laø ñeå cho tö nhaân theo quan saùt thò tröôøng
töï quyeát ñònh laøm gì, laøm tôùi ñaâu, vaø vôùi giaù naøo - laïi vöøa quyeát
ñònh laø trong naêm naêm tôùi phaœi saœn xuaát bao nhieâu quaàn aùo, bao
nhieâu xe gaén maùy ? Cuøng laém chuùng ta chæ coù theå tieân lieäu ñeå
bieát seõ phaœi thích nghi nhö theá naøo. Cuøng laém nhaø nöôùc chæ coù
theå coù nhöõng keá hoaïch xaây döïng haï taàng cô sôœ. Giöõa hai ñieàu,
keá hoaïch vaø kinh teá thò tröôøng, phaœi choïn moät. Caùc nöôùc tö baœn
phaùt trieån khoâng coù boä keá hoaïch. Nöôùc Phaùp cho tôùi ñaàu thaäp
nieân 1980 vaãn coøn Cao UŒy Keá Hoaïch, giôø ñaây khoâng thaáy ai
noùi ñeán nöõa, Cao UŒy Keá Hoaïch vaãn coøn, nhöng vai troø chuœ yeáu
cuœa noù laø phaân phoái nhöõng cô sôœ vaät chaát maø noù ñöùng teân laøm
chuœ quaœn, tröôùc khi bieán maát.
Ngöôøi coäng saœn, tröôùc ñaây, coù leõ ít maâu thuaãn hôn ngöôøi
khoâng coäng saœn ôœ ñieåm naøy vì hoï phuœ nhaän töï do kinh doanh
vaø tin, hay ít nhaát tuyeân boá laø tin, ôœ keá hoaïch. Nhöng giôø ñaây
khi hoï cuõng ñaõ tin, vaø coù leõ laø tin thöïc, ôœ kinh teá thò tröôøng thì
hoï cuõng phaœi choïn löïa. Moät maâu thuaãn khoång loà khaùc cuœa
chính quyeàn coäng saœn laø, moät maët tin raèng keá hoaïch laø coát loõi
cuœa kinh teá vaø kinh teá raát phöùc taïp, moät maët laïi chæ ñaët vaøo ñòa
vò laõnh ñaïo keá hoaïch vaø kinh teá nhöõng ngöôøi hoaøn toaøn khoâng
coù moät khaœ naêng chuyeân moân naøo veà kinh teá vaø cuõng chöa heà
464 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quen bieát vôùi nhöõng vaán ñeà kinh teá. Chaúng haïn nhö nhaø thô Toá
Höõu ñöôïc ñöa leân laøm phoù thuœ töôùng ñaëc traùch keá hoaïch kinh
teá, roài ñeán oâng Voõ Vaên Kieät, moät vò töôùng coâng an suoát cuoäc
ñôøi hoaït ñoäng chæ lo toå chöùc tuyeân truyeàn, baét coùc, aùm saùt. Sau
oâng Kieät laø oâng Phan Vaên Khaœi, moät ngöôøi, theo nhöõng ngöôøi
töøng hoïc vaø laøm vieäc vôùi oâng, tuy coù ñöôïc gôœi sang du hoïc Lieân
Xoâ vaøi naêm nhöng vì voán lieáng vaên hoùa vaø ngoaïi ngöõ quaù yeáu
neân chaúng hoïc ñöôïc gì vaø phaàn lôùn söï nghieäp laø laøm phuï taù
ngoan ngoaõn cho oâng Kieät.
Nhöõng nhaø kinh teá thöïc söï phaœi coù can ñaœm noùi thaúng,
moãi khi ñöôïc hoœi, laø chuùng ta khoâng theå coù keá hoaïch kinh teá
neáu chuùng ta thöïc söï choïn kinh teá thò tröôøng, nghóa laø neáu
chuùng ta thoâng minh.

Laissez-faire ?

Nhöng chuùng ta coù caàn moät chính saùch kinh teá khoâng ?
Toâi laïi coù theå bò coi laø khieâu khích neáu traœ lôøi thöïc ra cuõng
khoâng caàn laém. Nhöng quaœ thöïc laø nhö theá. Nhöõng bieän phaùp
maø chuùng ta thöôøng goïi laø kinh teá nhö ñaøo taïo chuyeân moân, gôœi
sinh vieân ra nöôùc ngoaøi thöïc taäp, khuyeán khích hay haïn cheá tín
duïng, môœ mang ñöôøng giao thoâng, xaây döïng thöông caœng, nhaø
kho, v.v. thöïc ra phaœi xuaát phaùt töø nhu caàu thò tröôøng vaø moät
phaàn lôùn cuõng phaœi do tö nhaân laøm chöù khoâng do nhaø nöôùc töï
yù quyeát ñònh vaø thöïc hieän moät mình. Trong moät sinh hoaït kinh
teá thò tröôøng, thoâng thöôøng nhaø nöôùc chæ coù theå nghieân cöùu,
tieân lieäu vaø thoâng tin cho doanh nhaân ñeå hoï coù theå quyeát ñònh
ñuùng. Nhöng nhöõng ñieàu naøy caùc coâng ty tö cuõng coù theå laøm
ñöôïc, vaø thöôøng neân ñeå hoï laøm vì hoï laøm ñuùng hôn.
Moät khi ñaõ chaáp nhaän kinh teá thò tröôøng, nhaø nöôùc chæ coøn
raát ít vieäc phaœi laøm vì moïi choïn löïa ñeàu giaœn dò vaø roõ reät, haàu
nhö baét buoäc : phaœi khuyeán khích saœn xuaát, noäi thöông, ngoaïi
thöông ; phaœi giaœn dò hoùa coâng vieäc cuœa doanh nhaân, phaœi coù
thoâng tin kinh teá chính xaùc vaø kòp thôøi ; phaœi coá gaéng traœi ñeàu
hoaït ñoäng kinh teá treân khaép laõnh thoå thay vì taäp trung vaøo moät
Kinh bang teá theá 465

soá ñòa phöông, v.v. Chaúng caàn gì moät chính saùch kinh teá, taát caœ
nhöõng vieäc ñoù ñeàu hieån nhieân phaœi laøm vaø phaœi laøm toái ña. Laøm
theá naøo laø moät chuyeän khaùc, nhöng khoâng coøn laø nhöõng vaán
ñeà kinh teá nöõa. Neáu coù moät bí quyeát thì ñoù chæ laø bí quyeát maø
ai cuõng bieát, ñoù laø phaœi ñoái thoaïi thöôøng xuyeân vaø ñaày ñuœ vôùi
doanh nhaân, ñeå bieát nhöõng yeâu caàu vaø khoù khaên cuœa hoï. Vaø
nhaø nöôùc caøng laøm ít chöøng naøo caøng toát chöøng aáy. Adam Smith
töøng ñöôïc coi, coù leõ hôi oan, laø saùng toå cuœa tröôøng phaùi "cöù ñeå
hoï laøm" (laissez-faire), nghóa laø cöù ñeå caùc taùc nhaân kinh teá töï
tìm laáy caùch laøm vieäc roài ñaâu seõ coù ñoù, seõ coù moät baøn tay voâ
hình an baøi taát caœ moät caùch toát ñeïp. Khoâng neân hieåu Smith moät
caùch quaù khích, "cöù ñeå hoï laøm" khoâng coù nghóa laø "cöù ñeå noù
cheát" hay "cöù ñeå maëc chuùng noù taøn saùt nhau". Ñoù chæ laø moät
caùch ñeå noùi raèng caùc taùc vieân kinh teá qua coï saùt vaø trao ñoåi
thöôøng ngaøy, moãi ngöôøi theo ñuoåi muïc ñích lôïi nhuaän rieâng
cuœa mình, daàn daàn seõ ñi ñeán moät thaêng baèng trong ñoù moïi
ngöôøi ñeàu coù phaàn vaø ñeàu ñoùng goùp cho phaùt trieån cuœa xaõ hoäi
; nhaø nöôùc neân giôùi haïn ôœ möùc toái thieåu nhöõng can thieäp cuœa
mình, nhaát laø khoâng neân aùp ñaët nhöõng keá hoaïch vaø muïc tieâu.
Nhö theá khoâng coù nghóa laø vai troø cuœa nhaø nöôùc khoâng quan
troïng. Traùi laïi, nhaø nöôùc coù vai troø raát quan troïng trong vieäc
quyeát ñònh thaêng baèng ñoù seõ nhö theá naøo. Seõ laø moät thaêng baèng
röøng ruù trong ñoù keœ maïnh ñeø beïp keœ yeáu hay laø moät thaêng baèng
vaên minh vaø nhaân baœn. Seõ laø moät thaêng baèng ôœ möùc ñoä thaáp hay
cao. Nhöng ñaây khoâng phaœi laø moät vaán ñeà thuaàn tuùy kinh teá,
maø laø moät vaán ñeà vaên hoùa vaø chính trò.
Vai troø chính cuœa nhaø nöôùc laø vai troø cuœa moät troïng taøi,
baœo ñaœm phaùp luaät, traät töï vaø an ninh, dieät tröø tham nhuõng vaø
taïo nhöõng quan heä ngoaïi giao toát ñeïp ñoàng thôøi thoâng tin chính
xaùc veà sinh hoaït kinh teá theá giôùi ñeå giuùp doanh nhaân tìm thò
tröôøng vaø traùnh nhöõng sai laàm tai haïi. Muoán giuùp doanh nhaân
tìm thò tröôøng xuaát caœng thì phaœi boå nhieäm ôœ caùc toøa ñaïi söù
nhöõng tuøy vieân thöông maïi coù khaœ naêng nhaát, nhöng ñoù khoâng
phaœi laø moät vaán ñeà kinh teá maø chæ laø vaán ñeà laøm vieäc ñöùng ñaén,
khoâng tham nhuõng, khoâng phe ñaœng.
466 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Kinh teá phaùt trieån laø do nhöõng tieán boä veà khoa hoïc vaø kyõ
thuaät laøm gia taêng naêng suaát, nhöng gia taêng naêng suaát laø moät
vaán ñeà cuœa caùc chuyeân vieân trong caùc xí nghieäp.
Kinh teá cuõng phaùt trieån nhôø tìm ñöôïc caùc thò tröôøng môùi
hoaëc caœi thieän caùc thò tröôøng coù saün, trong cuõng nhö ngoaøi
nöôùc. Nhöng trong moät neàn kinh teá thò tröôøng coá gaéng naøy laø
cuœa caùc coâng ty chöù khoâng phaœi cuœa nhaø nöôùc. Vai troø cuœa nhaø
nöôùc trong hoaït ñoäng kinh teá laø taïo ñieàu kieän ñeå doanh nhaân
hoaït ñoäng deã daøng vaø baœo ñaœm caïnh tranh coâng baèng. Chæ coù
theá. Chaám, vaø chaám heát.
Nhöõng ñieàu maø chuùng ta thöôøng coi laø naèm trong moät
chính saùch kinh teá thöôøng thöôøng laø nhöõng vieäc chôù neân laøm,
thí duï nhö naâng ñôõ moät ngaønh naøy, haïn cheá moät ngaønh khaùc,
cho nhaäp caœng moät loaïi haøng naøy, caám nhaäp caœng moät maët
haøng khaùc hay ñaùnh thueá naëng moät soá maët haøng. Nhöõng can
thieäp ñoù laøm leäch laïc ñi qui luaät thò tröôøng vaø taïo ra nhöõng haäu
quaœ tai haïi gaáp nhieàu laàn lôïi ích tröôùc maét maø thöôøng ngöôøi ta
chæ khaùm phaù ra sau khi ñaõ quaù treã. Taïi sao ? Bôœi vì khoâng ai
coù theå naém vöõng ñöôïc heát nhöõng lieân heä ñan xen chaèng chòt
cuœa moät thò tröôøng vôùi haøng chuïc trieäu ñoái taùc, moïi tính toaùn
ñeàu chæ coù theå laø giaœn ñôn vaø do ñoù ñeàu sai.
Vieäc khuyeán khích phaùt trieån caùc vuøng ngheøo khoù thöïc
ra cuõng khoâng naèm trong moät chính saùch kinh teá. Giaœi phaùp
cuõng raát hieån nhieân : môœ mang ñöôøng giao thoâng vaø vieãn thoâng
vaø taœn quyeàn toái ña ñeå doanh nhaân coù theå giaœi quyeát moïi vaán
ñeà thuœ tuïc vaø haønh chaùnh ngay taïi choã. Luùc ñoù khoâng caàn
khuyeán khích doanh nhaân cuõng seõ tìm ñeán nhöõng vuøng nhaø ñaát
reœ, nhaân löïc reœ vaø doài daøo, thò tröôøng chöa ñöôïc cung öùng ñuùng
möù c .

Nhöng neáu keá hoaïch khoâng neân coù, chính saùch cuõng
khoâng caàn thieát thì vaãn coøn laïi vaán ñeà quaœn lyù kinh teá. Ԍ ñaây
vaán ñeà cuõng khaù giaœn dò vaø trong loâ gích thò tröôøng caùc giaœi
phaùp cuõng khaù hieån nhieân. Vai troø quaœn lyù kinh teá cuœa nhaø nöôùc
thöïc ra khoâng coù gì phöùc taïp.
Kinh bang teá theá 467

Tröôùc heát caàn coù luaät leä kinh doanh ñuùng ñaén vaø giaœn dò.
Ñaây coù leõ laø ñieàu khoù nhaát veà maët chuyeân moân. Caàn ñoái thoaïi
thöôøng tröïc vôùi doanh nhaân vaø caùc nghieäp ñoaøn ñeå hieåu bieát
caùc vaán ñeà ñaët ra cho caùc xí nghieäp vaø caùc ngaønh ngheà ; caàn
hieåu bieát luaät leä vaø thoâng tuïc thöông maïi quoác teá. Luaät phaùp
moät maët phaœi thích nghi thöôøng tröïc vôùi thöïc teá nhöng maët khaùc
cuõng khoâng ñöôïc thay ñoåi quaù ñoät ngoät, ñaët doanh nhaân tröôùc
nhöõng baát ngôø boái roái. Luaät cuõng phaœi ñöôïc moïi ngöôøi thaáu
hieåu vaø hieåu nhö nhau. Xeùt cho cuøng thì caùch ñeå laøm luaät hay
nhaát vaãn laø thaœo luaän töï do. Ñoù cuõng laø caùch ñeå moïi ngöôøi bieát
ñeán luaät vaø hieåu luaät.
Vaán ñeà sau ñoù laø aùp duïng luaät phaùp moät caùch coâng minh,
ñieàu naøy caàn nhöõng luaät sö vaø nhöõng thaåm phaùn coù khaœ naêng
vaø moät boä maùy tö phaùp khoâng tham nhuõng, nhöng ñaây khoâng
phaœi laø moät vaán ñeà kinh teá, maø laø moät vaán ñeà chính trò vaø ñaøo
taïo.
Vaán ñeà quan troïng thöïc söï laø quaœn lyù tieàn teä, nhöng ôœ ñaây
kinh nghieäm ñaõ chöùng toœ raèng giaœi phaùp cuõng khaù hieån nhieân,
chæ caàn aùp duïng ñuùng ñaén :
- Khoâng neân aùp ñaët moät hoái suaát coá ñònh cho ñoàng tieàn,
traùi laïi neân thaœ noåi hoái suaát ñeå noù thích nghi haøng ngaøy vôùi thöïc
teá, vaø nhö theá traùnh ñöôïc nhöõng ñaàu cô treân hoái suaát ;
- Kieåm soaùt laõi suaát caên baœn (laõi suaát chieát khaáu) ñeå giöõ
cho laïm phaùt ñöøng quaù cao vaø cuõng ñöøng quaù thaáp, ñaâu ñoù ôœ
möùc töø 3 tôùi 5% ñoái vôùi moät nöôùc nhö Vieät Nam. Tìm ra moät tyœ
leä laïm phaùt thích hôïp laø moät ñieàu raát khoù, chæ coù theå laøm ñöôïc
sau moät thôøi gian doø daãm, moät khi ñaõ tìm ñöôïc roài canh chöøng
noù, neáu möùc laïm phaùt leân cao hôn möùc thích hôïp thì taêng laõi
suaát chieát khaáu, neáu möùc laïm phaùt xuoáng döôùi möùc thích hôïp
thì giaœm laõi suaát chieát khaáu.
Quaœn lyù tieàn teä khoâng phöùc taïp nhöng phaœi doø daãm moät
caùch thaän troïng. Treân thöïc teá khuynh höôùng chung cuœa theá giôùi
laø khoâng trao quyeàn phaùt haønh tieàn vaø quaœn lyù laõi suaát cho nhaø
nöôùc maø trao cho moät ngaân haøng trung öông vôùi moät thoáng ñoác
vaø moät hoäi ñoàng quaœn trò do chính phuœ boå nhieäm nhöng hoaït
468 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñoäng ñoäc laäp, hay gaàn nhö ñoäc laäp, vôùi chính quyeàn. Nhö vaäy
traùch nhieäm quaœn lyù kinh teá cuœa nhaø nöôùc thöïc ra caøng ngaøy
caøng nheï ñi.
Vaán ñeà khoù khaên nhaát, vaø cuõng hoaøn toaøn thuoäc quyeàn
cuœa chính quyeàn, laø quyeát ñònh möùc thueá cho töøng khoaœn lôïi
töùc (löông boång, laõi xí nghieäp, lôøi chöùng khoaùn, v.v...) vaø cho
töøng ngaønh, töøng maët haøng. Ԍ ñaây cuõng coù moät tröôøng phaùi ñoøi
giaœn dò hoùa thueá baèng caùch ñaùnh moät thueá suaát goäp cho taát caœ
[flat tax]. Coù theå ñaây chæ laø moät söï giaœn dò hoùa quaù ñaùng vaø
khoâng thöïc tieãn nhöng ít nhaát noù cuõng chöùng toœ coù moät chieàu
höôùng giaœm thieåu vai troø quaœn lyù kinh teá cuœa nhaø nöôùc. Chính
saùch thueá tuøy thuoäc tröôùc heát ôœ trieát lyù chính trò. Thueá laø phöông
tieän ñeå nhaø nöôùc thöïc hieän nhöõng nhieäm vuï cô baœn cuœa mình
: baœo veä laõnh thoå, an ninh quoác gia, coâng lyù, giaùo duïc, y teá, vaø
nhaát laø lieân ñôùi xaõ hoäi. Möùc thueá cao thì doanh nhaân seõ chaùn
naœn, khoâng phaán khôœi ñaàu tö nöõa vaø hoaït ñoäng kinh teá seõ suy
giaœm keùo theo söï suy giaœm cuœa toång saœn löôïng quoác gia vaø möùc
soáng. Ngöôïc laïi, thueá khoâng ñuœ (theá naøo laø ñuœ laø moät vaán ñeà
khaùc) thì nhaø nöôùc seõ khoâng laøm troøn ñöôïc nhieäm vuï cuœa mình,
nhaát laø nhieäm vuï cöùu trôï vaø lieân ñôùi, xaõ hoäi seõ caêng thaúng vaø
hoãn loaïn, traät töï trò an khoâng ñöôïc baœo ñaœm, giaùo duïc vaø ñaøo
taïo seõ xuoáng caáp vôùi haäu quaœ sau cuøng laø chính hoaït ñoäng kinh
teá cuõng seõ suy suïp. Ԍ ñaây cuõng theá, khoâng coù moät lyù thuyeát
naøo caœ, phaœi doø daãm vaø ruùt kinh nghieäm maø thoâi vaø chæ coù theå
thay ñoåi moät caùch raát chaäm chaïp vaø thaän troïng. Vaán ñeà xem ra
coù veœ phöùc taïp, nhöng thöïc ra khoâng phöùc taïp vì vieäc taêng hay
giaœm thueá thöôøng thöôøng chæ ôœ möùc ñoä moät hay moät nöœa phaàn
traêm.
Toùm laïi, quaœn lyù kinh teá laø traùch nhieäm thöïc söï vaø caàn
thieát cuœa nhaø nöôùc, nhöng khoâng phaœi laø khoù. Coù theå noùi moät
nhaø nöôùc chæ baœo ñaœm ñöôïc luaät phaùp, traät töï an ninh vaø nhaát
laø khoâng tham nhuõng cuõng ñaõ raát toát roài.
Tuy nhieân coù moät vaán ñeà quan troïng lieân quan ñeán trieát
lyù chính trò laø coù neân taùch rôøi traùch nhieäm lieân ñôùi xaõ hoäi vaø hoaït
ñoäng cuœa caùc xí nghieäp hay khoâng. Noùi moät caùch khaùc, coù neân
Kinh bang teá theá 469

buoäc caùc xí nghieäp phaœi tröïc tieáp ñaœm nhieäm moät phaàn coâng
taùc lieân ñôùi xaõ hoäi nhö qui ñònh moät soá ngaøy huaán luyeän nhaát
ñònh trong naêm, toân troïng moät soá ngaøy nghæ lôùn (nhö naêm hay
saùu tuaàn leã taïi chaâu AÂu), traœ löông nhöõng ngaøy nghæ beänh, chòu
moät soá raøng buoäc trong vieäc sa thaœi v.v. hay khoâng ?
Moïi xaõ hoäi vaên minh ñeàu phaœi ñaëc bieät quan taâm ñeán lieân
ñôùi xaõ hoäi. Xaõ hoäi vaên minh khoâng theå töø choái cho ngöôøi queø
moät caëp naïng. Khoâng moät öu tö phaùt trieån naøo coù theå bieän minh
cho söï boœ rôi nhöõng ngöôøi ngheøo khoù, thöông taät. Giuùp ñôõ
nhöõng ngöôøi yeáu ñuoái hoaëc thieáu may maén ñeå hoï vöôn leân
ñoùng goùp cho söï phoàn vinh chung, khoâng nhöõng chæ laø moät
phaœn xaï nhaân baœn maø coøn laø moät haønh ñoäng thoâng minh cuœa
coäng ñoàng quoác gia.
Dó nhieân laø caùc xí nghieäp phaœi tham gia vaøo coâng taùc lieân
ñôùi xaõ hoäi, nhöng tham gia nhö theá naøo vaø ñeán moät möùc ñoä naøo
tuøy thuoäc ôœ trieát lyù chính trò. Quan nieäm cuœa toâi laø phaœi taùch rôøi
hai nhieäm vuï. Lieân ñôùi xaõ hoäi laø traùch nhieäm cuœa nhaø nöôùc, boån
phaän cuœa caùc coâng ty laø saœn xuaát thöïc nhieàu vaø tìm lôïi nhuaän
toái ña ; khoâng neân baét caùc xí nghieäp phaœi ñaœm nhaän moät nhieäm
vuï khoâng naèm trong chöùc naêng töï nhieân cuœa noù. Ñieàu naøy coù
nghóa laø caùc qui ñònh veà traùch nhieäm cuœa caùc coâng ty phaœi thöïc
söï laø toái thieåu, phaàn coøn laïi laø thoœa thuaän giöõa xí nghieäp vaø
coâng nhaân theo töøng tröôøng hôïp. Nhaø nöôùc chæ baœo ñaœm söï thöïc
hieän ñöùng ñaén cuœa hôïp ñoàng. Lieân ñôùi xaõ hoäi seõ do nhaø nöôùc
thöïc hieän vôùi söï hôïp taùc cuœa caùc toå chöùc thieän nguyeän thuoäc
xaõ hoäi daân söï. Vaø nhaø nöôùc ñaœm nhieäm chöùc naêng lieân ñôùi xaõ
hoäi cuœa mình qua thueá. Neáu thaáy caàn taêng theâm caùc trôï caáp xaõ
hoäi, nhaø nöôùc seõ taêng thueá ; ngöôïc laïi, neáu thaáy nhu caàu bôùt
caêng thaúng nhaø nöôùc coù theå giaœm thueá. Vaø nhaø nöôùc seõ phaœi
coù nhöõng saùng kieán ñeå ñoäng vieân xaõ hoäi daân söï ñoùng goùp vaø
tham gia vaøo caùc coâng taùc lieân ñôùi xaõ hoäi.

Tôùi ñaây, ñeå chaám döùt vôùi huyeàn thoaïi veà söï phöùc taïp vaø
cao sieâu cuœa kinh teá, xin theâm vaøi ghi chuù veà laïm phaùt vaø thaát
nghieäp :
470 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Caùc vaán ñeà quaœn lyù kinh teá coù theå raát nhöùc nhoái nhöng
ñeàu giaœn dò veà maët lyù thuyeát. Rieâng hai vaán ñeà laïm phaùt vaø thaát
nghieäp thöôøng hay gaây moät soá ngoä nhaän, caùc ngoä nhaän naøy laïi
thöôøng ñöôïc caùc nhaø kinh teá khueách ñaïi ra trong muïc ñích laøm
cho mình coù veœ thoâng thaùi hôn. Haäu quaœ laø quaàn chuùng hoang
mang vaø nghó raèng ñoù laø nhöõng vaán ñeà raát phöùc taïp.
Khaåu hieäu thoâng thöôøng laø choáng laïm phaùt, nhöng
choáng laïm phaùt khoâng coù nghóa laø ñem tyœ leä laïm phaùt xuoáng
soá khoâng. Ԍ moät möùc ñoä thaáp, laïm phaùt khoâng nhöõng coù lôïi maø
coøn caàn thieát. Thí duï, moät maët, nhieàu khi caàn giaœm löông coâng
nhaân trong moät soá ngaønh ngheà ñang suy thoaùi khoâng coøn khaœ
naêng söœ duïng soá löôïng nhaân coâng maø chuùng ñang söœ duïng nöõa
ñeå thuùc ñaåy caùc coâng nhaân töï coá gaéng di chuyeån sang nhöõng
hoaït ñoäng khaùc ñang phaùt trieån, coù nhö theá sinh hoaït kinh teá
môùi naêng ñoäng vaø khoâng ngöøng thích nghi vôùi tieán hoùa, coù nhö
theá kinh teá môùi laønh maïnh. Nhöng, maët khaùc, caùc xí nghieäp
khoâng theå caét giaœm löông maø khoâng gaây baát maõn vaø xaùo troän.
Giaœi phaùp, caàn thieát vì lyù do taâm lyù, laø vaãn taêng löông maø thöïc
söï laø giaœm. Ԍ moät möùc laïm phaùt 5%, xí nghieäp (vaø caœ nhaø nöôùc)
coù theå taêng löông cho coâng nhaân (hay coâng chöùc) 2%. Thöïc teá
laø löông ñaõ giaœm 3% vaø coâng nhaân thaáy roõ ñieàu ñoù, nhöng seõ
khoâng phaœn öùng giaän döõ.
Khaåu hieäu thoâng thöôøng cuõng laø toaøn duïng, nghóa laø moïi
ngöôøi ñeàu coù coâng aên vieäc laøm, nhöng moät tyœ leä thaát nghieäp
quaù thaáp, khoâng caàn phaœi ôœ soá khoâng, cuõng laøm cho caùc hoaït
ñoäng kinh teá maát ñi söï co giaõn, vaø ñöa tôùi beá taéc vì moät maët caœn
trôœ söï phaùt trieån cuœa caùc ngaønh caàn coâng nhaân, moät maët ñöa tôùi
taêng löông vaø laïm phaùt, chöa keå laø coøn khoâng kích thích söï hoïc
hoœi vaø caàu tieán. Vaœ laïi moät tyœ leä thaát nghieäp thaáp, ôœ möùc 4% hay
5%, hoaøn toaøn coù theå quaœn lyù ñöôïc trong moät quoác gia ñaõ döï
truø caùc bieän phaùp lieân ñôùi xaõ hoäi.
Vaäy phaœi noùi moät caùch boäc tröïc laø quoác gia naøo cuõng caàn
duy trì moät möùc laïm phaùt vöøa ñuùng vaø moät tyœ leä thaát nghieäp
"thích nghi". Vaán ñeà khoù laø laøm theá naøo ñeå ñònh ra tyœ leä laïm
phaùt vöøa ñuùng vaø tyœ leä thaát nghieäp thích nghi. Ñaây cuõng khoâng
Kinh bang teá theá 471

phaœi laø moät vaán ñeà lyù thuyeát maø chæ laø keát quaœ cuœa moät söï quan
saùt trong moät thôøi gian daøi. Hai tyœ leä naøy thay ñoåi theo töøng quoác
gia, vaø trong moãi quoác gia theo töøng thôøi kyø. Sau khi ñaõ tìm ra
caùc tyœ leä naøy, duïng cuï chính ñeå giöõ laïm phaùt vaø thaát nghieäp ôœ
ñoù laø laõi suaát cô baœn. Moät caùch giaœn dò, tröø khi coù nhöõng bieán
coá ñaëc bieät, khi laõi suaát cô baœn ñöôïc haï thaáp thì tín duïng vaø ñaàu
tö seõ gia taêng, keùo theo söï taêng tröôœng cuœa saœn löôïng quoác gia
vaø soá coâng aên vieäc laøm, nghóa laø seõ laøm giaœm tyœ leä thaát nghieäp,
nhöng ñoàng thôøi cuõng laøm gia taêng tyœ leä laïm phaùt. Ngöôïc laïi,
khi laõi suaát cô baœn taêng leân thì tín duïng vaø ñaàu tö seõ giaœm, laïm
phaùt seõ giaœm nhöng hoaït ñoäng kinh teá cuõng giaœm vaø thaát
nghieäp seõ taêng. Nhaø nöôùc, hoaëc ngaân haøng trung öông, phaœi
heát söùc thaän troïng trong vieäc giaœm laõi suaát maëc daàu noù coù taùc
duïng kích thích caùc hoaït ñoäng kinh teá vì kinh nghieäm ôœ moïi
nöôùc cho thaáy choáng laïm phaùt laø moät vieäc raát toán keùm, toán keùm
gaáp boäi lôïi ích coù ñöôïc vaøo luùc haï laõi suaát ñeå kích thích taêng
tröôœng.
Caàn löu yù moät söï kieän maø moïi chính quyeàn taïi caùc nöôùc
phaùt trieån ñeàu bieát nhöng khoâng nhìn nhaän : tyœ leä laïm phaùt thay
ñoåi chaäm hôn so vôùi tyœ leä thaát nghieäp. Do ñoù caùc ngaân haøng
trung öông thöôøng quan saùt tyœ leä thaát nghieäp ñeå coù theå haønh
ñoäng nhanh choùng. Khi caœm thaáy tyœ leä thaát nghieäp xuoáng quaù
thaáp so vôùi "tyœ leä thaát nghieäp toái öu", hoï gia taêng laõi suaát ñeå
naâng soá ngöôøi thaát nghieäp leân. Dó nhieân muïc ñích toát laø ñeå traœ
laïi cho kinh teá möùc ñoä co giaõn caàn thieát vaø traùnh laïm phaùt,
nhöng thöïc teá laø hoï ñaõ caên cöù vaøo tyœ leä thaát nghieäp ñeå canh
chöøng laïm phaùt vaø coá tình gia taêng möùc ñoä thaát nghieäp khi thaáy
noù xuoáng quaù thaáp. Ñieàu naøy hoï laøm vaø phaœi laøm nhöng khoâng
bao giôø daùm coâng khai nhìn nhaän vì ñoái vôùi coâng chuùng noù quaù
phuõ phaøng. Hoï bieän baïch loanh quanh. Haäu quaû laø cuoäc thaœo
luaän veà kinh teá caøng trôœ thaønh khoù hieåu.
Nhöõng cuoäc tranh caõi veà kinh teá trong caùc nöôùc daân chuœ
thöôøng hay raát soâi noåi vì chuùng ñuïng chaïm tôùi tuùi tieàn cuœa moïi
ngöôøi, vaø do ñoù ñöôïc chaêm chuù theo doõi, chuùng cuõng raéc roái
vì phaœi dung hoøa nhöõng quyeàn lôïi maâu thuaãn, nhöng khoâng
phaœi vì chuùng thöïc söï cao sieâu vaø phöùc taïp.
472 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 473

Quoác gia, daân toäc

Treân nhöõng khaùi nieäm raát cô baœn veà chính trò haàu nhö
chuùng ta khoâng coù cuøng moät ngoân ngöõ. Thaœo luaän chính trò laø
ñieàu khaù môùi ñoái vôùi ngöôøi Vieät, neáu theâm vaøo ñoù chuùng ta laïi
khoâng ñoàng yù treân nhöõng khaùi nieäm nhö quoác gia, daân toäc, nhaø
nöôùc, v.v. thì cuoäc thaœo luaän laïi caøng khoù khaên.
Ñieàu naøy thöïc ra khoâng ñaùng ngaïc nhieân laém vì ít nhaát
hai lyù do.
Lyù do ñaàu tieân laø do chính söï phöùc taïp cuœa nhöõng khaùi
nieäm chính trò cô baœn, ñoù laø nhöõng phaùt minh raát phöùc taïp cuœa
trí tueä maø cho tôùi nay vaãn chöa coù ñoàng thuaän döùt khoaùt.
Lyù do thöù hai laø do caùch tieáp caän cuœa ngöôøi Vieät Nam
(ñuùng ra laø cuœa ngöôøi Trung Hoa maø ngöôøi Vieät baét chöôùc) ñoái
vôùi caùc khaùi nieäm chính trò ñeán töø phöông Taây. Caùch tieáp caän
naøy laø laáy moät töø ngöõ ñöôïc coi laø töông ñöông cuœa ngoân ngöõ
Trung Hoa ñeå dòch moät töø ngöõ cuœa phöông Taây, trong khi nhöõng
töø ngöõ "töông ñöông" ñoù coù theå chaúng töông ñöông chuùt naøo
vì chöùa ñöïng hai khaùi nieäm khaùc nhau, coù khi coøn ngöôïc haún
vôùi nhau. Caùch tieáp caän naøy ñöa ñeán ngoä nhaän caœ trong caùc
cuoäc thaœo luaän laãn trong caùch suy nghó.

Moät vaøi thí duï :

Caøng ngaøy toâi caøng ñöôïc ñoïc nhieàu baøi cuœa caùc vò raát
uyeân thaâm, trong ñoù töø ngöõ "daân toäc" ñöôïc keøm theo trong
ngoaëc ñôn chöõ nation. Caùc vò naøy muoán nhaán maïnh daân toäc coù
nghóa laø nation trong tieáng Phaùp vaø tieáng Anh. Khi vieát "daân toäc
[nation]" chaéc chaén taùc giaœ raát tin töôœng veà söï hieåu bieát cuœa
mình vaø sôï ngöôøi ñoïc khoâng hieåu. Tuy nhieân cuõng nhöõng vò
naøy, coù khi trong cuøng moät baøi, laïi dòch peuple, hay people,
cuõng laø daân toäc, trong khi trong tieáng Phaùp peuple vaø nation laø
hai khaùi nieäm khaùc nhau.
Toâi cuõng ñaõ töøng gaëp nhieàu vò dòch töø keùp nation-state
(hay EÙtat-nation) laø "quoác gia daân toäc". Toâi töôœng töôïng ra söï
474 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

boái roái cuœa nhöõng ñoäc giaœ coù ñoâi chuùt kieán thöùc chính trò. Cuïm
töø "quoác gia daân toäc" trong tieáng Vieät töø tröôùc ñeán nay vaãn chæ
laø caùch vieát taét cuœa "quoác gia vaø daân toäc". Tranh ñaáu vì "quoác
gia daân toäc" coù nghóa laø tranh ñaáu cho quoác gia vaø daân toäc. Moãi
ngoân ngöõ coù nhöõng ñaëc tính rieâng, moät trong nhöõng ñaëc tính
cuœa tieáng Vieät laø hay tieát kieäm chöõ "vaø" ; chuùng ta hay noùi "anh
em hoï haøng" thay vì "anh em vaø hoï haøng". Tinh thaàn "quoác gia
daân toäc" coù nghóa laø tinh thaàn quoác gia vaø daân toäc. Töø keùp
nation-state (hay EÙtat-nation) coù moät yù nghóa hoaøn toaøn khaùc.
Chuùng ta seõ coøn trôœ laïi trong ñoaïn sau.
Ngoä nghónh hôn nöõa, nhieàu vò coøn chieát töï nhöõng danh
töø chính trò theo chöõ Haùn. Chaúng haïn nhö nhieàu vò giaœi thích
danh töø "phaùp luaät" baèng caùch giaœi nghóa "phaùp" laø gì, "luaät" laø
gì, v.v... trong khi khaùi nieäm phaùp luaät cuœa phöông Taây vaø cuœa
Trung Hoa raát khaùc nhau, vaø taùc giaœ ñang noùi veà luaät phaùp theo
nghóa thoâng duïng ñoái vôùi moïi ngöôøi hoâm nay, nghóa laø theo
quan nieäm phöông Taây, do ñoù khoâng theå chieát töï theo chöõ Haùn.
Chuùng ta ñaõ khoâng quen vôùi lyù luaän chính trò maø laïi hieåu
khaùc nhau nhöõng khaùi nieäm cô baœn thì laøm sao hieåu ñöôïc nhau
? Nhö vaäy chuùng ta caàn ñoàng yù vôùi nhau treân yù nghóa cuœa moät
soá töø ngöõ tröôùc khi muoán ñoàng yù vôùi nhau veà laäp tröôøng. Coù
theå sau khi ñaõ ñoàng yù vôùi nhau veà töø ngöõ, chuùng ta seõ khaùm phaù
ra raèng chuùng ta khoâng coù gì khaùc bieät.
Toâi saép lieàu lónh ñeà nghò moät soá ñònh nghóa cho moät soá
töø ngöõ caàn thieát cho caùc cuoäc thaœo luaän chính trò. Lieàu lónh, bôœi
vì quoác gia, daân toäc, nhaø nöôùc, chuœ quyeàn, v.v. laø nhöõng yù nieäm
tuy thöôøng gaëp nhöng laïi raát phöùc taïp. Ñaõ coù haøng traêm cuoán
saùch trong ñoù coù nhöõng cuoán daày caœ ngaøn trang ñeà caäp tôùi
nhöõng khaùi nieäm naøy maø vaãn chöa saùng toœ. Nhöõng ñeà nghò sau
ñaây chæ coù theå laø sô saøi. Toâi cuõng töï giôùi haïn trong caùi nhìn cuœa
moät ngöôøi daân chuœ, nhöng ñieàu naøy coù leõ cuõng khoâng thöïc söï
laø moät giôùi haïn neáu ta hieåu raèng caùi nhìn daân chuœ laø caùi nhìn
chung cuœa caœ theá giôùi hieän nay. Ñoäc giaœ seõ löu yù laø toâi duøng
nhieàu qui chieáu baèng tieáng Phaùp hôn laø tieáng Anh. Lyù do laø caùc
daân toäc Anh vaø Myõ naëng ñaàu oùc thöïc nghieäm, khoâng maát thì
Quoác gia, daân toäc 475

giôø ñeå ñònh nghóa nhöõng yù nieäm phöùc taïp veà maët lyù thuyeát. Hoï
cuõng khoâng coù yeâu caàu, bôœi vì gaàn nhö hoï khoâng coù tranh luaän
chính trò thöïc söï. Hoï ñaõ chaáp nhaän ngay töø ñaàu chuœ nghóa caù
nhaân töï do, vôùi caùi heä luaän taát yeáu cuœa noù laø daân chuœ thò tröôøng,
vaø khoâng bao giôø phaœi ñaët laïi nhöõng vaán ñeà trieát lyù chính trò vaø
chuœ nghóa. Ñoù laø nhöõng daân toäc may maén, nhöng cuõng vì theá
maø tö töôœng chính trò cuœa hoï khoâng phong phuù baèng Phaùp, ñaát
nöôùc cuœa caùc cuoäc caùch maïng vaø xung ñoät yù thöùc heä.

Quoác gia

Tröôùc heát laø quoác gia, danh töø Vieät Nam ñeå dòch chöõ
nation, caœ trong tieáng Phaùp laãn tieáng Anh. Quoác gia laø moät khaùi
nieäm raát tröøu töôïng ñöôïc phaùt minh ra trong cuoäc caùch maïng
Phaùp ñeå bao goàm moät laõnh thoå, moät chính quyeàn, moät di saœn
vaên hoùa trong ñoù thoâng thöôøng ngoân ngöõ laø chính, moät lòch söœ
vaø moät taäp theå nhöõng con ngöôøi chaáp nhaän lòch söœ ñoù vaø di saœn
vaên hoùa ñoù, chòu söï chi phoái cuœa chính quyeàn ñoù vaø cuøng xaây
döïng vôùi nhau moät töông lai chung.
Ñieàu khoù hieåu trong ñònh nghóa naøy laø phaàn lôùn caùc thaønh
toá cuœa quoác gia laïi khoâng chaéc chaén. Quoác gia Hoa Kyø chaúng
haïn ñaõ ra ñôøi vaøo luùc haàu nhö chöa coù lòch söœ vôùi nhieàu di saœn
vaên hoùa khaùc nhau. Laõnh thoå coù theå bò chieám ñoùng, chính
quyeàn coù theå bò löu vong hoaëc taïm thôøi tan raõ, ngoân ngöõ coù theå
khoâng phaœi chæ coù moät, v.v. maø quoác gia vaãn coù hoaëc vaãn coøn.
Ngoaïi tröø daân toäc vaø yù ñònh chia seœ moät töông lai chung hình
nhö khoâng coù thaønh toá naøo tuyeät ñoái phaœi coù, maëc daàu neáu coù
cuõng coù theå laøm roõ hôn söï hieän höõu cuœa quoác gia. Moät thaønh
toá maïnh, thí duï nhö di saœn vaên hoùa, coù theå buø laïi cho söï yeáu
keùm, hoaëc ngay caœ vaéng maët, cuœa moät hay nhieàu thaønh toá khaùc.
Ngöôøi ta coù theå ñònh nghóa moät quoác gia bình thöôøng
nhöng laïi gaëp boái roái lôùn trong nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät.
Quoác gia tröôùc heát laø moät khaùi nieäm tinh thaàn vaø tình caœm, trong
ñoù nguyeän öôùc chia seœ moät töông lai chung coù taàm quan troïng
quyeát ñònh. Moät quoác gia trong ñoù moïi ngöôøi khoâng theo ñuoåi
476 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

moät döï aùn töông lai chung, vì coù noäi chieán hay vì quoác gia bò
ñaët döôùi quyeàn ñònh ñoaït tuøy tieän cuœa moät soá ngöôøi trong khi
ña soá daân chuùng khoâng coù tieáng noùi trong nhöõng quyeát ñònh
lôùn, khoâng coøn laø moät quoác gia ñuùng nghóa.
Ñoàng nghóa vôùi quoác gia laø nöôùc, ñaát nöôùc, non soâng hay
toå quoác ñöôïc duøng tuøy tröôøng hôïp.
"Nöôùc" ñöôïc duøng khi ta muoán nhaán maïnh ñeán yeáu toá
ñòa lyù. "Veà nöôùc" coù nghóa laø veà laõnh thoå Vieät Nam. Nöôùc cuõng
ñöôïc duøng khi muoán ñeà caäp ñeán quoác gia moät caùch giaœn dò.
Töông ñöông vôùi nöôùc trong tieáng Phaùp laø pays, trong tieáng
Anh laø country.
"Ñaát nöôùc" ñöôïc duøng ñeå chæ quoác gia moät caùch tình caœm.
"Non soâng" caøng tình caœm hôn vì beù nhoœ vaø gaàn guõi hôn, cuõng
nhö "sôn haø", "soâng nuùi".
"Toå quoác" cuõng tình caœm nhö ñaát nöôùc, non soâng, nhöng
nhaán maïnh hôn veà lòch söœ vaø di saœn vaên hoùa. Chính vì noù gôïi
laïi lòch söœ vaø toå tieân, maø toå quoác coù tính thieâng lieâng hôn, vaø
do ñoù cuõng xa caùch hôn "ñaát nöôùc". Toå quoác, do ñoù, chæ neân
duøng trong nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät trang troïng. (Duøng "toå
quoác" ñeå ñaët teân cho moät toå chöùc chính trò, nhaát laø moät toå chöùc
buø nhìn nhö "Maët Traän Toå Quoác", laø moät söï thoâ bæ).

Nhaø nöôùc

Ñi keøm vôùi quoác gia laø nhaø nöôùc, danh töø cuœa tieáng Vieät
töông ñöông vôùi töø EÙtat cuœa tieáng Phaùp hay state cuœa tieáng Anh.
Chaéc khoâng khoœi coù nhöõng ñoäc giaœ xua tay phaœn baùc : "Taàm
baäy, quoác laø nöôùc, gia laø nhaø, quoác gia laø nhaø nöôùc". Xin chôù
noùng naœy, chuùng ta ñang noùi tieáng Vieät, vaø khoâng phaœi tieáng
Vieät naøo cuõng phaœi raäp khuoân theo chöõ Haùn. Maùy bay tröïc
thaêng khoâng ñoàng nghóa vôùi "maùy bay leân thaúng" vì coù nhöõng
maùy bay leân thaúng khoâng phaœi laø tröïc thaêng. Tröïc thaêng laø loaïi
maùy bay leân thaúng vaø coù quaït treân noùc. Ngöôøi Vieät Nam ta hieåu
khaù roõ theá naøo laø nhaø nöôùc. Ñoù laø toaøn boä guoàng maùy chính
quyeàn : laäp phaùp, tö phaùp vaø haønh phaùp. Noùi moät caùch giaœn dò
Quoác gia, daân toäc 477

ñoù laø quoác hoäi, caùc toøa aùn, chính phuœ vaø caùc cô quan thuoäc
quyeàn ñieàu khieån cuœa chính phuœ.
Neáu ñònh nghóa vaät chaát cuœa nhaø nöôùc khaù giaœn dò thì yù
nghóa vaø vai troø cuœa noù laïi raát phöùc taïp. Georges Burdeau, moät
trong nhöõng hoïc giaœ noåi tieáng cuœa nöôùc Phaùp veà caùc ñònh cheá
chính trò, töøng noùi raèng nhaø nöôùc laø phaùt minh phöùc taïp nhaát cuœa
loaøi ngöôøi töø ngaøy khai thieân laäp ñòa. Nhaän ñònh naøy khoâng phaœi
laø quaù ñaùng.
Ñaëc tính noåi baät cuœa nhaø nöôùc laø nhaø nöôùc laø thöïc theå duy
nhaát trong quoác gia coù quyeàn aùp ñaët moät cöôõng cheá thaân xaùc
treân con ngöôøi. Nhöng ñaây laø moät ñaëc tính chöù khoâng phaœi laø
moät ñònh nghóa.
Nhaø nöôùc (EÙtat, State) ñaœm nhieäm vai troø ñaïi dieän toaøn
quyeàn vaø duy nhaát cho quoác gia. Theá giôùi chæ bieát ñeán quoác gia
qua nhaø nöôùc. Ñoái vôùi quoác teá, nhaø nöôùc laø quoác gia. Chính vì
theá maø moät soá nöôùc ñaõ töï giôùi thieäu mình laø EÙtat hay state.
Tröôùc ñaây chuùng ta ñaõ coù Quoác Gia Vieät Nam, ñöôïc dòch ra laø
EÙtat du Vietnam, hay State of Viet Nam. Hieän nay coù EÙtat
d’Israel hay State of Israel, saép tôùi coù EÙtat Palestinien hay
Palestinian State, coù theå dòch laø Quoác Gia Do Thaùi, Quoác Gia
Palestine, nhöng thöïc ra laø Nhaø Nöôùc Do Thaùi, Nhaø Nöôùc
Palestine. Lyù do khieán caùc quoác gia naøy hay xöng mình laø EÙtat
hay State thay vì nation laø vì yù nieäm nation vöøa phöùc taïp vöøa tình
caœm maø laïi thieáu söï xaùc nhaän roõ reät vaø maïnh meõ laø coù moät
guoàng maùy chính quyeàn töï chuœ.
Neáu sau hieäp öôùc Haï Long naêm 1948, oâng Baœo Ñaïi thay
vì duøng cuïm töø Quoác Gia Vieät Nam ñaõ duøng cuïm töø Nhaø Nöôùc
Vieät Nam ñeå dòch cuïm töø "EÙtat du Vietnam" maø oâng ñaõ thoœa
thuaän vôùi nöôùc Phaùp thì chuùng ta ñaõ traùnh ñöôïc söï laán caán naøy.
Moät chöùc naêng khaùc cuœa nhaø nöôùc laø coù toaøn quyeàn, theo
luaät ñònh, treân khaép laõnh thoå. Moät quoác gia chæ coù theå coù moät
nhaø nöôùc. Trong tröôøng hôïp cuœa caùc nöôùc theo theå cheá lieân
bang phaœi hieåu raèng quyeàn haønh cuœa caùc chính quyeàn tieåu bang
laø quyeàn ñöôïc chính quyeàn lieân bang chuyeån nhöôïng. Nhaø
nöôùc Hoa Kyø laø chính quyeàn lieân bang. Trong tröôøng hôïp nöôùc
478 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Myõ, chuùng ta laïi gaëp moät söï laãn loän do lòch söœ ñeå laïi laø caùc bang
cuõng ñöôïc goïi laø state, nhöng ñoù khoâng phaœi laø nhöõng nhaø nöôùc
cuõng khoâng phaœi laø nhöõng quoác gia. Ngöôøi Ñöùc chæ goïi caùc
bang laø caùc länder (vuøng).
Moät danh töø khaùc ñaùng leõ ñaõ coù theå duøng ñeå thay theá cho
nhaø nöôùc laø chính quyeàn. Trong tieáng Vieät, thoùi quen cho ñeán
nay laø "chính quyeàn" thöôøng ñöôïc duøng ñeå chæ boä maùy haønh
phaùp, ñoâi khi bao goàm caœ caùc toøa aùn. Thöïc ra chính quyeàn vaø
nhaø nöôùc chæ laø moät.

Nhaø nöôùc - quoác gia

Söï laãn loän giöõa nhaø nöôùc vaø quoác gia, do caùch chuyeån
ngöõ EÙtat, hay state, thaønh "quoác gia" ñaõ khieán nhieàu taùc giaœ boái
roái tröôùc cuïm töø EÙtat-nation (hay nation-state). Boái roái laø vì EÙtat
ñaõ dòch laø"quoác gia", neáu nation cuõng laø quoác gia thì khoâng leõ
cuïm töø nation-state laø quoác gia-quoác gia hay sao ? Ñeå thaùo gôõ
boái roái naøy, caùc vò dòch nation laø daân toäc, nhö vaäy cuïm töø nation-
state seõ laø "quoác gia daân toäc". Theá laø xong ! Nhöng thöïc ra ñaây
chæ laø traùnh ngaõ xe ñaïp ñeå roài bò rôùt maùy bay vì cuïm töø "quoác
gia daân toäc" hoaøn toaøn chaúng coù moät lieân heä naøo vôùi nation-
state. Neáu nhìn vaøo noäi dung vaø tìm caùch dieãn taœ noäi dung thay
vì chæ tìm caùch giaœi quyeát vaán ñeà thuaät ngöõ chuùng ta seõ thoaœi
maùi hôn nhieàu.
Nation-state (EÙtat-nation) coù nghóa gì ? Ñaây laø moät cuïm
töø chæ môùi xuaát hieän trong ngoân ngöõ chính trò gaàn ñaây maø thoâi,
töø khi khuynh höôùng toaøn caàu hoùa xuaát hieän ñoøi xeùt laïi quyeàn
haïn cuœa caùc nhaø nöôùc ñeå ñi ñeán moät theá giôùi ñoàng ñieäu hôn,
vôùi moät luaät phaùp quoác teá vaø trong ñoù moät soá quyeàn haønh cuœa
caùc nhaø nöôùc ñöôïc chuyeån giao cho caùc ñònh cheá cao hôn, hoaëc
quoác teá nhö Lieân Hieäp Quoác, hoaëc khu vöïc kieåu Lieân Hieäp
Chaâu AÂu. Trong chieàu saâu ñaây laø moät söï xeùt laïi khaùi nieäm quoác
gia vôùi nhaän ñònh raèng quoác gia khoâng phaœi laø ñôn vò cao nhaát
ñoái vôùi moät con ngöôøi, maø phaœi ñöôïc ñaët döôùi moät soá ñònh cheá
quoác teá. Khuynh höôùng naøy gaëp phaœn öùng cuœa moät soá quoác gia
Quoác gia, daân toäc 479

muoán giöõ toái ña baœn theå vaø quyeàn töï quyeát. Cuïm töø nation-
state, hay EÙtat-nation, trong ñoù state, hay EÙtat, laø danh töø vaø
nation ñoùng vai troø tính töø, xuaát hieän ñeå chæ caùc nhaø nöôùc muoán
giöõ nguyeân yù nghóa quoác gia cuœa mình. Noùi moät caùch khaùc, ñoù
laø nhöõng nhaø nöôùc ñoäc laäp, nhöõng nhaø nöôùc giöõ toái ña chuœ
quyeàn. Nhö vaäy dòch cuïm töø nation-state, hay EÙtat-nation,
khoâng coù gì khoù. Ta coù theå dòch laø nhaø nöôùc ñoäc laäp, nhaø nöôùc
töï chuœ, nhaø nöôùc toaøn quyeàn, hoaëc nhaø nöôùc - quoác gia, ba cuïm
töø naøy hoaøn toaøn ñoàng nghóa. Nhöng döùt khoaùt khoâng phaœi laø
"quoác gia daân toäc".
Nhöõng nhaø nöôùc ñaàu tieân ra ñôøi ñaõ laø nhöõng nhaø nöôùc-
quoác gia. Nhöng töø nöœa sau theá kyœ 19 trôœ ñi ñaõ buøng ra moät cuoäc
tranh caõi soâi noåi veà caùc yù nieäm quoác gia vaø nhaø nöôùc. Karl Marx
toœ ra ñaëc bieät tích cöïc trong cuoäc tranh luaän naøy. Moät trong
nhöõng sai laàm cô baœn cuœa chuœ nghóa coäng saœn laø ñaõ khoâng ñaùnh
giaù ñuùng vai troø cuœa caùc nhaø nöôùc-quoác gia. Söï taäp trung quyeàn
löïc treân toaøn theá giôùi khoâng nhöõng laø ñieàu khoâng theå thöïc hieän
ñöôïc maø coøn laø ñieàu khoâng neân thöïc hieän vì naëng neà vaø troùi
buoäc. Ngay caœ nhöõng nöôùc lôùn cuõng coøn phaœi taœn quyeàn thaønh
nhöõng ñòa phöông töï quaœn vôùi moät chính quyeàn trung öông laøm
coâng taùc ñieàu hôïp. Theá giôùi ñaïi ñoàng trong töông lai seõ laø theá
giôùi cuœa söï phoái hôïp giöõa nhöõng quoác gia chung soáng vaø hôïp
taùc vôùi nhau, cuøng chia seœ vôùi nhau moät soá giaù trò phoå caäp vaø
cuøng chaáp nhaän moät soá qui öôùc chung chöù khoâng phaœi theá giôùi
trong ñoù caùc quoác gia bò xoùa boœ. Söï ra ñôøi cuœa nhöõng nhaø nöôùc-
quoác gia thay theá cho nhöõng nhaø nöôùc quaân chuœ ñaõ laø laø moät
bieán coá troïng ñaïi thuùc ñaåy tieán boä. Caùc nhaø nöôùc-quoác gia ñaàu
tieân ñaõ hình thaønh taïi phöông Taây vaø ñaõ ñem laïi cho caùc daân
toäc phöông Taây moät söùc maïnh hôn haún.
YÙ nieäm quoác gia, nhö moät thöïc theå cuœa chung thay vì cuœa
moät ngöôøi hay moät nhoùm ngöôøi, ñaõ ñoäng vieân ñöôïc sinh löïc vaø
saùng kieán cuœa moïi ngöôøi vaø ñaõ khai sinh ra toå chöùc nhaø nöôùc
hieän ñaïi. Khi ñi chinh phuïc theá giôùi vaøo theá kyœ 18 vaø 19, söùc
maïnh chính cuœa ngöôøi phöông Taây khoâng phaœi laø vuõ khí vaø kyõ
thuaät hieän ñaïi maø laø toå chöùc nhaø nöôùc hieän ñaïi phuïc vuï cho moät
480 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quoác gia ñöôïc quan nieäm nhö laø khoâng gian lieân ñôùi cuœa moät
taäp theå ngöôøi coù nhieàu ñieåm chung vaø cuøng xaây döïng moät
töông lai chung. Quan nieäm naøy khieán quoác gia vöøa coù ích vöøa
caàn thieát, noù cuõng ñem laïi cho nhaø nöôùc söï chính ñaùng vaø, do
ñoù, söùc maïnh.
Moät chuù thích. Cuõng nhö taát caœ moïi yù nieäm môùi, yù nieäm
quoác gia ñaõ khoâng traùnh khoœi nhöõng taät beänh trong quaù trình
hình thaønh vaø tröôœng thaønh ; maø taät beänh ñoäc haïi nhaát laø chuœ
nghóa quoác gia (nationalisme) coi quoác gia nhö laø cöùu caùnh duy
nhaát vaø khoâng gian traùch nhieäm duy nhaát. Chuœ nghóa quoác gia
ñoàng hoùa söï thuø gheùt caùc daân toäc khaùc vôùi söï quí meán daân toäc
mình. Noù laãn loän tinh thaàn baøi ngoaïi vôùi loøng yeâu nöôùc, noù laø
moät quan nieäm heïp hoøi veà daân toäc. Nhöng taät beänh naøy ngaøy
caøng ñöôïc nhaän dieän vaø ñieàu trò, vaø moät khi ñaõ ñöôïc ñieàu trò
xong, yù nieäm quoác gia seõ laáy laïi ñöôïc yù nghóa thöïc söï cuœa noù,
seõ ñeïp hôn, maïnh hôn chöù khoâng yeáu ñi.

Daân toäc

Coøn daân toäc ? Cho ñeán nay moïi ngöôøi Vieät Nam coù kieán
thöùc Taây hoïc ñeàu ñaõ ñoàng yù "daân toäc" töông ñöông vôùi töø
peuple cuœa tieáng Phaùp vaø people cuœa tieáng Anh. "Daân" luoân
luoân phaœi laø ngöôøi vaø chæ coù theå laø ngöôøi. Chöa thaáy ai ñaët laïi
caùch dòch naøy. Vaán ñeà laø moät soá hoïc giaœ cuõng duøng tieáng "daân
toäc" ñeå dòch chöõ nation. Caùch dòch naøy chaéc chaén laø sai vì trong
tieáng Phaùp nation vaø peuple laø hai yù nieäm raát khaùc nhau veà maët
lyù thuyeát (trong tieáng Anh, söï khaùc bieät giöõa "people" vaø
"nation" khoâng roõ reät baèng). Chuùng ta ñeàu hieåu daân toäc laø tieáng
duøng ñeå chæ toaøn boä nhöõng con ngöôøi cuœa moät quoác gia, nghóa
laø nhöõng ngöôøi chaáp nhaän ñaœm nhieäm cuøng nhau moät di saœn vaø
chia seœ vôùi nhau moät töông lai chung. Maëc daàu söï hieän dieän cuœa
chöõ "toäc", daân toäc khoâng mang moät noäi dung huyeát thoáng
chuœng toäc naøo. Trong nhöõng yeáu toá caáu taïo cuœa quoác gia (laõnh
thoå, nhaø nöôùc, lòch söœ, di saœn vaên hoùa, daân toäc vaø döï aùn töông
lai chung) chaéc chaén daân toäc laø yeáu toá höõu hình quan troïng nhaát
Quoác gia, daân toäc 481

(cuõng nhö döï aùn töông lai laø yeáu toá voâ hình quan troïng nhaát),
nhöng khoâng phaœi laø taát caœ. Ñoàng hoùa daân toäc vôùi quoác gia coù
theå laø gaàn ñuùng veà maët sinh hoaït thöôøng ngaøy nhöng raát sai veà
maët lyù thuyeát nhö ta seõ trôœ laïi trong phaàn sau, khi ñeà caäp ñeán
chuœ quyeàn.
Caàn löu yù laø daân toäc, cuõng nhö peuple, khoâng phaœi chæ laø
nhöõng coâng daân hieän coù, maø coøn coù yù nghóa vöôït thôøi gian,
ngöôïc veà quaù khöù vaø noái daøi veà töông lai, ñeå chæ chung nhöõng
con ngöôøi ñaõ, ñang vaø seõ thuoäc veà quoác gia. Khi ta noùi ñeán
"cuoäc Nam tieán cuœa daân toäc Vieät Nam" thì daân toäc laø ñeå chæ
chung moät khoái ngöôøi töø theá kyœ 12 ñeán theá kyœ 18.
Moät danh töø töông ñöông vôùi daân toäc laø nhaân daân. Cho
ñeán nay "nhaân daân" vaãn ñöôïc duøng ñeå chæ daân toäc trong tröôøng
hôïp ta muoán nhaán maïnh tôùi nhöõng ngöôøi ñang soáng. Ñoâi khi
nhaân daân cuõng ñöôïc duøng keøm vôùi moät ñòa danh ñeå chæ taäp theå
nhöõng ngöôøi daân trong moät vuøng. Chaúng haïn nhö "nhaân daân
Thaùi Bình". Ñaây coù theå coi laø moät söï phong phuù cuœa tieáng Vieät,
nhöng veà noäi dung daân toäc vaø nhaân daân khoâng khaùc nhau.
"Daân" vaø "daân chuùng" duøng ñeå chæ moïi ngöôøi hay toaøn
boä nhöõng con ngöôøi soáng döôùi söï quaœn lyù cuœa moät nhaø nöôùc.
"Quaàn chuùng" chæ coù nghóa giaœn dò laø khoái ñoâng ngöôøi, thöôøng
ñöôïc duøng ñeå ñoái laïi vôùi moät thieåu soá choïn loïc.
Caàn löu yù moät söï caåu thaœ cuœa cheá ñoä coäng saœn Vieät Nam
laø hoï duøng caœ danh töø "daân toäc" ñeå chæ caùc saéc toäc, nhö "daân
toäc Kinh", "daân toäc Taøy", "daân toäc Dao", v.v. ñeå roài ñi ñeán nhaän
xeùt luùng tuùng "daân toäc Vieät Nam goàm nhieàu daân toäc", trong khi
trong nhieàu tröôøng hôïp hoï laïi quaœ quyeát "daân toäc Vieät Nam laø
moät !". Söï caåu thaœ coøn ñeœ ra moät quaùi thai veà ngoân ngöõ : "ngöôøi
daân toäc", ñöôïc duøng ñeå chæ nhöõng ngöôøi thuoäc moät trong
nhöõng saéc toäc ít ngöôøi.

Chuœ quyeàn

Coøn chuœ quyeàn (souveraineteù) ? Nhö ñaõ noùi, khaùi nieäm

quoác gia (nation), duø ñaõ hieän höõu baøng baïc töø laâu do söï soáng
482 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chung cuœa nhöõng con ngöôøi treân cuøng moät laõnh thoå vaø chia seœ
cuøng moät soá phaän, chæ ñöôïc chính thöùc phaùt minh ra trong caùch
maïng Phaùp 1789 vì nhu caàu traœ lôøi caâu hoœi chuœ quyeàn, töùc
quyeàn cao nhaát vaø bao truøm, thuoäc veà ai moät khi cheá ñoä quaân
chuœ ñaõ bò laät ñoå ?
Tröôùc ñoù Jean-Jacques Rousseau, thuœy toå ñích thöïc cuœa
chuœ nghóa coäng saœn, chuœ tröông raèng chuœ quyeàn thuoäc veà daân
toäc, hay nhaân daân. Môùi thoaït nghe, laäp tröôøng naøy coù veœ hôïp
lyù nhöng ñem ra thöïc hieän ngöôøi ta nhaän ra laø noù ñöa ñeán nhöõng
haäu quaœ nguy hieåm.
Neáu nhaân daân laøm chuœ thì heä luaän taát nhieân laø phaœi laøm
theá naøo ñeå nhaân daân tröïc tieáp caàm quyeàn. Neáu khoái nhaân daân
quaù ñoâng thì nhaân daân seõ chæ ñònh ra, baèng caùch naøy hay caùch
khaùc, nhöõng ñaïi bieåu thay maët cho mình, nhöng theo trieát lyù
"nhaân daân laøm chuœ" moãi ñaïi bieåu naøy phaœi hoaøn toaøn laøm vieäc
theo meänh leänh cuœa ngöôøi daân trong ñôn vò ñaõ chæ ñònh mình
vaø coù theå bò thay ñoåi baát cöù luùc naøo. Nhieàu nhaø tö töôœng trong
caùch maïng Phaùp ñaõ nhìn thaáy moái nguy cuœa trieát lyù chính trò
naøy. Tröôùc heát laø quaàn chuùng khoâng ñuœ trình ñoä ñeå quyeát ñònh
nhöõng vaán ñeà khoù khaên vaø phöùc taïp, keá ñoù laø cô quan quyeàn
löïc seõ xung ñoät vaø teâ lieät vì nhöõng ñoøi hoœi ích kyœ cuœa ñòa
phöông, sau cuøng vaø nguy hieåm nhaát laø neáu coù moät ñaœng mò
daân hay khuœng boá, hay vöøa mò daân vöøa khuœng boá, naøo ñoù
khoáng cheá ñöôïc quaàn chuùng thì hoï seõ nhaân danh nhaân daân naém
taát caœ quyeàn haønh, bieán caùc ñaïi bieåu thaønh nhöõng con tin, vaø
ñöa ñeán ñoäc taøi toaøn trò ; ngöôøi daân seõ maát taát caœ moïi quyeàn,
coù theå keå caœ quyeàn soáng.
Töø ñoù naœy ra moät cuoäc tranh caõi, vaø tranh ñaáu, soâi noåi
giöõ a moä t phe quaù khích chuœ tröông chuœ quyeà n daâ n toä c
(souveraineteù populaire) vaø moät phe oân hoøa chuœ tröông chuœ
quyeàn quoác gia (souveraineteù nationale). Haäu dueä cuœa phe chuœ
tröông chuœ quyeàn nhaân daân khoâng ai khaùc hôn laø caùc ñaœng
coäng saœn vaø phaùt-xít, trong khi haäu dueä cuœa phe chuœ tröông chuœ
quyeàn quoác gia laø caùc cheá ñoä daân chuœ.
Theo quan ñieåm cuœa tröôøng phaùi daân chuœ thì nhaân daân
Quoác gia, daân toäc 483

khoâng laøm chuœ, chuœ quyeàn thuoäc veà moät caùi gì ñoù cao hôn caœ
nhaân daân, bao goàm caœ laõnh thoå, lòch söœ, di saœn vaên hoùa, chính
quyeàn, daân toäc vaø döï aùn töông lai chung. Ñieàu naøy coù nghóa laø
ngay caœ neáu taát caœ moïi ngöôøi ñoàng yù, hoï vaãn khoâng coù toaøn
quyeàn treân ñaát nöôùc. Khoái toaøn daân naøy vaãn phaœi toân troïng moät
soá nguyeân taéc. Caùc cöœ tri ôœ moãi ñôn vò khoâng baàu ra ñaïi bieåu
cuœa ñôn vò mình, maø chæ ñöôïc trao traùch nhieäm choïn löïa moät
trong nhöõng ñaïi bieåu cho quoác gia. Moät khi ñaõ ñöôïc baàu, ngöôøi
ñaïi bieåu laø cuœa quoác gia, khoâng nhaän meänh leänh cuœa cöœ tri trong
ñôn vò maø ñöôïc hoaøn toaøn haønh ñoäng theo söï suy nghó cuœa
mình, caùc cöœ tri trong ñôn vò khoâng coù quyeàn baõi nhieäm ñaïi
bieåu trong suoát nhieäm kyø. Nhöõng nhaø tö töôœng daân chuœ cho
raèng phöông thöùc naøy, moät maët, baœo ñaœm cho coâng vieäc chung
ñöôïc quaœn lyù moät caùch thoâng minh vaø, maët khaùc, traùnh ñöôïc
nguy cô chuœ quyeàn bò moät ñaœng chieám ñoaït. Treân thöïc teá,
ngöôøi ñaïi bieåu muoán ñöôïc ñôn vò mình tieáp tuïc tín nhieäm cuõng
phaœi laéng nghe vaø thoœa maõn nguyeän voïng cuœa caùc cöœ tri, ngöôøi
daân vaãn laøm chuœ, nhöng moät caùch töông ñoái vaø giaùn tieáp. Trieát
lyù chuœ quyeàn quoác gia coøn moät heä luaän khaùc, tuy lyù thuyeát
nhöng raát quan troïng, laø nhaø nöôùc (chính phuœ vaø quoác hoäi) tuy
xuaát phaùt töø moät ña soá vaãn khoâng theå töï coi laø coù theå hoaøn toaøn
ñònh ñoaït moät caùch tuøy tieän. Do ñoù caùc thieåu soá vaãn phaœi ñöôïc
toân troïng.
Ngöôïc laïi, ñoái vôùi phe coäng saœn, quoác gia chæ laø moät phaùt
minh cuœa giai caáp tö saœn nhaèm chieám ñoaït quyeàn laøm chuœ cuœa
quaàn chuùng voâ saœn cho lieân minh tö saœn-trí thöùc.
Moät laàn nöõa, caàn nhaéc laïi quoác gia laø moät yù nieäm tröøu
töôïng ñöôïc phe daân chuœ phaùt minh ñeå giaœi quyeát baøi toaùn daân
chuœ .

Ñeán ñaây, xin löu yù boán ñieàu :

Moät laø khaùi nieäm quoác gia ñaõ naœy sinh cuøng vôùi khaùi
nieäm daân chuœ, hôi sau moät chuùt thì ñuùng hôn. Trong moät baøi baùo
toâi ñaõ vieát nhö vaäy vaø ñaõ bò nhieàu phaœn baùc, nhöng quaœ thöïc
laø nhö theá. Caùc vöông quoác tröôùc ñaây, keå caœ Vieät Nam, khoâng
484 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

phaœi laø nhöõng quoác gia thöïc söï, laõnh thoå khoâng roõ reät, ngöôøi
daân khoâng chia seœ moät döï aùn töông lai chung naøo caœ maø chæ chòu
ñöïng aùch thoáng trò ñöôïc aùp ñaët baèng baïo löïc. Caùc vöông quoác
ñoù coù theå laø böôùc ñaàu ñeå xaây döïng moät quoác gia chöù chöa phaœi
laø nhöõng quoác gia.
Hai laø caàn löu yù söï huït haãng cuœa thoùi quen chieát töï. Cho
ñeán nay chuùng ta vaãn hieåu daân chuœ moät caùch giaœn dò laø daân laøm
chuœ. Cuõng ñuùng thoâi, nhöng khoâng ñuùng haún. Veà lyù thuyeát, caùc
cheá ñoä daân chuœ ñaõ ra ñôøi do söï phuœ nhaän "chuœ quyeàn daân toäc"
ñeå thay theá baèng "chuœ quyeàn quoác gia", noùi moät caùch khaùc,
theo trieát lyù daân chuœ thì daân khoâng laøm chuœ, quoác gia môùi laø chuœ
; daân laø thaønh phaàn chuœ yeáu cuœa quoác gia, thay maët quoác gia ñeå
choïn löïa phöông thöùc toå chöùc xaõ hoäi vaø chæ ñònh nhöõng ngöôøi
caàm quyeàn, nhöng khoâng phaœi laø quoác gia. Quoác gia laø moät
saùng taïo cuœa trí tueä cao hôn daân toäc. Quoác gia laø moät khaùi nieäm
tinh thaàn vaø tình caœm.
Ba laø cuoäc tranh luaän giöõa hai tröôøng phaùi chuœ quyeàn daân
toäc (coäng saœn vaø phaùt-xít) vaø chuœ quyeàn quoác gia (daân chuœ)
hieän nay tuy ñaõ ngaõ nguõ treân theá giôùi (vôùi söï toaøn thaéng cuœa phe
daân chuœ) maø vaãn coøn dai daúng ôœ Vieät Nam. Chuùng ta coù theå löu
yù söï phuœ nhaän khaùi nieäm quoác gia cuœa moïi cheá ñoä coäng saœn,
keå caœ cheá ñoä coäng saœn Vieät Nam. Hoï chæ söœ duïng töø ngöõ daân
toäc, hay nhaân daân, hay quoác daân, trong ngoân ngöõ chính trò : Maët
Traän Daân Toäc Giaœi Phoùng Mieàn Nam, kinh teá quoác daân, quaân
ñoäi nhaân daân, coâng an nhaân daân, hoäi ñoàng nhaân daân, uœy ban
nhaân daân. Töø "quoác gia" môùi chæ ñöôïc duøng gaàn ñaây vaø chæ coù
nghóa ñòa lyù, töông ñöông vôùi "toaøn laõnh thoå", nhö "giaœi boùng
ñaù quoác gia". Nhöõng ngöôøi daân chuœ caàn löu yù ñieåm naøy trong
cuoäc vaän ñoäng tö töôœng hieän nay. Laán caán töø ngöõ coù theå ñöa
ñeán boái roái trong lyù luaän. Ñaœng coäng saœn ñaõ thoáng trò trong moät
nöœa theá kyœ taïi mieàn Baéc vaø moät phaàn tö theá kyœ treân caœ nöôùc,
di saœn ngoân ngöõ cuœa hoï chaéc chaén laø ñaùng keå, ñieàu quan troïng
laø phaœi bieát mình ñang noùi veà caùi gì.
Boán laø cheá ñoä coäng saœn Vieät Nam coøn ñoùng goùp theâm
cho söï hoãn loaïn ngoân ngöõ baèng khaåu hieäu "daân laøm chuœ, ñaœng
Quoác gia, daân toäc 485

laõnh ñaïo, nhaø nöôùc quaœn lyù". Thöïc ra, trong caùc cheá ñoä coäng
saœn, nhaø nöôùc thöïc söï chính laø boä maùy ñaœng. Nhaø nöôùc naøy
ñöùng treân quoác gia vaø ñöùng ngoaøi phaùp luaät maø noù ban haønh,
trong khi nhaø nöôùc chính thöùc chæ laø coâng cuï cuœa boä maùy ñaœng.
Taùch rôøi ñaœng vaø nhaø nöôùc laø thay ñoåi haún baœn chaát cuœa cheá ñoä.
Chính vì theá maø chuœ tröông taùch rôøi ñaœng vaø nhaø nöôùc coù luùc
ñöôïc neâu ra ñaõ mau choùng bò boùp ngheït.

Quoác gia, nhaø nöôùc vaø daân chuœ

Nhö ñònh nghóa treân ñaây thì quoác gia laø treân heát. Nhaø
nöôùc tuy laø ñaïi dieän toaøn quyeàn nhöng cuõng chæ laø coâng cuï cuœa
quoác gia vôùi söù meänh phuïc vuï quoác gia. Nhö vaäy döùt khoaùt nhaø
nöôùc phaœi ôœ trong vaø ôœ döôùi quoác gia. Nhöng ñaây chæ laø lyù luaän
trong tinh thaàn daân chuœ. Treân thöïc teá tuøy ôœ baœn chaát cuœa nhaø
nöôùc maø noù cao hôn hay thaáp hôn quoác gia.
Trong caùc cheá ñoä quaân chuœ chuyeân chính tröôùc ñaây, chæ
coù chính quyeàn cuœa vua vaø nhöõng thaàn daân soáng treân ñaát cuœa
vua chöù khoâng coù quoác gia ñuùng nghóa. Nhaø nöôùc laø taát caœ vaø
taát caœ nhaø nöôùc qui vaøo vua.
Trong caùc cheá ñoä ñoäc taøi, nhaø nöôùc ñònh ñoaït moät caùch
tuøy tieän. Nhaø nöôùc ban haønh luaät leä nhöng laïi khoâng bò raøng
buoäc bôœi chính caùc luaät leä ñoù. Vai troø cuœa ngöôøi daân hoaëc bò phuœ
nhaän (nhö trong caùc cheá ñoä ñoäc taøi quaân phieät), hoaëc bò thoaùn
ñoaït (nhö trong caùc cheá ñoä coäng saœn). Khoâng laøm gì coù söï chia
seœ töï nguyeän moät töông lai chung, chæ coù moät öôùc voïng chung
laø töï do vaø daân chuœ, nhöng ñoù laø moät döï aùn töông lai chung bò
caám ñoaùn. Nhaø nöôùc khoáng cheá vaø ôœ treân quoác gia. Quoác gia,
neáu coù, cuõng chæ ôœ tình traïng thoi thoùp.
Ñieàu caàn löu yù laø ngay trong caùc cheá ñoä ñöôïc coi laø daân
chuœ chaân chính nhö nöôùc Phaùp, töông quan giöõa nhaø nöôùc vaø
quoác gia cuõng chöa roõ reät. Caùc nhaø tö töôœng chính trò Phaùp vaãn
coøn ñang ñoàng yù treân moät ñieåm quan troïng, vaø traàm troïng, laø
vaán ñeà cuœa nöôùc Phaùp vaãn coøn laø giaœm nheï nhaø nöôùc xuoáng
cho ngang haøng vôùi quoác gia (reùduction de l’EÙtat aø la Nation).
486 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nhaø nöôùc Phaùp vaãn chöa thöïc söï daân chuœ, bôœi vì noù vaãn coøn
quaù naëng, quaù lôùn, quaù taäp trung vaø bôœi vì quyeàn haønh cuœa toång
thoáng Phaùp vaãn coøn quaù aùp ñaœo. Cheá ñoä toång thoáng coäng vôùi
nhaø nöôùc taäp trung ñöa ñeán moät cheá ñoä coù theå goïi laø quaân chuœ
coäng hoøa, trong ñoù nhaø nöôùc ôœ treân quoác gia vaø aùp ñaœo quoác
gia. Keát luaän naøy cuœa caùc nhaø tö töôœng Phaùp thöïc ñaùng suy
ngaã m .
Daân chuœ thöïc söï chæ ñeán khi nhaø nöôùc ôœ trong vaø ôœ döôùi
quoác gia vôùi söù maïng phuïc vuï quoác gia, coù vai troø taïo ñieàu kieän
lyù töôœng nhaát ñeå moïi ngöôøi chia seœ, höôœng öùng vaø cuøng nhau
xaây döïng moät töông lai chung. Noù phaœi nheï, phaœi taœn quyeàn,
phaœi kính troïng moïi ngöôøi vaø lieân tuïc möu tìm ñoàng thuaän cuœa
moïi ngöôøi. Noùi moät caùch khaùc, noù phaœi ña nguyeân. Daân chuœ
thöïc söï laø daân chuœ ña nguyeân. Ñoù laø cheá ñoä töông lai cuœa loaøi
ngöôøi tieán boä.

Ñaát nöôùc ta

Taát caœ phaàn treân chæ laø moät söï ghi cheùp vôùi ñoâi chuùt chuœ
quan, chaúng haïn nhö söï nhaán maïnh treân taàm quan troïng cuœa
moät döï aùn töông lai chung trong ñònh nghóa quoác gia. Mong caùc
vò hoïc giaœ chaâm chöôùc cho veà moät söï toùm löôïc quaù ñaùng treân
nhöõng khaùi nieäm töï chuùng voán ñaõ raát teá nhò maø laïi coøn bò ngoân
ngöõ chính trò thoâng thöôøng laøm môø toái theâm.
Sau lôøi caùo loãi thaønh thöïc ñoù, toâi cuõng xin ñöôïc coù moät
yù kieán caù nhaân veà ñaát nöôùc mình.
Söï phaùt minh ra khaùi nieäm quoác gia (vaø nhaø nöôùc hieän ñaïi
döïa treân ñoàng thuaän daân toäc maø noù ñi keøm) ñaõ laø phaùt minh
troïng ñaïi nhaát töø xöa ñeán nay cuœa loaøi ngöôøi. Noù ñaõ ñöôïc quan
nieäm nhö laø moät khoâng gian lieân ñôùi cuœa moät coá gaéng chung.
Noù ñaõ taïo ra söùc maïnh cuœa caùc nöôùc phöông Taây. Nhöng ngaøy
nay caùc quoác gia tieân tieán ñaõ ñaït ñeán moät möùc ñoä phaùt trieån ôœ
ñoù söï caàn thieát cuœa quoác gia khoâng coøn laø tuyeät ñoái nöõa. Hoï
ñang xeùt laïi yù nieäm quoác gia trong yù ñònh ñi moät böôùc tieán xa
hôn nöõa.
Quoác gia, daân toäc 487

Nhöng khaùi nieäm quoác gia ñaõ raát caàn thieát vaø coù ích cho
moät giai ñoaïn phaùt trieån. Thaœm kòch cuœa chuùng ta laø chuùng ta
coøn ñang ôœ moät giai ñoaïn phaùt trieån raát caàn quoác gia, nhöng
chuùng ta chöa hình thaønh noåi moät quoác gia vaøo luùc yù nieäm naøy
ñaõ saép söœa bò vöôït qua. Nhö vaäy chuùng ta vöøa phaœi xaây döïng
moät quoác gia vöøa phaœi ñuùng heïn vôùi traøo löu tieán boä cuœa theá
giôùi.
Coâng vieäc ñaõ khoù laïi caøng khoù hôn vì phaœi noùi ngöôøi Vieät
chuùng ta coù raát ít suy tö veà quoác gia vaø daân toäc. Chuùng ta coù leõ
laø daân toäc duy nhaát treân theá giôùi naøy goïi quoác gia laø "nöôùc". Ñoái
vôùi chuùng ta, quoác gia vaãn chæ giaœn dò laø nöôùc, laø ñaát nöôùc, laø
soâng nuùi, quanh quaån vaãn laø ñaát vaø nöôùc, nhöõng yeáu toá hoaøn
toaøn vaät chaát vaø ñòa lyù. Ñieàu naøy toá giaùc roõ reät söï thieáu vaéng
cuœa moät tö töôœng chính trò vaø moât suy tö veà quoác gia. Do ñoù tinh
thaàn daân toäc vaø loøng yeâu nöôùc cuœa chuùng ta dó nhieân laø raát yeáu.
Chính vì loøng yeâu nöôùc cuœa chuùng ta quaù yeáu maø chuùng ta vaãn
chöa hình thaønh ñöôïc moät löïc löôïng daân toäc daân chuœ coù taàm
voùc ñeå chaáp nhaän thaùch ñoá cuœa moät ñaœng caàm quyeàn ñaõ ñöa
ñaát nöôùc töø ñoå vôõ naøy ñeán thaœm kòch khaùc. Ñöøng chaïy troán söï
thöïc, coù hieåu ñöôïc beänh cuœa mình môùi coù hy voïng laønh beänh.
Ngöôøi Vieät Nam chuùng ta raát caàn moät quoác gia, nhö laø
moät khoâng gian lieân ñôùi cuœa moät coá gaéng chung, ñeå nhôø ñoù
cuøng nhau vöôn leân tôùi moät cuoäc soáng phoàn vinh vaø ñaùng töï
haøo. Vaø trong theá kyœ 21, vôùi nhaân quyeàn vaø daân chuœ ñöôïc coi
nhö nhöõng giaù trò cô baœn vaø phoå caäp, seõ chæ toàn taïi ñöôïc nhöõng
quoác gia khoâng nhöõng ñöôïc ñònh nghóa nhö moät khoâng gian
lieân ñôùi, moät tình caœm vaø moät töông lai chung, maø coøn phaœi
thaønh coâng trong vieäc ñem laïi phuùc lôïi vaø nieàm töï haøo cho
ngöôøi daân. Noùi moät caùch khaùc, nhöõng quoác gia thöïc söï daân
chuœ, ña nguyeân vaø ñöôïc quaœn lyù moät caùch thoâng minh. Caùc
quoác gia khaùc seõ tan vôõ.
Hieän nay chuùng ta chæ coù moät cheá ñoä ñoäc taøi, quaœn lyù ñaát
nöôùc moät caùch toài dôœ, vôùi moät döï aùn töông lai maø nhaø nöôùc aùp
ñaët nhöng bò toaøn daân khöôùc töø laø "xaây döïng chuœ nghóa xaõ hoäi".
Söï toàn vong cuœa ñaát nöôùc ta ñang bò ñe doïa naëng neà, khoâng phaœi
488 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

vì moät ngoaïi bang naøo doøm ngoù xaâm chieám maø vì bò tuït haäu
nhuïc nhaõ giöõa traøo löu tieán boä maõnh lieät cuœa theá giôùi vaø vì, hôn
theá nöõa, döôùi maét ngöôøi daân, quoác gia laø moät gaùnh naëng chöù
khoâng phaœi moät choã döïa.
Chuùng ta phaœi coù daân chuœ vaø phaœi coù daân chuœ thaät mau
choùng; ñaáu tranh cho daân chuœ laø teân goïi môùi cuœa cuoäc ñaáu tranh
giöõ nöôùc. Chuùng ta phaœi tieán vaø phaœi tieán nhanh, nghóa laø phaœi
vöôït leân treân moïi haän thuø, chia reõ vaø ngôø vöïc ñeå ñoäng vieân
ñöôïc moïi khoái oùc, moïi traùi tim vaø moïi baøn tay Vieät Nam trong
moät coá gaéng chung; hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc laø tieáng keâu
cöùu khaån caáp cuœa toå quoác laâm nguy.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 489

Vaøi vaán ñeà veà daân chuœ

Trong nhöõng trang tröôùc, khi baøn veà phaùt trieån cuõng nhö
veà nhöõng khaùi nieäm quoác gia, daân toäc, chuùng ta ñaõ ñeà caäp tôùi
daân chuœ.
Daân toäc ta ñaõ laø naïn nhaân cuœa söï thieáu vaéng daân chuœ
nhöng laïi chöa thöïc söï yù thöùc ñöôïc söï caàn thieát cuœa noù. Ñieàu
ñaùng ngaïc nhieân laø ít ai ngaïc nhieân veà söï nghòch lyù naøy, keå caœ
ña soá trí thöùc. Caàn nhaán maïnh traïng töø "thöïc söï" vì quaœ nhieân
ñaïi ña soá ngöôøi Vieät, neáu khoâng muoán noùi laø taát caœ, muoán coù
daân chuœ, nhöng ñoù chæ laø moät yù muoán baøng baïc thoâi. Neáu ñem
daân chuœ cho khoâng thì chuùng ta vui veœ chaáp nhaän, nhöng neáu
phaœi traœ moät giaù naøo ñoù thì raát ít ngöôøi saün saøng, duø caùi giaù ñoù
vaøo thôøi ñieåm naøy chæ raát vöøa phaœi. Chuùng ta chöa coù daân chuœ
vì chuùng ta chöa thöïc söï tin töôœng vaøo söï caàn thieát cuœa noù.
Chuùng ta chöa thaáy noù quan troïng cho ñôøi soáng cuœa chính
chuùng ta. Neáu chuùng ta thöïc söï muoán daân chuœ chuùng ta seõ coù
daân chuœ.
Khi ngoài vieát nhöõng doøng naøy, vaøo cuoái naêm 2000, toâi
phaœi nhìn nhaän moät ñieàu : cheá ñoä coäng saœn hieän nay döôùi con
maét cuœa moät quan saùt vieân quoác teá khaùch quan khoâng phaœi laø
moät cheá ñoä hung baïo. Ñoäc taøi, ngoan coá, lì lôïm, gian traù thì
ñuùng, nhöng ñaøn aùp ñoái laäp daân chuœ moät caùch hung baïo thì
khoâng. Töø thaùng Gieâng 1996 ñeán nay, hoï ñaõ chæ baét giam moät
trí thöùc ñoái laäp, Nguyeãn Thanh Giang, trong voøng hai thaùng,
quaœn cheá vaø saùch nhieãu boán ngöôøi, Haø Só Phu, Buøi Minh Quoác,
Tieâu Dao Baœo Cöï vaø Mai Thaùi Lónh, vaø caét ñieän thoaïi cuœa
khoaœng hai möôi ngöôøi. Theo tieâu chuaån quoác teá ñoù khoâng
phaœi laø moät chính saùch ñaøn aùp daõ man. Söï daõ man ñaõ coù tröôùc
ñaây : chæ vì phaùt bieåu laäp tröôøng cuœa mình maø Ñoaøn Vieát Hoaït,
Nguyeãn Ñan Queá, Nguyeãn Ñình Huy, Leâ Coâng Minh, Ñinh
Theá Vinh, Tueä Syõ, Leâ Maïnh Thaùt vaø haøng traêm ngöôøi khaùc ñaõ
bò xöœ nhöõng baœn aùn raát naëng neà, chung thaân, hai möôi naêm tuø,
v.v. Nhieàu ngöôøi daân chuœ khaùc nhö Phaïm Quang Caœnh, Traàn
490 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Thanh Ñình, v.v. ñaõ bò xöœ töœ. Nhöng ngaøy nay söï hung baïo ñaõ
giaœm raát nhieàu. Cheá ñoä coäng saœn ñaõ nhöôïng boä tröôùc dö luaän
theá giôùi hay hoï ñaõ chæ nhaän ra laø phong traøo daân chuœ khoâng
nguy hieåm ? Ñoù coøn laø moät caâu hoœi, nhöng thöïc teá laø hieän nay
phong traøo daân chuœ yeáu vì noù thöïc söï yeáu chöù khoâng phaœi vì
bò ñaøn aùp thaúng tay, vaø noù yeáu vì yù thöùc daân chuœ cuœa chuùng ta
khoâng maïnh.
YÙ thöùc veà daân chuœ cuœa ngöôøi Vieät Nam yeáu keùm laø moät
ñieàu khoâng theå choái caõi. Toâi ruœ moät trí thöùc raát coù trình ñoä vaø
thieän chí tham gia vaän ñoäng daân chuœ vaø ñöôïc traœ lôøi laø anh
khoâng thích chính trò, anh chæ doàn heát coá gaéng ñeå tranh ñaáu cho
nhaân quyeàn. Trong caùch suy nghó cuœa anh, tranh ñaáu cho nhaân
quyeàn laø ñieàu trong saïch, gaàn nhö moät coâng taùc töø thieän, trong
khi ñaáu tranh cho daân chuœ laø "laøm chính trò" vôùi taát caœ nhöõng
phöùc taïp vaø xaáu xa nhö thuœ ñoaïn, loøng tham, v.v. Moät trí thöùc
töø trong nöôùc ra noùi vôùi toâi raèng ngöôøi trong nöôùc (yù anh ta
muoán noùi trí thöùc trong nöôùc) chæ quan taâm tôùi nhöõng vaán ñeà
cuï theå nhö coâng aên vieäc laøm thoâi, coøn daân chuœ thì ít ai nghó tôùi
vì khoâng thöïc tieãn.

Vaäy vaán ñeà ñaàu tieân caàn ñöôïc ñaët ra laø daân chuœ laø gì ?
Toâi xin ñöa moät ñònh nghóa ngaén goïn, hieåu ñöôïc cho moïi
ngöôøi vaø cuõng ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän, duø caùc hoïc giaœ uyeân
thaâm coù theå nghó laø chöa ñaày ñuœ : daân chuœ laø moät caùch toå chöùc
xaõ hoäi, noùi khaùc ñi moät cheá ñoä chính trò, trong ñoù caùc quyeàn töï
do ngoân luaän vaø baùo chí, töï do thaønh laäp vaø gia nhaäp caùc toå
chöùc, töï do baàu cöœ vaø öùng cöœ ñöôïc toân troïng.
Taát caœ nhöõng quyeàn töï do naøy, vaø nhieàu quyeàn töï do
khaùc nöõa, ñöôïc qui ñònh roõ raøng trong baœn Tuyeân Ngoân Quoác
Teá Nhaân Quyeàn naêm 1948 (vaø ñöôïc Lieân Hieäp Quoác ñöa vaøo
hieán chöông). Nhö vaäy baœn Tuyeân Ngoân Quoác Teá Nhaân Quyeàn
cuõng laø baœn Tuyeân Ngoân Quoác Teá Daân Chuœ. Phaân bieät nhaân
quyeàn vaø daân chuœ laø sai. Nhaân quyeàn vaø daân chuœ chæ laø hai caùch
nhìn cuœa cuøng moät vaán ñeà. Nhaân quyeàn laø daân chuœ döôùi goùc
nhìn caù nhaân, daân chuœ laø nhaân quyeàn döôùi goùc nhìn quoác gia.
Vaøi vaán ñeà veà daân chuû 491

Ñaõ laø moät caùch toå chöùc thì veà phöông dieän trieát lyù daân
chuœ chæ laø moät phöông tieän chöù khoâng phaœi laø cöùu caùnh. Cöùu
caùnh laø laøm theá naøo ñeå con ngöôøi ngaøy moät töï do hôn vaø sung
tuùc hôn. Noùi moät caùch huyïch toeït thì cöùu caùnh laø vöøa coù töï do
vöøa coù tieàn. Neáu coù moät phöông thöùc naøo khaùc cho pheùp ñaït
tôùi moät möùc ñoä töï do lôùn hôn vaø moät möùc soáng sung maõn cao
hôn thì ta khoâng baét buoäc phaœi choïn daân chuœ. Nhöng daân chuœ
laø keát quaœ cuœa kinh nghieäm nhieàu ngaøn naêm doø daãm cuœa loaøi
ngöôøi. Churchill ñaõ noùi moät caâu chaâm bieám baát huœ raèng daân
chuœ laø cheá ñoä chính trò dôœ nhaát, tröø khi ta so saùnh noù vôùi moïi
cheá ñoä chính trò ñaõ ñöôïc bieát tôùi. Cho tôùi nay daân chuœ ñaõ laø cheá
ñoä chính trò duy nhaát ñem laïi töï do vaø haïnh phuùc, vaäy thì cuõng
laø moät choïn löïa baét buoäc giöõa nhöõng cheá ñoä chính trò ñaõ ñöôïc
thöœ nghieäm. Moät ñieàu baét buoäc phaœi coù maø ta chöa coù cuõng phaœi
ñöôïc coi nhö moät muïc ñích giai ñoaïn tröôùc khi nhìn xa hôn. Ԍ
thôøi ñieåm naøy chuùng ta coù quyeàn tieáp tuïc suy nghó veà nhöõng
phöông thöùc khaùc hay hôn daân chuœ ñeå laøm cho theá giôùi giaøu
ñeïp vaø töï do hôn nhöng chuùng ta khoâng theå chaáp nhaän thaùi ñoä
töø khöôùc daân chuœ, nhaát laø ñeå ngoan coá duy trì moät cheá ñoä ñaõ
ñöôïc thöœ nghieäm vaø ñaõ thaát baïi.

Nhaän ñònh daân chuœ chæ laø moät phöông tieän, hay moät muïc
tieâu giai ñoaïn, laø caàn thieát cho chính coá gaéng xaây döïng daân chuœ.
Neáu ta coi töï do (vaø caùi heä quaœ ñaõ ñöôïc chöùng minh cuœa noù laø
phoàn vinh) môùi laø cöùu caùnh thì chính quyeàn tröôùc heát phaœi laø
moät chính quyeàn toái thieåu ñaõ. Chính quyeàn daân chuœ, nghóa laø
chính quyeàn toát, cuõng khoâng baèng khoâng coù chính quyeàn neáu
khoâng thöïc söï caàn thieát. Moät chính quyeàn duø xuaát phaùt töø
nhöõng cuoäc baàu cöœ töï do vaø löông thieän nhöng neáu can thieäp
vaøo taát caœ moïi ñòa haït, qui ñònh quaù nhieàu vaø ñaœm nhieäm quaù
nhieàu sinh hoaït cuõng laø moät chính quyeàn keành caøng gaây trôœ
ngaïi cho ngöôøi daân. YÙ thöùc roõ raøng raèng töï do môùi laø cöùu caùnh
chuùng ta seõ hieåu raèng chính quyeàn toát nhaát laø chính quyeàn nheï
nhaát vaø nguyeân taéc tieân quyeát cuœa moät nhaø nöôùc laø nhöõng gì
ngöôøi daân coù theå laøm ñöôïc nhaø nöôùc seõ khoâng laøm.
492 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Cuõng caàn yù thöùc raèng neàn taœng cuœa töï do laø söï hieåu bieát,
quyeàn töï do caên baœn nhaát laø quyeàn ñöôïc thoâng tin ñaày ñuœ. Töï
do thöïc söï laø töï do trong söï hieåu bieát chöù khoâng phaœi töï do trong
söï u meâ. Trong thaùnh kinh Thieân Chuùa Giaùo, thöôïng ñeá ñaõ taïo
ra Adam vaø Eva, hai ngöôøi nhôœn nhô trong vöôøn ñòa ñaøng trong
söï ngu doát, hoï chæ thaønh nhöõng con ngöôøi töï do sau khi Eva ruœ
choàng aên traùi caây hieåu bieát. Thöôïng ñeá ñaõ chæ taïo ra hai ñoäng
vaät, Eva ñaõ taïo ra loaøi ngöôøi.
Chuùng ta ñaõ noùi, nhöng caàn nhaéc laïi vì taàm quan troïng
cuœa noù, ñaëc tính ñaàu tieân cuœa daân chuœ laø cho tôùi nay noù ñaõ laø
theå cheá duy nhaát ñem laïi töï do vaø sung tuùc. Söï thöïc hieån nhieân
naøy thöïc ra môùi chæ hoaøn toaøn saùng toœ tröôùc maét moïi ngöôøi töø
hôn moät thaäp nieân nay sau khi phong traøo coäng saœn theá giôùi suïp
ñoå. Tröôùc ñoù nhöõng thaønh quaœ ngoaïn muïc cuœa caùc cheá ñoä phaùt-
xít Nhaät, Ñöùc, YÙ, roài caùc cheá ñoä coäng saœn, nhaát laø Lieân Xoâ, coù
luùc ñaõ laøm moät soá khaù ñoâng ngöôøi tin raèng moät cheá ñoä ñoäc taøi
thoâng minh coù theå ñem laïi moät nhòp ñoä phaùt trieån nhanh hôn.
Thöïc ra nhöõng "thaønh tích ngoaïn muïc" cuœa caùc cheá ñoä ñoäc taøi,
phaùt-xít vaø coäng saœn, ngay caœ khi coù thöïc, cuõng chæ laø nhöõng bòp
bôïm neáu ñöôïc ñoàng hoùa vôùi phaùt trieån kinh teá. Veà baœn chaát ñoù
laø söï gia taêng cuœa ñaàu ra (output) haäu quaœ cuœa söï gia taêng cuœa
ñaàu vaøo (input). Coá gaéng lôùn hôn ñaõ ñöa tôùi keát quaœ lôùn hôn chöù
khoâng phaœi boä maùy ñaõ hieäu löïc hôn. Trong haàu nhö moïi tröôøng
hôïp, coá gaéng quaù lôùn veà nhaân löïc vaø taøi nguyeân coøn ñöa tôùi söï
kieät queä sau ñoù. Taàn Thuœy Hoaøng ñaõ xaây ñöôïc Vaïn lyù Tröôøng
Thaønh, caùc vua Ai Caäp ñaõ xaây ñöôïc nhöõng kim töï thaùp chæ nhôø
aùp ñaët nhöõng hy sinh taøn baïo ; cheá ñoä Lieân Xoâ sau naøy ñaõ baén
ñöôïc nhieàu veä tinh vaøo khoâng gian vaø cheá ra haøng ngaøn ñaàu
ñaïn nguyeân töœ nhôø nhöõng ñaàu tö quaù söùc chòu ñöïng cuœa Lieân
Xoâ. Taát caœ nhöõng "thaønh quaû" aáy ñaõ ñöôïc xaây döïng treân maùu
vaø nöôùc maét vaø ñaõ laøm kieät queä tieàm naêng quoác gia. Caùc cheá
ñoä baïo ngöôïc chaø ñaïp leân töï do ñaõ ñaønh nhöng cuõng khoâng
ñem laïi phaùt trieån. Phaùt trieån laø gia taêng ñaàu ra ôœ moät tyœ leä lôùn
hôn so vôùi gia taêng cuœa ñaàu vaøo, nghóa laø khoâng nhöõng gia taêng
ñaàu tö maø coøn gia taêng naêng suaát nhôø moät caùch laøm vieäc hay
Vaøi vaán ñeà veà daân chuû 493

hôn.

Ñaëc tính quan troïng thöù hai cuœa daân chuœ laø haàu nhö moïi
suy tö lôùn veà daân chuœ ñaõ xuaát hieän nhö moät söï phaœn baùc ñoái vôùi
cheá ñoä ñöông haønh. Platon, nhaø tö töôœng daân chuœ, voâ tình, ñaàu
tieân, thöïc ra ñaõ lyù luaän veà daân chuœ ñeå phaœn baùc cheá ñoä daân chuœ
sô khai ñöôïc hình thaønh moät caùch ngaãu nhieân taïi Hy Laïp. OÂng
ñònh nghóa daân chuœ nhö sau : "Daân chuœ ñeán sau khi nhöõng ngöôøi
ngheøo laät ñoå nhöõng ngöôøi giaøu, taøn saùt moät soá, löu ñaøy moät soá
vaø giöõ laïi moät soá khaùc. Ñoù laø chính quyeàn cuœa ngöôøi ngheøo".
Vôùi moät nhaän ñònh khinh bæ nhö vaäy dó nhieân Platon ñeà nghò moät
cheá ñoä khaùc maø oâng cho laø lyù töôœng hôn, ñoù laø cheá ñoä coäng hoøa
ñaët döôùi söï laõnh ñaïo cuœa nhöõng hieàn trieát. Cheá ñoä maø Platon
ñeà nghò laø moät cheá ñoä ñoäc taøi khoâng khaùc bao nhieâu so vôùi caùc
cheá ñoä coäng saûn sau naøy. Tuy phaœn baùc daân chuœ, nhö noù xuaát
hieän vaøo thôøi ñieåm cuœa oâng, nhöng thöïc ra Platon ñaõ ñoùng goùp
nhieàu yù kieán quí baùu cho daân chuœ sau naøy. Caùc nhaø tö töôœng daân
chuœ taïi La Maõ vaø taïi chaâu AÂu sau naøy cuõng ñaõ leân tieáng ñeå phaœn
baùc caùc cheá ñoä ñöông thôøi cuœa hoï. Nhöõng ngöôøi ñaáu tranh cho
daân chuœ ôœ moïi nöôùc hieän nay cuõng khoâng khaùc. Nhö vaäy moät
neùt ñaëc thuø caàn ñöôïc ghi nhaän cuœa daân chuœ laø noù coù söï naêng
ñoäng rieâng cuœa noù. Do baœn chaát phaœn baùc cuœa noù, daân chuœ luoân
luoân nhaän ra vaø söœa ñoåi nhöõng sai laàm cuœa chính noù. Nhôø khaœ
naêng töï pheâ phaùn vaø ñieàu chænh ñoù, moät maët ta khoâng lo caùc
xaõ hoäi daân chuœ seõ thoœa maõn vaø döøng laïi ôœ moät luùc naøo ñoù, nghóa
laø seõ khoâng coù söï chaám döùt cuœa lòch söœ nhö Francis Fukuyama
tieân ñoaùn, vaø maët khaùc cuõng khoâng caàn lo sôï seõ coù "daân chuœ
quaù ñoä".

Ñaëc tính quan troïng thöù ba cuœa daân chuœ laø nhöõng cuoäc
tranh luaän veà daân chuœ töï chuùng ñaõ raát coù lôïi cho xaõ hoäi. Thaœo
luaän veà daân chuœ laø thaœo luaän veà coâng vieäc quoác gia, nhôø ñoù,
moät maët, ngöôøi daân hieåu ñöôïc vieäc nöôùc vaø caœm thaáy gaén boù
vôùi ñaát nöôùc, maët khaùc, hoï cuõng qua ñoù maø haáp thuï ñöôïc nhieàu
kieán thöùc maø hoï khoù coù theå coù moät caùch khaùc. Toâi xin daãn
494 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chöùng moät kinh nghieäm maø caù nhaân mình ñaõ soáng. Taäp Hôïp
Daân Chuû Ña Nguyeân chuùng toâi maëc daàu ñaïi boä phaän laø thaønh
phaàn ñöôïc goïi (hay bò goïi) laø trí thöùc khoa baœng nhöng phaàn lôùn
laø kyõ sö. Chuùng toâi chæ coù raát ít chuyeân vieân veà luaät. Veà luaät
hieán phaùp chuùng toâi laïi caøng thieáu. Naêm 1995, ñeå chuaån bò cho
vieäc tu chænh Döï AÙn Chính Trò Daân Chuœ Ña Nguyeân 1996,
chuùng toâi quyeát ñònh thaœo luaän vaø bieåu quyeát moät caùch daân chuœ
vieäc ñeà nghò moät ñònh cheá chính trò cho Vieät Nam tröôùc caùc ñaïi
hoäi thaønh vieân. Nhieàu ngöôøi cho ñaây laø moät quyeát ñònh lieàu lónh
vaø phieâu löu vì anh em phaàn ñoâng coù raát ít kieán thöùc veà caùc ñònh
cheá chính trò vaø coù theå bieåu quyeát khoâng ñuùng. Chuùng toâi ñaõ
coù raát nhieàu cuoäc thaœo luaän soâi noåi vaø chính nhôø nhöõng cuoäc
thaœo luaän naøy maø kieán thöùc chính trò trung bình cuœa toå chöùc cao
haún leân. Phaœi hôn moät naêm sau chuùng toâi môùi ñi ñeán ñoàng thuaän
nhöng sau ñoù toâi nhaän xeùt laø söï hieåu bieát cuœa nhieàu baïn toâi veà
caùc ñònh cheá chính trò coøn hôn caœ moät soá vò maø tröôùc ñoù chuùng
toâi coi laø chuyeân vieân veà hieán phaùp. Toâi khaùm phaù moät caùch
thích thuù moät ñieàu khoâng ngôø laø phuùc lôïi cuœa daân chuœ caøng lôùn
khi quaàn chuùng thieáu hieåu bieát veà chính trò. Chính khía caïnh maø
nhieàu ngöôøi coi laø tieâu cöïc cuœa daân chuœ, nghóa laø nhöõng cuoäc
thaœo luaän trieàn mieân do söï thieáu hieåu bieát, laïi laø khía caïnh tích
cöïc nhaát, bôœi vì sau ñoù laø moät böôùc nhaœy voït cuœa söï hieåu bieát,
vaø söï hieåu bieát laø neàn taœng cuœa tieán boä.

Ñaëc tính thöù tö cuœa daân chuœ, ñaõ ñöôïc ñeà caäp tôùi trong moät
chöông tröôùc nhöng vaãn caàn nhaéc laïi, laø noù laø ñieàu kieän khoâng
coù khoâng ñöôïc ñeå coù theå noùi tôùi quoác gia hay loøng yeâu nöôùc
moät caùch ñuùng ñaén. Khi ñaát nöôùc ñaõ bò chieám ñoaït laøm cuœa
rieâng döôùi quyeàn ñònh ñoaït tuøy tieän cuœa moät ngöôøi hay moät
nhoùm ngöôøi thì daân chuùng khoâng coøn lyù do gì ñeå phaœi lo aâu cho
ñaát nöôùc caœ. Lyù do thaät giaœn dò : "ñaát nöôùc ñaõ laø cuœa rieâng anh
thì anh cöù lo lieäu laáy moät mình, toâi ñaõ khoâng coù quyeàn thì cuõng
chaúng coù boån phaän. Chöa keå laø neáu anh chaø ñaïp toâi thì toâi coøn
phaù cho boõ gheùt, khoâng phaù coâng khai ñöôïc thì toâi cuõng phaù
ngaàm".
Vaøi vaán ñeà veà daân chuû 495

Caùc cheá ñoä ñoäc taøi nhö vaäy huœy dieät yù thöùc quoác gia vaø
loøng yeâu nöôùc. Di saœn ñoäc haïi nhaát cuœa caùc cheá ñoä coäng saœn
chính laø söï phaù hoaïi naøy. Moät thí duï : ai cuõng bieát nöôùc Nga
ngaøy nay ñang bò khuœng hoaœng taøi chính raát naëng vaø haàu nhö
khoâng coù loái thoaùt. Tuy nhieân raát ít ngöôøi bieát raèng ñoù laø moät
cuoäc khuœng hoaœng taøi chính raát kyø cuïc : nöôùc Nga thieáu tieàn
trong khi vaãn xuaát sieâu (xuaát caœng nhieàu hôn nhaäp caœng) moät
caùch lieân tuïc vaø ôœ moät möùc ñoä raát cao. Treân nguyeân taéc tình
traïng ñoù phaœi ñöa tôùi moät söï doài daøo ngoaïi teä, nhöng ngöôïc laïi
ngaân quyõ nhaø nöôùc Nga laïi thieáu ngoaïi teä moät caùch cöïc kyø bi
ñaùt, ngaân saùch troáng roãng ñeán noãi khoâng traœ ñöôïc caœ löông
coâng chöùc. Ñoù laø vì ngöôøi Nga hoaøn toaøn khoâng coøn tinh thaàn
traùch nhieäm ñoái vôùi quoác gia, hoï coi troán thueá vaø gian laän thueá
nhö moät moân theå thao laønh maïnh. Nhöõng ngöôøi coù tieàn thì caát
giaáu trong nhaø hoaëc taïi caùc ngaân haøng ngoaïi quoác. Nöôùc Nga
roäng lôùn meânh moâng nhö vaäy nhöng cuõng laø moät trong nhöõng
nöôùc maø moâi tröôøng bò huœy hoaïi traàm troïng nhaát bôœi vì ngöôøi
Nga thieáu tinh thaàn quoác gia vaø do ñoù haønh xöœ moät caùch voâ
traùch nhieäm.
Caùc cheá ñoä ñoäc taøi coøn taïo ra moät moái nguy khaùc laø, ñeå
ñoäng vieân daân chuùng trong söï thieáu vaéng cuûa loøng yeâu nöôùc,
chuùng thöôøng khôi daäy tinh thaàn daân toäc heïp hoøi, nghóa laø söï
thuø gheùt ngöôøi khaùc, ñeå thay theá cho loøng yeâu nöôùc, nghóa laø
söï yeâu meán vaø gaén boù vôùi daân toäc vaø ñaát nöôùc mình. Tinh thaàn
daân toäc heïp hoøi naøy ngaên caœn nhöõng hôïp taùc laønh maïnh giöõa
caùc quoác gia vaø laø moät ñe doïa cho hoøa bình.

Sau cuøng, caàn löu yù ñaëc bieät laø caùc cheá ñoä coäng saœn ñaõ
phaœn boäi chính lyù töôœng coäng saœn. Trong cuoäc thaœo luaän soâi noåi
veà daân chuœ ôœ theá kyœ 19, vaán ñeà troïng taâm laø laøm theá naøo ñeå thöïc
hieän daân chuœ. Nhöõng lyù thuyeát gia coäng saœn tieân khôœi, keå caœ
Karl Marx khi oâng chöa bò laõo hoùa, khoâng heà ñaët laïi nguyeân taéc
cô baœn cuœa daân chuœ (töï do ngoân luaän, töï do thaønh laäp vaø gia
nhaäp caùc toå chöùc, töï do baàu cöœ vaø öùng cöœ). Hoï chæ coá gaéng tìm
moät phöông thöùc ñeå baœo ñaœm daân chuœ thöïc söï, nghóa laø daân chuœ
496 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cho nhöõng ngöôøi ngheøo khoå, chieám ñaïi ña soá luùc ñoù. Lyù luaän
cuœa hoï laø nhöõng ngöôøi ngheøo vaø thieáu kieán thöùc seõ khoâng coù
khaœ naêng, caœ tinh thaàn laãn vaät chaát, ñeå söœ duïng caùc quyeàn töï
do maø hoï ñöôïc höôœng treân lyù thuyeát vaø nhö theá chính quyeàn
cuoái cuøng vaãn ôœ trong tay moät thieåu soá giaøu coù. Töø ñoù hoï chuœ
tröông taäp theå hoùa caùc phöông tieän saœn xuaát vaø phuœ nhaän quyeàn
tö höõu ñeå baœo ñaœm söï bình ñaúng thöïc söï veà chính trò. Veà cô baœn
nhöõng yù kieán cuœa hoï nhaèm caœi tieán chöù khoâng phuœ nhaän daân
chuœ. Trong hai höôùng ñeå taêng cöôøng daân chuœ, moät höôùng laø
naâng cao caùc quyeàn töï do chính trò vaø moät höôùng thöù hai laø môœ
roäng daân chuœ cho thaät nhieàu ngöôøi, hoï ñaõ ñaët troïng taâm vaøo
höôùng thöù hai vaø coi nheï höôùng thöù nhaát. Hoï vaáp vaøo hai sai
laàm cô baœn, moät veà chính trò vaø moät veà kinh teá. Veà chính trò, hoï
khoâng nhaän thöùc ñöôïc raèng daân chuœ laø moät cheá ñoä môùi vaø seõ
coøn thay ñoåi khoâng nhöõng veà hình thöùc maø coøn caœ veà noäi dung
quyeàn löïc chính trò, hoï ñaõ quaù noùng voäi. Veà kinh teá, hoï nhìn
hoaït ñoäng kinh teá nhö moät troø chôi vôùi toång soá coá ñònh ngöôøi
naøy ñöôïc ngöôøi kia phaœi thua ; hoï khoâng nghó laø moïi ngöôøi ñeàu
coù theå cuøng tieán leân söï sung tuùc ; hoï khoâng theå töôœng töôïng
moät xaõ hoäi trong ñoù nhöõng ngöôøi thaát nghieäp cuõng seõ coù xe hôi.
Hoï laàm, nhöng döùt khoaùt hoï khoâng phuœ nhaän daân chuœ. Trong
ñaàu oùc hoï khoâng coù ñoäc quyeàn baùo chí cuœa nhaø nöôùc, khoâng
coù nhöõng cuoäc baàu cöœ bòp bôïm vôùi keát quaœ ñònh saün, khoâng coù
nhöõng nhaø tuø chính trò, khoâng coù vieäc caám ñoaùn caùc hoäi ñoaøn.
Caùc cheá ñoä coäng saœn sau naøy thöïc ra chæ laø moät söï thoaùn ñoaït,
sau khi ñaõ phaœn boäi, nhöõng tö töôœng cuœa caùc nhaø lyù thuyeát coäng
saœn ñaàu tieân.

Baây giôø haõy baøn veà moät soá laán caán cuœa ngöôøi Vieät Nam
chung quanh vaán ñeà daân chuœ.

Daân chuœ seõ ñöa tôùi hoãn loaïn ! Laäp luaän naøy ñöôïc ñaœng
coäng saœn ñöa ra nhö moät söï thöïc hieån nhieân khoâng caàn chöùng
minh vaø ñöôïc moät soá ngöôøi chaáp nhaän moät caùch thuï ñoäng.
Nhöng noù chæ laø moät laäp luaän loã maõng, baát chaáp caœ lyù luaän laãn
Vaøi vaán ñeà veà daân chuû 497

thöïc taïi ñaát nöôùc.

Hieän nay nöôùc ta ñang hoãn loaïn vaø - hôn theá nöõa - ñang
raát hoãn loaïn. Troäm cöôùp hoaønh haønh nhö choã khoâng ngöôøi.
Buoân laäu coù kho nhaø nöôùc, taøu chieán, xe taêng. Moùc ngoaëc,
tham nhuõng, hoái maïi quyeàn theá trôœ thaønh moät neáp soáng. Caây
röøng, bôø bieån, danh lam thaéng caœnh, ngay caœ di tích lòch söœ bò
phaù huœy moät caùch voâ toäi vaï. Chöa keå loaïn söù quaân, baét ngöôøi
tuøy höùng, giam giöõ, tra taán. Ngoaïi tröø chính saùch khuœng boá
chính trò, Vieät Nam ñang ôœ trong moät tình traïng gaàn nhö voâ
chính phuœ.
Kinh nghieäm soáng döôùi cheá ñoä coäng saœn Vieät Nam vaø
nhöõng trao ñoåi vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ tröôœng thaønh vaø laøm vieäc
trong caùc cheá ñoä ñoäc taøi khaùc cho toâi moät keát luaän raát roõ reät :
khoâng cöù gì Vieät Nam maø moïi cheá ñoä coäng saœn, noùi chung moïi
cheá ñoä ñoäc taøi, ñeàu raát hoãn loaïn. Moät ngöôøi coù theå vöôït ñeøn
ñoœ, ñaùnh vôï con, ñaœ thöông traàm troïng ñoàng nghieäp, gaây maát
maùt naëng neà cho cô quan mình, phoùng ueá böøa baõi, v.v... maø chæ
bò caœnh caùo, hay phaït qua loa. Caùc cheá ñoä ñoäc taøi dung tuùng söï
voâ kyœ luaät vaø voâ traùch nhieäm ñeå buø laïi söï thieáu töï do, hoï chæ
thuø gheùt nhöõng phaùt bieåu ñöùng ñaén cuœa trí tueä, chöù khoâng thuø
gheùt nhöõng teä ñoan xaõ hoäi.
Daân chuœ khoâng ñöa tôùi hoãn loaïn, traùi laïi noù ñem laïi luaät
chôi roõ raøng minh baïch, noù baœo ñaœm coâng lyù vaø luaät phaùp, noù
ñem laïi tinh thaàn traùch nhieäm vì noù cho pheùp moïi ngöôøi coù choã
ñöùng vaø tieáng noùi trong vieäc nöôùc. Noù ñem laïi traät töï trong ñaàu
oùc con ngöôøi vaø trong xaõ hoäi.

Daân chuœ khoâng coù lôïi cho phaùt trieån kinh teá ! Moät xaùc
quyeát noâng caïn phaùt xuaát töø ngoä nhaän veà baœn chaát cuœa daân chuœ
do söï nhaän dieän hôøi hôït hoaëc gian traù veà nhöõng luùng tuùng cuœa
moät soá quoác gia trong giai ñoaïn chuyeån tieáp veà daân chuœ. Daân
chuœ khoâng phaœi laø chieác ñuõa thaàn giaœi quyeát moïi vaán ñeà vaø ñem
laïi phoàn vinh. Daân chuœ khoâng thay theá cho nhöõng chính saùch
vaø nhöõng con ngöôøi. Daân chuœ laø moät phöông thöùc sinh hoaït cho
pheùp ñaët vaán ñeà moät caùch ñöùng ñaén, tìm giaœi phaùp moät caùch
498 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñöùng ñaén vaø choïn löïa moät caùch ñuùng ñaén nhöõng ngöôøi traùch
nhieäm. Töï noù, daân chuœ khoâng giaœi quyeát moät vaán ñeà naøo caœ,
nhöng khoâng coù daân chuœ thì khoâng coù vaán ñeà naøo coù theå giaœi
quyeát ñöôïc moät caùch ñöùng ñaén. Chính vì theá maø möùc ñoä daân
chuœ quyeát ñònh giôùi haïn cho phaùt trieån noùi chung vaø phaùt trieån
kinh teá noùi rieâng. Chính vì theá maø caùc nöôùc giaøu maïnh ñeàu laø
caùc nöôùc daân chuœ trong khi caùc nöôùc ñoäc taøi ñeàu chaäm tieán.
Khuyeát taät cuœa thaùi ñoä "thöïc tieãn" cho raèng neân gaùc laïi
nhöõng ñoøi hoœi chính trò ñeå taäp trung coá gaéng vaøo vaán ñeà phaùt
trieån kinh teá roài chính phaùt trieån kinh teá seõ ñem laïi daân chuœ
chính laø ôœ choã noù khoâng thöïc tieãn : chaáp nhaän ñoäc taøi ñeå hy
voïng phaùt trieån kinh teá ngöôøi ta seõ chæ coù ñoäc taøi maø khoâng coù
phaùt trieån.
Daân chuœ khoâng ñem côm aùo vaø haïnh phuùc ñeå phaùt
khoâng. Daân chuœ khoâng boá thí. Noù taïo ra nhöõng con ngöôøi töï do
vaø traùch nhieäm, laøm chuœ ñôøi mình, phaùt huy ñöôïc khaœ naêng vaø
saùng kieán cuœa mình ñeå xaây döïng ñôøi mình vaø ñaát nöôùc mình.
Chính vì theá maø daân chuœ ñaõ giaœi toœa ñöôïc sinh löïc quoác gia vaø
ñem ñeán söï phoàn vinh. Chính vì theá maø daân chuœ môùi ñeïp.

Daân chuœ laø moät xa xæ phaåm ñoái vôùi caùc nöôùc thieáu môœ
mang ! Quaœ laø moät thaùi ñoä mieät thò vaø kyø thò chuœng toäc. Ԍ mieäng
nhöõng ngöôøi thuoäc caùc quoác gia thieáu môœ mang, noù coøn laø moät
söï maï lò chính mình moät caùch ngu ngoác. Daân chuœ khoâng phaœi
laø moät xa xæ phaåm ñoái vôùi baát cöù moät daân toäc naøo. Khi caùc daân
toäc phöông Taây baét ñaàu daân chuœ hoùa, hoï ôœ moät möùc ñoä kinh teá,
xaõ hoäi vaø daân trí coøn keùm xa chuùng ta ngaøy hoâm nay. Rieâng
ngöôøi Myõ chöa heà bieát moät cheá ñoä naøo khaùc hôn laø daân chuœ,
hoï baét ñaàu daân chuœ töø nhöõng con ngöôøi ñeán töø nhieàu nguoàn goác
vaø phong tuïc, thieáu thoán taát caœ, keå caœ vaên hoùa vaø ñoàng thuaän.
Nhôø coù daân chuœ hoï ñaõ taïo ra quoác gia huøng maïnh nhaát traùi ñaát.
Nhöng daân chuœ coù theå laø moät xa xæ phaåm, vaø treân thöïc teá,
daân chuœ ñaõ töøng laø xa xæ phaåm trong nhieàu tröôøng hôïp. Daân chuœ
bòp bôïm quaœ nhieân laø moät troø chôi voâ cuøng toán keùm vaø laø moät
gaùnh naëng. Traùi laïi daân chuœ thaønh thöïc laø moät duïng cuï quí giaù.
Vaøi vaán ñeà veà daân chuû 499

Nhöõng ngöôøi caàm quyeàn cho raèng daân chuœ laø moät xa xæ phaåm
thöïc ra chæ coù yù ñònh daøn döïng moät thöù daân chuœ bòp bôïm.
Daân chuœ thaønh thöïc khoâng nhaát thieát laø daân chuœ hoaøn
chænh, möùc ñoä hoaøn chænh cuœa moät neàn daân chuœ taêng leân vôùi
thôøi gian, cuøng vôùi möùc ñoä phaùt trieån vaø daân trí ; nhöng moät neàn
daân chuœ thaønh thöïc vaãn coù nhöõng thaønh toá toái thieåu cuœa noù : töï
do ngoân luaän, ña ñaœng vaø baàu cöœ töï do. Kinh nghieäm caù nhaân
qua nhöõng trao ñoåi ñaõ cho toâi moät nhaän ñònh laø taát caœ nhöõng
ngöôøi lo aâu moät caùch löông thieän raèng daân chuœ coù theå laø moät
xa xæ phaåm khi daân trí coøn thaáp ñeàu laøm moät sai laàm chung : hoï
tröøu töôïng hoùa daân chuœ. Neáu thay vì ñaët caâu hoœi : "Vieät Nam
coù theå coù daân chuœ khoâng ?", hoï ñaët nhöõng caâu hoœi cuï theå nhö
"coù neân coù töï do ngoân luaän khoâng, coù neân coù baàu cöœ, töï do laäp
hoäi khoâng, v.v.", hoï seõ khoâng coøn baên khoaên.
Cuõng khoâng neân cuoàng tín vaø quaù khích. Phaœi thöïc teá maø
nhìn nhaän daân chuœ seõ khoâng theå ñem laïi taát caœ moïi phuùc lôïi cuœa
noù trong moät tình traïng daân trí chöa môœ mang. Nhöng ñieàu caàn
phaœi yù thöùc moät caùch raát roõ reät laø duø trong hoaøn caœnh naøo daân
chuœ cuõng hôn xa ñoäc taøi.

Daân chuœ töï nhieân seõ tôùi ! Neáu deã daøng nhö vaäy thì taïi sao
maëc daàu moïi nöôùc daân chuœ ñeàu giaøu maïnh nhöng chæ coù moät
soá ít daân toäc coù ñöôïc daân chuœ ? Daân chuœ laø moät ñieàu quí giaù cho
neân noù khoâng töï nhieân maø moïc leân nhö coœ daïi maø phaœi tranh
ñaáu ñeå coù. Caùc nöôùc daân chuœ phöông Taây, maø ña soá ngöôøi Vieät
Nam mô öôùc, ñaõ phaœi tranh ñaáu cam go laém môùi coù ñöôïc daân
chuœ nhö ngaøy nay vaø hoï vaãn coøn raát caœnh giaùc baœo veä neàn daân
chuœ ñaõ tranh thuœ ñöôïc. Ԍ ñaâu vaø bao giôø cuõng theá, khuynh
höôùng chuyeân quyeàn ñoäc ñoaùn luoân luoân laø moät caùm doã maïnh.
Neáu chuùng ta khoâng phaán ñaáu maø chæ ngoài chôø ñeå coù daân chuœ
thì chaéc chaén chuùng ta seõ chæ coù caùi ngöôïc laïi cuœa daân chuœ.
Cuõng chôù neân laïc quan maø nghó raèng daân chuœ seõ tôùi nhôø
aùp löïc cuœa ñaø tieán chung cuœa theá giôùi. Nhöng aùp löïc naøy coù theå
ñem ñeán daân chuœ nhöng cuõng coù theå laøm suïp ñoå chính quoác
gia. Vaán ñeà laø chuùng ta coù ñuœ thì giôø khoâng, ñaát nöôùc ta coù theå
500 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

toàn taïi ñöôïc cho ñeán khi coù daân chuœ hay khoâng ? Nhö ñaõ noùi
ôœ moät phaàn tröôùc cuœa cuoán saùch naøy, yù nieäm quoác gia daân toäc
ñang bò coâng phaù moät caùch gay gaét. Seõ chæ coøn laïi trong theá kyœ
21 nhöõng quoác gia ñöôïc xaây döïng treân moät ñoàng thuaän, nghóa
laø nhöõng quoác gia coù daân chuœ. Caùc quoác gia khaùc seõ tan vôõ
trong hoãn loaïn. Vôùi ñaø tieán hoùa doàn daäp hieän nay söï tan vôõ coù
theå laø raát nhanh choùng. Chaàn chöø maõi trong coá gaéng xaây döïng
daân chuœ chuùng ta coù theå seõ khoâng coøn quoác gia tröôùc khi ñaït
tôùi daân chuœ. Khoâng caàn phaœi laø moät nhaø thoâng thaùi môùi thaáy
ñöôïc nguy cô naøy, chæ caàn moät chuùt quan saùt vaø suy nghó löông
thieän.

Coù caàn moät keát luaän cho cuoäc maïn ñaøm chung quanh vaán
ñeà daân chuœ naøy khoâng ? Coù leõ khoâng, nhöng thay vaøo ñoù laø moät
nhaän ñònh veà söï khoù khaên cuœa cuoäc thaœo luaän veà daân chuœ, vaø
veà chính trò noùi chung. Khoù ôœ choã ngöôøi Vieät Nam hình nhö coù
moät baœn naêng töï tin gheâ gôùm veà lyù luaän chính trò. Nhieàu ngöôøi,
keå caœ nhöõng trí thöùc coù taàm voùc, coù theå tin chaéc nhö ñinh ñoùng
coät vaøo nhöõng laäp tröôøng khoâng ñöôïc xaây döïng treân moät cô sôœ
hieåu bieát ñuùng ñaén naøo, vaø ôœ moãi giai ñoaïn laïi coù theå tin chaéc
nhö ñinh ñoùng coät vaøo nhöõng laäp tröôøng khaùc nhau. Nhöõng xaùc
quyeát cöù töï nhieân moïc ra, luùc naøo cuõng tuyeät ñoái, vaø khoâng caàn
ñöôïc xaây döïng treân moät voán hieåu bieát naøo. Ngöôøi Vieät Nam
chuùng ta, keå caœ trí thöùc, thaät raát voâ leã ñoái vôùi kieán thöùc
Moät vò ñaøn anh cuœa toâi, toát nghieäp cuøng tröôøng nhöng
tröôùc nhieàu naêm, caùch ñaây ba möôi naêm thuyeát phuïc toâi tham
gia phong traøo trung laäp cuœa anh. Anh quaœ quyeát chæ coù con
ñöôøng ñoù laø cöùu vaõn ñöôïc ñaát nöôùc, anh cuõng quaœ quyeát phaœi
ñaáu tranh raát cam go chöù khoâng theå khoanh tay chôø ñôïi. Laäp
tröôøng cuœa anh khoâng döïa treân moät hieåu bieát ñaëc saéc naøo. Coù
leõ anh chæ tình côø ñoïc ñöôïc moät cuoán saùch hay moät vaøi baøi baùo
vaø nghó raèng ñoù laø nhöõng kieán thöùc khoâng ai coù. Nhöng toâi
khoâng thaœo luaän ñöôïc vôùi anh vì anh quaù quaœ quyeát trong
nhöõng yù kieán cuœa mình. Sau ñoù toâi veà Vieät Nam, coøn anh, ngöôøi
ñaõ thuyeát phuïc toâi phaœi daán thaân tranh ñaáu cam go, vaãn ôœ laïi
Vaøi vaán ñeà veà daân chuû 501

Phaùp. Hôn ba möôi naêm sau toâi gaëp laïi anh vaø laàn naøy cuõng
khoâng thaœo luaän ñöôïc vôùi anh vì anh laïi tin töôœng chaéc nòch vaøo
moät chaân lyù môùi laø caùch laøm chính trò hay nhaát laø ñöøng laøm
chính trò ! Anh noùi baèng tieáng Phaùp : "La meilleure politique,
c’est pas de politique du tout !". Anh coi nhöõng hoaït ñoäng cuœa
toâi chæ coù haïi vì "caùc anh caøng ñoøi daân chuœ ñaœng coäng saœn caøng
choáng daân chuœ, cöù ñeå maëc hoï, hoï seõ töï ñoäng daân chuœ hoùa".
Caùi nghieäp hoaït ñoäng chính trò nhieàu khi cuõng eùo le. Bieát
toâi coù chuùt ít hoaït ñoäng, nhieàu ngöôøi thöôøng hay muoán gaëp toâi
ñeå trình baøy nhöõng con ñöôøng cöùu nöôùc maø hoï ñaõ khaùm phaù
ra. Coù ngöôøi veõ ra nhöõng voøng troøn, coù ngöôøi veõ ra nhöõng hình
tam giaùc, coù ngöôøi giaœng giaœi cho toâi veà leõ tuaàn hoaøn cuœa trôøi
ñaát, coù ngöôøi noùi chæ coù trieát lyù ñaïo Phaät môùi laø neàn taœng vöõng
chaéc xaây döïng ñaát nöôùc, cuõng coù ngöôøi quaœ quyeát raèng ñaïo
Cao Ñaøi laø con ñöôøng baét buoäc cuœa Vieät Nam. Nhöõng ngöôøi
naøy ñeàu gioáng nhau ôœ moät ñieåm laø hoï cho nhöõng ñieàu hoï nghó
laø hoaøn toaøn ñuùng vaø do ñoù khoâng theå nghe moät laäp luaän naøo
khaù c .
Moät ngöôøi meät moœi chæ coù theå noùi chöù khoâng theå nghe,
vì nghe ñoøi hoœi söùc khoœe vaø söï tænh taùo. Coù leõ chuùng ta laø moät
daân toäc ñaõ quaù meät moœi sau nhieàu ñoå vôõ vaø maát maùt. Vaø chính
söï meät moœi naøy ñaõ laø lyù do ñaàu tieân khieán chuùng ta khoù thaœo
luaän vôùi nhau veà caùc vaán ñeà chính trò maø ñaëc ñieåm chung laø beà
maët coù veœ nhö raát ñôn giaœn trong khi trong chieàu saâu chuùng raát
phöùc taïp.
Lyù do thöù hai gaây khoù khaên, vaø ñoâi khi hoãn loaïn, cho caùc
cuoäc thaœo luaän chính trò laø chuùng ta khoâng yù thöùc ñöôïc raèng
muoán lyù luaän chính trò moät caùch ñuùng ñaén caàn qua moät giai
ñoaïn "nhaäp moân" nghieâm tuùc. Ñoù laø giai ñoaïn nhaäp taâm nhöõng
khaùi nieäm caên baœn cuœa chính trò : quoác gia, daân toäc, nhaø nöôùc,
chuœ quyeàn, nhaân quyeàn, töï do, daân chuœ, vaên hoùa, phaùt trieån,
v.v. vaø nhaát laø tìm ra moái lieân heä giöõa caùc khaùi nieäm ñoù. Coá
gaéng nhaäp moân naøy raát khoù vaø ñoøi hoœi raát nhieàu thì giôø, nhöng
laø moät söï baét buoäc neáu khoâng ngöôøi ta seõ raát deã queân mình
ñang noùi veà caùi gì, roài seõ nhaœy loaïn xaï töø khaùi nieäm naøy sang
502 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

khaùi nieäm khaùc, töø ñaàu Ngoâ sang mình Sôœ, seõ maâu thuaãn vôùi
nhöõng gì mình môùi nghó tuaàn tröôùc vaø nhöõng gì mình coù theå noùi
ngaøy mai. Toâi ñaõ töøng ñöôïc nghe nhieàu baøi thuyeát trình vaø ñoïc
nhieàu baøi tham luaän trong ño taùc giaœ maâu thuaãn vôùi chính mình
trong voøng vaøi phuùt phaùt bieåu hay trong moät trang giaáy. Nhöõng
khaùi nieäm chính trò coù veœ giaœn ñôn nhöng thöïc ra chuùng raát phöùc
taïp.
Nhöõng ngöôøi muoán tham gia vaøo cuoäc thaœo luaän chính trò,
vaø nhaát laø vaøo cuoäc vaän ñoäng daân chuœ, coù leõ neân quan saùt caùc
tu só. Khoâng phaœi caùc vò ñaïi ñöùc, thöôïng toïa, linh muïc, muïc sö
ñeàu coù trình ñoä hieåu bieát cao, nhieàu vò chæ coù nhöõng kieán thöùc
raát sô saøi. Nhöng taïi sao noùi chung hoï vaãn soáng vaø phaùt bieåu
ñöôïc ñuùng tín ngöôõng cuœa toân giaùo hoï ? Ñoù laø vì hoï ñaõ traœi qua
coá gaéng nhaäp moân. Möôøi ñieàu giaùo leänh, töù dieäu ñeá, v.v. coù gì
laø phöùc taïp ñaâu, theá maø hoï vaãn tuïng kinh, goõ moõ, laàn traøng haït
haøng ngaøy. Nhôø ñoù hoï nhaäp taâm. Caùc khaùi nieäm chính trò coøn
phöùc taïp hôn nhieàu, nhöng neáu moïi ngöôøi phaùt bieåu veà chính
trò daønh ñöôïc moät phaàn thôøi giôø maø caùc nhaø tu daønh cho vieäc
tuïng nieäm ñeå nhaäp taâm chuùng thì cuoäc thaœo luaän veà daân chuœ
chaéc chaén seõ ñöôïc naâng caáp. Vaø töông lai ñaát nöôùc cuõng seõ khaù
hôn.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 503

Ñi xa hôn daân chuœ

Vì chæ laø moät phöông tieän ñeå xaây döïng töï do vaø haïnh
phuùc, daân chuœ caàn ñöôïc thích nghi vôùi tieán hoùa cuœa xaõ hoäi.
Cuoäc thaœo luaän ñeå caœi thieän daân chuœ vaø ñi xa hôn möùc ñoä daân
chuœ toái thieåu (töï do ngoân luaän vaø baùo chí, töï do thaønh laäp vaø gia
nhaäp caùc toå chöùc, töï do baàu cöœ vaø öùng cöœ) luoân luoân phaœi tieáp
tuïc.
Moät höôùng tìm kieám laø giôùi haïn ôœ möùc thöïc söï caàn thieát
taàm voùc vaø vai troø cuœa nhaø nöôùc ñeå nhöôøng khoâng gian toái ña
cho caù nhaân vaø xaõ hoäi daân söï. Theá naøo laø möùc thöïc söï caàn thieát
ñang laø troïng taâm cuœa cuoäc tranh luaän chính trò taïi haàu heát caùc
quoác gia. Höôùng thöù hai laø môœ roäng söï thuï höôœng töï do vaø daân
chuœ cho thaät ñoâng ngöôøi, noùi caùch khaùc laø ñem caùc quyeàn töï
do coù treân nguyeân taéc vaøo thöïc taïi. Ñaøng sau nhöõng cuoäc thaœo
luaän quanh khaùi nieäm daân chuœ, ñang hình thaønh moät khaùi nieäm
daân chuœ môùi, moät thöù "haäu daân chuœ", laø daân chuœ ña nguyeân.
Khaùi nieäm daân chuœ ña nguyeân sau moät thôøi gian ngaén bò
phaœn baùc ñaõ mau choùng ñöôïc ngöôøi Vieät Nam chaáp nhaän. Ñoù
laø ñieàu ñaùng möøng, nhöng hình nhö söï chaáp nhaän naøy chöa ñi
ñoâi vôùi nhaän thöùc raèng daân chuœ ña nguyeân khoâng phaœi chæ laø
moät thuaät ngöõ môùi maø laø moät yù nieäm môùi, moät böôùc tieán môùi
cuœa daân chuœ. Phaàn ñoâng vaãn chæ hieåu ña nguyeân laø ña ñaœng, do
ñoù "daân chuœ ña nguyeân" chuœ yeáu laø moät khaåu hieäu ñeå choáng
ñoäc taøi, ñeå phaœn baùc "daân chuœ taäp trung" cuœa ñaœng coäng saœn.
Veà ñieåm naøy toâi phaœi nhìn nhaän laø ñaœng coäng saœn toœ ra hieåu bieát
hôn nhieàu ngöôøi choáng coäng. Hoï phaân bieät ña nguyeân vaø ña
ñaœng khi hoï ñöa ra cöông lónh "choáng ña nguyeân, ña ñaœng".
Maëc daàu thaœo luaän veà töông lai cuœa daân chuœ laø moät
khuynh höôùng thôøi thöôïng, cho tôùi nay trong caùc taùc phaåm
chính trò noåi tieáng treân theá giôùi chöa coù moät ñònh nghóa roõ reät
cho daân chuœ ña nguyeân. Nhoùm Thoâng Luaän ñaõ ñöa ra moät ñònh
nghóa roõ reät vôùi naêm ñaëc tính cuœa daân chuœ ña nguyeân. Töø khi
ñònh nghóa naøy ñöôïc ñöa ra naêm 1992, qua caùc thaœo luaän tröïc
504 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

tieáp vôùi caùc nhaø nghieân cöùu chính trò cuõng nhö qua nhöõng taùc
phaåm môùi, chuùng toâi ñaõ chæ nhaän ñöôïc nhöõng boå tuùc chöù chöa
gaëp moät phaœn baùc naøo.

Ñònh nghóa ñoù nhö sau :

"[...] Daân chuœ ña nguyeân laø daân chuœ nhöng khoâng phaœi
daân chuœ naøo cuõng laø daân chuœ ña nguyeân.
Daân chuœ ña nguyeân laø moät heä thoáng chính trò môùi vôùi
nhöõng ñaëc tính baét buoäc cuœa noù. Ta coù theå nhaán maïnh naêm ñaëc
tính :
Moät laø, daân chuœ ña nguyeân nhìn nhaän vaø toân troïng choã
ñöùng vaø tieáng noùi ngang nhau cho moïi ngöôøi thuoäc moïi thaønh
phaàn xaõ hoäi, moïi tín ngöôõng vaø moïi khuynh höôùng chính trò.
Daân chuœ ña nguyeân leân aùn moïi phaân bieät ñoái xöœ, noù choáng ñoái
quyeát lieät cheá ñoä ñoäc ñaœng. Moät caùch cuï theå baœn hieán phaùp cuœa
moät theå cheá daân chuœ ña nguyeân khoâng theå chöùa ñöïng baát cöù
moät qui chieáu naøo veà moät chính ñaœng, moät chuœ nghóa hay moät
toân giaùo.
Hai laø, ngoaøi nguyeân taéc phaân quyeàn phaœi coù trong moïi
neàn daân chuœ xöùng ñaùng vôùi teân goïi cuœa noù, daân chuœ ña nguyeân
ñoøi hoœi taœn quyeàn ñeå toân troïng söï khaùc bieät giöõa caùc ñòa
phöông. Moät chính quyeàn duø xuaát phaùt töø baàu cöœ töï do ñi nöõa
cuõng khoâng phaœi laø daân chuœ ña nguyeân neáu phaàn lôùn quyeàn
haønh taäp trung trong tay chính quyeàn trung öông. Trong moät theå
cheá daân chuœ ña nguyeân caùc chính quyeàn ñòa phöông, do nhaân
daân ñòa phöông baàu ra, phaœi coù nhöõng quyeàn luaät ñònh roäng raõi
ñeå toå chöùc cuoäc soáng phuø hôïp vôùi boái caœnh rieâng cuœa moãi vuøng.
Moãi vuøng phaœi coù dieän tích vaø daân soá ôœ möùc ñoä thoœa ñaùng ñeå
coù theå laø nhöõng thöïc theå ñuœ taàm voùc ñeå töï quaœn ñöôïc vaø phaùt
trieån ñöôïc. Nhö theá moät soá nguyeân nhaân xung ñoät seõ töï nhieân
ñöôïc giaœi toœa. Caùc saéc toäc ít ngöôøi seõ coù ñöôïc tieáng noùi ñaùng
keå taïi caùc ñòa phöông maø hoï taäp trung ñoâng ñaœo. Caùc chính
ñaœng khoâng coù ñöôïc ña soá trong caùc cuoäc baàu cöœ toaøn quoác
vaãn coù theå naém ñöôïc chính quyeàn taïi nhöõng ñòa phöông nôi hoï
ñöôïc tín nhieäm. Daân chuœ ña nguyeân laøm nheï ñi moái caêng thaúng
Ñi xa hôn daân chuû 505

chính quyeàn - ñoái laäp vaø beœ gaõy moái xung khaéc "ñöôïc laøm vua
thua laøm giaëc". Taœn quyeàn ñöa tôùi heä luaän laø chính quyeàn trung
öông khoâng cai trò tröïc tieáp maø chæ ñaœm nhieäm caùc söù maïng
quoác phoøng, ngoaïi giao, tieàn teä vaø phoái hôïp giöõa caùc ñòa
phöông. Moät vai troø khaùc cuœa chính quyeàn trung öông laø thöïc
hieän caùc coâng trình cô sôœ haï taàng treân qui moâ caœ nöôùc vaø trôï
giuùp caùc chöông trình ñòa phöông ñaùng khuyeán khích.
Ba laø, daân chuœ ña nguyeân ñaët neàn taœng treân xaõ hoäi daân
söï. Beân caïnh caùc chính ñaœng, caùc coäng ñoàng saéc toäc, ñòa
phöông vaø toân giaùo, caùc hieäp hoäi coâng daân toå chöùc theo ngaønh
ngheà, quyeàn lôïi, nhaân sinh quan, sôœ nguyeän, öu tö, v.v. ñöôïc
hoaït ñoäng ñoäc laäp vôùi chính quyeàn, ñöôïc nhìn nhaän moät choã
ñöùng troïng yeáu, ñöôïc coù tieáng noùi vaø aœnh höôœng trong sinh
hoaït cuõng nhö trong söï tieán hoùa cuœa xaõ hoäi. Nhaø nöôùc töï coi
mình laø coù söù maïng phuïc vuï xaõ hoäi daân söï chöù khoâng khoáng
cheá xaõ hoäi daân söï, khoâng ñònh ñoaït sinh hoaït thöôøng ngaøy thay
cho xaõ hoäi daân söï. Veà maët kinh teá, ñieàu naøy coù nghóa laø neàn kinh
teá quoác gia phaœi ñaët neàn taœng treân caùc xí nghieäp tö, khu vöïc
quoác doanh phaœi ñöôïc giôùi haïn ôœ möùc toái thieåu vaø neáu khoâng
coù thì caøng hay. Vai troø neàn taœng cuœa caùc hieäp hoäi coâng daân ña
daïng laø moät baœo ñaœm chaéc chaén cho söï chuyeån hoùa thöôøng
tröïc, töï nhieân vaø lieân tuïc cuœa xaõ hoäi, traùnh nhöõng xaùo troän ñoät
ngoät vaø ñaày ñoå vôõ cuœa caùc cuoäc caùch maïng.
Boán laø, daân chuœ ña nguyeân kính troïng caùc thieåu soá vaø
luoân luoân möu tìm thoœa hieäp. Trong moät theå cheá daân chuœ ña
nguyeân, nguyeân taéc thieåu soá phuïc tuøng ña soá khoâng ñöôïc söœ
duïng moät caùch töï ñoäng vaø maùy moùc maø chæ ñöôïc duøng tôùi sau
khi ñaõ taän duïng moïi coá gaéng ñeå tìm ñoàng thuaän. Daân chuœ ña
nguyeân choáng laïi moïi hình thöùc chuyeân chính, keå caœ chuyeân
chính cuœa ña soá. Bình thöôøng trong moät theå cheá daân chuœ söï
chính ñaùng cuœa moät chính quyeàn döïa treân keát quaœ cuœa cuoäc baàu
cöœ cuoái cuøng, nhöng trong daân chuœ ña nguyeân söï chính ñaùng
cuœa moät chính quyeàn coøn naèm caœ trong söï thaønh khaån tìm ñoàng
thuaän trong moïi quyeát ñònh quan troïng.
Naêm laø, daân chuœ ña nguyeân trong baœn chaát cuœa noù toân
506 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

troïng moïi thaønh phaàn daân toäc vaø khoâng theå ñeå moät thaønh phaàn
naøy boùc loät vaø chaø ñaïp moät thaønh phaàn khaùc. Vì theá daân chuœ
ña nguyeân coi raát troïng coâng baèng xaõ hoäi vaø khoâng theå ñi ñoâi
vôùi caùi thöôøng ñöôïc goïi laø "tö baœn röøng ruù".
Trong moät theå cheá daân chuœ ña nguyeân, nhaø nöôùc khoâng
coøn laø ngöôøi chæ huy tuyeät ñoái. Vai troø cuœa nhaø nöôùc laø ñaœm
nhieäm ba chöùc naêng : troïng taøi trong caùc quan heä giöõa caùc
thaønh toá cuœa xaõ hoäi, cheá taøi nhöõng vi phaïm, vaø hoøa giaœi nhöõng
ñoøi hoœi maâu thuaãn cuœa caùc thaønh phaàn daân toäc. Nhaø nöôùc hoøa
giaœi thay vì nhaø nöôùc chæ huy laø neùt ñaäm cuœa daân chuœ ña
nguyeân. Noù phaân bieät haún daân chuœ ña nguyeân vôùi caùc cheá ñoä
chuyeân chính, nhöng noù cuõng khieán daân chuœ ña nguyeân khaùc
vôùi nhieàu cheá ñoä daân chuœ trong ñoù chính quyeàn vaãn coøn tham
voïng ñònh ñoaït thay cho xaõ hoäi daân söï". [...] (Trích Thöœ Thaùch
vaø Hy Voïng - Döï AÙn Chính Trò Daân Chuœ Ña Nguyeân
1996, Thoâng Luaän, Paris 1996, trang 17-19).

Taàm quan troïng cuœa xaõ hoäi daân söï ñaõ ñöôïc Alexis de
Tocqueville nhaán maïnh raát sôùm ngay töø ñaàu theá kyœ 19, maëc duø
oâng chöa ñaït tôùi khaùi nieäm ña nguyeân. OÂng ñaõ caœnh giaùc raèng
ñaëc tính coát loõi cuœa caùc cheá ñoä ñoäc taøi laø ñeø beïp xaõ hoäi daân söï.
OÂng nhaän ñònh raèng caùc cheá ñoä ñoäc taøi khoâng caàn ngöôøi daân
thöông yeâu hoï maø chæ caàn ngöôøi daân ñöøng thöông yeâu nhau vaø
ñöøng keát hôïp vôùi nhau ñeå cho chuùng deã khoáng cheá moät xaõ hoäi
phaân raõ. Naâng cao taàm quan troïng cuœa xaõ hoäi daân söï leân haøng
moät thaønh toá neàn taœng cuœa sinh hoaït quoác gia coù heä luaän töï
nhieân laø chính quyeàn phaœi trieät thoaùi veà möùc ñoä toái thieåu caàn
thieát ñeå nhöôøng khoâng gian töï do toái ña cho caùc coâng daân. Ñoù
cuõng laø ñieàu maø caùc nhaø tö töôœng thuoäc tröôøng phaùi töï do ñaõ
ñeà nghò töø laâu. Nhieàu nhaø tö töôœng khaùc cuõng ñaõ baùo ñoäng veà
nguy cô cuœa moät söï chuyeân chính cuœa ña soá. Dó nhieân cuõng
khoâng theå queân öu tö cuœa caùc nhaø tö töôœng thuoäc khuynh
höôùng xaõ hoäi laø ngaên caœn söï khoáng cheá cuœa ngöôøi giaøu treân
ngöôøi ngheøo. Phong traøo coäng saœn theá giôùi ñaõ suïp ñoå nhöng
vaán ñeà maø noù ñaët ra vaãn coøn raát thôøi söï tröôùc söï baønh tröôùng
Ñi xa hôn daân chuû 507

cuœa caùc coâng ty lôùn aœnh höôœng moät caùch quan troïng treân cuoäc
soáng cuœa raát nhieàu ngöôøi, ñoâi khi treân caœ moät soá quoác gia. Caùc
coâng ty ña quoác gia ñaõ coù töø laâu vaø cuõng ñaõ aœnh höôœng treân
chính saùch cuœa caùc nöôùc nhöôïc tieåu töø laâu, nhöng söï kieän raát
môùi vaø caàn ñöôïc caœnh giaùc laø gaàn ñaây ngaøy caøng xuaát hieän
nhöõng coâng ty quaù lôùn. Moät soá coâng ty coù trò giaù tích saœn töông
ñöông vôùi toång saœn löôïng cuœa caœ khoái ASEAN. Caùc coâng ty ña
quoác gia lôùn laø nhöõng trung taâm quyeàn löïc khoång loà môùi trong
ñoù laõnh ñaïo hoaøn toaøn khoâng bò chi phoái bôœi nhöõng nguyeân taéc
daân chuœ. Moät giaœi phaùp kyõ thuaät vaãn caàn ñöôïc tìm ra cho vaán
naïn naøy tröø khi, nhö nieàm tin cuœa nhieàu ngöôøi, moät maët chính
phaùt trieån kinh teá seõ khieán caùc coâng ty caàn coâng nhaân hôn laø
coâng nhaân caàn xí nghieäp, maët khaùc caùc sinh hoaït vaên hoùa, ngheä
thuaät, theå thao seõ tieán leân, giaœm bôùt troïng löôïng cuœa sinh hoaït
kinh teá. Moät tröôøng phaùi tö töôœng môùi cuõng ñang xuaát hieän vôùi
nieàm tin vaøo moät chuœ nghóa "daân chuœ chöùng khoaùn", theo ñoù
caùc coâng ty, vì nhaän voán töø quaàn chuùng qua thò tröôøng chöùng
khoaùn vaø leä thuoäc quaàn chuùng trong vieäc baùn haøng vaø dòch vuï
saœn xuaát ra, seõ daàn daàn bò kieåm soaùt bôœi quaàn chuùng, nghóa laø
cuõng seõ daân chuœ hoùa. Tuy giaœi phaùp chöa tìm ra nhöng nguyeân
taéc ñaõ roõ reät : moïi ngöôøi phaœi coù choã ñöùng vaø tieáng noùi ngang
nhau ñoäc laäp vôùi troïng löôïng kinh teá.
Daân chuœ ña nguyeân laø toång hôïp chính trò ôœ giai ñoaïn naøy
cuœa nhieàu ñoät phaù trong kho taøng suy tö cuœa nhaân loaïi.
Chuùng ta chöa coù daân chuœ maø ñaõ nghó ñeán daân chuœ ña
nguyeân coù phaœi laø quaù sôùm vaø quaù khoâng töôœng khoâng ? Ñuùng,
neáu ta nghó raèng moät hoïc sinh trung hoïc chæ neân nghó tôùi baèng
tuù taøi chöù khoâng caàn nghó tôùi ñaïi hoïc. Coù nhieàu trieån voïng coâ
hay caäu hoïc sinh thöïc tieãn naøy seõ khoâng ñi xa treân ñöôøng hoïc
vaá n .
508 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 509

Caùc giaù trò chaâu AÙ ?

Coù moät laàn toâi ñöôïc coi moät hoaït caœnh töùc cöôøi trong moät
phim haøi höôùc. Moät nhaø moâ phaïm ñang thao thao baát tuyeät
giaœng giaœi giaù trò thieâng lieâng cuœa gia ñình tröôùc moät cöœ toïa treœ.
OÂng ñang huøng hoàn thuyeát phuïc ñaùm thanh nieân veà nhöõng teä
haïi cuœa quan heä tình duïc ngoaøi khuoân khoå vôï choàng thì moät baát
ngôø xaœy ñeán. Moät chaøng trai, vôùi taát caœ boä daïng cuœa moät ngöôøi
ñoàng tính luyeán aùi, töø ngoaøi xoâng voâ naém laáy oâng ñaùnh ghen.
Thì ra oâng khoâng nhöõng ngoaïi tình maø coøn ngoaïi tình vôùi ngöôøi
cuøng phaùi. Baøi giaœng dó nhieân chaám döùt ôœ ñaây.
Cuoäc khuœng hoaœng kinh teá chaâu AÙ baét ñaàu töø muøa heø
1997 cuõng ñaõ caét ngang cuoäc tranh luaän ñang soâi noåi veà caùc giaù
trò chaâu AÙ moät caùch töông töï. Noù loá bòch hoùa nhöõng ngöôøi ñang
reâu rao laø caùc quoác gia Ñoâng AÙ ñaõ phaùt trieån maïnh nhôø caùc "giaù
trò chaâu AÙ", vaø nhö theá ngöôøi chaâu AÙ khoâng caàn nhöõng "giaù trò
phöông Taây" nhö daân chuœ vaø nhaân quyeàn. Nhöng keát thuùc moät
cuoäc tranh caõi vì moät beân tranh luaän bò queâ laø moät keát thuùc
khoâng oån. Ngöôøi tranh luaän bò cuït höùng nhöng chaéc gì nhöõng
ñieàu hoï noùi ñaõ sai ? Nhö theá cuoäc tranh luaän veà caùc giaù trò chaâu
AÙ coù theå seõ coøn ñöôïc phaùt ñoäng laïi trong töông lai, trong moät
hoaøn caœnh khaùc vaø vôùi muïc muïc ñích khaùc. Do ñoù chuùng ta
cuõng caàn xem thöïc chaát cuœa cuoäc tranh caõi naøy laø caùi gì.

Ñieåm thöù nhaát laø cuoäc tranh caõi veà caùc giaù trò chaâu AÙ ñaõ
ñöôïc tung ra hoài ñaàu thaäp nieân 1990, haàu nhö cuøng moät luùc taïi
Singapore vaø Malaysia. Ñaây laø moät ñieàu nghòch lyù bôœi vì
Singapore vaø Malaysia chính laø hai nöôùc coù ít tö caùch nhaát ñeå
phaùt bieåu nhaân danh vaên hoùa vaø truyeàn thoáng chaâu AÙ.
Singapore laø moät thöông caœng hôn laø moät quoác gia, do
ngöôøi phöông Taây thaønh laäp caùch ñaây hai theá kyœ, baét ñaàu töø moät
laøng ñaùnh caù nhoœ vôùi vaøi chuïc ngö daân. Noù ñaõ ñöôïc taïo ra vaø
cai trò hoaøn toaøn theo khuoân maãu phöông Taây. Daân chuùng
Singapore, ba trieäu ngöôøi hieän nay, chuœ yeáu laø nhöõng ngöôøi
510 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Hoa ñaõ chaïy troán heä thoáng chính trò vaø vaên hoùa chaâu AÙ taïi queâ
höông cuõ.
Malaysia cho tôùi cuoái theá kyœ 14 chæ laø moät baùn ñaœo hoang
vu vaø laø traïm döøng chaân cho caùc thuyeàn buoân qua laïi giöõa AÁn
Ñoä vaø Sumatra. Döõ kieän lòch söœ ñaàu tieân laø cuoäc thaêm vieáng cuœa
moät söù giaœ Trung Quoác döôùi trieàu Minh naêm 1405. Luùc ñoù
Malaysia chæ coù vaøi vöông quoác nhoœ hoaøn toaøn coâ laäp vôùi phaàn
coøn laïi cuœa chaâu AÙ. Cho tôùi khi ñöôïc tuyeân boá laø thuoäc ñòa cuœa
Anh, ñaët döôùi quyeàn quaœn trò cuœa coâng ty British North Borneo
Company, vaøo naêm 1881, Malaysia khoâng coù gì gioáng vôùi moät
quoác gia caœ. Malaysia khoâng coù lòch söœ vaø cuõng khoâng coù moät
vaên hoùa rieâng, chöa noùi tôùi vaên hoùa chaâu AÙ. Nhö Singapore,
Malaysia ñöôïc thaønh laäp vaø cai trò hoaøn toaøn theo khuoân maãu
phöông Taây. Cuõng gioáng nhö Singapore, ngöôøi Malaysia raát haøi
loøng vôùi chính quyeàn thuoäc ñòa Anh vaø khoâng ñoøi ñoäc laäp, hoï
ñaõ chæ ñöôïc ñoäc laäp sau moät quyeát ñònh cuœa nöôùc Anh. Heä
thoáng chính trò cuœa hoï khoâng khaùc bao nhieâu di saœn maø ngöôøi
Anh ñeå laïi.
Toùm laïi, caùc "giaù trò chaâu AÙ" ñaõ ñöôïc ñeà cao bôœi hai nöôùc
khoâng heà theå hieän chuùng.

Ñieåm nghòch lyù thöù hai laø caœ Lee Kwan Yew (Lyù Quang
Dieäu) cuœa Singapore laãn Mahathir Muhamad cuœa Malaysia, hai
ngöôøi hoâ haøo tích cöïc nhaát cho nhöõng "giaù trò chaâu AÙ", ñeàu laø
nhöõng ngöôøi ñaõ raát Taây phöông hoùa. Caœ hai ñeàu ñaõ ñoùng vai
troø then choát trong vieäc Taây phöông hoùa sinh hoaït cuœa ñaát nöôùc
hoï .
Lyù Quang Dieäu chæ baét ñaàu noùi tôùi caùc giaù trò Khoång Giaùo
sau khi oâng töø chöùc thuœ töôùng. Vieäc oâng nhaán maïnh tôùi truyeàn
thoáng toân troïng caùc baäc tröôœng thöôïng cuœa ngöôøi chaâu AÙ coù theå
ñöôïc nhìn nhö moät phaœn öùng töï veä ñeå coá keùo daøi aœnh höôœng
treân chính tröôøng. Lyù Quang Dieäu toœ ra khoù chòu trong qui cheá
"has been" cuœa oâng. OÂng ñi khaép nôi, ban phaùt nhöõng lôøi
khuyeân cho moïi ngöôøi treân moïi vaán ñeà. Caùc laäp luaän veà caùc
giaù trò chaâu AÙ cuœa oâng coù veœ ñaõ thaønh coâng cho caù nhaân oâng
Caùc giaù trò chaâu AÙ ? 511

vì ít ra chuùng ñaõ laøm oâng noåi baät.

Mahathir thuoäc moät thieåu soá trong saéc toäc Maõ Lai ñöôïc
giaùo duïc theo vaên hoùa Anh. Neáp soáng cuœa oâng hoaøn toaøn laø neáp
soáng cuœa ngöôøi Anh. Caùc con oâng cuõng theá, con gaùi uùt oâng coù
choàng ngöôøi Phaùp. Mahathir raát sôï bò coi nhö laø moät ngöôøi Maõ
Lai maát goác. Vì theá nhöõng lôøi tuyeân boá cuœa oâng veà caùc giaù trò
chaâu AÙ cuõng chæ nhaém moät muïc ñích söœa ñoåi hình aœnh cuœa oâng,
ñeå oâng coù veœ Maõ Lai vaø Hoài Giaùo hôn laø söï thöïc. Töø moät naêm
nay vuï aùn Anwar Ibrahim ñaõ gaây raát nhieàu tieáng vang. Dö luaän
theá giôùi coi Anwar nhö moät chính khaùch tieán boä vaø hieän ñaïi,
naïn nhaân cuœa Mahathir, moät ngöôøi caàm quyeàn thuœ cöïu. Thöïc
ra Anwar töøng laø moät ngöôøi Hoài Giaùo toaøn nguyeân vaø quaù khích
trong giai ñoaïn ñaàu cuœa söï nghieäp chính trò. OÂng ngöôõng moä
Khomeini vaø phaán khôœi vì cuoäc caùch maïng Hoài Giaùo taïi Iran
ñeán noãi oâng töøng haønh höông sang Teheran ñeå baøy toœ söï caœm
phuïc ñoái vôùi Khomeini. Mahathir ñaõ chæ choïn Anwar laøm ngöôøi
thöøa keá chính thöùc cuœa mình ñeå tranh thuœ cöœ tri Hoài Giaùo Maõ
Lai cho oâng. Chính vì theá maø oâng ñaõ raát giaän döõ vaø thuø gheùt
Anwar khi Anwar muoán toœ ra hieän ñaïi hôn oâng.
Toùm laïi, hai nhaân vaät ñeà cao caùc "giaù trò chaâu AÙ" nhaát
cuõng laø nhöõng ngöôøi khoâng chaáp nhaän chuùng cho chính mình.
Cuoäc tranh caõi ñaõ thieáu thöïc thaø ngay töø ñaàu.

Ñieåm thöù ba maø toâi muoán löu yù ñoäc giaœ laø "caùc giaù trò chaâu
AÙ" chæ laø moät dieãn vaên chöù hoaøn toaøn khoâng phaœi laø moät chuœ
thuyeát. Khoâng heà coù moät luaän cöông hay moät caåm nang naøo caœ.
Taát caœ chæ laø nhöõng baøi vieát ngaén vaø nhöõng cuoäc phoœng vaán
baèng tieáng Anh ñöôïc ñaêng treân nhaät baùo The International
Herald Tribune vaø taäp san Foreign Affairs. Trong soá nhöõng
ngöôøi chuœ xöôùng vaø hoâ haøo cho caùc giaù trò chaâu AÙ, ngöôøi ta
khoâng thaáy moät trieát gia, moät nhaø tö töôœng hay moät nhaø vaên lôùn
naøo, ngöôøi ta chæ thaáy nhöõng coâng chöùc thuoäc hai chính quyeàn
Singapore vaø Malaysia. Cuoäc vaän ñoäng cho caùc giaù trò chaâu AÙ
gioáng nhö moät chieán dòch tuyeân truyeàn hôn laø moät cuoäc thaœo
luaän trí tueä.
512 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Moät ñaëc ñieåm khaùc laø nhöõng oàn aøo veà caùc giaù trò chaâu AÙ
ñaõ chæ giôùi haïn trong khuoân khoå ASEAN. Caùc quoác gia chaâu AÙ
khaùc ñaõ khoâng tham gia cuoäc hoøa taáu naøy. Khoâng coù khuoân
maët chính trò hoaëc trí thöùc lôùn naøo cuœa Nhaät toœ ra quan taâm. AÁn
Ñoä, Pakistan vaø Bangladesh hoaøn toaøn khoâng bieát tôùi. Nam Cao
Ly vaø Ñaøi Loan gaït boœ thaúng thöøng caùc luaän ñieäu veà caùc giaù trò
chaâu AÙ vaø quaœ quyeát choïn löïa con ñöôøng daân chuœ hoùa. Ngay
trong khoái ASEAN, Indonesia, Thaùi Lan vaø Phi-líp-pin toœ ra
döœng döng. Chæ coù Haø Noäi, Baéc Kinh vaø Rangoon toœ ra höôœng
öùng. Baùo chí vaø quan chöùc Vieät Nam thænh thoaœng ca tuïng
nhöõng "quan ñieåm ñöùng ñaén" cuœa Lyù Quang Dieäu vaø Mahathir,
duø khoâng ñeà caäp ñeán cuïm töø "giaù trò chaâu AÙ". Cuõng neân löu yù
raèng trong moïi phaùt bieåu veà caùc giaù trò chaâu AÙ cuœa hoï, caœ Lyù
Quang Dieäu laãn Mahathir cuøng nhöõng coäng söï vieân cuœa hai oâng
ñeàu khoâng bao giôø ñeà caäp ñeán AÁn Ñoä, Pakistan vaø Bangladesh.
Ñoái vôùi hoï, hình nhö chaâu AÙ chæ laø Ñoâng AÙ.

Nhöng "nhöõng giaù trò chaâu AÙ" ñöôïc neâu ra laø gì ?

Lyù Quang Dieäu vaø Mahathir laïi xung khaéc moät caùch traàm
troïng veà noäi dung cuœa chuùng. Ñoái vôùi hoï Lyù, caùc giaù trò chaâu
AÙ chæ coù theå laø caùc giaù trò Khoång Giaùo trong khi ñoái vôùi Mahathir
chuùng laïi chuœ yeáu laø caùc giaù trò Hoài Giaùo. Hai nhaân vaät naøy tuy
gheùt nhau nhöng hình nhö cuõng ñoàng yù vôùi nhau raèng ngöôøi
chaâu AÙ quan taâm ñeán xaõ hoäi, coá gaéng, giaùo duïc, tieát kieäm, phaùt
trieån vaø oån ñònh hôn laø tôùi caù nhaân, tieän nghi, tieâu thuï, nhaân
quyeàn vaø daân chuœ ; ngoaøi ra ngöôøi chaâu AÙ kính troïng toå tieân,
ngöôøi lôùn tuoåi vaø chính quyeàn. Daân chuœ vaø nhaân quyeàn coù veœ
nhö laø hai ñoái töôïng ñaùnh phaù quan troïng nhaát cuœa nhöõng dieãn
vaên veà caùc giaù trò chaâu AÙ. Nhöng ôœ ñaây caùc quan chöùc
Singapore vaø Malaysia laïi toœ ra boái roái. Thoâng thöôøng hoï phaœn
baùc daân chuœ vaø nhaân quyeàn nhö nhöõng giaù trò cuœa phöông Taây,
nhöng cuõng coù khi hoï laïi noùi ñoù laø nhöõng giaù trò phoå caäp chæ caàn
thích nghi vôùi hoaøn caœnh chaâu AÙ.
Lyù Quang Dieäu hoâ haøo moät caùch raát haêng say cho kinh
teá thò tröôøng vaø söï minh baïch (transparency), hai coät truï cuœa daân
Caùc giaù trò chaâu AÙ ? 513

chuœ. Coù nhöõng luùc oâng noùi raèng daân chuœ vaø nhaân quyeàn cuõng
quan troïng ñaáy nhöng khoâng quan troïng baèng kyœ luaät vaø saœn
xuaát. Ngöôøi keá vò oâng, ñöông kim thuœ töôùng Singapore Goh
Chok Tong coøn ñi xa hôn, ñoái vôùi oâng : "Caùc quyeàn kinh teá vaø
xaõ hoäi cuõng quan troïng khoâng keùm caùc quyeàn daân söï vaø chính
trò". Khoâng keùm nhöng cuõng khoâng hôn. Ԍ moät dòp khaùc oâng
Goh Chok Tong coøn tuyeân boá maïnh daïn hôn : "Chuùng toâi tin
töôœng ôœ daân chuœ, nhöng döôùi moät hình thöùc ñaœm baœo ñöôïc kyœ
luaät vaø ñoàng thuaän". Baø Chan Heng Chee, cöïu giaùm ñoác Vieän
Nghieân Cöùu Ñoâng Nam AÙ vaø ñaïi söù Singapore taïi Lieân Hieäp
Quoác, tuyeân boá trong moät cuoäc phoœng vaán treân The Internatio-
nal Herald Tribune : "Daân chuœ vaø nhaân quyeàn laø nhöõng giaù trò
phoå caäp nhöng nhöõng ñieàu kieän ñeå theå hieän chuùng taïi chaâu AÙ
coù phaàn khaùc".
Coøn Mahathir ? Trong moät dòp, oâng ñaõ chæ xin theâm thôøi
gian: "Ñöøng ñoøi hoœi chuùng toâi phaœi thay ñoåi ngay töùc khaéc.
Chuùng toâi seõ thay ñoåi, nhöng chuùng toâi seõ khoâng thay ñoåi nhanh
nhö ngöôøi ta ñoøi chuùng toâi". Coù leõ ít ai ñoøi Mahathir phaœi thay
ñoåi ngay töùc khaéc vì thöïc ra Malaysia, hôn caœ Singapore, ñaõ laø
nöôùc daân chuœ hoùa sôùm nhaát trong khoái ASEAN. Chính nhöõng
lôøi tuyeân boá maâu thuaãn naøy ñaõ khieán Baéc Kinh, Haø Noäi vaø
Rangoon, nhöõng cheá ñoä thöïc söï choáng daân chuœ vaø nhaân quyeàn,
khoâng uœng hoä nhieät tình nhöõng phaùt bieåu veà caùc giaù trò chaâu AÙ
cuœa Singapore vaø Malaysia.
Hieån nhieân laø coäng ñoàng, kyœ luaät, coá gaéng, giaùo duïc, vaø
ngay caœ gia ñình, khoâng phaœi laø nhöõng giaù trò ñaëc bieät cuœa chaâu
AÙ. Ngöôøi phöông Taây cuõng quí troïng nhöõng giaù trò naøy, coù khi
coøn hôn. Laáy moät thí duï : lieân ñôùi xaõ hoäi laø yeáu toá coát loõi cuœa
xaõ hoäi, nhö theá tinh thaàn lieân ñôùi treân nguyeân taéc phaœi raát cao
trong caùc xaõ hoäi chaâu AÙ vì taïi ñoù coäng ñoàng ñöôïc coi laø moät giaù
trò neàn taœng, nhöng söï thöïc laø lieân ñôùi maïnh hôn haún ôœ phöông
Taây so vôùi chaâu AÙ. Trong nhöõng nöôùc chaâu AÙ, khi moät ngöôøi
bò sa thaœi hay gaëp tai naïn ñoù chæ laø chuyeän caù nhaân cuœa ngöôøi
ñoù, khoâng coù an sinh xaõ hoäi, khoâng coù trôï giuùp cuœa nhaø nöôùc,
hoaøn caœnh bi ñaùt cuœa ngöôøi ñoù khoâng laø quan taâm cuœa baát cöù
514 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ai.
Hieån nhieân, veà cô baœn, nhöõng caùi goïi laø giaù trò chaâu AÙ
khoâng coù noäi dung naøo ñaëc bieät. Nhöng söï gay gaét ñaõ thay theá
cho lyù luaän. Phöông Taây ñöôïc moâ taœ laø ñang suy thoaùi vì döïa
treân nhöõng giaù trò beänh hoaïn, chaâu AÙ seõ qua maët phöông Taây
vì xaõ hoäi chaâu AÙ ñöôïc xaây döïng treân nhöõng giaù trò laønh maïnh.
Keá ñoù laø caùo traïng. Ngöôøi phöông Taây ñaõ toœ ra xaác xöôïc vaø baù
quyeàn khi möu toan aùp ñaët nhöõng giaù trò cuœa hoï leân toaøn theá
giôùi, nhöng söï ngaïo maïn naøy khoâng theå tieáp tuïc ñöôïc nöõa vì
tình theá ñaõ thay ñoåi vaø töông lai seõ thuoäc veà chaâu AÙ, v.v...
Trong taát caœ nhöõng ngöôøi hoâ haøo caùc giaù trò chaâu AÙ,
Kishore Mahbubani, ñaïi söù Singapore taïi Lieân Hieäp Quoác, laø
ngöôøi quaù khích nhaát. OÂng hoâ haøo : "Baïn treœ ôi, haõy quay veà
phöông Ñoâng !", oâng quaœ quyeát : "Ñòa Trung Haœi laø bieån cuœa
quaù khöù, Ñaïi Taây Döông laø ñaïi döông cuœa hieän taïi, Thaùi Bình
Döông laø ñaïi döông cuœa töông lai". Nhöõng ngöôøi khaùc toœ ra oân
hoøa hôn nhöng taát caœ ñeàu cuøng moät luaän ñieäu choáng phöông
Taây vaø cuõng ñeàu cuøng moät gioïng ñieäu ñaéc thaéng.
Thaùi ñoä ñaéc thaéng naøy dó nhieân laø loá laêng vì, tröø tröôøng
hôïp cuœa Nhaät vaø hai thaønh phoá Singapore vaø Hoàng Koâng, taát
caœ caùc quoác gia chaâu AÙ vaãn coøn thua xa caùc nöôùc daân chuœ
phöông Taây. Malaysia chaúng haïn, chæ coù moät saœn löôïng treân
moãi ñaàu ngöôøi töông ñöông vôùi 20% möùc ñoä cuœa Hoa Kyø vaø caùc
nöôùc Taây AÂu.

Nhöng taïi sao cuoäc tranh luaän veà caùc giaù trò chaâu AÙ ñaõ oàn
aøo nhö vaäy ? Chuùng ta seõ sai laàm neáu gaït phaêng ñi vôùi thaùi ñoä
khinh thöôøng. Coù ít nhaát hai lyù do ñaõ khieán cuoäc tranh luaän veà
caùc giaù trò chaâu AÙ gaây soâi noåi treân baùo chí.
Lyù do thöù nhaát laø chaâu AÙ ñang ñoøi hoœi moät choã ñöùng
xöùng ñaùng hôn. Hôn hai thaäp nieân taäp trung ñeàu ñaën ôœ moät tyœ
leä cao ñaõ gia taêng raát nhieàu troïng löôïng cuœa chaâu AÙ. Töø 4% naêm
1960, toång saœn löôïng cuœa caùc nöôùc chaâu AÙ ñaõ leân möùc 25%
toång saœn löôïng cuœa theá giôùi vaøo naêm 1992 khi cuoäc tranh caõi
veà caùc giaù trò chaâu AÙ vöøa baét ñaàu. Chaâu AÙ cuõng ñaït tôùi 25%
Caùc giaù trò chaâu AÙ ? 515

troïng löôïng cuœa ngoaïi thöông treân theá giôùi vaøo naêm 1994 vaø
cuõng giöõ trong tay moät phaàn ba tröõ kim cuœa theá giôùi. Naêm 1990,
chaâu AÙ ñaõ mua cuœa caùc nöôùc phöông Taây moät soá löôïng haøng
hoùa vaø dòch vuï trò giaù 650 tyœ USD, gaáp ñoâi con soá cuœa con soá
naêm 1980, nhöng chæ xaáp xæ baèng moät nöœa con soá hieän nay.
Chaâu AÙ ñaõ trôœ thaønh moät thò tröôøng haáp daãn cho caùc nöôùc
phöông Taây vaø troïng löôïng cuœa noù seõ caøng ngaøy caøng taêng leân.
Roõ raøng laø chaâu AÙ xöùng ñaùng ñöôïc troïng neå hôn. Quan heä giöõa
chaâu AÙ vaø phöông Taây phaœi thay ñoåi ñeå phuø hôïp vôùi töông quan
löïc löôïng môùi. Caùc nöôùc phöông Taây ñeàu hieåu nhö vaäy. Ñoù laø
lyù do khieán hoï ñaõ chuù yù ñaëc bieät ñeán nhöõng dieãn vaên veà giaù
trò chaâu AÙ. Maët khaùc cuõng vì söùc maïnh thöïc söï cuœa dieãn vaên veà
caùc giaù trò chaâu AÙ laø söï thaønh coâng veà maët kinh teá cuœa caùc nöôùc
chaâu AÙ maø noù ñaõ yeáu haún ñi sau cuoäc khuœng hoaœng taøi chính
baét ñaàu hoài thaùng 7-1997.
Lyù do thöù hai laø nhöõng phaùt bieåu veà caùc giaù trò chaâu AÙ
thöïc ra chæ laø moät phaàn cuœa moät cuoäc tranh luaän quan troïng vaø
to lôùn hôn nhieàu ñang dieãn ra taïi chaâu AÙ vaø seõ coù aœnh höôœng
lôùn treân töông lai cuœa theá giôùi. Caùc quoác gia chaâu AÙ ñang ôœ
trong moät khuùc quanh lòch söœ ñaëc bieät quan troïng. Taêng tröôœng
kinh teá ñaõ caœi thieän moät caùch ñaùng keå ñôøi soáng con ngöôøi
nhöng ñoàng thôøi cuõng mang ñeán nhöõng ñoøi hoœi thay ñoåi chính
trò maïnh meõ theo chieàu höôùng gia taêng töï do, daân chuœ vaø nhaân
quyeàn. Cuoäc chuyeån hoùa ñe doïa neàn taœng chính ñaùng cuœa
nhieàu ngöôøi caàm quyeàn vaø buoäc hoï ñi tìm moät bieän minh vaên
hoùa vaø tö töôœng cho quyeàn löïc cuœa hoï. Trong boái caœnh aáy, so
vôùi aœo töôœng ñaãm maùu cuœa yù thöùc heä coäng saœn tröôùc ñaây, caùc
giaù trò chaâu AÙ laø moät phaœn öùng khaù hieàn laønh, moät "chuœ thuyeát"
ít ñoäc haïi hôn haún.

Thöïc söï coù nhöõng giaù trò chaâu AÙ khoâng vaø nhöõng giaù trò
naø o ?
Caùc nöôùc chaâu AÙ ñöôïc thaønh laäp moät caùch rieâng bieät vaø
chæ coù moät söï hieåu bieát laãn nhau raát sô saøi. Nhieàu quoác gia chaâu
AÙ ñaõ do ngöôøi phöông Taây laäp ra vaø phaàn lôùn caùc bieân giôùi
516 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quoác gia ñeàu hoaëc do ngöôøi phöông Taây quyeát ñònh hoaëc chòu
aœnh höôœng cuœa hoï. Neáu chæ muoán noùi moät caùch sô saøi thì ta coù
theå noùi Ñoâng AÙ chòu aœnh höôœng Trung Hoa vaø, ôœ nhöõng möùc
ñoä khaùc nhau, mang nhöõng ñaëc tính cuœa vaên hoùa Khoång Giaùo
; Taây AÙ laø moät söï ñan xen giöõa vaên hoùa AÁn Ñoä Giaùo vaø vaên hoùa
Hoài Giaùo, trong khi ôœ phía Nam, Indonesia vaø Malaysia laø
nhöõng quoác gia Hoài Giaùo. Nhöng ngay caœ caùch moâ taœ sô saøi ñoù
cuõng khoâng ñuùng, Thaùi Lan vaø Mieán Ñieän laø hai nöôùc Phaät
Giaùo, trong khi Phi-líp-pin laïi laø moät nöôùc ña soá Coâng Giaùo. Vaø
cuõng khoâng neân queân töø theá kyœ 20 vaên hoùa vaø caùc phöông
phaùp laøm vieäc cuœa phöông Taây cuõng ñaõ moïc reã khaép nôi.
Maët khaùc cuõng khoâng heà coù moät tình caœm lieân ñôùi naøo
giöõa caùc quoác gia chaâu AÙ. Ngöôøi Nhaät cho raèng hoï laø moät daân
toäc rieâng bieät, thoâng minh vaø huøng maïnh hôn moïi daân toäc khaùc.
Ngöôøi Thaùi cuõng nghó raèng hoï laø moät daân toäc tinh nhueä hôn
haún, ñaõ giöõ ñöôïc ñoäc laäp tröôùc cuoäc chinh phuïc cuœa phöông
Taây. Quan heä ñaùng keå nhaát cuœa Mieán Ñieän vôùi theá giôùi beân
ngoaøi noùi chung vaø chaâu AÙ noùi rieâng trong lòch söœ daøi hôn moät
ngaøn naêm cuœa hoï laø nhöõng cuoäc chieán tranh vôùi Thaùi Lan, maø
nhöõng thuø haän vaãn chöa chaám döùt haún. Coøn ngöôøi Trung Hoa
thì duø ñaõ traœi qua nhieàu thaêng traàm vaø tuœi hoå hoï vaãn chöa boœ haún
ñöôïc maëc caœm töï toân cuœa thôøi xa xöa khi hoï töï coi laø trung taâm
cuœa theá giôùi trong khi caùc daân toäc laùng gieàng chæ laø nhöõng thieåu
soá man rôï. Coi chaâu AÙ nhö moät thöïc theå töï noù ñaõ laø ñieàu voâ lyù.
Chæ coù nhöõng ngöôøi thieáu hieåu bieát môùi coù theå noùi tôùi moät vaên
hoùa hay moät trieát lyù phöông Ñoâng.

Tuy nhieân, neáu chuùng ta coá heát söùc ñeå nhaän ra nhöõng neùt
gioáng nhau trong neáp soáng vaø suy nghó cuœa caùc daân toäc chaâu
AÙ thì chuùng ta cuõng coù theå tìm thaáy moät soá ñieåm. Nhöõng ñieåm
naøy, phaœi noùi ngay, khoâng phaœi chæ coù ôœ chaâu AÙ maø hieän dieän
ôœ moïi xaõ hoäi ngoaøi phöông Taây vaø ôœ caœ phöông Taây tröôùc ñaây
vaøi theá kyœ, duø coù leõ ôœ moät möùc ñoä thaáp hôn. Ñoù laø :

- Cô caáu ñaïi gia ñình lieân heä caù nhaân tröôùc heát vôùi ngöôøi
Caùc giaù trò chaâu AÙ ? 517

cuøng moät doøng maùu. Taâm lyù naøy coù theå nhaän thaáy trong haàu
heát caùc nöôùc chaâu AÙ vôùi nhöõng haäu quaœ quan troïng veà caœ kinh
teá laãn chính trò. Caùc coâng ty lôùn ôœ Nhaät, Hoàng Koâng, Nam Cao
Ly ñöôïc ñieàu haønh nhö nhöõng vöông quoác gia ñình. Caùc nhaø
ñoäc taøi tröôùc heát döïa treân gia ñình, daønh cho con caùi, hoï haøng
nhöõng ñaëc quyeàn lôùn. Caùc baø noäi trôï thay choàng, con trai vaø con
gaùi keá vò cha meï laøm laõnh tuï caùc chính ñaœng hay laøm toång thoáng
taïi Phi-líp-pin, Indonesia, Bangladesh, Pakistan, AÁn Ñoä, Mieán
Ñieän vaø Baéc Cao Ly.

- Quan nieäm quyeàn löïc chính trò nhö laø söï töôœng thöôœng
cho ñòa vò vaø thaønh tích trong quaù khöù hôn laø moät traùch nhieäm
ñoøi hoœi khaœ naêng vaø taàm nhìn. Chöùc quyeàn thay vì chöùc traùch.
Do ñoù ngöôøi laõnh ñaïo quoác gia khoâng caàn phaœi thaønh coâng maø
chæ caàn soáng xöùng ñaùng vôùi ñòa vò cuœa mình. Söï choáng ñoái laïi
chính quyeàn bò xem nhö choáng laïi traät töï xaõ hoäi vaø nhö moät thaùi
ñoä khoâng phaœi ñaïo. Chöøng naøo ngöôøi caàm ñaàu quoác gia chöa
maéc phaœi nhöõng toäi aùc taøy trôøi thì khoâng coù lyù do gì chính ñaùng
ñeå ñoøi thay theá oâng ta hay baø ta. Taâm lyù naøy giaœi thích söï kieän
moät ñaœng hay moät laõnh tuï coù theå caàm quyeàn lieân tuïc trong
nhieàu thaäp nieân. Dó nhieân taâm lyù ngöôøi chaâu AÙ ñaõ thay ñoåi
nhieàu, nhöng moät thaéng lôïi nhö cuœa Bill Clinton tröôùc George
Bush naêm 1992 vaãn coøn laø ñieàu khoâng theå coù taïi chaâu AÙ.

- Söï laãn loän giöõa toân giaùo vaø chính trò. Veà ñieåm naøy phaœi
noùi raèng söï phaân bieät giöõa toân giaùo vaø chính trò, giöõa Thieân
Chuùa vaø Ceasar, quaœ laø moät ñaëc tính cuœa tö töôœng phöông Taây.
Taïi caùc nöôùc chaâu AÙ, Thöôïng Ñeá vaø Vua lieân heä raát maät thieát
vôùi nhau, khi khoâng phaœi laø moät. Taïi Trung Quoác, döôùi aœnh
höôœng Khoång Giaùo, vua laø thöôïng ñeá ; taïi caùc nöôùc Hoài Giaùo
nhö Pakistan vaø Bangladesh, thöôïng ñeá laø vua, coøn taïi AÁn Ñoä
vaø hai nöôùc theo Phaät Giaùo laø Thaùi Lan vaø Mieán Ñieän, thöôïng
ñeá chæ laø phuï taù ngoan ngoaõn cuœa vua. Ngöôøi ta coù theå nghó raèng
sôœ dó chuœ nghóa coäng saœn ñaõ thaønh coâng vaø ñöùng vöõng taïi Ñoâng
AÙ hôn laø taïi Taây AÂu, nôi noù ñöôïc phaùt minh ra, laø vì chính noù
518 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cuõng laø moät heä thoáng nöœa toân giaùo nöœa chính trò nhö Khoång
Giaùo tröôùc ñaây. Veà ñieåm naøy cuõng theá, ñaõ coù nhieàu thay ñoåi,
nhöng chöa thay ñoåi haún.
Caœ ba yeáu toá treân ñaây xeùt cho cuøng ñeàu laø nhöõng trôœ ngaïi
cho phaùt trieån vaø tieán boä. Caàn nhaän xeùt laø nhöõng quoác gia töø
boœ chuùng sôùm nhaát cuõng laø nhöõng quoác gia phaùt trieån nhaát.

Khoái ASEAN tröôùc cuoäc khuœng hoaœng kinh teá ñöôïc caùc
oâng Lyù Quang Dieäu vaø Mahathir coi, ñuùng hôn laø laïm coi, nhö
laø thaønh trì cuœa caùi maø caùc oâng aáy goïi laø "caùc giaù trò chaâu AÙ".
Nhöng tình theá ñaõ thay ñoåi.
Ngaøy nay caœ naêm nöôùc saùng laäp vaø coù troïng löôïng nhaát
trong khoái ñeàu ñaõ laø nhöõng nöôùc daân chuœ. Khi Vieät Nam xin gia
nhaäp ASEAN, ban laõnh ñaïo coäng saœn hy voïng tìm ñöôïc ôœ
ASEAN moät choã döïa cho cheá ñoä ñoäc taøi ; töø nay vaø saép tôùi, trong
nhöõng cuoäc gaëp gôõ thöôøng xuyeân cuœa khoái, hoï seõ chæ gaëp
nhöõng nhaø laõnh ñaïo daân chuœ thoâi thuùc hoï caœi toå nhanh hôn. Töø
nay, trong khoâng khí môùi cuœa ASEAN, ñoäc taøi khoâng coøn gì laø
oai huøng nöõa maø chæ laø loá bòch, thieáu vaên minh, maát veä sinh.
Neáu coù moät "giaù trò chaâu AÙ", môùi nhöng ñích thöïc, thì ñoù
laø khaùt voïng cuœa moïi ngöôøi chaâu AÙ muoán ñöôïc sung tuùc hôn
vaø ñöôïc kính troïng hôn. Khaùt voïng naøy ñang thoâi thuùc moïi daân
toäc chaâu AÙ. Hoï ñaõ yù thöùc ñöôïc tieàm naêng chöa ñöôïc khai thaùc
cuœa hoï, hoï caœm thaáy hoå nhuïc vì ngheøo khoå vaø thieáu töï do, hoï
tin raèng hoï coù theå, vaø phaœi, ruùt ngaén khoaœng caùch vôùi caùc daân
toäc phöông Taây. Hoï khoâng quan taâm gì ñeán nhöõng caùi goïi laø
giaù trò chaâu AÙ, hoï chæ quan taâm ñeán nhöõng giaù trò laøm cho cuoäc
soáng cuœa hoï ñaùng soáng vaø ñaùng töï haøo hôn. Ngay caœ moät coâ haàu
baøn taïi Saøi Goøn hay moät anh taøi xeá xe tuk-tuk taïi Bangkok cuõng
ñaõ hieåu raèng phaùt trieån vaø phoàn vinh phaœi ñi ñoâi vôùi daân chuœ
vaø nhaân quyeàn.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 519

Thaäp nhò söù quaân

Ñinh Boä Lónh, töùc vua Ñinh Tieân Hoaøng, ñöôïc coi laø moät
trong nhöõng ñaïi anh huøng cuœa nöôùc ta vì ñaõ coù coâng deïp möôøi
hai söù quaân vaø qui ñaát nöôùc veà moät moái. Söï nghieäp cuœa oâng gaây
aán töôïng maïnh ñeán ñoä ngaøy nay khi tieáng Vieät ñaõ phaùt trieån
nhieàu roài chuùng ta vaãn coøn nhaéc tôùi giai ñoaïn tröôùc nhaø Ñinh
baèng cuïm töø "thaäp nhò söù quaân" thay vì "möôøi hai söù quaân". Hôn
theá nöõa, "thaäp nhò söù quaân" ñaõ trôœ thaønh moät thaønh ngöõ ñeå chæ
nguy cô ñaát nöôùc bò tan raõ thaønh nhieàu maœnh. Noù nhö moät tai
hoïa aùm aœnh chuùng ta.
Moãi daân toäc thöôøng coù nhöõng nhaân vaät coù söùc thu huùt ñaëc
bieät, ngoân ngöõ phöông Taây ngaøy nay noùi laø hoï coù charisma. Söùc
thu huùt ñoù coù taùc duïng laøm cho nhaân vaät ñöôïc ñeà cao hôn coâng
lao thöïc söï cuœa mình, vaø ñem laïi cho nhöõng haønh ñoäng cuœa vò
aáy moät daáu aán taâm lyù saâu ñaäm.
Huyeàn thoaïi cuœa Ñinh Boä Lónh laø ñaõ toœ ra anh huøng vaø
ñoäc ñaùo ngay töø thôøi thô aáu. OÂng moà coâi cha töø nhoœ, ôœ vôùi chuù
vaø chaên traâu cho chuù, oâng baét nhöõng ñöùa treœ chaên traâu khaùc toân
mình laøm minh chuœ, baét chuùng laøm kieäu röôùc mình nhö vua, toå
chöùc chuùng thaønh quaân ñoäi laáy lau laøm côø roài ñi ñaùnh nhau vôùi
treœ con caùc laøng khaùc. Coù laàn thaéng traän, oâng gieát traâu cuœa chuù
khao quaân. Neáu chæ coù theá thì Ñinh Boä Lónh chæ laø moät ñöùa treœ
ngoã nghòch vaø voâ giaùo duïc, nhöng sau naøy Ñinh Boä Lónh dieät
caùc söù quaân, goàm thaâu ñaát nöôùc vaø leân laøm vua neân nhöõng
haønh ñoäng ngang ngöôïc cuœa oâng thôøi thô aáu ñöôïc coi laø bieåu
hieäu cuœa chí lôùn. Ñinh Boä Lónh trôœ thaønh thaàn töôïng cuœa thieáu
nhi Vieät Nam. Toäi nghieäp cho thieáu nhi Vieät Nam, moät maët
ngöôøi ta daïy chuùng ngöôõng moä Ñinh Boä Lónh nhöng, maët khaùc,
neáu chuùng thöïc söï laøm nhöõng gì Ñinh Boä Lónh ñaõ laøm (aên hieáp
beø baïn, laäp ñaœng ñaùnh nhau, phaù taøi saœn) thì chaéc chaén chuùng
seõ bò aên ñoøn, maø aên ñoøn khoâng oan chuùt naøo vì thöïc ra ñoù chæ
laø haønh ñoäng cuœa moät ñöùa treœ hö hoœng.
Moät laàn nöõa chuùng ta thaáy roõ söï ngheøo naøn veà tö töôœng
520 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cuœa ngöôøi Vieät. Chuùng ta khoâng suy luaän vaø pheâ phaùn maø chæ
bieát taâng boác keœ thaéng. Heã keœ naøo ñaõ thaønh coâng vaø trôœ thaønh
chuùa teå thì nhöõng haønh ñoäng cuœa keœ ñoù, duø xaèng baäy ñeán ñaâu
cuõng ñöôïc baøo chöõa vaø ñaùnh boùng ñeå ñöa leân laøm maãu möïc
cho thôøi ñaïi vaø cho ñôøi sau. Chuùng ta vieát söœ moät caùch khoâng
ñöùng ñaén vaø chuùng ta cuõng ñoïc söœ moät caùch khoâng ñöùng ñaén.
Baøi haùt Hoa Lö maø caùc thaày coâ toâi daïy toâi ôœ tröôøng tieåu
hoïc baét ñaàu baèng caâu : "Ta cuøng nhau ñi thaêm nôi huøng xöa..."
vaø keát thuùc baèng caâu ca tuïng Ñinh Boä Lónh laø "ñaáng anh huøng
vì nöôùc queân mình". Thöïc ra Ñinh Boä Lónh chaúng bao giôø queân
mình caœ. Traùi laïi oâng luoân luoân chæ bieát coù mình thoâi. OÂng baát
chaáp taát caœ, oâng chæ bieát tham voïng quyeàn löïc vaø thuù vui cuœa
rieâng mình. Luùc nhoœ oâng ôœ vôùi chuù, laäp baêng ñaœng ñaùnh loän vaø
phaù taøi saœn cuœa chuù. Lôùn leân oâng ñi laøm giaëc raát sôùm vì theo söœ
cheùp oâng theo söù quaân Traàn Laõm, ñöôïc Traàn Laõm tin duøng vaø
gaœ con gaùi cho, roài leân thay Traàn Laõm laøm söù quaân khi Traàn Laõm
cheát, sau ñoù rôøi baœn doanh töø Thaùi Bình veà Hoa Lö. Vaäy maø
naêm 951, môùi 26 tuoåi, oâng ñaõ löøng laãy ôœ Hoa Lö ñeán noãi hai oâng
vua nhaø Ngoâ (Ngoâ Xöông Ngaäp vaø Ngoâ Xöông Vaên, con Ngoâ
Quyeàn) phaœi thaân chinh ñi ñaùnh maø khoâng ñöôïc. Ñuùng laø moät
tay anh chò, luùc beù thì du coân, lôùn leân ñi laøm giaëc. Vaø vieäc laøm
giaëc choáng nhaø Ngoâ naøy laø hoaøn toaøn voâ ñaïo vì anh em nhaø
Ngoâ raát chính ñaùng, cha hoï laø Ngoâ Quyeàn coù coâng ñaùnh baïi
quaân xaâm löôïc Nam Haùn, chính thöùc xaùc nhaän neàn ñoäc laäp daân
toäc, hai anh em Ngoâ Xöông Ngaäp vaø Ngoâ Xöông Vaên ñeàu laø
nhöõng ngöôøi nhaân nghóa. Nhöng Ñinh Boä Lónh taùo baïo vaø ñaùnh
traän gioœi. Nhôø vaäy oâng ñaõ dieät ñöôïc moïi söù quaân vaø caœ nhaø
Ngoâ, goàm thaâu laõnh thoå nöôùc ta roài leân ngoâi hoaøng ñeá. Söœ saùch
ca tuïng Ñinh Boä Lónh coù coâng deïp loaïn söù quaân maø queân raèng
chính oâng cuõng gaây ra loaïn söù quaân.
Nhieàu ngöôøi cho raèng vieäc xöng ñeá cuœa Ñinh Boä Lónh,
töùc vua Ñinh Tieân Hoaøng, töông ñöông vôùi moät tuyeân ngoân ñoäc
laäp. Treân thöïc teá nöôùc ta ñaõ daàn daàn hình thaønh trong hôn möôøi
theá kyœ Baéc thuoäc. Nhôø nhöõng ñoùng goùp veà daân soá vaø vaên hoùa
töø phöông Baéc vaø nhöõng coá gaéng khai môœ cuœa caùc quan cai trò
Thaäp nhò söù quaân 521

naëng tình vôùi queâ höông môùi nhö Nhaâm Dieân vaø Só Nhieáp, moät
xaõ hoäi vaên minh môùi ñaõ daàn daàn hình thaønh taïi ñoàng baèng soâng
Hoàng. Vaùch nuùi hieåm trôœ ngaên caùch ñaõ khieán söï ñi laïi giöõa Giao
Chaâu vaø Trung Quoác coøn khoù khaên hôn ñöôøng bieån. Xaõ hoäi
Giao Chaâu ngaøy caøng phaùt trieån vaø ngaøy caøng khaùc vôùi xaõ hoäi
Trung Quoác. Giao Chaâu laø moät xaõ hoäi Phaät Giaùo trong khi Trung
Quoác laø moät xaõ hoäi Khoång Giaùo. Söï thoáng trò cuœa Trung Quoác
yeáu daàn ñi, ñeå roài tôùi moät luùc khoâng coøn duy trì ñöôïc nöõa. Naêm
906, guoàng maùy cai trò cuœa Trung Quoác taïi Giao Chaâu töï noù suïp
ñoå. Trung Quoác loaïn laïc, quan cai trò boœ veà nöôùc, ngöôøi Giao
Chaâu toân moät haøo kieät baœn xöù laø Khuùc Thöøa Duï leân thay, chaám
döùt thôøi kyø Baéc thuoäc vaø môœ ñaàu kyœ nguyeân töï chuœ.
Caàn löu yù laø neàn ñoäc laäp cuœa nöôùc ta ñaõ ñeán moät caùch
töï nhieân nhö laø söï chín muoài cuœa tieán trình hình thaønh cuœa moät
xaõ hoäi môùi chöù khoâng phaœi do yù chí muoán ñoäc laäp vaø choáng laïi
Trung Quoác. Ba ñôøi hoï Khuùc (Khuùc Thöøa Duï, Khuùc Haïo vaø
Khuùc Thöøa Myõ) vaø caœ Döông Ñình Ngheä sau ñoù, duø töï laäp neân
vaø choáng vôùi quaân xaâm laêng phöông Baéc vaãn chæ xöng laø tieát
ñoâ söù, moät chöùc quan do Trung Quoác laäp ra ñeå cai trò Giao Chaâu.
YÙ thöùc quoác gia cuœa chuùng ta tieán chaäm hôn thöïc taïi xaõ hoäi, ñòa
lyù vaø nhaân vaên.
Ngoâ Quyeàn sau khi thaéng ñöôïc quaân Nam Haùn ñaõ xöng
vöông, chính thöùc xaùc nhaän neàn ñoäc laäp. Haønh ñoäng coù yù nghóa
lòch söœ troïng ñaïi naøy hình nhö ñaõ khoâng ñöôïc ghi nhaän moät
caùch phaán khôœi, neân ngay sau khi Ngoâ Quyeàn qua ñôøi haøo kieät
khaép nôi ñaõ thi nhau xöng huøng xöng baù. Söï trieät thoaùi cuœa
Trung Quoác ñaõ taïo ra moät khoaœng troáng quyeàn löïc taïi Giao
Chaâu cho caùc thuœ laõnh ñòa phöông. Ñinh Boä Lónh laø moät trong
nhöõng thuœ laõnh naøy. Vieäc oâng noåi loaïn chæ laø do tham voïng caù
nhaân chöù khoâng phaœi laø ñeå choáng laïi moät chính quyeàn baát
chính. Ñinh Boä Lónh ñaõ thaéng ñöôïc khoâng phaœi vì coù chính
nghóa, traùi laïi oâng ñaõ choáng laïi moät chính quyeàn raát coù chính
nghóa, maø chæ vì oâng ñaùnh traän gioœi. Vieäc oâng xöng ñeá cuõng chæ
naèm trong moät tieán trình ñoäc laäp töï nhieân sau hoï Khuùc, hoï
Döông vaø hoï Ngoâ maø thoâi.
522 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nhöng neáu Ñinh Boä Lónh laø moät töôùng gioœi thì Ñinh Tieân
Hoaøng laïi chæ laø moät oâng vua toài vaø baïo ngöôïc. OÂng khoâng laøm
ñöôïc ñieàu gì ích quoác lôïi daân trong möôøi boán naêm caàm quyeàn
(967-980). OÂng baøy ra nhöõng troø gôùm ghieác : laäp vaïc daàu ñeå
luoäc ngöôøi, döïng coät ñoàng nung ñoœ ñeå nöôùng ngöôøi, nuoâi hoå
baùo ñeå xeù xaùc phaïm nhaân, chaët chaân tay, caét tai muõi, v.v. OÂng
cuõng hoang daâm voâ ñoä, boœ con tröôœng laäp con thöù moät caùch baát
coâng ñeå ñeán noãi caùc con oâng gieát nhau. Cuoái cuøng oâng bò phaœn
thaàn gieát cheát giöõa luùc ñang say röôïu naèm nguœ.
Ñinh Tieân Hoaøng laø ngöôøi ñaàu tieân ñem söï hung baïo vaøo
chính trò nöôùc ta, tröôùc ñoù xaõ hoäi ta laø moät xaõ hoäi Phaät Giaùo laáy
söï hieàn hoøa laøm neàn taœng. OÂng cuõng laø ngöôøi khôœi xöôùng ra
moät caùch öùng xöœ chính trò môùi, ñoù laø duøng noäi chieán ñeå tieâu dieät
laãn nhau thay vì giaœi quyeát nhöõng quan heä quyeàn löïc qua thoœa
hieäp vaø hôïp taùc. Nöôùc Vieät Nam vöøa töï chuœ, nhö moät ñöa treœ
sô sinh, ñaõ bò tieâm nhöõng ñoäc toá kinh khuœng.
Ñinh Tieân Hoaøng, moät caùch voâ tình, cuõng coøn khai sinh
ra moät chuœ tröông chính trò khaùc taïi Vieät Nam, ñoù laø quan ñieåm
nhaø nöôùc taäp trung vaø toaøn quyeàn. Vieäc oâng goàm thaâu caùc söù
quaân khaùc ñaõ ñöôïc toân vinh trieät ñeå, ñaõ khieán söï taäp trung moïi
quyeàn löïc quoác gia veà moät moái trôœ thaønh moät leõ dó nhieân trong
taâm lyù taäp theå cuœa chuùng ta, vaø ñaõ khai sinh ra caœ moät phaœn xaï
taäp trung maø caùc dieãn bieán lòch söœ sau naøy taêng cöôøng theâm. Hoï
Trònh ñaõ coi vieäc caát quaân ñaùnh hoï Nguyeãn ôœ phöông Nam laø
giaœi phaùp duy nhaát. Nguyeãn Hueä caát quaân dieät hoï Trònh vaø
ñaùnh caœ oâng anh laø Nguyeãn Nhaïc. Hoà Chí Minh vaø ñaœng coäng
saœn quyeát taâm ñaùnh guïc cheá ñoä Vieät Nam Coäng Hoøa ôœ mieàn
Nam cho duø "soâng coù theå caïn, nuùi coù theå moøn, nhieàu thaønh phoá
coù theå bò tieâu dieät". Gaàn ñaây khi nhoùm Thoâng Luaän ñöa ra chuœ
tröông taœn quyeàn vaø ñòa phöông töï quaœn (khoâng neân sôï nhöõng
töø ngöõ, ñoù quaœ thöïc laø moät chuœ tröông gaàn gioáng vôùi moät cheá
ñoä lieân bang) thì ngay trong noäi boä ñaõ coù nhöõng tieáng noùi raát
thaønh thöïc baøy toœ moái lo ñaát nöôc bò ñöa vaøo tình traïng "thaäp
nhò söù quaân", nghóa laø tan raõ.
Nhöng coù nhöõng "hieån nhieân" khoâng ñuùng chuùt naøo neáu
Thaäp nhò söù quaân 523

ta quan saùt vaø suy luaän moät caùch bình tónh.

Trung Quoác töø luùc hình thaønh ñaõ tieán nhöõng böôùc vó ñaïi
caœ veà kyõ thuaät laãn tö töôœng cho ñeán thôøi Ñoâng Chu Lieät Quoác
döôùi cheá ñoä phong kieán taœn quyeàn, vaø ñaõ daãm chaân taïi choã
trong hôn hai ngaøn naêm sau, töø nhaø Taàn trôœ ñi, döôùi cheá ñoä quaân
chuœ taäp trung. Hoa Kyø ñaõ chæ bieát coù cheá ñoä lieân bang vaø ñaõ trôœ
thaønh cöôøng quoác huøng maïnh nhaát theá giôùi chæ sau moät traêm
naêm laäp quoác. Coäng Hoøa Lieân Bang Ñöùc ñaõ hôn haún caùc nöôùc
chaâu AÂu khaùc. Lieân Bang Xoâ Vieát ñaõ thaát baïi nhöng noù chæ laø
moät lieân bang giaœ hieäu, moïi quyeàn haønh, keå caœ quyeàn sinh saùt
tuøy tieän, taäp trung vaøo moät ñieän Kremlin. Nöôùc Phaùp taäp trung
ñang vuøng vaãy töø nhieàu thaäp nieân ñeå taœn quyeàn.
Cheá ñoä taœn quyeàn hôn haún cheá ñoä taäp quyeàn. Khoâng
phaœi laø moät ngaãu nhieân maø noù ñang laø phöông thöùc moïi quoác
gia höôùng tôùi. Ñieàu caàn ñöôïc ñaëc bieät löu yù laø noù cuõng laø giaœi
phaùp cho nhöõng quoác gia tuït haäu vaø thieáu daân chuœ.
Tröôùc heát noù laø moät ñaœm baœo cho daân chuœ. Caùc vuøng töï
quaœn dó nhieân khoâng theå coù cheá ñoä ñoäc taøi vì thaåm quyeàn cuœa
chính quyeàn ñòa phöông chæ laø ñieàu haønh caùc vaán ñeà kinh teá,
vaên hoùa, xaõ hoäi trong khuoân khoå cuœa luaät phaùp quoác gia. Ngöôïc
laïi, chính quyeàn trung öông cuõng khoâng theå ñoäc taøi vì phaàn lôùn
sinh hoaït quoác gia naèm trong tay caùc chính quyeàn vuøng hay tieåu
bang. Trung öông vaø ñòa phöông kieåm soaùt laãn nhau vôùi keát quaœ
sau cuøng laø moïi beân ñeàu phaœi khieâm toán vaø chöøng möïc. Moät
chính quyeàn ñòa phöông toài dôœ khoâng theå caám ñoaùn baàu cöœ töï
do vaø cuõng khoâng theå gian laän baàu cöœ maø khoâng bò chính quyeàn
trung öông cheá taøi töùc khaéc. Ngöôïc laïi, moät chính quyeàn trung
öông khoâng ñöôïc nhaân daân tín nhieäm cuõng chaéc chaén bò thay
theá vì khoâng theå khoáng cheá ñöôïc daân chuùng, daân chuùng tuøy
thuoäc caùc chính quyeàn vuøng nhieàu hôn chính quyeàn trung
öông. Sinh hoaït chính trò chæ coù theå laø daân chuœ. Hôn nöõa moïi aâm
möu ñaœo chính ñeàu voâ voïng. Moät vieân töôùng neáu ñieân roà ñaœo
chính vaø laät ñoå ñöôïc chính quyeàn trung öông seõ bò boù tay sau
ñoù tröôùc caùc chính quyeàn ñòa phöông töï trò vaø seõ may maén laém
524 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

neáu tìm ñöôïc maùy bay ñeå kòp thôøi taåu thoaùt.
Taœn quyeàn ñem daân chuœ tôùi moïi nôi vaø moïi ngöôøi qua caùc
cuoäc tranh luaän vaø tranh cöœ ñòa phöông. Trong moät nöôùc chöa
coù truyeàn thoáng daân chuœ, moät chính quyeàn taäp trung ngay caœ
coù thieän chí cuõng coù theå chæ thöïc hieän ñöôïc daân chuœ ñoái vôùi moät
thieåu soá trí thöùc ôœ thuœ ñoâ.
Taœn quyeàn coù lôïi cho moïi sinh hoaït, ñaëc bieät laø nhöõng
sinh hoaït kinh teá. Noù traùnh ñöôïc nhöõng ñöôøng daây haønh chaùnh
daøi vaø phöùc taïp, tieát kieäm ñöôïc thì giôø vaø phí toån ; noù kích thích
vaên hoùa vaø baùo chí ñòa phöông, noù cho pheùp moãi ñòa phöông
choïn löïa phöông thöùc sinh hoaït phuø hôïp nhaát vôùi ñaëc tính vaø
ñieàu kieän cuœa mình, ñoàng thôøi laáy nhöõng quyeát ñònh nhanh
choùng. Caùc vuøng ngheøo khoù seõ coù ñöôïc moät chính quyeàn rieâng
daønh taát caœ öu tö cho vuøng thay vì phaœi chôø ñôïi, vaø thöôøng
thöôøng bò queân laõng, ôœ moät chính quyeàn trung öông baän roän vôùi
nhöõng vaán ñeà doàn daäp cuœa nhöõng vuøng ñaõ phaùt trieån vaø hoaït
ñoäng maïnh, nhö chuùng ta ñaõ thaáy hieän nay chính quyeàn Vieät
Nam daønh heát thì giôø giaœi quyeát nhöõng vaán ñeà cuœa Saøi Goøn vaø
Haø Noäi. Khoâng ai baùo ñoäng moät caùch thaønh taâm vaø chính xaùc
nhöõng khoù khaên cuœa moät vuøng baèng chính quyeàn vuøng. Moät
chính quyeàn ñòa phöông töï quaœn vöøa coù khaœ naêng töï giaœi quyeát
moät soá khoù khaên, vöøa coù khaœ naêng ñoäng vieân cöœ tri vuøng laøm
aùp löïc buoäc chính quyeàn trung öông phaœi quan taâm ñeán nhöõng
khoù khaên ngoaøi taàm tay cuœa chính quyeàn vuøng.
Taœn quyeàn ñoùng goùp moät caùch quyeát ñònh vaøo söï oån
vöõng cuœa quoác gia. Noù khoanh vuøng nhieàu vaán ñeà vaø traùnh cho
quoác gia nhieàu khuœng hoaœng ñaùng leõ chæ xaœy ra trong moät vuøng,
ñoái vôùi chính quyeàn vuøng. Hôn nöõa, noù coøn giuùp cho quoác gia
coù theå thöïc hieän nhöõng caœi toå lôùn maø khoâng rôi vaøo hoãn loaïn.
Toâi sinh soáng nhieàu naêm taïi Phaùp ñeå nhaän xeùt ñieàu ñoù.
Nöôùc Phaùp coù moät toå chöùc giaùo duïc maø moïi ngöôøi ñeàu nhaän
ñònh laø loãi thôøi vaø caàn caœi toå, nhöng heã chính phuœ naøo caœi toå giaùo
duïc laø seõ bò ñaùnh ñoå nhanh choùng, lyù do laø vì caœi toå naøo cuõng
ñuïng chaïm tôùi quyeàn lôïi cuœa moät loaïi ngöôøi vaø bò choáng ñoái.
Ngöôøi ta coù theå ñoàng yù treân 90% nhöõng bieän phaùp caœi tùoå nhöng
Thaäp nhò söù quaân 525

baát maõn vôùi 10% coøn laïi vaø nhö theá laø ñuœ ñeå xuoáng ñöôøng phaœn
ñoái. Ñieàu nhöùc nhoái laø soá 10% caùc bieän phaùp khoâng ñöôïc chaáp
nhaän laïi thay ñoåi tuøy thaønh phaàn ; söœa ñoåi ñeå vöøa yù thaønh phaàn
naøy thì laïi gaây phaãn noä theâm cho nhieàu thaønh phaàn khaùc.
Nguyeân nhaân laø chính quyeàn Phaùp taäp trung, heä thoáng giaùo duïc
aùp duïng cho caœ nöôùc, cho neân moïi keá hoaïch caœi toå ñeàu bò phaœi
ñöôïc caœ nöôùc chaáp nhaän trong khi caùc vuøng vaø caùc thaønh phaàn
xaõ hoäi coù nhöõng quyeàn lôïi khaùc nhau. Vaán ñeà caœi toå giaùo duïc
vaãn coøn nguyeân veïn duø ñaõ laøm gaõy ñoå söï nghieäp cuœa nhieàu vò
thuœ töôùng (keå caœ ñöông kim toång thoáng Jacques Chirac luùc oâng
coøn laø thuœ töôùng, may maø sau moät thôøi gian oâng göôïng daäy
ñöôïc). Chuùng ta haõy töôœng töôïng tình hình seõ ra sao neáu nöôùc
Phaùp laø moät nöôùc taœn quyeàn thay vì taäp trung ? Vaán ñeà caœi toå
giaùo duïc seõ thuoäc quyeàn cuœa caùc chính quyeàn ñòa phöông thay
vì thuoäc chính quyeàn trung öông vaø seõ thöïc hieän taïi töøng ñòa
phöông, ôœ nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau, thay vì cuøng moät luùc
treân caœ nöôùc. Caùc phaœn ñoái caœi toå neáu coù, cuõng seõ chæ ôœ möùc
ñoä ñòa phöông vaø chính quyeàn ñòa phöông seõ ñöôïc söï hoã trôï cuœa
ñaïi ña soá dö luaän trong nöôùc (vì 90% nhöõng bieän phaùp caœi toå
laø ñuùng vaø nhöõng ngöôøi ngoaøi vuøng seõ chæ nhìn thaáy söï ñuùng
ñaén cuœa keá hoaïch caœi toå chöù khoâng bò ñuïng chaïm veà quyeàn
lôïi), caùc phaœn ñoái seõ giaœm haún ñi cöôøng ñoä. Toùm laïi, cuøng laém
seõ chæ coù xung ñoät nhoœ ôœ caáp ñòa phöông maø thoâi, cuoäc caœi toå
seõ thöïc hieän ñöôïc, seõ ñöôïc laáy laøm maãu möïc cho caùc vuøng
khaùc. Nhöng thöïc ra coù taát caœ moïi trieån voïng laø seõ khoâng coù
xung ñoät naøo caœ, bôœi vì nguyeân nhaân ñöa tôùi nhu caàu caœi toå lôùn
chính laø vì heä thoáng giaùo duïc taäp trung quaù keành caøng (Phaùp
coù tôùi hôn moät trieäu coâng chöùc rieâng trong ngaønh giaùo duïc) neân
khoù caœi toå, do ñoù nhieàu ñieàu ñaùng leõ phaœi söœa ñoåi ñaõ khoâng
ñöôïc söœa ñoåi, daàn daàn tích luõy laïi thaønh quaù lôùn vaø ñoøi hoœi moät
caœi toå saâu roäng. Töông töï nhö vaán ñeà giaùo duïc, nöôùc Phaùp coøn
ba cuoäc caœi toå lôùn nöõa caàn phaœi laøm laø noâng nghieäp, heä thoáng
an sinh xaõ hoäi vaø heä thoáng vaän chuyeån coâng coäng. Ba vaán ñeà
cuøng moät lyù do hieän höõu : taäp trung, vaø cuøng moät lyù do beá taéc
: taäp trung.
526 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Trong moät nöôùc taœn quyeàn, phaàn lôùn nhöõng vaán ñeà kinh
teá, xaõ hoäi ñaët ra ôœ töøng ñòa phöông vaø ôœ nhöõng thôøi ñieåm khaùc
nhau. Moãi ñòa phöông laø moät thí ñieåm cho moät saùng kieán giaœi
quyeát vaø laø moät kinh nghieäm cho caùc ñòa phöông khaùc. Toå chöùc
taœn quyeàn nhö vaäy giuùp quoác gia tieán tôùi trong söï oån vöõng.
Moät öu ñieåm voâ cuøng quan troïng khaùc cuœa taœn quyeàn laø
noù laøm giaœm bôùt xung ñoät ñaœng phaùi, baœo ñaœm hoøa hôïp daân toäc
vaø vaên minh hoùa sinh hoaït chính trò. Moät chính ñaœng coù theå caàm
quyeàn ôœ caáp trung öông nhöng laïi laø ñoái laäp trong nhieàu vuøng.
Ngöôïc laïi caùc ñaœng ñoái laäp coù theå caàm quyeàn ôœ moät soá ñòa
phöông. Xung khaéc chính quyeàn - ñoái laäp seõ bôùt haún söï gay gaét.
Trong hoaøn caœnh hieän nay cuœa Vieät Nam, taœn quyeàn giuùp
chuùng ta chaám döùt taâm lyù toài teä "ñöôïc laøm vua (vaø loäng haønh),
thua laøm giaëc (vaø phaù hoaïi)". Ñoù laø moät giaœi ñaùp cho yeâu caàu
hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc.
Taœn quyeàn coøn moât ñoùng goùp quan troïng khaùc, ñoù laø baœo
ñaœm moät chính quyeàn trung öông taøi gioœi, vì taát nhieân ña soá
nhöõng ngöôøi caàm quyeàn ôœ caáp trung öông ñeàu ñaõ traœi qua giai
ñoaïn ñaàu cuœa söï nghieäp chính trò trong caùc chính quyeàn vuøng
vaø khaœ naêng ñaõ ñöôïc kieåm chöùng.
Taœn quyeàn cuõng laø moät trong nhöõng thaønh toá caên baœn cuœa
daân chuœ ña nguyeân, noù cho pheùp caùc khuynh höôùng chính trò,
caùc saéc toäc vaø toân giaùo thieåu soá coù ñöôïc moät troïng löôïng ñaùng
keå taïi nhöõng vuøng maø hoï hieän dieän ñoâng ñaœo, do ñoù noù laøm dòu
bôùt nhöõng taâm traïng baát maõn vaø nhöõng yù ñoà ly khai.

Toùm laïi, taœn quyeàn coù taát caœ moïi phuùc lôïi. Nhöng muoán
taœn quyeàn coù noäi dung vaø taùc duïng mong muoán cuœa noù, taœn
quyeàn phaœi hoäi ñuœ hai ñieàu kieän : moät laø moãi vuøng phaœi coù khaœ
naêng toàn taïi vaø phaùt trieån ñöôïc, hai laø taœn quyeàn khoâng khuyeán
khích nhöõng yù ñoà ly khai.
Ñieàu kieän thöù nhaát ñoøi hoœi moãi vuøng phaœi coù dieän tích,
daân soá, taøi nguyeân hay ñieàu kieän ñòa lyù töông ñoái ñuœ. Nöôùc ta
hieän coù gaàn 80 trieäu daân (hy voïng laø daân soá roài seõ oån ñònh ôœ
möùc 100 trieäu), chuùng ta coù theå chia laøm töø möôøi ñeán möôøi laêm
Thaäp nhò söù quaân 527

vuøng (vaø taïi sao khoâng möôøi hai ?), moãi vuøng vôùi daân soá töø naêm
tôùi möôøi trieäu ngöôøi. Ñeå traùnh nhöõng phieàn toaùi veà hoä tòch, moãi
vuøng seõ laø söï keát hôïp cuœa moät soá tænh hieän nay. Caùc vuøng seõ
coù moät nghò vieän, moät chính quyeàn daân cöœ vaø moät guoàng maùy
haønh chaùnh rieâng. Ԍ ñôn vò tænh, ta coù theå hình dung moät hoäi
ñoàng tænh do daân baàu ra vaø moät tænh tröôœng xuaát phaùt töø hoäi
ñoàng tænh, trong khi guoàng maùy haønh chaùnh vaãn laø moät boä phaän
cuœa guoàng maùy haønh chaùnh vuøng.
Ñieàu kieän thöù hai ñoøi hoœi giôùi haïn roõ raøng thaåm quyeàn
cuœa chính quyeàn vuøng. Caùc vuøng dó nhieân khoâng ñöôïc quyeàn
coù quaân ñoäi, soá caœnh saùt vuøng cuõng phaœi naèm trong moät tyœ leä
naøo ñoù so vôùi soá caœnh saùt trung öông coù maët trong vuøng, thí duï
1-1 ; luaät phaùp cuœa vuøng khoâng ñöôïc maâu thuaãn vôùi luaät phaùp
trung öông. Caùc vuøng khoâng coù tieàn teä rieâng, khoâng ñöôïc coù
ñaïi dieän ngoaïi giao, khoâng ñöôïc quyeàn kyù hieäp öôùc vôùi nöôùc
ngoaøi, khoâng ñöôïc laøm chuœ caùc coâng ty coù muïc ñích kinh
doanh, khoâng ñöôïc toå chöùc nhöõng cuoäc tröng caàu daân yù coù noäi
dung chính trò. Caùc vuøng cuõng khoâng ñöôïc kyù keát caùc hieäp öôùc
vôùi nhau. Vôùi taát caœ nhöõng giôùi haïn treân ñaây chuùng ta khoâng
caàn lo ngaïi moät aâm möu ly khai naøo ; ngöôïc laïi, nhöõng giôùi haïn
naøy khoâng heà laøm suy giaœm thaåm quyeàn vaên hoùa, kinh teá vaø
xaõ hoäi naøo cuœa vuøng.
Hieän nay ñaát nöôùc ta tuy thoáng nhaát veà maët haønh chaùnh
nhöng vaãn coøn raát chia reõ trong loøng ngöôøi, chia reõ vì quaù khöù
chính trò, chia reõ veà toân giaùo, saéc toäc, v.v... nhöng naëng neà nhaát
laø chia reõ Baéc-Nam. Vôùi söï phaân vuøng vaø taœn quyeàn nhö treân,
moái chia reõ Baéc-Nam seõ khoâng coøn nöõa, bôœi vì seõ khoâng coøn
mieàn Baéc, mieàn Nam maø seõ chæ coøn vuøng naøy vaø vuøng noï. Caùc
saéc toäc ít ngöôøi seõ coù troïng löôïng lôùn taïi caùc vuøng thöôïng du
mieàn Baéc vaø cao nguyeân mieàn Trung, ñoàng baøo goác Khmer seõ
coù tieáng noùi ñaùng keå ôœ mieàn Taây Nam phaàn. Caùc tín ñoà Cao
Ñaøi, Hoøa Haœo seõ coù moät choã ñöùng quan troïng ôœ caùc tænh Taây
Ninh vaø Long Xuyeân. Tinh thaàn ñòa phöông laø böôùc ñaàu cuœa
tinh thaàn quoác gia daân toäc neáu ñöôïc pheùp phaùt huy moät caùch
töï nhieân. Khi caùc ñòa phöông ñöôïc phaùt trieån töï nhieân, hoï seõ
528 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

khoâng coøn caœm thaáy muoán ly khai nöõa. Vaœ laïi, ñaø tieán hoùa cuœa
theá giôùi hieän nay laø keát hôïp chöù khoâng phaœi ly khai. Caùc nöôùc
chaâu AÂu ñang keát hôïp thaønh Lieân Hieäp Chaâu AÂu, caùc nöôùc Baéc
Myõ vaø Nam Myõ cuõng ñang coá gaéng keát hôïp thaønh khoái. Coäng
ñoàng naøo, ñòa phöông naøo cuõng muoán ñöôïc hoäi nhaäp trong moät
thöïc theå lôùn hôn. Tröø khi nhaø nöôùc laø xieàng xích, baïo ngöôïc,
khoáng cheá vaø boùc loät, khoâng ai muoán ly khai. Chuùng ta neân sôï
ñoäc taøi, baïo ngöôïc chöù khoâng neân sôï taœn quyeàn. AÙm aœnh "thaäp
nhò söù quaân" khoâng coøn lyù do toàn taïi.
Trong moät cuoäc thaœo luaän coù ngöôøi baïn ñaõ chaát vaán toâi:
"Loøng ngöôøi ñaõ phaân hoùa nhö theá naøy, anh coøn ñoøi taœn quyeàn
ñeå chia caét laõnh thoå, anh muoán ñoå daàu vaøo löœa hay sao ?". Toâi
ñaõ traœ lôøi : "Khoâng. Taœn quyeàn khoâng laøm ñaát nöôùc tan vôõ, traùi
laïi noù khieán cho ñaát nöôùc ñöôïc quaœn trò moät caùch hôïp lyù hôn
vaø thoâng minh hôn, noù cuõng goùp phaàn hoøa giaœi ngöôøi Vieät vôùi
ñaát nöôùc mình vì noù xoa dòu nhöõng böïc boäi. Taœn quyeàn khoâng
phaœi laø ñoå daàu vaøo löœa maø laø ñem nöôùc chöõa chaùy".
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 529

Phaœn xaï toång thoáng

Trong moät cuoäc noùi chuyeän caùch ñaây khoâng laâu, moät
nhaân vaät töø trong nöôùc ra coù luùc ñaõ noåi suøng cöï laïi toâi : "Theá anh
muoán gì ? Anh ñoøi laøm toång thoáng hay sao ?". YÙ vò naøy laø traùch
toâi ñoøi thay ñoåi quaù nhieàu. Daàu sao ôœ mieäng cuœa moät ngöôøi
coäng saœn hai tieáng toång thoáng cuõng laø laï vì chöùc vuï toång thoáng
khoâng heà coù trong caùc cheá ñoä coäng saœn. Toâi cuõng nhôù vaøo giai
ñoaïn "môœ cöœa" cuœa oâng Nguyeãn Vaên Linh trong ñoù trí thöùc
trong nöôùc ñöôïc pheùp thi ñua pheâ phaùn cheá ñoä, Döông Thu
Höông ñaõ coù moät baøi tham luaän ñaëc saéc ; theo moät baøi töôøng
thuaät, moät vò cao nieân naøo ñoù ñaõ taùn thaønh ñeán ñoä noùi vôùi
Döông Thu Höông : "Sau naøy toâi seõ baàu cho coâ laøm toång
thoáng".
Ñoái vôùi nhieàu ngöôøi Vieät Nam, keå caœ ngöôøi coäng saœn, coù
leõ töông lai cuœa Vieät Nam sau naøy ñöông nhieân laø cheá ñoä toång
thoáng. Tuy nhieân cheá ñoä toång thoáng laø moät cheá ñoä raát dôœ. Cho
ñeán nay trong lòch söœ theá giôùi ñaõ chæ coù moät tröôøng hôïp cheá ñoä
toång thoáng töông ñoái thaønh coâng laø Hoa Kyø. Taát caœ caùc quoác
gia theo cheá ñoä toång thoáng ñaõ thaát baïi. Trong ñaïi ña soá, noù ñöa
ñeán ñoäc taøi, trong nhöõng tröôøng hôïp coøn laïi, noù ñöa ñeán moät
xung ñoät beá taéc giöõa toång thoáng vaø quoác hoäi, ñaët quoác gia trong
tình traïng caêng thaúng thöôøng tröïc.

Nhöõng khuyeát taät cuœa cheá ñoä toång thoáng khoâng khoù
nhaän dieän. Nhöng tröôùc heát phaœi hieåu theá naøo laø cheá ñoä toång
thoá n g.
Nöôùc Ñöùc cuõng coù toång thoáng, nhieàu quoác gia theo cheá
ñoä ñaïi nghò cuõng coù toång thoáng, nhöng caùc nöôùc naøy khoâng aùp
duïng cheá ñoä toång thoáng vì toång thoáng chæ coù vai troø nghi leã ;
quyeàn haønh ôœ trong tay moät thuœ töôùng do quoác hoäi baàu ra vaø
chòu traùch nhieäm tröôùc quoác hoäi. Vì thuœ töôùng ñoàng thôøi cuõng
laø laõnh tuï cuœa ñaœng caàm quyeàn, hay lieân hieäp caùc ñaœng caàm
quyeàn, neân cuõng coù theå bò thay theá baát cöù luùc naøo do quyeát ñònh
530 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

cuœa ñaœng mình hay cuœa lieân hieäp ñaõ ñöa mình leân laøm thuœ
töôùng. Trong caùc cheá ñoä naøy toång thoáng khoâng caàm quyeàn neân
cuõng khoâng bò thay theá trong moät nhieäm kyø nhaát ñònh. Cheá ñoä
toång thoáng laø cheá ñoä trong ñoù toång thoáng do daân chuùng tröïc
tieáp baàu ra theo phoå thoâng ñaàu phieáu, ñöùng ñaàu chính phuœ vaø
caàm quyeàn thöïc söï.
Coù moät soá cheá ñoä toång thoáng khoâng bình thöôøng trong
ñoù toång thoáng naém quyeàn nhöng laïi khoâng ñöôïc quoác daân tröïc
tieáp baàu ra theo phoå thoâng ñaàu phieáu maø do moät ñònh cheá ñaëc
bieät. Ñoù laø tröôøng hôïp cuœa Nam Cao Ly döôùi thôøi Toaøn Ñaàu
Hoaùn, ñoù cuõng laø tröôøng hôïp cuœa Indonesia töø thôøi Suharto.
Nhöõng cheá ñoä naøy thöôøng laø saœn phaåm cuœa moät tình traïng baát
bình thöôøng, nhaèm che giaáu thöïc chaát cuœa moät cheá ñoä ñoäc taøi
caù nhaân neân khoâng theå ñöôïc coi laø nhöõng cheá ñoä daân chuœ. Nam
Cao Ly ñaõ baõi boœ cheá ñoä naøy vaø Indonesia chaúng bao laâu nöõa
cuõng seõ chuyeån höôùng veà moät cheá ñoä hôïp lyù hôn.

Tröôùc khi thaûo luaän veà cheá ñoä toång thoáng coù leõ chuùng ta
caàn khaœo saùt moät loaïi cheá ñoä xuaát hieän töø vaøi thaäp nieân nay,
ñöôïc goïi laø cheá ñoä "baùn toång thoáng". Khôœi ñaàu töø Phaùp, moâ
hình naøy sau ñoù lan ra moät soá quoác gia Ñoâng AÂu, Nga vaø Nam
Cao Ly. Moät soá quoác gia chaâu Phi coù leõ do aœnh höôœng cuœa Phaùp
cuõng theo cheá ñoä naøy. Trong caùc cheá ñoä naøy toång thoáng cuõng
do phoå thoâng ñaàu phieáu tröïc tieáp baàu ra, nhöng laïi phaœi chia seœ
quyeàn haønh phaùp vôùi moät thuœ töôùng.
Neáu chuùng ta coù theå hieåu khaù deã daøng moät cheá ñoä toång
thoáng hay moät cheá ñoä ñaïi nghò thì laïi raát khoù nhaän dieän caùc
quan heä quyeàn löïc trong moät cheá ñoä baùn toång thoáng. Taát caœ tuøy
thuoäc ôœ söï phaân chia quyeàn löïc giöõa toång thoáng vaø thuœ töôùng.
Neáu thuœ töôùng khoâng chòu traùch nhieäm tröôùc quoác hoäi maø chæ
do toång thoáng boå nhieäm vaø chòu traùch nhieäm tröôùc toång thoáng
thì treân thöïc teá oâng (hay baø) chæ laø moät phuï taù cuœa toång thoáng,
moät thöù boä tröôœng thöù nhaát, vaø luùc ñoù cheá ñoä baùn toång thoáng
chaúng khaùc gì moät cheá ñoä toång thoáng thuaàn tuùy bao nhieâu. Ñoù
laø tröôøng hôïp cuœa cheá ñoä Vieät Nam Coäng Hoøa taïi mieàn Nam
Phaûn xaï toång thoáng 531

Vieät Nam tröôùc ñaây. Ngöôïc laïi, neáu thuœ töôùng xuaát phaùt töø
quoác hoäi vaø chòu traùch nhieäm tröôùc quoác hoäi thì vai troø cuœa thuœ
töôùng laïi coù theå quan troïng hôn caœ vai troø toång thoáng, ít nhaát
trong chính saùch ñoái noäi. Giöõa hai thaùi cöïc ñoù laø voâ soá coâng thöùc
trung gian. Cheá ñoä hieän nay taïi Nga coù theå coi laø cheá ñoä ba phaàn
tö toång thoáng, cheá ñoä taïi Nam Cao Ly laø hai phaàn ba toång thoáng.
Ñieàu caàn löu yù laø trong baát cöù tröôøng hôïp naøo troïng löôïng cuœa
toång thoáng cuõng raát lôùn, vì lyù do laø oâng coù söï chính ñaùng cuœa
phoå thoâng ñaàu phieáu tröïc tieáp. OÂng laø ngöôøi duy nhaát trong
quoác gia ñöôïc toaøn daân baàu ra.
Lyù do ra ñôøi cuœa caùc cheá ñoä baùn toång thoáng (haõy taïm goïi
nhö theá) laø moät söï quaân bình giöõa hai öu tö baœo ñaœm daân chuœ
vaø ngaên ngöøa baát oån chính trò. Ngöôøi ta muoán moät toång thoáng
vöõng chaéc do daân chuùng baàu ra vôùi moät nhieäm kyø roõ reät, nhöng
laïi sôï neáu ñeå oâng (hay baø) naém troïn haønh phaùp thì seõ daãn tôùi
ñoäc taøi hoaëc xung ñoät beá taéc vôùi quoác hoäi. Ñaây laø thaùi ñoä maø
ta coù theå goïi laø baét caù hai tay.
Kinh nghieäm cuœa caùc cheá ñoä baùn toång thoáng ñaõ coù theå
cho pheùp chuùng ta hai nhaän ñònh.
Moät laø, veà maët thöïc teá, haäu quaœ ñaõ khaùc vôùi nhöõng gì
nhöõng ngöôøi khôœi xöôùng ra noù töôœng töôïng. Caùc cheá ñoä «ba
phaàn tö toång thoáng’‘ nhö taïi Nga vaãn giöõ haàu nhö nguyeân veïn
nhöõng baát lôïi cuœa moät cheá ñoä toång thoáng, trong khi caùc cheá ñoä
thöïc söï baùn toång thoáng nhö taïi Phaùp ñöa ñeán tình traïng ngöôïc
ñôøi laø nhaân vaät nhieàu quyeàn löïc nhaát, nghóa laø toång thoáng, laïi
coù theå thuoäc phe ñoái laäp vôùi taát caœ nhöõng baát tieän cuœa noù : hai
vò nguyeân thuœ haønh phaùp cuøng ñi döï moät hoäi nghò, nhöõng lôøi
qua tieáng laïi khoâng ngöøng treân ñænh cao cuœa quoác gia laøm ngöôøi
daân maát ñi söï neå troïng vaø tin töôœng vaøo nhaø nöôùc, ñe doïa khuœng
hoaœng thöôøng tröïc, v.v. Cuõng neân nhaán maïnh moät tính toaùn sai
laàm cuœa nhöõng ngöôøi khai sinh ra cheá ñoä baùn toång thoáng laø vieäc
toång thoáng vaø thuœ töôùng thuoäc hai ñaœng choáng ñoái nhau khoâng
phaœi laø moät ngoaïi leä maø ñaõ mau choùng trôœ thaønh moät thoâng leä
trong caùc cheá ñoä baùn toång thoáng thöïc söï, nhö ñaõ thaáy taïi Ba Lan
vaø Phaùp. Cöœ tri hay coù thaùi ñoä «coâng bình’‘, ñaõ baàu cho toång
532 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

thoáng thuoäc phe naøy thì baàu cho moät ña soá trong quoác hoäi, vaø
do ñoù thuœ töôùng, thuoäc phe kia. Caùc nhaø laøm hieán phaùp ñaõ baét
caù hai tay thì coù gì ngaïc nhieân neáu daân chuùng cuõng baét caù hai
tay ? Ñieàu ñaùng ngaïc nhieân chính laø ngöôøi ta ñaõ ngaïc nhieân khi
tình traïng naøy xaœy ra. Chính trò quaœ thöïc chæ laø moät khoa hoïc
thöïc nghieäm.
Hai laø caùc cheá ñoä baùn toång thoáng ñaõ laø haäu quaœ cuœa moät
sai laàm veà nhaän thöùc chính trò. Lyù do ñeå baàu ra moät toång thoáng
theo phoå thoâng ñaàu phieáu laø ñeå baœo ñaœm moät möùc ñoä oån vöõng
chính trò naøo ñoù, traùnh tình traïng chính phuœ bò thay ñoåi lieân tuïc
bôœi moät quoác hoäi trong ñoù khoâng coù moät ña soá roõ reät, moãi laàn
caùc ñaœng phaùi thay ñoåi ñoàng minh laø moät thuœ töôùng vaø moät
chính phuœ môùi. Nhöng thöïc ra söï kieän moät quoác hoäi goàm hai
ñaœng lôùn hay bò phaân chia thaønh nhieàu ñaœng nhoœ khoâng phaœi laø
moät haäu quaœ cuœa cheá ñoä ñaïi nghò maø chæ laø haäu quaœ cuœa theå thöùc
ñaàu phieáu.

Noùi chung, coù hai theå thöùc ñaàu phieáu chính :

Theå thöùc thöù nhaát laø baàu ñôn danh vaø moät voøng, trong ñoù
cöœ tri ôœ moãi ñôn vò baàu cöœ baàu moät daân bieåu vaø chæ baàu moät laàn,
ngöôøi naøo ñöôïc soá phieáu cao nhaát thì ñaéc cöœ. Vôùi loái baàu "daõ
man" naøy, moät ñaœng coù theå chæ ñöôïc 20% soá phieáu cuœa cöœ tri
toaøn quoác maø vaãn naém ñöôïc hai phaàn ba soá daân bieåu trong quoác
hoäi neáu caùc öùng cöœ vieân cuœa hoï veà haïng nhaát, thí duï nhö vôùi
20%, trong hai phaàn ba soá ñôn vò baàu cöœ trong khi caùc öùng cöœ
vieân khaùc chæ ñöôïc 12% hay 15%. Loái baàu cöœ naøy loaïi boœ caùc
ñaœng nhoœ vaø naâng ñôõ caùc ñaœng lôùn. Noù ñaët caùc ñaœng nhoœ tröôùc
moät choïn löïa : hoaëc keát hôïp laïi vôùi nhau thaønh moät ñaœng lôùn,
hoaëc bò gaït ra ngoaøi leà ; noù daàn daàn ñöa tôùi cheá ñoä löôõng ñaœng.
Theå thöùc thöù hai laø baàu theo tyœ leä. Theo loái ñaàu phieáu
naøy, cöœ tri toaøn quoác, hay trong moãi vuøng lôùn, seõ baàu cho caùc
lieân danh do caùc chính ñaœng ñöa ra. Sau cuoäc baàu cöœ, moãi lieân
danh seõ ñöôïc moät soá daân bieåu theo tyœ leä, thí duï moät lieân danh
ñöôïc 25% soá phieáu thì ñöôïc 25% toång soá daân bieåu, hay hôn moät
chuùt bôœi vì thöôøng thöôøng ngöôøi ta hay qui ñònh moät tyœ leä toái
Phaûn xaï toång thoáng 533

thieåu cuœa soá phieáu ñaït ñöôïc, thí duï 5%, ñeå ñöôïc chia gheá ; caùc
chính ñaœng khoâng ñöôïc 5% toång soá phieáu cuœa cöœ tri khoâng
ñöôïc chia phaàn, soá gheá daân bieåu ñaùng leõ veà phaàn hoï ñöôïc ñem
chia cho caùc ñaœng vöôït ñöôïc tyœ leä 5%. Loái baàu phieáu naøy raát
daân chuœ vì noù cho pheùp moïi khuynh höôùng chính trò coù chuùt taàm
voùc ñöôïc hieän dieän trong quoác hoäi, vaø do ñoù ñöôïc tham döï thaœo
luaän veà caùc choïn löïa lôùn cuœa nhaø nöôùc. Ngöôïc laïi, noù thöôøng
ñöa ñeán tình traïng khoù khaên laø quoác hoäi bò chia vuïn thaønh nhieàu
ñaœng nhoœ, khoâng ñaœng naøo naém ñöôïc ña soá vaø do ñoù thuœ töôùng
coù theå bò thay ñoåi thöôøng xuyeân neáu do quoác hoäi chæ ñònh vaø
chòu traùch nhieäm tröôùc quoác hoäi, nhö trong caùc cheá ñoä ñaïi nghò.
Nhö vaäy neáu muoán traùnh tình traïng baát oån do moät quoác
hoäi bò chia vuïn thì ngöôøi ta chæ caàn chaáp nhaän loái ñaàu phieáu ñôn
danh vaø moät voøng laø xong, khoâng caàn phaœi phaùt minh ra moät
cheá ñoä baùn toång thoáng, hai phaàn ba toång thoáng hay ba phaàn tö
toång thoáng.
Toùm laïi, caœ lyù do khieán caùc cheá ñoä goïi laø baùn toång thoáng
ñöôïc phaùt minh ra laãn nhöõng haäu quaœ maø ngöôøi ta döï ñoaùn
chuùng seõ ñem laïi ñeàu laø nhöõng sai laàm. Sai laàm veà phaân tích
chính trò hoaëc sai laàm veà tieân lieäu phaœn öùng cuœa cöœ tri. Noùi nhö
theá khoâng coù nghóa laø toâi ñeà nghò gaït boœ cheá ñoä baùn toång thoáng
moät caùch khoâng thöông tieác. Ít nhaát noù cuõng söœa chöõa ñöôïc
phaàn naøo nhöõng xô cöùng cuœa cheá ñoä toång thoáng. Noù coù theå laø
moät giaœi phaùp traán an cho chuùng ta sau naøy neáu do lo aâu vaø
löôõng löï - khoâng ñuùng nhöng khoù truùt boœ - chuùng ta chöa daùm
choïn löïa döùt khoaùt cheá ñoä ñaïi nghò.

Baây giôø trôœ veà vôùi cheá ñoä toång thoáng. Nhöõng baát lôïi vaø
nguy cô cuœa cheá ñoä toång thoáng khoâng khoù nhìn thaáy.
Tröôùc heát, noù daønh quaù nhieàu quyeàn cho moät ngöôøi
khoâng theå bò thay ñoåi trong moät thôøi gian daøi, ít nhaát cuõng boán
naêm. Toång thoáng coù theå duøng quyeàn löïc naøy maø baát chaáp caœ
quoác hoäi. Neáu trong thôøi gian naøy toång thoáng laøm toaøn sai laàm,
hoaëc vi phaïm luaät phaùp thì sao ? Haäu quaœ laø ñaát nöôùc bò laâm vaøo
tình traïng beänh hoaïn voâ phöông cöùu chöõa trong suoát nhieäm kyø,
534 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

hoaëc seõ phaœi traœi qua moät cuoäc khuœng hoaœng lôùn tröôùc khi haï
beä ñöôïc toång thoáng. Ñieàu maø ngöôøi ta nghó laø moät öu ñieåm cuœa
cheá ñoä toång thoáng - söï kieän nguyeân thuœ haønh phaùp khoâng theå
bò thay ñoåi trong moät nhieäm kyø - thöïc ra laø moät moái nguy. Cheá
ñoä toång thoáng cuõng chôø ñôïi quaù nhieàu ñöùc tính vaø khaœ naêng ôœ
moät ngöôøi trong khi khoâng ai coù theå hoaøn haœo, hôn nöõa ai cuõng
coù theå bò suùt giaœm söùc khoœe vaø khaœ naêng moät caùch baát ngôø.
Nhöng coøn moät haäu quaœ nghieâm troïng hôn laø cheá ñoä coù
theå trôœ thaønh ñoäc taøi. Taâm lyù taïi caùc nöôùc thieáu môœ mang laø hay
baàu laïi cho ngöôøi caàm quyeàn tröø khi oâng ta quaù toài dôœ. Moät toång
thoáng mò daân coù theå meâ hoaëc cöœ tri ñeå trôœ thaønh moät thöù thaàn
töôïng roài khoâng nhöõng taùi ñaéc cöœ maø coøn ñem caœ tay chaân vaø
thuœ haï vaøo quoác hoäi, söœa ñoåi hieán phaùp, ban haønh tình traïng
khaån caáp, v.v. ñeå keùo daøi thôøi gian caàm quyeàn. Ñoù laø tình traïng
ñaõ xaœy ra ôœ haàu heát caùc nöôùc môùi ñöôïc ñoäc laäp. Ñoù ñaõ laø tröôøng
hôïp cuœa moïi nöôùc chaâu Myõ La Tinh, tröø Chile, trong moät theá
kyœ röôõi töø giöõa theá kyœ 19 ñeán cuoái theá kyœ 20.
Vaø neáu toång thoáng xung ñoät vôùi quoác hoäi ? Nhaø nöôùc seõ
chæ ñöôïc quaœn lyù theo loái xöœ lyù thöôøng vuï ; luaät quoác hoäi bieåu
quyeát toång thoáng khoâng ban haønh, caùc ñeà nghò cuœa toång thoáng
quoác hoäi khoâng chaáp nhaän. Ñaát nöôùc seõ daãm chaân taïi choã trong
khi boái caœnh quoác gia vaø quoác teá thay ñoåi. Guoàng maùy nhaø
nöôùc cuõng coù theå bò ngöøng treä vì ngaân saùch khoâng ñöôïc bieåu
quyeát hoaëc thaùo khoaùn.

Caùch baàu cöœ toång thoáng qua phoå thoâng ñaàu phieáu töï noù
ñaõ khoâng ñöùng ñaén.
Cuoäc baàu cöœ moät ngöôøi treân moät nöôùc lôùn ñoøi hoœi nhöõng
chi phí raát quan troïng cho öùng cöœ vieân, do ñoù chæ coù nhöõng
ngöôøi raát giaøu hoaëc ñöôïc söï hoã trôï cuœa nhöõng theá löïc taøi phieät
lôùn môùi coù theå tranh cöœ. Nhö vaäy baèng caùch naøy hay caùch khaùc
quyeàn laõnh ñaïo chính trò seõ luoân luoân thuoäc veà ngöôøi giaøu coù
chöù khoâng phaœi thuoäc veà ngöôøi thöïc söï coù trí tueä vaø khaœ naêng.
Loái baàu cöœ toång thoáng laø baàu cho moät ngöôøi tröôùc khi baàu
cho moät döï aùn chính trò. Toång thoáng coù theå ñöôïc baàu vì nhöõng
Phaûn xaï toång thoáng 535

lyù do khoâng lieân heä gì vôùi khaœ naêng chính trò : con chaùu moät vó
nhaân, ñeïp trai, aên aœnh, vôï ñeïp, noùi chuyeän duyeân daùng, v.v.
laøm maát söï nghieâm trang cuœa sinh hoaït quoác gia. Cöœ tri coù theå
baàu cho moät öùng cöœ vieân nhö theá, nhöng sau ñoù laïi nhaøm chaùn
vôùi sinh hoaït chính trò.
Loâ-gích cuœa moät cuoäc baàu cöœ toång thoáng laø ñöôïc aên caœ
ngaõ veà khoâng cho neân caùc cuoäc baàu cöœ toång thoáng thöôøng raát
gay gaét vaø gaây chia reõ traàm troïng, nhaát laø trong moät quoác gia
ñang bò ñaët tröôùc nhöõng choïn löïa khoù khaên. Moãi cuoäc thay ñoåi
toång thoáng ñeàu töông töï nhö moät cuoäc caùch maïng vôùi nhöõng
ngöôøi raát vui möøng vaø nhöõng ngöôøi raát töùc giaän.
Haäu quaœ cuœa cheá ñoä toång thoáng cuõng laø laøm tan vôõ caùc
ñaœng phaùi chính trò. Tình traïng naøy coù hai lyù do. Moät laø vì söï
ñöôïc hay thua döïa treân moät ngöôøi neân nhu caàu laø coù ñöôïc moät
eâ-kíp quaœng caùo chính trò toát chöù khoâng phaœi moät boä tham möu
chính trò gioœi, vaán ñeà laø laøm theá naøo ñeå ñaùnh boùng ñöôïc öùng
cöœ vieân cuœa mình ñeå giaønh ñöôïc chöùc toång thoáng tröôùc khi caàn
nhöõng nhaø chieán löôïc lôùn. Hai laø vì chöùc vuï toång thoáng laø taát
caœ cho neân nhöõng nhaân vaät lôùn trong cuøng moät ñaœng khoâng theå
thoœa hieäp vôùi nhau. Hai nhaân vaät ngang taàm côõ vôùi nhau khoâng
theå thoœa hieäp ñeå ngöôøi coù hy voïng hôn ra öùng cöœ, bôœi vì khoâng
coù söï qua laïi, phaœi nhöôïng boä taát caœ hoaëc khoâng nhöôïng boä gì
heát. Caùc quoác gia theo cheá ñoä toång thoáng vì vaäy thöôøng khoâng
theå coù caùc chính ñaœng lôùn nhö taïi caùc quoác gia theo cheá ñoä ñaïi
nghò. Söï kieän thieáu vaéng caùc chính ñaœng lôùn laø moät baát lôïi traàm
troïng cho quoác gia. Caùc chính ñaœng lôùn vöøa laø loø ñaøo taïo ra caùc
nhaø laõnh ñaïo vöøa laø nôi moå xeœ vaø trao ñoåi nhöõng yù kieán veà
nhöõng choïn löïa quan troïng ñaët ra cho ñaát nöôùc.
Hôn nöõa, caùc nöôùc theo cheá ñoä toång thoáng khoâng phaœi
chæ thieáu chính ñaœng lôùn maø coøn thieáu chính ñaœng ñuùng nghóa.
Vì taát caœ quyeàn haønh taäp trung vaøo toång thoáng neân vò toång
thoáng naøo cuõng loâi keùo ñöôïc söï huøa theo cuœa moät soá ñoâng ñaœo
nhöõng phaàn töœ cô hoäi chuœ nghóa vaø vuï lôïi. Toång thoáng luoân
luoân coù moät ñaœng raát lôùn nhöng thöôøng khoâng coù phaåm chaát,
bôœi vì phaàn lôùn laø nhöõng phaàn töœ xu nònh.
536 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Toâi soáng taïi Phaùp vaø ñaõ theo doõi naêm cuoäc baàu cöœ toång
thoáng. Moãi cuoäc baàu cöœ laø moãi laàn daân Phaùp bò chia laøm hai phe.
Keát quaœ vöøa ñöôïc coâng boá thì laäp töùc haøng traêm nghìn ngöôøi
xuoáng ñöôøng ñoát phaùo boâng, boùp keøn, nhaœy muùa vaø gaøo heùt
"On a gagneù !" (Ta ñaõ thaéng !) trong khi nhöõng ngöôøi thuoäc phe
thua thì loøng ñau nhö caét. Moãi laàn baàu cöœ toång thoáng laø moãi laàn
noäi boä caùc ñaœng lôùn khuœng hoaœng traàm troïng. Trong ñaœng xaõ
hoäi, toång thoáng Mitterrand vaø nhaân vaät uy tín thöù hai laø Michel
Rocard trôœ thaønh nhöõng keœ thuø, khoâng phaœi chæ suoát ñôøi maø caœ
sau khi oâng Mitterrand ñaõ cheát. Ñaœng Xaõ Hoäi haàu nhö tan raõ sau
laàn baàu cöœ toång thoáng thöù hai. Beân caùnh höõu thì Taäp Hôïp Coäng
Hoøa, ñaœng lôùn nhaát, cuõng tan raõ daàn sau cuoäc baàu cöœ toång
thoáng. Ñoâi baïn ba möôi naêm Chirac vaø Balladur ñaõ trôœ thaønh
nhöõng ñoái thuœ khoâng theå nhìn maët nhau, sau khi caœ hai ñeàu ra
öùng cöœ toång thoáng duø thuoäc cuøng moät ñaœng. Nguyeân nhaân luùc
naøo cuõng gioáng nhau : ngöôøi ta khoâng theå thoœa hieäp, bôœi vì chöùc
vuï toång thoáng laø taát caœ. Haäu quaœ tai haïi nhö vaäy duø Phaùp môùi
chæ laø moät nöôùc theo cheá ñoä baùn toång thoáng, trong ñoù hieán phaùp
daønh cho thuœ töôùng toaøn quyeàn trong caùc vaán ñeà kinh teá xaõ hoäi.

Baây giôø, haõy nhìn ngay vaøo tröôøng hôïp Hoa Kyø, quoác gia
duy nhaát maø cheá ñoä toång thoáng coù theå coi laø thaønh coâng. Söï
thaønh coâng naøy coù moät giaœi thích : Hoa Kyø khoâng gioáng baát cöù
moät quoác gia naøo khaùc treân theá giôùi.
Quoác gia naøy ñaõ ñöôïc thaønh laäp sau khi xaõ hoäi daân söï ñaõ
trôœ thaønh maïnh meõ, töø ñoù xaõ hoäi daân söï luoân luoân naém vai troø
chuœ ñoäng, nhaø nöôùc Hoa Kyø luoân luoân laø moät nhaø nöôùc nheï tôùi
möùc toái thieåu. Trong taùc phaåm ñeå ñôøi cuœa oâng Veà Neàn Daân Chuœ
Myõ (De la Deùmocratie en Ameùrique) vieát naêm 1830, Alexis de
Tocqueville keå laïi raèng oâng tìm gaëp moät thò tröôœng moät thaønh
phoá khaù lôùn taïi Myõ vaø thaáy moät ngöôøi raát taàm thöôøng ñang loay
hoay söœa maùi nhaø, qua caâu chuyeän oâng thaáy vò thò tröôœng chæ coù
moät trình ñoä hieåu bieát raát giôùi haïn. Tocqueville nhaän ra laø taïi
Myõ nhöõng ngöôøi thoâng minh vaø taøi gioœi ñeàu lao vaøo kinh doanh
laøm giaøu, chæ nhöõng ngöôøi trung bình môùi tham gia vaøo chính
Phaûn xaï toång thoáng 537

quyeàn. Chính quyeàn vì vaäy luoân luoân troïng neå xaõ hoäi daân söï
vaø töï cho mình söù maïng laø phuïc vuï xaõ hoäi daân söï vaø taïo ñieàu
kieän ñeå xaõ hoäi daân söï coù theå hoaït ñoäng laønh maïnh. Neàn taœng
cuœa nöôùc Myõ laø xaõ hoäi daân söï. Khoâng nhöõng theá Hoa Kyø laïi
theo cheá ñoä lieân bang, taœn quyeàn toái ña, vai troø cuœa nhaø nöôùc
trung öông laïi caøng bò giaœm thieåu. Trong phaàn thaœo luaän veà daân
chuœ, chuùng ta ñaõ noùi töï do môùi laø cöùu caùnh cuœa chính trò, vì theá
öu tö ñaàu tieân phaœi laø giaœm thieåu vai troø cuœa chính quyeàn ñeå
nhöôøng choã toái ña cho caù nhaân vaø xaõ hoäi daân söï. Hoa Kyø laø
baèng chöùng raèng moät chính quyeàn dôœ maø nheï vaãn hôn moät
chính quyeàn toát nhöng keành caøng. Moät neùt ñaëc thuø khaùc cuœa
nöôùc Myõ laø ngay töø ngaøy laäp quoác noù ñaõ coù moät ñoàng thuaän raát
maïnh treân moät trieát lyù chính trò, trieát lyù chính trò ñoù laø chuœ nghóa
caù nhaân töï do. Vì vaäy maø Hoa Kyø khoâng coù nhöõng cuoäc tranh
luaän chính trò lôùn. Caùc issues cuœa nhöõng cuoäc baàu cöœ chæ laø
nhöõng vaán ñeà nhoœ : coù neân haïn cheá quyeàn phaù thai khoâng, coù
cho pheùp caàu nguyeän trong tröôøng hoïc khoâng, uœng hoä hay
khoâng uœng hoä aùn töœ hình, hay cuøng laém laø taêng hay giaœm 0,5%
thueá, v.v. Tröôøng hôïp Hoa Kyø vì vaäy khoâng theå nôùi roäng cho
caùc quoác gia ñang bò ñaët tröôùc nhöõng choïn löïa quan troïng. Caùc
nöôùc khaùc baét chöôùc cheá ñoä toång thoáng cuœa Hoa Kyø ñaõ chæ tieán
daàn veà ñoäc taøi vaø beá taéc.
Tuy vaäy, cheá ñoä toång thoáng cuõng ñaõ gaây nhöõng khoù
khaên ñaùng keå cho Hoa Kyø, caùc toång thoáng keùm coœi nhö
Harding vaø Coolidge ñaõ coù theå tieáp tuïc trong söï sai laàm, goùp
phaàn quyeát ñònh ñöa caœ Hoa Kyø vaø theá giôùi vaøo cuoäc khuœng
hoaœng bi ñaùt 1929. Chính cuoäc khuœng hoaœng naøy ñaõ giuùp cho
caùc ñaœng phaùt-xít leân caàm quyeàn taïi YÙ vaø Ñöùc, ñöa ñeán theá
chieán ; noù cuõng ñaõ cung caáp laäp luaän cho cheá ñoä coäng saœn Lieân
Xoâ vaø nhieàu cheá ñoä ñoäc taøi khaùc ñeå baøi baùc daân chuœ. Moät thí
duï gaàn ñaây hôn laø vuï tai tieáng cuœa Bill Clinton vaø Monica
Lewinski, gaây chia reõ vaø boái roái voâ ích cho nöôùc Myõ trong hôn
moät naêm trôøi. Neáu Clinton chæ laø moät thuœ töôùng, oâng ñaõ coù theå
töø chöùc moät caùch eâm thaám. Hoa Kyø ñaõ thaønh coâng vôùi cheá ñoä
toång thoáng nhôø moät xaõ hoäi daân söï maïnh, toå chöùc lieân bang,
538 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chính quyeàn nheï vaø ñoàng thuaän cao, nhöng chaéc chaén Hoa Kyø
seõ thaønh coâng hôn nhieàu neáu theo cheá ñoä ñaïi nghò.
Caàn löu yù laø vaøo luùc laäp quoác, chính quyeàn lieân bang Hoa
Kyø chæ coù moät nhieäm vuï chính laø ñaœm baœo quoác phoøng. Daàn
daàn vôùi vai troø ngaøy caøng lôùn treân theá giôùi vaø vôùi caùc vaán ñeà
ngaøy caøng phöùc taïp, chính quyeàn lieân bang ñaõ trôœ thaønh moät
chính quyeàn thöïc söï, nhöng ñoàng thôøi cheá ñoä Hoa Kyø cuõng
chuyeån bieán töø töø tôùi gaàn moät cheá ñoä ñaïi nghò.
Taïi Phaùp, do söï phaù saœn cuœa loái ñaàu phieáu theo tyœ leä ñöôïc
ñoå loãi oan cho cheá ñoä ñaïi nghò vaø do uy tín aùp ñaœo cuœa töôùng
De Gaulle, cheá ñoä baùn toång thoáng ñaõ ñöôïc thaønh laäp, nhöng
caøng ngaøy caøng coù nhöõng tieáng noùi coù thaåm quyeàn caát leân ñoøi
chuyeån hoùa veà cheá ñoä ñaïi nghò. Maurice Druon, cöïu boä tröôœng
cuœa De Gaulle vaø vieän só Vieän Haøn Laâm Phaùp, ñaùnh giaù cheá ñoä
toång thoáng laø moät sai laàm vó ñaïi cuœa De Gaulle.

Thöïc ra cheá ñoä toång thoáng laø gì ? Noù laø moät caœi tieán cuœa
cheá ñoä quaân chuœ tuyeät ñoái theo hai höôùng : moät laø vua ñöôïc baàu
ra do phoå thoâng ñaàu phieáu thay vì leân ngoâi theo cha truyeàn con
noái vaø ñöôïc goïi laø toång thoáng ; hai laø quyeàn haïn cuœa toång thoáng
ñöôïc qui ñònh theo hieán phaùp. Toùm laïi, cheá ñoä toång thoáng laø
moät böôùc tieán do döï töø cheá ñoä quaân chuœ sang daân chuœ. Noùi khaùc
ñi, noù phaœn aùnh moät laán caán tieác nuoái ñoái vôùi nhöõng cheá ñoä
meänh danh laø "ñoäc taøi saùng suoát". Nguyeãn Ngoïc Huy ñaõ baøy
toœ taâm lyù naøy trong cuoán Chuœ Nghóa Daân Toäc Sinh Toàn. OÂng
giaœi thích raèng tröôùc ñaây ñaœng Ñaïi Vieät choïn cheá ñoä ñoäc taøi vaø
theo laõnh tuï cheá vì vaøo luùc ñaœng Ñaïi Vieät ñöôïc thaønh laäp caùc
cheá ñoä ñoäc taøi ñang thònh haønh ; sau ñoù vì caùc cheá ñoä ñoäc taøi
khoâng coøn ñöôïc nhìn nhaän, ñaœng Ñaïi Vieät ñaõ chuyeån sang cheá
ñoä toång thoáng vì nghó raèng cheá ñoä naøy giöõ ñöôïc nhöõng öu ñieåm
cuœa cheá ñoä ñoäc taøi duø vaãn daân chuœ. Ngaøy nay thöïc teá ñaõ chöùng
minh roõ raøng raèng khoâng laøm gì coù nhöõng "öu ñieåm" cuœa cheá
ñoä ñoäc taøi caœ, caùc "cheá ñoä ñoäc taøi saùng suoát" chæ laø moät huyeàn
thoaïi, moïi cheá ñoä ñoäc taøi ñeàu toài teä. Chæ coøn moät choïn löïa döùt
khoaùt laø daân chuœ. Cheá ñoä daân chuœ nhaát laø cheá ñoä ñaïi nghò, trong
Phaûn xaï toång thoáng 539

ñoù quyeàn haønh thuoäc veà moät thuœ töôùng do quoác hoäi baàu ra vaø
chòu traùch nhieäm tröôùc quoác hoäi.

Trong cheá ñoä ñaïi nghò, ngöôøi daân baàu moät caùch ñuùng ñaén
hôn haún, hoï baàu cho moät döï aùn chính trò thay vì cho moät ngöôøi,
vaø hoï cuõng baàu cho haøng traêm daân bieåu cuøng moät luùc. Cöœ tri
moãi ñôn vò coù phöông tieän ñeå tieáp xuùc vaø tìm hieåu caùc öùng cöœ
vieân ñeå coù theå baàu vôùi söï hieåu bieát. Ruœi ro sai laàm giaœm ñi, vaø
sai laàm neáu coù cuõng khoâng traàm troïng vì hoï chæ baàu moät trong
soá boán, naêm traêm daân bieåu.
Vò thuœ töôùng coù theå bò quoác hoäi thay ñoåi baát cöù luùc naøo
vaø phaœi luoân luoân chöùng toœ khaœ naêng cuœa mình tröôùc moät "hoäi
ñoàng giaùm khaœo" coù baœn laõnh. Do ñoù thuœ töôùng vöøa phaœi coù
thöïc taøi vöøa phaœi heát söùc thaän troïng. Söï thay ñoåi thuœ töôùng, neáu
caàn, cuõng khoâng gaây ra khuœng hoaœng lôùn. Caùc chính ñaœng cuõng
hoaït ñoäng nghieâm tuùc vaø haøi hoøa hôn, hai nhaân vaät ngang taàm
côõ trong cuøng moät ñaœng cuõng coù theå deã daøng thoœa hieäp vôùi
nhau hôn, ñeå moät ngöôøi laøm laõnh tuï vaø trôœ thaønh thuœ töôùng neáu
ñaœng thaéng cöœ, bôœi vì chöùc thuœ töôùng khoâng phaœi laø taát caœ, thuœ
töôùng chæ laø ngöôøi thöù nhaát trong soá nhöõng ngöôøi ngang nhau
trong moät chính phuœ.
Cheá ñoä thuœ töôùng chaéc chaén hôn haún cheá ñoä toång thoáng,
vôùi ñieàu kieän laø noù vöøa baœo ñaœm ñöôïc moät möùc ñoä oån vöõng
töông ñoái vöøa baœo ñaœm ñöôïc tieáng noùi cuœa moïi khuynh höôùng
trong caùc cuoäc tranh luaän treân nhöõng vaán ñeà lôùn cuœa ñaát nöôùc.
Ñoù laø moät baøi toaùn coù lôøi giaœi.
Chuùng ta ñaõ bieát laø loái ñaàu phieáu ñôn danh vaø moät voøng
ñöa tôùi moät quoác hoäi vôùi hai ñaœng lôùn. Maët khaùc chuùng ta cuõng
bieát raèng loái ñaàu phieáu theo tyœ leä ñaœm baœo tieáng noùi trong quoác
hoäi cho moïi khuynh höôùng.
Nhö vaäy giaœi phaùp toái öu laø moät theå cheá ñaïi nghò taœn
quyeàn vôùi moät quoác hoäi trong ñoù 90% daân bieåu ñöôïc baàu theo
theå thöùc ñôn danh vaø moät voøng, vaø 10% coøn laïi ñöôïc baàu theo
tyœ leä. Soá 90% baàu theo theå thöùc ñôn danh baœo ñaœm söï hieän dieän
cuœa moät ña soá trong quoác hoäi vaø do ñoù söï oån vöõng cuœa chính
540 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

quyeàn, trong khi soá 10% baàu theo tyœ leä coù hai muïc ñích, moät
laø baœo ñaœm cho moïi khuynh höôùng ñöôïc coù tieáng noùi, hai laø cho
pheùp nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo caùc chính ñaœng khoœi phaœi lo tranh
cöœ taïi caùc ñòa phöông vaø taäp trung coá gaéng vaøo nhöõng vaán ñeà
quoác gia. Giaœi phaùp naøy ñaõ ñöôïc ñöa ra trong Döï AÙn Chính Trò
Daân Chuœ Ña Nguyeân 1996 cuœa nhoùm Thoâng Luaän. Gaàn ñaây,
Guy Carcassonne, chuyeân gia coù uy tín veà caùc ñònh cheá chính
trò taïi Phaùp, phaœn aùnh nhöõng trao ñoåi cuœa caùc chuyeân gia lôùn
treân theá giôùi veà hieán phaùp, cuõng ñi tôùi cuøng moät ñeà nghò.

Ngöôøi Vieät Nam chuùng ta sôœ dó coi cheá ñoä toång thoáng laø
töï nhieân vì ñoù laø cheá ñoä khoâng coäng saœn duy nhaát maø ñaïi ña
soá chuùng ta bieát tôùi. Ԍ mieàn Nam Vieät Nam tröôùc ñaây ñaõ chæ coù
cheá ñoä toång thoáng. Sau naøy hai coäng ñoàng ngöôøi Vieät haœi ngoaïi
lôùn nhaát laø taïi Myõ vaø Phaùp, caœ hai nöôùc naøy ñeàu theo cheá ñoä
toång thoáng. Töø ñoù chuùng ta tieâm nhieãm moät thöù phaœn xaï toång
thoáng. Nhöng coù nhöõng phaœn xaï raát coù haïi, cuõng nhö coù nhöõng
thaønh kieán caàn phaœi töø boœ.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 541

Chuyeän cuœa caùc luaät sö ?

Nöôùc ta chæ môùi taïm goïi laø giaønh ñöôïc ñoäc laäp töø sau theá
chieán II, maø ñaõ coù khaù nhieàu hieán phaùp. Phe coäng saœn coù boán
hieán phaùp : hieán phaùp 1946, hieán phaùp 1959, hieán phaùp 1980
vaø hieán phaùp 1992. Phe quoác gia duø chæ toàn taïi chöa ñaày 30 naêm
cuõng ñaõ coù hai baœn hieán phaùp 1956 vaø 1967. Ñoù laø chöa keå
nhöõng baœn tuyeân ngoân, hieán öôùc, hieán chöông ñöôïc duøng nhö
nhöõng hieán phaùp taïm thôøi. Neáu so vôùi nhieàu quoác gia khaùc nhö
Myõ chæ coù moät hieán phaùp töø thôøi laäp quoác, Ñöùc vaø Nhaät chæ coù
moät hieán phaùp töø 1945, hoaëc Anh chaúng coù moät hieán phaùp
thaønh vaên naøo thì chuùng ta quaœ laø giöõ moät kyœ luïc veà soá löôïng
hieán phaùp. Thuù thöïc, toâi khoâng bieát coù moät daân toäc naøo treân theá
giôùi coù moät löôïng hieán phaùp baèng nöôùc ta trong cuøng moät giai
ñoaïn khoâng. Toâi chaéc laø khoâng.
Tuy vaäy soá löôïng hieán phaùp khoâng heà chöùng toœ ngöôøi
Vieät Nam chuùng ta traên trôœ veà hieán phaùp, luoân luoân daèn vaët suy
nghó tìm caùch thay ñoåi cho phuø hôïp hôn, traùi laïi noù coøn chöùng
toœ ngöôøi Vieät Nam khoâng coù moät quan ñieåm ñuùng ñaén veà hieán
phaùp. Ñaëc tính chung cuœa taát caœ moïi baœn hieán phaùp ñaõ coù laø
chuùng ñeàu ñaõ ñöôïc soaïn thaœo moät caùch voäi vaõ vaø kín ñaùo, ñöôïc
thoâng qua haàu nhö khoâng tranh caõi vaø ñöôïc ban haønh tröôùc söï
döœng döng cuœa daân chuùng.
Ñaœng coäng saœn hieån nhieân laø coi hieán phaùp laø cuœa ngöôøi
caàm quyeàn. Hieán phaùp laø vaên kieän toå chöùc nhaø nöôùc, maø nhaø
nöôùc theo trieát hoïc Maùc-Leânin chæ giaœn dò laø coâng cuï ñaøn aùp cuœa
keœ thoáng trò. Lôøi noùi ñaàu cuœa hieán phaùp 1992 goàm 530 chöõ
trong ñoù coù 53 chöõ, nghóa laø ñuùng 10%, ñöôïc daønh cho "hôn
boán ngaøn naêm lòch söœ" cuœa Vieät Nam, phaàn coøn laïi chæ noùi veà
ñaœng coäng saœn. Chöa ñuœ, lôøi noùi ñaàu, phaàn long troïng nhaát cuœa
hieán phaùp, coøn qui chieáu veà cöông lónh chính trò cuœa ñaïi hoäi laàn
thöù saùu cuœa ñaœng coäng saœn, moät vaên kieän chæ coù giaù trò giai ñoaïn
ngay caœ vôùi ñaœng coäng saœn. Baœn chaát cuœa hieán phaùp nhö laø moät
coâng cuï ñaøn aùp ñöôïc theå hieän roõ raøng qua nhöõng ñieàu ñaày tính
542 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

haêm doïa, thí duï nhö ñieàu 13.

Theá coøn nhöõng ngöôøi Vieät Nam noùi chung ? Phaàn ñoâng
chuùng ta cuõng coù moät quan nieäm raát sai laàm veà hieán phaùp. Hình
nhö ñoái vôùi chuùng ta hieán phaùp chæ laø moät vaên kieän toå chöùc
chính quyeàn coù tính chuyeân moân vaø thuoäc thaåm quyeàn cuœa caùc
luaät sö. Ngöôïc laïi, phaàn lôùn caùc luaät sö cuõng töï coi laø coù thaåm
quyeàn ñeå noùi veà hieán phaùp hôn ngöôøi khaùc, maø khoâng hieåu taïi
sao.
Trí thöùc trung nieân vaø cao nieân cuœa ta thöøa höôœng vaên hoùa
Phaùp, töø ñoù, moät caùch phieán dieän, coi hieán phaùp naèm trong
phaïm vi luaät hoïc, moät laãn loän maø chính caùc hoïc giaœ Phaùp cuõng
ñaõ nhìn nhaän. Thöïc ra hieán phaùp tuy laø luaät caên baœn cuœa quoác
gia vaø laø coäi nguoàn cuœa luaät phaùp nhöng khoâng naèm trong phaïm
vi luaät hoïc maø thuoäc phaïm vi vaên hoùa, chính trò vaø xaõ hoäi. Moät
luaät sö duø coù khaœ naêng bieän hoä taøi tình nhöõng vuï kieän caùo nhaø
ñaát vaø ly dò vaãn coù theå khoâng coù tö caùch gì ñeå baøn veà hieán phaùp.
Luaät phaœi qui chieáu vaøo hieán phaùp nhöng hieán phaùp khoâng
thuoäc phaïm vi cuœa luaät hoïc. Caùc chuyeân gia veà hieán phaùp cuœa
Phaùp cuõng ñaõ nhaän ra söï maäp môø cuœa cuïm töø «droit constitu-
tionnel’‘ ñöôïc dòch sang tieáng Vieät laø "luaät hieán phaùp" vaø caøng
ngaøy caøng duøng cuïm töø "ñònh cheá chính trò" [institutions
politiques] nhieàu hôn. Cuïm töø naøy tuy ñuùng nghóa hôn nhieàu,
nhöng cuõng chöa ñuùng haún.

Vaäy thì hieán phaùp laø gì ?

Noù ñuùng laø vaên kieän qui ñònh nhöõng ñònh cheá chính trò,
nhöng ñoàng thôøi noù cuõng ñaët nguyeân taéc, neáu khoâng qui ñònh
moät caùch roõ reät, cho töông quan giöõa caùc thaønh toá cuœa xaõ hoäi,
cuõng nhö cho nhieàu ñònh cheá vaên hoùa, xaõ hoäi khaùc caàn thieát cho
söï soáng vaø tieán hoùa cuœa coäng ñoàng quoác gia. Nhö vaäy, muoán
noùi tôùi hieán phaùp, tröôùc heát phaœi coù moät quan nieäm veà quoác gia
ñaõ. Trong moät chöông tröôùc chuùng ta nhaän ñònh quoác gia nhö
khoâng gian lieân ñôùi cuœa moät daân toäc ñeå cho pheùp hoï soáng
chung vaø xaây döïng vôùi nhau moät töông lai chung. Nhö vaäy hieán
phaùp phaœi laø moät thoœa öôùc veà moät hieän taïi vaø moät töông lai.
Chuyeän cuûa caùc luaät sö ? 543

Trong hieän taïi chuùng ta ñang thöøa höôœng di saœn naøo, ñang coù
nhöõng vaán ñeà naøo vaø phaœi toå chöùc coäng ñoàng quoác gia nhö theá
naøo cho phuø hôïp ? Chuùng ta ñang ñöùng tröôùc nhöõng nguy cô
naøo vaø phaœi toå chöùc nhö theá naøo ñeå ngaên ngöøa ? Vaø vôùi taát caœ
khaœ naêng vaø tieàm naêng cuœa chuùng ta, chuùng ta muoán moät töông
lai nhö theá naøo vaø phaœi toå chöùc coá gaéng chung nhö theá naøo ñeå
ñaït tôùi?
Taát caœ nhöõng caâu hoœi ñoù hieán phaùp phaœi traœ lôøi vaø nhöõng
ngöôøi coù thaåm quyeàn ñeå ñeà nghò nhöõng caâu traœ lôøi laø nhöõng
ngöôøi ñaõ traœi qua nhieàu traên trôœ vaø suy tö veà ñaát nöôùc vaø coù ñuœ
söï hieåu bieát ñeå coù theå ñöa ra nhöõng keát luaän. Ñoù laø nhöõng nhaø
chính trò, nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc, nhöõng nhaø tö töôœng vôùi nhöõng
ñoùng goùp cuœa caùc chuyeân gia moïi ngaønh, trong ñoù luaät hoïc chæ
laø moät.
Vì laø moät qui öôùc soáng chung vaø laøm vieäc chung, hieán
phaùp phaœi coù söùc thuyeát phuïc, nghóa laø vöøa phaœi hôïp lyù vöøa
phaœi hôïp tình ñeå ñöôïc moïi ngöôøi, ngay caœ nhöõng ngöôøi khoâng
ñoàng yù, nhìn nhaän tính chính ñaùng, löông thieän vaø thaønh khaån.
Noù cuõng phaœi coù khaœ naêng ñoäng vieân vaø thoâi thuùc, nghóa laø
cuõng phaœi coù giaù trò cuœa moät lôøi keâu goïi.

Hieán phaùp coù thöïc söï caàn thieát khoâng ?

Caâu hoœi coù veœ khieâu khích nhöng caâu traœ lôøi laø khoâng.
Vai troø cuœa noù laø phaùt bieåu moät ñoàng thuaän soáng chung vaø theo
ñuoåi nhöõng muïc ñích chung, neáu ñoàng thuaän ñaõ roõ raøng thì
hieán phaùp khoâng caàn thieát, quoác gia coù theå sinh hoaït chæ baèng
nhöõng ñaïo luaät ñaëc bieät. Nöôùc Anh khoâng coù hieán phaùp maø vaãn
laø moät quoác gia raát phoàn vinh. Khoâng caàn thieát treân nguyeân taéc
nhöng hieán phaùp coù lôïi veà maët thöïc tieãn bôœi vì noù vaïch ra moät
tinh thaàn chæ ñaïo cho caùc ñaïo luaät. Trong tröôøng hôïp Vieät Nam,
giöõa luùc loøng ngöôøi hoang mang vaø phaân taùn, chuùng ta caàn moät
hieán phaùp ñeå laøm moät caên baœn ñoàng thuaän, nhöng vôùi ñieàu
kieän laø hieán phaùp ñoù thöïc söï laø keát quaœ cuœa moät coá gaéng tìm
ñoàng thuaän daân toäc.
544 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Hieán phaùp coù caàn oån vöõng khoâng ?

Caâu traœ lôøi laø chaéc chaén caàn. Thay ñoåi hieán phaùp laø thay
ñoåi luaät chôi cô baœn nhaát cuœa xaõ hoäi, coù theå gaây xaùo troän trong
sinh hoaït quoác gia vaø laøm ñoå vôõ nhieàu döï aùn. Kinh nghieäm ñaõ
cho thaáy moät hieán phaùp daân chuœ oån vöõng laø ñieàu kieän khoâng
coù khoâng ñöôïc cho phaùt trieån, bôœi vì coù nhö theá ngöôøi daân môùi
yeân taâm laøm nhöõng döï ñònh cho töông lai. Caàn nhaán maïnh cuïm
töø "hieán phaùp daân chuœ oån vöõng" bôœi vì neáu hieán phaùp chæ laø söï
aùp ñaët cuœa keœ thaéng, nhaát laø laïi chöùa ñöïng nhöõng qui ñònh khieâu
khích thì, ngöôïc laïi, caøng keùo daøi bao laâu noù caøng gaây taùc haïi
vaø laøm raïn nöùt daân toäc baáy nhieâu.
Söï oån vöõng cuœa hieán phaùp raát caàn thieát, cho neân öu tö lôùn
nhaát cuœa ngöôøi soaïn thaœo hieán phaùp phaœi laø laøm theá naøo ñeå neáu
moät löïc löôïng khaùc leân caàm quyeàn hoï cuõng khoâng coù lyù do ñeå
ñoåi hieán phaùp. Vieäc moät löïc löôïng chính trò caàm quyeàn aùp ñaët
hieán phaùp theo yù mình vöøa laø moät thaùi ñoä xaác xöôïc vöøa chöùng
toœ söï thaáp keùm cuœa nhöõng ngöôøi khoâng coù tham voïng ñeå laïi
daáu aán laâu daøi. Quan saùt caùc quoác gia treân theá giôùi, chuùng ta coù
theå thaáy laø haàu nhö coù moät ñònh luaät laø caùc nöôùc caøng ít thay
ñoåi hieán phaùp thì caøng phaùt trieån, caøng nhieàu hieán phaùp bao
nhieâu thì caøng trì treä baáy nhieâu. Söï phoàn vinh tyœ leä nghòch vôùi
soá löôïng hieán phaùp ñöôïc ban haønh.
Nhöng oån vöõng khoâng coù nghóa laø baát ñoäng. Hieán phaùp
phaœi ñaùp öùng nhöõng yeâu caàu lôùn cuœa giai ñoaïn vaø do ñoù cuõng
phaœi coù khaœ naêng thích nghi vôùi thôøi ñaïi. Khoâng neân tu chænh
hieán phaùp moät caùch tuøy tieän, nhöng ngöôïc laïi cuõng khoâng neân
khoùa chaët caùnh cöœa ñoái vôùi nhöõng tu chænh caàn thieát, vaø caøng
khoâng neân ñöa vaøo hieán phaùp nhöõng gì chæ coù giaù trò nhaát thôøi
vaø vì theá coù theå qui ñònh baèng moät ñaïo luaät thöôøng. Moät tröôøng
hôïp ñieån hình laø hieán phaùp Boà Ñaøo Nha [Portugal] ban haønh
naêm 1976. Vaøo luùc ñoù Portugal vöøa traœi qua ba möôi naêm döôùi
cheá ñoâ ñoäc taøi Salazar, quan taâm chính cuœa caùc nhaø laäp phaùp
Portugal laø laøm theá naøo ngaên chaën moïi khaœ naêng trôœ laïi cuœa moät
cheá ñoä ñoäc taøi. Hoï ñaõ choïn cheá ñoä ñaïi nghò, ñoù laø moät choïn löïa
ñuùng. Hoï cuõng choïn caùch baàu cöœ quoác hoäi theo loái baàu tyœ leä.
Chuyeän cuûa caùc luaät sö ? 545

Quaœ nhieân loái baàu theo tyœ leä laø theå thöùc baàu cöœ daân chuœ vaø ña
nguyeân nhaát. Nhöng hoï ñaõ laøm moät sai laàm lôùn do nhieät tình
quaù ñaùng laø ghi ngay vaøo hieán phaùp moät ñieàu khoaœn caám thay
ñoåi caùch ñaàu phieáu naøy (vaø dó nhieân caœ ñieàu khoaœn caám thay
ñoåi). Ngaøy nay chính giôùi Portugal nhaän ra söï baát lôïi cuœa loái baàu
cöœ theo tyœ leä nhöng khoâng thay ñoåi ñöôïc. Nöôùc Portugal vì vaäy
luoân luoân bò ñaët tröôùc nguy cô laø khoâng coù noåi moät ña soá gaén
boù trong quoác hoäi, vaø do ñoù moät chính phuœ ñuœ vöõng maïnh, ñeå
laáy nhöõng quyeát ñònh quan troïng.

Hieán phaùp coù phaœi laø ñaëc bieät cho moät quoác gia khoâng?
Caâu traœ lôøi laø vöøa coù vöøa khoâng.
Coù, bôœi vì moãi daân toäc coù moät di saœn vaên hoùa rieâng vôùi
nhöõng caùi hay vaø nhöõng caùi dôœ vaø moät lòch söœ rieâng vôùi nhöõng
yeáu toá tích cöïc vaø nhöõng yeáu toá tieâu cöïc. Do ñoù moãi daân toäc
coù nhöõng vaán ñeà troïng ñaïi rieâng phaœi giaœi quyeát. Hieán phaùp
phaœn aùnh ñaëc thuø daân toäc.
Khoâng, bôœi vì quoác gia naøo cuõng phaœi hoäi nhaäp vaøo ñaø
tieán chung cuœa theá giôùi vaø vì theá khoâng theå phuœ nhaän luaät phaùp
quoác teá vaø caùc giaù trò phoå caäp cuœa loaøi ngöôøi. Nhieàu quoác gia
ñaõ long troïng xaùc nhaän Baœn Tuyeân Ngoân Quoác Teá Nhaân Quyeàn
vaø caùc coâng öôùc ñính keøm nhö laø thaønh phaàn cuœa hieán phaùp cuœa
mình. Ñoù laø moät choïn löïa raát ñuùng ñaén.

Chuùng ta coù caàn moät hieán phaùp môùi cho Vieät Nam
khoâ n g?
Caâu traœ lôøi khoâng hieån nhieân nhö nhieàu ngöôøi coù theå
nghó. Cho tôùi nay coù moät söï kieän khaù ngoä nghónh. Phaàn lôùn caùc
thaønh phaàn ñoái laäp, keå caœ caùc toå chöùc choáng coäng haœi ngoaïi
töøng chuœ tröông khaùng chieán voõ trang, ñeàu leân tieáng ñoøi boœ
ñieàu 4 (ñieàu qui ñònh ñaœng coäng saœn laø löïc löôïng laõnh ñaïo xaõ
hoäi vaø nhaø nöôùc). Chæ coù theá thoâi sao ? Theá coøn ñieàu 9, ñieàu
13, ñieàu 30, ñieàu 45, v.v. ? Vaø coøn danh xöng Coäng Hoøa Xaõ Hoäi
Chuœ Nghóa Vieät Nam ? Vaø lôøi noùi ñaàu daønh 90% ñeå noùi veà coâng
ñöùc cuœa ñaœng coäng saœn ? Chæ ñoøi boœ ñieàu 4 laø moät thaùi ñoä quaù
546 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

khieâm toán, ngay caœ cho moät giai ñoaïn chuyeån tieáp veà daân chuœ
vì coøn raát nhieàu ñieàu khoaœn khaùc cuõng quaù khích khoâng keùm
vaø neáu ñöôïc duy trì seõ coù theå beœ gaõy tieán trình daân chuœ hoùa. Thí
duï nhö ñieàu 45 qui ñònh quaân ñoäi phaœi baœo veä chuœ nghóa xaõ hoäi.
Quí vò trong moät chính phuœ chuyeån tieáp (giaœ thöœ nhö seõ coù) phaœi
coi chöøng, quí vò coù theå bò quaân ñoäi ñaœo chính moät caùch raát hôïp
hieán ! Söï kieän ñieäp khuùc "boœ ñieàu 4" ñöôïc laëp ñi laëp laïi trong
caùc nghò quyeát, khaùng thö, tuyeân ngoân... chöùng toœ phaàn lôùn caùc
toå chöùc khoâng quan taâm ñeán hieán phaùp vaø khoâng ñoïc hieán
phaùp, nhö ñaïi ña soá ngöôøi Vieät Nam töø tröôùc ñeán nay.
Ñeå chuyeån hoùa veà daân chuœ thì ngay giai ñoaïn chuyeån
tieáp, khoâng phaœi chæ moät ñieàu 4, maø coøn nhieàu ñieàu khaùc caàn
ñöôïc voâ hieäu hoùa. Coâng vieäc seõ quaù phöùc taïp vì phaœi raø soaùt
laïi toaøn boä hieán phaùp ? Khoâng haún nhö vaäy, chuùng ta coù theå chæ
caàn moät nghò quyeát, do quoác hoäi ñöông haønh bieåu quyeát hoaëc
do moät tröng caàu daân yù, tuyeân boá voâ hieäu hoùa moïi qui chieáu
cuœa hieán phaùp veà baát cöù moät toå chöùc, moät chuœ nghóa hay moät
nhaân vaät naøo. Taát caœ vaán ñeà laø thieän chí, neáu thöïc söï coù yù chí
daân chuœ hoùa thì khoâng coù vaán ñeà naøo khoâng giaœi quyeát ñöôïc.
Roài sau ñoù ? Chuùng ta coù theå ñoàng yù soaïn thaœo laïi moät
baœn hieán phaùp môùi hoaëc söœa ñoåi hieán phaùp hieän thôøi. Nhöng
duø choïn giaœi phaùp tu chính ñi nöõa thì cuõng phaœi thay lôøi noùi ñaàu,
söœa ñoåi caùc ñieàu khoaœn noùi veà ñaœng coäng saœn, chuœ nghóa Maùc-
Leânin, Maët Traän Toå Quoác, Ñoaøn Thanh Nieân Coäng Saœn, vaø
nhieàu ñieàu khoaœn veà toå chöùc nhaø nöôùc, v.v... Noùi khaùc ñi, duø
laø tu chính ñi nöõa, treân thöïc teá vaãn laø moät hieán phaùp hoaøn toaøn
môùi veà noäi dung.

Chuùng ta seõ cho hieán phaùp naøy noäi dung naøo ?

Nhö ñaõ noùi, hieán phaùp phaœi ñaùp öùng nhöõng ñoøi hoœi troïng
ñaïi cuœa hieän taïi vaø cuõng phaœi phuø hôïp vôùi xaõ hoäi töông lai maø
chuùng ta muoán ñaït tôùi. Trong hieän taïi ["hieän taïi" coù nghóa laø khi
cheá ñoä daân chuœ chính thöùc ñöôïc thaønh laäp], ba öu tö chính cuœa
chuùng ta laø baœo ñaœm moät boái caœnh chính trò oån vöõng, ngaên chaën
söï trôœ laïi cuœa moät cheá ñoä ñoäc taøi döôùi baát cöù hình thöùc naøo vaø
Chuyeän cuûa caùc luaät sö ? 547

thöïc hieän hoøa giaœi daân toäc. Trong töông lai, chuùng ta muoán moät
nöôùc Vieät Nam hoäi nhaäp vaøo ñaø tieán chung cuœa theá giôùi, moät
nöôùc Vieät Nam phaùt trieån nhanh ñeå baét kòp söï chaäm treã so vôùi
caùc nöôùc khaùc, moät nöôùc Vieät Nam ngaøy caøng thoáng nhaát trong
loøng ngöôøi, moät nöôùc Vieät Nam taœn quyeàn ñeå cho pheùp moãi
vuøng ñöôïc quaœn lyù moät caùch phuø hôïp vôùi ñieàu kieän rieâng cuœa
mình vaø phaùt huy ñöôïc toái ña caùc öu ñieåm cuœa mình. Chuùng ta
cuõng muoán moät xaõ hoäi ña nguyeân trong ñoù moïi saéc toäc vaø moïi
tín ngöôõng ñöôïc thoœa maõn nhöõng khaùt voïng chính ñaùng.

Neáu nhöõng muïc tieâu treân ñöôïc chaáp nhaän thì moät caùch
thöïc teá hieán phaùp töông lai coù theå goàm :

1. Moät lôøi noùi ñaàu, ñöôïc coi laø coù giaù trò phaùp lyù cao nhaát,
trong ñoù caùc muïc tieâu treân ñöôïc neâu ra, vôùi ít nhaát nhöõng khaúng
ñònh sau ñaây :
- Vieät Nam coi baœn tuyeân ngoân quoác teá nhaân quyeàn vaø
moïi coâng öôùc lieân heä, cuøng vôùi nhöõng tu chính sau naøy cuœa
chuùng, laø thaønh phaàn taïo thaønh vaø khaéng khít cuœa hieán phaùp
Vieät Nam (khaúng ñònh naøy nhaém muïc ñích cho pheùp Vieät Nam
ñi cuøng nhòp vôùi tieán boä cuœa theá giôùi).
- Trong nöôùc Vieät Nam khoâng coù nhöõng yù kieán caám neâu
ra vaø cuõng khoâng coù nhöõng ñeà taøi caám baøn ñeán (khaúng ñònh
naøy laáy töï do vaø saùng kieán laøm söùc maïnh döïng nöôùc).
- Xaõ hoäi Vieät Nam ñöôïc xaây döïng treân tinh thaàn hoøa giaœi
vaø hoøa hôïp daân toäc (hoøa giaœi vaø hoøa hôïp khoâng nhöõng laø nhu
caàu caáp baùch cuœa ñaát nöôùc hieän nay maø coøn laø moät trieát lyù chính
trò môùi treân theá giôùi).

2. Caùc ñieàu khoaœn veà quyeàn lôïi vaø nghóa vuï coâng daân.
Caùc ñieàu khoaœn naøy khoâng caàn ñi vaøo chi tieát vì nhöõng quyeàn
coâng daân phaàn lôùn ñaõ naèm trong baœn Tuyeân Ngoân Quoác Teá
Nhaân Quyeàn vaø caùc coâng öôùc lieân heä, maët khaùc neân theo tinh
thaàn thöïc nghieäm, nghóa laø boå tuùc daàn daàn hieán phaùp, bieán hieán
phaùp thaønh moät suy tö thöôøng tröïc trong quoác gia.
548 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

3. Caùc ñieàu khoaœn veà toå chöùc nhaø nöôùc, trong ñoù qui
ñònh:
- Laõnh thoå Vieät Nam thoáng nhaát trong söï keát hôïp caùc
vuøng. Chính quyeàn trung öông giöõ ñoäc quyeàn veà quoác phoøng,
ngoaïi giao vaø tieàn teä. Moãi vuøng ñöôïc coù chính quyeàn rieâng do
daân chuùng baàu ra. Caùc chính quyeàn vuøng khoâng ñöôïc coù quaân
ñoäi vaø tieàn teä rieâng, khoâng ñöôïc kyù keát nhöõng hieäp öôùc vôùi
nöôùc ngoaøi vaø vôùi caùc vuøng khaùc, khoâng ñöôïc laøm chuœ caùc cô
sôœ coù muïc ñích kinh doanh. Chi tieát veà bieân giôùi caùc vuøng vaø
caùch toå chöùc chính quyeàn vuøng seõ do moät ñaïo luaät rieâng do
quoác hoäi bieåu quyeát.
- Chính quyeàn trung öông goàm moät quoác hoäi trong ñoù
khoâng döôùi 80% ñaïi bieåu ñöôïc baàu theo theå thöùc ñôn danh vaø
moät voøng, phaàn coøn laïi baàu theo tyœ leä, moät thöôïng vieän maø vai
troø chính laø ñaïi dieän cho caùc vuøng, trong ñoù moãi vuøng coù moät
soá thöôïng nghò só baèng nhau ; moät toång thoáng, hay chuœ tòch
nöôùc, do quoác hoäi vaø thöôïng vieän baàu ra vôùi vai troø chuœ trì
nhöõng nghi leã vaø baœo ñaœm söï lieân tuïc, oån vöõng vaø ñoaøn keát
quoác gia ; moät chính phuœ goàm moät thuœ töôùng do quoác hoäi baàu
ra vaø nhöõng boä tröôœng do thuœ töôùng chæ ñònh ; vaø moät toøa aùn toái
cao coù quyeàn phaùn quyeát tính hôïp hieán cuœa caùc ñaïo luaät do
quoác hoäi bieåu quyeát vaø caùc nghò ñònh cuœa chính phuœ, troïng taøi
caùc tranh tuïng giöõa nhöõng cô quan quyeàn löïc, xeùt xöœ caùc caáp
laõnh ñaïo caáp cao, vaø xeùt laïi caùc phaùn quyeát cuœa caùc toøa aùn trung
öông cuõng nhö ñòa phöông.
- Moãi vuøng seõ coù moät nghò vieän rieâng vaø moät chính
quyeàn vuøng do nghò vieïân vuøng baàu ra vaø chòu traùch nhieäm
tröôùc nghò vieän vuøng.
- Caùc chính ñaœng ñöôïc nhìn nhaän laø coù vai troø quan troïng
trong sinh hoaït quoác gia vaø ñöôïc taøi trôï theo luaät phaùp.

4. Moät soá ñieàu khoaœn ñaëc bieät coù muïc ñích nhaán maïnh
muïc tieâu daøi haïn cuœa quoác gia ñeå thu huùt söï chuù yù cuœa daân
chuùng, thí duï nhö qui ñònh chöùc naêng cuœa Vieät Nam laø moät nöôùc
thöông maïi, coâng nghieäp vaø du lòch ; Vieät Nam vaän ñoäng moïi
Chuyeän cuûa caùc luaät sö ? 549

coá gaéng ñeå chung soáng trong tinh thaàn höõu nghò vaø hôïp taùc vôùi
caùc quoác gia khaùc, ñoùng goùp cuœng coá hoøa bình trong vuøng vaø
treân theá giôùi ; traùch nhieäm ñaëc bieät troïng ñaïi cuœa moïi coâng daân
Vieät Nam laø gìn giöõ vaø khoâng ngöøng caœi thieän moâi tröôøng sinh
soáng, khoâng khí, caây röøng, bôø bieån, laõnh haœi vaø theàm luïc ñòa.

Hieán phaùp chæ döøng laïi ôœ nhöõng nguyeân taéc vaø tinh thaàn
chæ ñaïo ; nhöõng chi tieát cuï theå, coù theå raát quan troïng, nhö vieäc
qui ñònh caùc ñôn vò baàu cöœ, toå chöùc chính quyeàn ñòa phöông, soá
löôïng vaø theå thöùc chæ ñònh caùc thaåm phaùn toøa aùn toái cao, soá
löôïng vaø theå thöùc baàu cöœ caùc thöôïng nghò só, v.v. do caùc ñaïo luaät
ñaëc bieät.
Veà maët kyõ thuaät, hieán phaùp chæ coù moät boù buoäc chính laø
ñöøng coù maâu thuaãn giöõa caùc ñieàu khoaœn. Ñieàu naøy caùc luaät gia
coù theå ñoùng goùp, nhöng thöïc ra chæ ñoøi hoœi ôœ ngöôøi soaïn thaœo
moät khaœ naêng loâ-gích vöøa phaœi.
Moät lôøi sau cuøng veà hieán phaùp : hieán phaùp laø hôïp ñoàng
veà moät döï aùn soáng chung vaø xaây döïng moät töông lai chung ; döï
aùn aáy coù theå ñoøi hoœi nhieàu suy tö trong nhieàu naêm cuœa raát nhieàu
ngöôøi, nhöng moät khi chuùng ta ñaõ bieát mình muoán gì, cho mình
vaø cho con chaùu, vieäc soaïn thaœo thaønh vaên baœn coù theå chæ ñoøi
hoœi vaøi ngaøy.
550 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 551

PHAÀN NAÊM

Vöôn mình lôùn daäy

552 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 553

Moät thoaùng suy tö veà chaâu Phi

Cuoán saùch naøy ñaõ ñi tôùi phaàn keát luaän, vaø phaàn keát luaän
chaéc phaœi taäp trung vaøo Vieät Nam vì ñaây laø cuoán saùch cuœa moät
ngöôøi Vieät Nam vieát cho nhöõng ngöôøi Vieät Nam. Tuy vaäy,
tröôùc khi thöïc söï noùi chuyeän ñaát nöôùc toâi vaãn thaáy caàn voøng
qua moät luïc ñòa khaù xa laï ñoái vôùi ngöôøi Vieät : chaâu Phi, bôœi vì
treân moät vaán ñeà raát quan troïng chuùng ta laïi khaù gaàn vôùi hoï. Dó
nhieân tình traïng cuœa chuùng ta khoâng ñeán noãi bi ñaùt nhö caùc
nöôùc chaâu Phi, nhöng ñoâi khi cuõng caàn nhìn nhöõng thaùi cöïc ñeå
hieåu roõ baœn chaát cuœa moät vaán ñeà.

Ñoái vôùi toâi chaâu Phi tröôùc heát laø phaàn chaâu Phi Da Ñen
ôœ mieàn Nam sa maïc Sahara vaø khoâng keå nöôùc Nam Phi ôœ cöïc
Nam. Naêm nöôùc Baéc Phi (Algeria, Morocco, Tunisia, Libya vaø
Ai Caäp) laø nhöõng nöôùc da traéng, Nam Phi cuõng laø moät nöôùc do
ngöôøi da traéng thaønh laäp vaø do thieåu soá da traéng cai trò trong
haøng theá kyœ. Saùu quoác gia naøy tuy cuõng thuoäc chaâu Phi nhöng
coù nhöõng vaán ñeà cuœa moïi quoác gia bình thöôøng. Hoï khoâng
gioáng phaàn coøn laïi, phaàn ôœ giöõa, goàm gaàn boán möôi quoác gia
toaøn ngöôøi da ñen, vôùi gaàn 80% daân soá chaâu Phi vaø vôùi cuøng
moät thaœm kòch.
Chaâu Phi naøy ñoái vôùi toâi coù moät söùc thu huùt ñaëc bieät. AÙnh
saùng cuœa trí tueä laàn ñaàu tieân vuït hieän taïi ñoù, taïo neân gioáng
ngöôøi, roài tieáp tuïc soi saùng daãn daét con ngöôøi tieán leân trong hôn
moät trieäu naêm. Sau ñoù loaøi ngöôøi toœa roäng ra chaâu AÂu vaø chaâu
AÙ. Nhöng sau ñoù hình nhö aùnh saùng cuõng ra ñi vaø boùng ñeâm trôœ
laïi vôùi vuøng ñaát naøy. Chaâu Phi Da Ñen khoâng tieán hoùa theâm
nöõa.
Moät caœm giaùc kyø laï khaùc laø maëc duø ñaõ boœ ra moät soá thì
giôø ñeå tìm hieåu, hôn theá nöõa coøn may maén coù nhieàu baïn ñaõ laøm
vieäc nhieàu naêm taïi chaâu Phi vaø cuõng coù nhieàu ñoàng nghieäp da
ñen, ñeå coù theå hoïc hoœi nôi hoï, toâi vaãn khoâng sao nhìn thaáy ñöôïc
söï khaùc bieät giöõa caùc nöôùc chaâu Phi Da Ñen vôùi nhau. Caùc nöùôùc
naøy ñoái vôùi toâi vaãn chæ laø moät khoái laïc haäu, coù quaù khöù nhöng
554 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

khoâng coù lòch söœ vaø chöa chaéc chaén coù moät töông lai ñaùng goïi
laø moät töông lai.
Ngaøy nay vuøng chaâu Phi naøy laø moät thaœm kòch khoâng chæ
rieâng cho ngöôøi da ñen maø cho caœ nhaân loaïi. Hieän taïi ñaõ ñen
toái, töông lai laïi coøn ñen toái hôn. Ñaát ñai ñang khoâ caèn ñi, naïn
nhaân maõn ngaøy caøng traàm troïng, beänh AIDS gia taêng kinh
khuœng, cheát ñoùi quanh naêm, chieán tranh boä laïc thöôøng ngaøy,
ñoâi khi vôùi nhöõng cuoäc dieät chuœng khoù töôœng töôïng. Taát caœ moïi
chöông trình phaùt trieån chaâu Phi Da Ñen vôùi söï taøi trôï vaø yeåm
trôï cuœa caùc ñònh cheá quoác teá cho tôùi nay ñeàu ñaõ thaát baïi.

Lyù do chính, neáu khoâng muoán noùi laø duy nhaát, khieán moïi
coá gaéng ñöa chaâu Phi ra khoœi beá taéc ñeàu thaát baïi laø caùc chính
quyeàn ñeàu raát yeáu. Chuùng chæ coù hình thöùc maø khoâng coù noäi
dung. Moät ñaùm loaïn quaân oâ hôïp chöøng vaøi ngaøn ngöôøi, coù khi
chæ caàn vaøi traêm ngöôøi, cuõng coù theå ñaùnh guïc moät chính quyeàn
hôïp phaùp. Moät ñaïi uùy, coù khi moät trung só, cuõng coù theå ñaœo
chính laät ñoå chính quyeàn, töï xöng laø toång thoáng, kieâm ñaïi töôùng
toång tö leänh toái cao quaân löïc, ñeå roài sau ñoù ít laâu cuõng bò laät ñoå.
Caùc chính quyeàn trong ñaïi ña soá chæ laø nhöõng chính quyeàn giaœ
töôœng, khoâng ñuœ söùc maïnh ñeå töï veä, chöa noùi ñeå ñoân ñoác
nhöõng coá gaéng phaùt trieån. Gaàn ñaây caùc phe ñaœng hình nhö ñaõ
khaùm phaù ra söï thöïc hieån nhieân naøy vaø noäi chieán trôœ thaønh moät
phöông thöùc goïn nheï nhaát ñeå giaœi quyeát tranh chaáp quyeàn löïc.
Vaøo luùc naøy, cuoái naêm 2000, hieän coù khoaœng möôøi cuoäc noäi
chieán ñuœ taàm voùc ñeå ñöôïc dö luaän theá giôùi bieát ñeán.
Trong suoát ba thaäp nieân 1960, 1970 vaø 1980 ñoäc taøi ñaõ
ñöôïc coi laø giaœi phaùp ñeå giaœi quyeát vaán ñeà yeáu keùm cuœa caùc
chính quyeàn. Nhöng caùc cheá ñoä ñoäc taøi ñaõ khoâng ñem laïi
nhöõng nhaø nöôùc maïnh maø chæ ñem ñeán tham nhuõng vaø ngheøo
khoå, coù khi coøn laøm tan vôõ nhieàu quoác gia nhö Somalia,
Ethiopia, Liberia, Sierra Leone, Sudan, v.v. Töø thaäp nieân 1990,
daân chuœ ñöôïc duøng laøm thuoác chöõa. Keát quaœ tuy coù khaù hôn
nhöng cuõng khoâng maáy khaœ quan.
Moät thoaùng suy tö veà chaâu Phi 555

Nhöng taïi sao caùc chính quyeàn chaâu Phi laïi ñeàu yeáu ? Lyù
do laø vì chuùng khoâng phaœi laø nhöõng nhaø nöôùc - quoác gia, nghóa
laø nhöõng nhaø nöôùc ñöôïc xaây döïng treân moät laõnh thoå thöïc söï vaø
moät daân toäc thöïc söï.
Cho tôùi nay giaœi thích thoâng thöôøng nhaát vaø hình nhö
ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän laø caùc bieân giôùi quoác gia taïi chaâu
Phi ñeàu giaœ taïo, do caùc chính quyeàn thöïc daân chaâu AÂu vaïch ra
moät caùch tuøy tieän, döïa treân nhöõng vuøng chieám ñoùng cuœa caùc
nöôùc chaâu AÂu tröôùc ñaây chöù khoâng phaœn aùnh moät thöïc teá
chuœng toäc vaø vaên hoùa naøo caœ. Coù nhöõng saéc toäc bò ngaên caùch
vaø phaân taùn trong nhieàu quoác gia, ngöôïc laïi phaàn lôùn caùc quoác
gia ñeàu bao goàm nhöõng saéc toäc thuø ñòch vôùi nhau. Giaœi thích
naøy coù lyù. Caùc bieân giôùi tuøy tieän naøy chaéc chaén khoâng ñoùng
goùp taïo ra söï oån ñònh. Tuy nhieân coù nhöõng ñieàu coù lyù maø khoâng
ñuùng, vaø ñaây laø moät tröôøng hôïp.
Neáu nhöõng baát oån taïi chaâu Phi laø do caùc bieân giôùi do caùc
chính quyeàn thöïc daân vaïch ra thì phaœi traœ lôøi theá naøo hai caâu hoœi
sau ñaây :
- Taïi sao Toå Chöùc Ñoaøn Keát Chaâu Phi [OUA-Organisa-
tion de l’Uniteù Africaine hay AUO-African Unity Organization]
ñaõ nhanh choùng thoœa thuaän coi nhöõng bieân giôùi naøy laø chính
thöùc vaø phaœi ñöôïc toân troïng ? Caàn löu yù laø quyeát ñònh naøy ñaõ
laø quyeát ñònh ñaàu tieân cuœa caùc nöôùc chaâu Phi vaø ñaõ ñöôïc ñoàng
thanh bieåu quyeát.
- Taïi sao cho tôùi nay chöa heà coù nhöõng tranh chaáp bieân
giôùi? Thöïc ra cuõng ñaõ coù moät tranh chaáp bieân giôùi nhoœ giöõa
Libya vaø Chad, nhöng nguyeân nhaân chæ laø vì hai nöôùc chieám
ñoùng tröôùc ñaây, Phaùp vaø YÙ, chöa qui ñònh bieân giôùi roõ raøng.
Ngaïc nhieân hôn nöõa laø khi moät quoác gia tan raõ khoâng coøn chính
quyeàn, nhö tröôøng hôïp Somalia, cuõng khoâng coù nöôùc naøo laán
chieám laõnh thoå.
Nhö vaäy phaœi keát luaän raèng bieân giôùi giaœ taïo khoâng phaœi
laø nguyeân nhaân ñöa ñeán söï yeáu keùm cuœa caùc chính quyeàn chaâu
Phi Da Ñen.
556 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Vaäy nguyeân nhaân thöïc söï laø gì ? Ñoù laø moät nguyeân nhaân
noäi taïi cuœa chaâu Phi Da Ñen vaø hieän dieän trong moïi nöôùc. Noùi
moät caùch vaén taét, caùc guoàng maùy nhaø nöôùc taïi chaâu Phi ñeàu yeáu
vì chuùng laø nhöõng nhaø nöôùc khoâng coù quoác gia. Chaâu Phi Da
Ñen chæ coù nhöõng nhaø nöôùc chöù khoâng coù quoác gia naøo.
Caùc quoác gia naøy ñeàu giaœ taïo vì ñeàu khoâng döïa treân moät
neàn taœng daân toäc, lòch söœ vaø vaên hoùa naøo caœ. Ngöôøi Myõ ñaõ mau
choùng töï thaønh laäp ñöôïc moät quoác gia töø soá khoâng nhöng ngöôøi
chaâu Phi laïi khoâng laøm ñöôïc vôùi söï trôï giuùp cuœa theá giôùi, bôœi
vì hoï khoâng coù yù thöùc daân toäc, nghóa laø khoâng coù nguyeän öôùc
soáng chung vôùi nhau vaø xaây döïng vôùi nhau moät töông lai
chung. Hoï khoâng nhìn nhau nhö ñoàng baøo maø nhö nhöõng keœ
thuø, hay cuøng laém nhö nhöõng ngöôøi xa laï. Ñoù laø haäu quaœ cuœa
ñôït saên baét vaø buoân baùn noâ leä ñaõ dieãn ra moät caùch man rôï trong
ba theá kyœ 17, 18 vaø 19. Nhöng tröôùc khi ñi xa hôn chuùng ta haõy
ghi nhaän moät söï hieån nhieân nhöng nhieàu ngöôøi laïi deã queân :
nhöõng quoác gia trong ñoù ngöôøi daân khoâng chaáp nhaän laãn nhau
seõ khoâng coù moät töông lai naøo.
Trong moät boä phim veà lòch söœ nhöõng ngöôøi da ñen taïi Hoa
Kyø, moät ngöôøi noâ leä sau khi bò ñaùnh ñaäp taøn nhaãn, than thôœ :
"Toâi ñang vaøo röøng ñoán khuùc caây ñeå laøm moät caùi troáng thì
chuùng aäp ñeán baét toâi ñi, roài chuùng ñöa toâi tôùi ñaây laøm noâ leä. Cha
meï toâi, anh em toâi ôœ ñaâu baây giôø ?". Thaät laø xuùc ñoäng. Trong
trí töôœng töôïng taäp theå cuœa theá giôùi, vieäc saên baét vaø buoân baùn
noâ leä ñaõ xaœy ra töông töï nhö theá, nghóa laø nhöõng ngöôøi da ñen
chaâu Phi bò baét coùc, doàn xuoáng taøu vaø chôœ qua chaâu Myõ. Nhöng
theo caùc taøi lieäu khaœo cöùu nghieâm tuùc, söï thöïc ñaõ khoâng xaœy
ra nhö theá. Nhöõng ngöôøi bò ñöa sang Myõ laøm noâ leä cuõng khoâng
phaœi laø nhöõng ngöôøi xaáu soá nhaát, traùi laïi hoï ñaõ raát may maén so
vôùi nhieàu ñoàng baøo hoï.
Khoâng phaœi caùc toaùn thöïc daân da traéng ñaõ luøng baét ngöôøi
da ñen. Cuõng khoâng phaœi ngöôøi da traéng ñaõ chæ huy caùc toaùn
quaân da ñen ñi saên baét noâ leä. Ngöôøi phöông Taây ñaõ chæ mua noâ
leä cuœa caùc trung taâm cung caáp noâ leä. Vieäc truy luøng vaø saên baét
noâ leä hoaøn toaøn do caùc toå chöùc da ñen taïi chaâu Phi thöïc hieän.
Moät thoaùng suy tö veà chaâu Phi 557

Coù theå buoäc toäi ngöôøi phöông Taây ñaõ coù traùch nhieäm taïo ra moät
thò tröôøng tieâu thuï, nhöng cuõng phaœi nhìn nhaän ngöôïc laïi raèng
vieäc xuaát caœng noâ leä ñaõ coù töø theá kyœ thöù 10 taïi chaâu Phi. Ngöôøi
da traéng ñaõ chæ tìm thaáy moät thò tröôøng xuaát caœng noâ leä vaøo giöõa
luùc maø söï phaùt trieån cuœa noâng nghieäp Hoa Kyø ñoøi hoœi nhieàu
nhaân löïc môùi. Tuïc buoân baùn noâ leä khoâng bieát ñaõ coù töø thôøi naøo
taïi chaâu Phi. Coù leõ noù ñaõ coù ngay töø khi ngöôøi chaâu Phi Da Ñen
baét ñaàu soáng coù toå chöùc. Xaõ hoäi chaâu Phi ñaõ ra ñôøi trong söï
thieáu vaéng hoaøn toaøn moät yù thöùc veà loaøi ngöôøi nhö laø moät
chuœng toäc vôùi caáu taïo cô theå, nhöõng khaœ naêng vaø nhöõng nhu
caàu nhö nhau vaø do ñoù caàn kính troïng laãn nhau. Tuyeät ñoái
khoâng coù söï thöông yeâu giöõa ngöôøi vaø ngöôøi, ngoaïi tröø lieân heä
boä toäc vaø huyeát thoáng. Ñaây laø lyù do giaœi thích taïi sao chaâu Phi
ñaõ döøng laïi ôœ trình ñoä baùn khai. Möùc ñoä phaùt trieån cuœa moät xaõ
hoäi tuøy thuoäc moät caùch maät thieát ôœ möùc ñoä quí troïng con ngöôøi
cuœa xaõ hoäi ñoù. Chaâu Phi ñaõ hoaøn toaøn khoâng coù söï quí troïng
con ngöôøi. Caùc boä laïc vaø caùc gia ñình coù theá löïc ñaõ saên baét noâ
leä phuïc dòch cho mình vaø ñem buoân baùn hoaëc gieát boœ nhö moät
vaät duïng töø moät thôøi raát xa xöa. Ñeán theá kyœ thöù 10 baét ñaàu coù
dòch vuï xuaát caœng noâ leä sang caùc nöôùc AŒ Raäp, ñaëc bieät laø Ai
Caäp. Vieäc buoân baùn noâ leä giöõa khoái AŒ Raäp vaø chaâu Phi vaãn tieáp
tuïc trong thôøi gian coù laøn soùng buoân baùn sang chaâu Myõ. Theo
öôùc löôïng cuœa moät soá nhaø nghieân cöùu thì soá löôïng noâ leä bò baùn
qua chaâu Myõ trong hôn hai theá kyœ, khoaœng möôøi trieäu ngöôøi,
cuõng töông ñöông vôùi soá löôïng noâ leä bò baùn sang khoái AŒ Raäp
trong chín theá kyœ.
Vieäc buoân baùn noâ leä sang chaâu Myõ ñaõ laøm cho phong
traøo saên baét noâ leä gia taêng haún leân caœ veà qui moâ laãn möùc ñoä taøn
baïo. Caùc toå chöùc nhaø nöôùc ñaàu tieân ra ñôøi taïi chaâu Phi ñaõ laø
nhöõng nhaø nöôùc "saœn xuaát noâ leä" (moät cuïm töø thoâng duïng thôøi
ñoù). Caùc thuœ ñoâ cuœa nhöõng nhaø nöôùc saœn xuaát noâ leä ñöôïc thaønh
laäp taïi caùc vuøng bôø bieån, ñoù vöøa laø nhöõng trung taâm taäp trung
noâ leä cuoái cuøng tröôùc khi xuoáng taøu vöøa laø nôïi taäp trung nhöõng
haøng hoùa ñöôïc chôœ tôùi ñeå trao ñoåi. Khi nguoàn nhaân löïc vuøng
bôø bieån suy giaœm, moät soá veä tinh ñöôïc thaønh laäp trong ñaát lieàn
558 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñeå saên baét saâu hôn trong luïc ñòa. Caùc nhaø nöôùc noâ leä vì vaäy coøn
coù nhöõng chö haàu trong luïc ñòa thi ñua laøm coâng taùc saên baét noâ
leä vaø baùn laïi cho thuœ ñoâ. Sau ñoù coøn coù moät soá boä laïc khaùc vì
muoán soáng yeân oån cuõng phaœi ñi luøng baét noâ leä ñeå noäp cho caùc
trung taâm lôùn hôn. Nhieàu khi caùc boä laïc giao chieán vôùi nhau ñeå
vöøa töï veä vöøa baét tuø binh laøm noâ leä.
Noùi chung, trong suoát ba theá kyœ 17, 18 vaø 19, caœ chaâu Phi
tan taùc vì moät phong traøo saên luøng noâ leä roäng khaép vaø ñieân
cuoàng. Soá noâ leä tôùi ñöôïc bôø bieån ñeå xuoáng taøu chæ laø moät tyœ leä
töông ñoái nhoœ so vôùi soá ngöôøi bò thieät maïng vì bò gieát trong luùc
bò truy luøng hay cheát vì kieät söùc treân ñöôøng aùp taœi ra bôø bieån.
Maëc daàu vaäy, vaøo naêm 1815, khi nöôùc Anh caám caùc nöôùc thuoäc
aœnh höôœng cuœa mình buoân baùn noâ leä, hoï ñaõ phaœi boài thöôøng
thieät haïi cho soá löôïng 800.000 noâ leä "toàn kho". Con soá naøy töï
noù noùi leân qui moâ vaø möùc ñoä man rôï cuœa phong traøo buoân baùn
noâ leä.
Baét ñaàu töø cuoái theá kyœ 18 taïi Anh, nöôùc buoân baùn noâ leä
nhieàu nhaát, ñaõ coù nhöõng tieáng noùi phaœn ñoái. Naêm 1807 quoác
hoäi Anh bieåu quyeát moät ñaïo luaät caám moïi hoaït ñoäng buoân baùn
noâ leä. Tích cöïc trong vieäc buoân baùn noâ leä tröôùc ñoù bao nhieâu,
nöôùc Anh sau ñoù taän tình trong coá gaéng baøi tröø vieäc buoân baùn
noâ leä baáy nhieâu. Hoï gaëp söï choáng ñoái cuœa Taây Ban Nha vaø söï
chaàn chöø cuœa Phaùp. Tuy vaäy vaøo naêm 1815, nhôø söùc maïnh aùp
ñaœo, hoï cuõng ñaõ aùp ñaët ñöôïc moät hieäp öôùc quoác teá caám buoân
baùn noâ leä. Töø ñoù caùc taøu chieán cuœa Anh raùo rieát truy kích caùc
taøu buoân noâ leä treân bieån caœ. Vieäc buoân baùn noâ leä sau ñoù tuy vaãn
coøn tieáp tuïc moät caùch leùn luùt nhöng ñaõ giaœm haún ñi.
Trong nöœa sau theá kyœ 19, maëc daàu vieäc buoân baùn noâ leä
sang chaâu Myõ ñaõ coi nhö chaám döùt, vieäc saên baét noâ leä taïi chaâu
Phi khoâng giaœm ñi maø chæ taêng theâm veà möùc ñoä daõ man. Soá caàu
veà noâ leä giaœm ñi caøng khieán caùc nhaø nöôùc saœn xuaát noâ leä trôœ
neân taøn aùc hôn. Nhöõng noâ leä yeáu ñuoái bò taøn saùt thaúng tay ñeå
chæ giöõ laïi nhöõng noâ leä khoœe maïnh vaø ñöôïc giaù.
Naêm 1885, khi caùc cöôøng quoác chaâu AÂu hoïp taïi Berlin
vaø quyeát ñònh chia nhau cai trò tröïc tieáp chaâu Phi, teä xuaát caœng
Moät thoaùng suy tö veà chaâu Phi 559

noâ leä môùi chaám döùt.

Tôùi nay löông taâm nhaân loaïi vaãn coøn xuùc ñoäng vì phong
traøo buoân baùn noâ leä, nhöng ngoaøi moät soá nhaø nghieân cöùu ít ai
tìm hieåu thöïc chaát cuœa noù. Taäp quaùn buoân baùn noâ leä ñaõ laø moät
truyeàn thoáng laâu ñôøi cuœa ngöôøi chaâu Phi. Nhöng, nhö moïi taäp
quaùn, noù ñaõ ñöôïc thôøi gian bình thöôøng hoùa. Ngöôøi chaâu Phi,
keå caœ nhöõng naïn nhaân, ñeàu daàn daàn soáng quen vôùi noù, vaø chaâu
Phi Da Ñen cuõng ñaõ oån ñònh ôœ moät möùc ñoä vaên minh vaø phaùt
trieån toái ña maø moät xaõ hoäi khoâng coù yù thöùc veà con ngöôøi coù theå
ñaït tôùi. Söï giao dòch vôùi khoái AŒ Raäp ñaõ bieán vieäc buoân baùn noâ
leä gia taêng vaø trôœ thaønh moät hoaït ñoäng ngoaïi thöông töø theá kyœ
thöù 10, nhöng daàn daàn vôùi thôøi gian noù cuõng ñaõ thaønh moät ñieàu
maø ngöôøi chaâu Phi cam chòu nhö moät ñònh meänh. Traùi laïi, chính
ñôït saên luøng qui moâ vaø man rôï dieãn ra töø theá kyœ 17, khi ngöôøi
chaâu AÂu baét ñaàu buoân noâ leä sang chaâu Myõ, ñaõ vöôït quaù moïi
söùc chòu ñöïng vaø laøm chaâu Phi hoaøn toaøn tan naùt. Sau ñoù söï cai
trò cuœa ngöôøi chaâu AÂu ñaõ daàn daàn khai hoùa cho ngöôøi chaâu Phi
Da Ñen khieán hoï yù thöùc ñöôïc söï taøn baïo maø hoï ñaõ laø naïn nhaân,
roài caêm thuø nhöõng thuœ phaïm. Nhöng caùc thuœ phaïm laïi khoâng
ai khaùc hôn laø nhöõng ngöôøi ñang caàm quyeàn, hay caùc boä laïc laân
caän. Ñoù laø lyù do khieán caùc nhaø nöôùc môùi thaønh laäp khoâng theå
maïnh vì chuùng khoâng ñöôïc xaây döïng treân moät nguyeän öôùc
soáng chung vaø xaây döïng moät töông lai chung.
Di saœn cuœa cuoäc buoân baùn noâ leä ñeå laïi vaãn coøn raát naëng
neà. Hôn moät nöœa theá kyœ döôùi traät töï aùp ñaët cuœa ngöôøi chaâu AÂu
ñaõ phaàn naøo haøn gaén nhöõng ñoå vôõ, nhöng gaàn moät nöœa theá kyœ
ñoäc laäp ñaõ chæ môœ laïi nhöõng veát thöông khi caùc boä laïc da ñen
phaœi tröïc dieän vôùi nhau.
Caàn yù thöùc raèng khi caùc nöôùc chaâu AÂu quyeát ñònh chia
nhau cai trò chaâu Phi thì taïi luïc ñòa naøy chæ coù nhöõng nhaø nöôùc
saœn xuaát noâ leä. Nhöõng khaùng cöï ít oœi maø hoï gaëp ñaõ chæ laø nhöõng
khaùng cöï cuœa caùc nhaø nöôùc naøy. Chaâu Phi luùc ñoù ñaõ hoaøn toaøn
tan raõ vaø kieät queä, nhöõng con ngöôøi duy nhaát coù chuùt khoân
ngoan ñeàu laø nhöõng keœ saên noâ leä. Ñeå cai trò, ngöôøi chaâu AÂu ñaõ
560 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

phaœi duøng laïi chính nhöõng ngöôøi naøy. Sau ñoù ñeán khi caùc nöôùc
chaâu AÂu ruùt ra hoï cuõng trao laïi chính quyeàn cho con chaùu cuœa
nhöõng truøm saên baét vaø buoân baùn noâ leä, nhöõng keœ maø vôùi ngoân
ngöõ ngaøy nay ta coù theå goïi laø toäi phaïm ñoái vôùi nhaân loaïi. Caùc
chính quyeàn chaâu Phi vì vaäy khoâng coù caên baœn chính ñaùng naøo.
Taäp ñoaøn caàm quyeàn luoân luoân phaœi döïa treân moät saéc toäc trong
khi caùc saéc toäc khaùc nhìn saéc toäc caàm quyeàn, vaø nhìn nhau, nhö
nhöõng keœ thuø khoâng theå ñoäi trôøi chung.

Trong boán thaäp nieân ñöôïc ñoäc laäp, chaâu Phi ñaõ thieáu haún
moät tö töôœng chính trò laøm neàn taœng ñeå taïo döïng ra nhöõng quoác
gia. Cuõng coù moät vaøi coá gaéng leœ teœ, nhö Leopold Sedar
Senghor, cöïu toång thoáng Senegal vaø thaønh vieân Haøn Laâm Vieän
Phaùp, ñöa ra thuyeát Neùgritude, nhöng chæ laø nhöõng bieåu vaên hôøi
hôït. Chaâu Phi vaãn coøn thieáu moät phaân tích löông thieän veà chính
mình, ñieàu maø caùc trí thöùc vaø caùc chính khaùch chaâu Phi khoâng
theå laøm, do chính xuaát thaân cuœa hoï.
Dieãn vaên thoâng thöôøng cuœa caùc chính trò gia chaâu Phi cho
tôùi nay vaãn chæ laø ñoå toäi cho ngöôøi phöông Taây ñaõ baét vaø baùn
ngöôøi chaâu Phi laøm noâ leä, roài sau ñoù chieám ñoùng vaø vô veùt taøi
nguyeân cuœa chaâu Phi. Caùo traïng naøy khoâng phaœi laø sai, nhöng
raát thieáu soùt vaø chaéc chaén khoâng ñuœ ñeå ñoaøn keát ngöôøi chaâu
Phi trong moät caêm thuø chung ñoái vôùi ngöôøi phöông Taây.
Nguyeân nhaân cuœa thaœm kòch chính laø vaên hoùa (hay söï thieáu
vaéng vaên hoùa ?) cuœa chaâu Phi. Haän thuø lôùn nhaát vaãn laø haän thuø
giöõa ngöôøi chaâu Phi vôùi nhau, maø chæ coù moät coá gaéng hoøa giaœi
tích cöïc vaø beàn bæ trong haøng theá kyœ môùi coù theå xoùa boœ ñöôïc.
Nhöng cho tôùi nay chöa coù chính quyeàn chaâu Phi naøo ñuœ saùng
suoát ñeå nhìn thaáy söï caàn thieát cuœa coá gaéng hoøa giaœi naøy.
Nhöõng phaàn töœ tinh hoa cuœa chaâu Phi Da Ñen maø toâi ñaõ
tieáp xuùc - vaø toâi ñaõ may maén gaëp ñöôïc khaù nhieàu ngöôøi nhö
vaäy, nhöõng trí thöùc loãi laïc, nhöõng ngöôøi ñaõ caàm quyeàn, nhöõng
ngöôøi ñang caàm quyeàn vaø caœ nhöõng ngöôøi ñang coá gaéng ñeå
giaønh vò trí laõnh ñaïo trong nhieàu nöôùc chaâu Phi - ñeàu khoâng
nhaän thöùc ñöôïc nhu caàu hoøa giaœi daân toäc hay, roäng hôn, hoøa
Moät thoaùng suy tö veà chaâu Phi 561

giaœi giöõa ngöôøi chaâu Phi Da Ñen vôùi nhau. Hoï thöøa höôœng moät
di saœn lòch söœ vaø hoï coi ñoù laø moät söï kieän bình thöôøng. Hoï cho
raèng ngöôøi chaâu Phi khoâng coù gì ñeå thuø haän nhau vì khoâng ai
coù traùch nhieäm caœ, thay vì nghó raèng moïi ngöôøi ñeàu coù traùch
nhieäm. Hoï khoâng hieåu raèng neáu khoâng truùt boœ ñöôïc di saœn lòch
söœ ñoù thì caùc nöôùc chaâu Phi seõ khoâng coù moät töông lai naøo caœ.

Toâi khoâng phaœi laø moät nhaø nghieân cöùu ñeå coù theå boœ thì
giôø tìm hieåu nhöõng vaán ñeà taïi luïc ñòa raát xa xoâi naøy. Toâi ñaõ chæ
chuù yù ñeán chaâu Phi sau khi qua moät vaøi hieåu bieát ñaàu tieân toâi
nhaän ra laø coù nhöõng vaán ñeà cuœa chaâu Phi raát ñaùng ñeå ngöôøi Vieät
Nam chuùng ta suy nghó vaø ruùt ra nhöõng keát luaän cho mình.
Tröôùc heát laø veà chính thaœm kòch buoân baùn noâ leä. Yeâu caàu
nhaân löïc noâ leä cuœa chaâu Myõ ñaõ taïo ra thaœm kòch saên luøng man
rôï trong hôn hai theá kyœ bôœi vì noù ñaõ gaëp moâi tröôøng thuaän lôïi
taïi chaâu Phi. Thò tröôøng tieâu thuï noâ leä chaâu Myõ ñaõ khoâng taïo
ra maø chæ bieán moät teä naïn coù saün thaønh moät tai hoïa khuœng
khieáp. Trí thöùc vaø caùc nhaø chính trò chaâu Phi, con chaùu nhöõng
truøm saên baét noâ leä phaœi nhaän phaàn traùch nhieäm tröôùc heát, phaœi
saùm hoái vaø phaœi noã löïc haøn gaén nhöõng veát thöông maø oâng cha
hoï ñaõ gaây ra. Thieáu thaønh taâm aên naên vaø haøn gaén naøy chaâu Phi
seõ khoâng coù töông lai.
Cuõng töông töï, khi chuœ nghóa coäng saœn, moät chuœ nghóa ñaët
neàn taœng treân caêm thuø (caêm thuø giai caáp) ñöôïc du nhaäp vaøo Vieät
Nam noù ñaõ tìm thaáy moät maœnh ñaát maàu môõ : moät ñaïi ña soá
ngheøo khoå bò chaø ñaïp töø caœ ngaøn naêm, nhöõng haän thuø choàng
chaát do chieán tranh Trònh - Nguyeãn, noäi chieán Nguyeãn AÙnh -
Taây Sôn, chính saùch caám ñaïo, roài cuoäc chieám ñoùng cuœa ngöôøi
Phaùp vôùi nhöõng ngöôøi theo Phaùp vaø nhöõng ngöôøi choáng Phaùp
v.v. Chuœ nghóa coäng saœn vì theá ñaõ thaønh coâng taïi Vieät Nam vì
ñaát nöôùc ta ñaõ chín muoài ñeå chôø ñôïi moät tieáng goïi thuø haän.
Khoâng neân ñoå loãi cho Phaùp, cho Myõ, cho Leânin, Stalin hay
Mao. Cuõng khoâng neân ñoå loãi cho Hoà Chí Minh, Leâ Duaån, Leâ
Ñöùc Thoï, Baœo Ñaïi hay Ngoâ Ñình Dieäm, Nguyeãn Vaên Thieäu.
Hoï chæ laø nhöõng saœn phaåm cuœa moät di saœn lòch söœ ñau buoàn vaø
562 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

moät ñaát nöôùc beänh hoaïn. Khoâng coù hoï thì cuõng seõ coù nhöõng
con ngöôøi khaùc laøm nhöõng ñieàu hoï ñaõ laøm. Thieáu moät caùi nhìn
vöôït thoaùt, chuùng ta seõ khoâng theå hieåu thöïc traïng cuœa mình vaø
nhìn ra loái thoaùt.

Sau ñoù laø tình traïng bi ñaùt hieän nay vaø töông lai beá taéc cuœa
chaâu Phi. Hôn moät theá kyœ sau, veát thöông cuœa vieäc saên baét vaø
buoân baùn noâ leä vaãn nhö coøn nguyeân veïn. Nhöõng trí thöùc chaâu
Phi, maø toâi ñaõ gaëp, ñeàu haèn hoïc vôùi caùc saéc toäc khaùc trong nöôùc
hoï maø khoâng heà yù thöùc raèng caùc saéc toäc khaùc cuõng coù nhöõng
lyù do töông töï ñeå haèn hoïc vôùi hoï, vaø chính söï haän thuø giöõa caùc
saéc toäc ñaõ laø lyù do khieán chaâu Phi beá taéc. Nhöõng xung ñoät ñaãm
maùu bao giôø cuõng ñeå laïi nhöõng haäu quaœ raát dai daúng, löu truyeàn
qua caùc theá heä. Haän thuø khoâng töï noù tan bieán vôùi thôøi gian. Noù
vaãn coøn ñoù vaø laøm teâ lieät chaâu Phi. Ngay caœ vôùi moät coá gaéng
haøn gaén thaønh thöïc vaø kieân trì thì xaõ hoäi cuõng chæ coù theå taïm
laønh beänh sau moät thôøi gian raát daøi. Chaâu Phi vaãn coøn raát bi ñaùt
vaø beá taéc vì di saœn cuœa nhöõng haän thuø do moät thaœm kòch caùch
ñaây hôn moät theá kyœ. Moät mình thôøi gian khoâng ñuœ, coøn caàn moät
coá gaéng haøn gaén thaät quaœ quyeát.
Chuùng ta cuõng theá, chuùng ta ñaõ traœi qua hôn ba theá kyœ chia
caét, noäi chieán, xung ñoät vaø ngoaïi thuoäc, keát thuùc bôœi moät cuoäc
chieán tranh yù thöùc heä keùo daøi ba thaäp nieân vôùi haøng trieäu ngöôøi
thieät maïng vaø sau ñoù laø voâ soá bieän phaùp phaân bieät ñoái xöœ.
Chuùng ta cuõng bò thöông tích raát naëng. Moãi laàn nghe nhöõng
ngöôøi khaúng ñònh daân toäc Vieät Nam laø moät khoái thuaàn nhaát,
khoâng haän thuø nhau vaø khoâng caàn hoøa giaœi, toâi laïi söõng sôø vì
söï voâ tö cuœa hoï. Cuõng nhö caùc nöôùc chaâu Phi, chuùng ta ñaõ ñoå
vôõ vaø toån haïi raát naëng trong theå xaùc vaø trong taâm hoàn. Hoøa giaœi
daân toäc cuõng laø chuyeän dôøi soâng laáp bieån ñoái vôùi chuùng ta.
Nhöng neáu khoâng thöïc hieän ñöôïc hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc
thì chuùng ta seõ chæ laø moät daân toäc baïi lieät, vaø duø döôùi cheá ñoä
naøo ñi nöõa cuõng chæ coù moät töông lai thua keùm. Tröôùc maét, neáu
khoâng hoøa giaœi ñöôïc vôùi nhau, neáu moãi ngöôøi vaãn khö khö giöõ
laáy caùi lyù rieâng cuœa mình, chuùng ta seõ vaãn coøn tieáp tuïc chia reõ
Moät thoaùng suy tö veà chaâu Phi 563

ngöôøi Nam - ngöôøi Baéc, Phaät Giaùo - Coâng Giaùo, Quoác Gia -
Coäng Saœn vaø tieáp tuïc quaèn quaïi döôùi cheá ñoä ñoäc taøi ñaœng trò.

Cuoái cuøng laø moät taät nguyeàn chung cuœa ngöôøi chaâu Phi
Da Ñen vaø chuùng ta : thieáu haún phaœn xaï hoøa giaœi.
Trong haøng trieäu naêm ngöôøi chaâu Phi Da Ñen chæ bieát
moät phöông thöùc ñeå giaœi quyeát caùc maâu thuaãn, ñoù laø tieâu dieät
ñoái phöông hoaëc bò ñoái phöông tieâu dieät, do ñoù vaán ñeà hoøa giaœi
khoâng bao giôø ñaët ra vì khoâng coù ñoái töôïng. Toâi ñaõ hoœi raát nhieàu
trí thöùc chaâu Phi Da Ñen vaø ñeàu nhaän ñöôïc moät caâu traœ lôøi :
khoâng nhöõng yù nieäm hoøa giaœi khoâng coù trong ñaàu oùc ngöôøi
chaâu Phi maø ngay caœ töø ngöõ "hoøa giaœi" cuõng khoâng coù trong baát
cöù moät thoå ngöõ naøo.
Chuùng ta khoâng ñeán noãi nhö vaäy, nhöng taät nguyeàn cuœa
chuùng ta cuõng raát traàm troïng. Keå töø ñôøi nhaø Traàn, nghóa laø töø
gaàn taùm theá kyœ nay, nhoå coœ taän goác, tieâu dieät toaøn boä, tru di tam
toäc vaãn laø nhöõng bieän phaùp ñöôïc ngöôøi caàm quyeàn söœ duïng ñeå
thay theá cho hoøa giaœi, ñeå khoœi phaœi hoøa giaœi. Xeùt cho cuøng ñoù
cuõng laø moät caùch ñeå giaœi quyeát nhu caàu hoøa giaœi. Daàn daàn vôùi
thôøi gian, caùch öùng xöœ hung baïo ñoù ñaõ aên reã vaøo taâm lyù taäp theå
vaø laøm cho yù nieäm hoøa giaœi trôœ thaønh xa laï vaø baát bình thöôøng
ñoái vôùi ngöôøi Vieät.
Khi nhoùm Thoâng Luaän, sau naøy laø Taäp Hôïp Daân Chuœ Ña
Nguyeân, ñöa ra chuœ tröông hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc, chuùng
toâi ñaõ bò ñaœ kích gay gaét töø moïi phía. Chính quyeàn coäng saœn cho
ñoù laø moät aâm möu ñeå ñaùnh phaù chính quyeàn caùch maïng baèng
caùch ñöa ra moät nhu caàu giaœ taïo (vì daân toäc Vieät Nam laø moät
khoái thuaàn nhaát döôùi söï laõnh ñaïo cuœa ñaœng coäng saœn). Caùc löïc
löôïng choáng coäng coi ñoù chæ laø toan tính chính trò ñen toái trong
yù ñoà baét tay hôïp taùc vôùi cheá ñoä coäng saœn vì tham voïng caù nhaân
(vì daân toäc Vieät Nam laø moät khoái thuaàn nhaát choáng laïi baïo
quyeàn coäng saœn). Raát ít ngöôøi nhìn thaáy ñoù laø ñoaïn tuyeät taâm
lyù ñeå thoaùt ra khoœi caùi voøng laån quaån cuœa haän thuø vaø chia reõ,
ñöôïc laøm vua thua laøm giaëc ñang giam haõm chuùng ta trong söï
thua keùm bi ñaùt.
564 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc coù theå laø moät chieán löôïc,
trong chöøng möïc noù coâng phaù tinh thaàn baát dung, oùc ñoäc quyeàn
leõ phaœi vaø tham voïng ñoäc quyeàn chính trò, nhöng noù tröôùc heát
laø moät trieát lyù chính trò môùi cho ñaát nöôùc.
Tinh thaàn hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc cuõng vöôït leân treân
nhöõng quan taâm nhaát thôøi. Noù nhaém thaùo gôõ taát caœ moïi haän thuø
vaø hieàm tyï coù theå coù giöõa ngöôøi Kinh vaø ngöôøi Thöôïng, ngöôøi
Nam vaø ngöôøi Baéc, ngöôøi Coâng Giaùo vaø ngöôøi Phaät Giaùo,
ngöôøi quoác gia cuõ vaø ngöôøi coäng saœn cuõ, ngöôøi haœi ngoaïi vaø
ngöôøi trong nöôùc, ngöôøi thaønh thò vaø ngöôøi thoân queâ, ngöôøi
giaøu vaø ngöôøi ngheøo, nhöõng ngöôøi ñaõ chòu nhieàu maát maùt vaø
nhöõng ngöôøi ñöôïc hoaøn caœnh öu ñaõi, noùi chung laø moïi nguyeân
nhaân chia reõ do ñieàu kieän ñòa lyù, di saœn lòch söœ vaø caùc thaønh kieán
ñeå laïi. Ñeå thay theá taâm lyù ñöôïc-thua baèng taâm lyù cuøng thaéng.
Ñeå quan nieäm quoác gia khoâng phaœi nhö moät chieán tröôøng maø
nhö moät khoâng gian lieân ñôùi cho nhöõng coá gaéng möu tìm nhöõng
thaønh coâng rieâng cho moãi ngöôøi trong khuoân khoå moät thaønh
coâng chung cho taát caœ.

Moät lôøi tröôùc khi chaám döùt. Toâi ñaõ boœ qua nöôùc Nam Phi
vì noù khoâng gioáng nhöõng nöôùc chaâu Phi Da Ñen khaùc. Tuy
nhieân cuõng coù moät ñieàu ñaùng suy nghó veà quoác gia naøy. Taïi ñaây
thieåu soá da traéng tröôùc khi ñaàu haøng ñaõ aùp duïng chính saùch
phaân caùch (Apartheid). Hoï luøa nhöõng ngöôøi da ñen vaøo nhöõng
khu töï trò rieâng bieät. Ñoù laø moät chieán löôïc ñeå bieán nhöõng ngöôøi
da ñen thaønh nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác, ñeå bieán moät vaán ñeà ñoái
noäi thaønh moät vaán ñeà ñoái ngoaïi. Ngaøy nay cuõng coù nhöõng
ngöôøi Vieät Nam noùi raèng daân toäc Vieät Nam raát thuaàn nhaát,
khoâng haän thuø nhau vaø khoâng coù nhu caàu hoøa giaœi, chæ coù moät
thieåu soá coäng saœn phaœn boäi vaø choáng laïi daân toäc (hay chæ coù moät
thieåu soá phaœn ñoäng choáng laïi toå quoác xaõ hoäi chuœ nghóa) caàn
phaœi loaïi boœ. Cuøng moät ngoân ngöõ, ngoân ngöõ Apartheid, muoán
bieán nhöõng ngöôøi trong nöôùc thaønh nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác
ñeå khoœi phaœi hoøa giaœi. Ngoân ngöõ naøy ñaõ bò vaát boœ taïi Nam Phi.
Noù cuõng seõ phaœi bò vaát boœ taïi Vieät Nam.
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 565

Toå quoác aên naên

Cuoán saùch naøy ñaõ töï giôùi haïn ôœ möùc ñoä thaœo luaän yù kieán.
Tuy vaäy, trong khi trình baøy vaø phaân tích caùc vaán ñeà, taùc giaœ
cuõng ñaõ gôïi yù moät soá giaœi phaùp.
Chuùng ta coù raát nhieàu ñieàu phaœi laøm, neân laøm, coù theå laøm
vaø neáu laøm ñöôïc seõ môœ ra cho ñaát nöôùc nhöõng vaän hoäi raát lôùn.
Maët khaùc chuùng ta cuõng coù nhöõng ñieàu neân thoâi laøm ngay laäp
töùc, vaø neáu chaám döùt ñöôïc thì cuõng ñaõ laø caœ moät phuùc lôùn cho
moïi ngöôøi. Nhöng moïi yù kieán seõ chæ laø nhöõng yù kieán ñeå thaœo
luaän, vaø moïi ñeà nghò cuõng seõ chæ laø nhöõng ñeà nghò ñeå ñoù, chöøng
naøo chuùng ta chöa thay theá ñöôïc cheá ñoä ñoäc taøi naøy baèng moät
cheá ñoä daân chuœ. Vaø muoán thay ñoåi ñöôïc cheá ñoä cöïc kyø ngoan
coá naøy chuùng ta caàn moät ñieàu maø chuùng ta chöa coù vaø cuõng
chöa coù daáu hieäu naøo laø seõ coù trong moät töông lai nhìn thaáy
ñöôïc : ñoù laø moät söùc baät môùi cuœa loøng yeâu nöôùc.

Tinh thaàn quoác gia daân toäc cuœa chuùng ta hieän nay ñaõ
xuoáng raát thaáp.
Hieän tình cuœa chuùng ta laø moät ñaœng caàm quyeàn ñaõ cai trò
ñaát nöôùc moät caùch thoâ baïo trong moät nöœa theá kyœ, ñaõ thaát baïi
treân taát caœ moïi phöông dieän vaø trong taát caœ moïi ñòa haït, ñaõ gaây
voâ soá toäi aùc maø khoâng heà gaëp moät choáng ñoái qui moâ naøo. Phaœi
nhìn nhaän raèng treân theá giôùi naøy khoù tìm ra moät daân toäc baïc
nhöôïc nhö vaäy. Maø coù phaœi con ngöôøi Vieät Nam baïc nhöôïc
ñaâu. Cuõng nhöõng con ngöôøi aáy khi ñöôïc toå chöùc vaø chæ huy ñaõ
ñaùnh baïi quaân Toáng, quaân Nguyeân, quaân Thanh, ñaõ töøng chieán
thaéng veœ vang taïi Ñieän Bieân Phuœ, ñaõ töøng taøn saùt laãn nhau moät
caùch raát duõng caœm taïi Bình Long, Quaœng Trò. Khaœ naêng chieán
ñaáu cuœa ngöôøi Vieät Nam khoâng ai choái caõi. Cuõng nhöõng con
ngöôøi aáy ñaõ daùm chaát nhau treân nhöõng chieác thuyeàn oïp eïp vöôït
bieån caœ tìm cuoäc soáng môùi. Chuùng ta khoâng choáng laïi khoâng
phaœi vì chuùng ta thieáu can ñaœm maø vì chuùng ta ñaõ raõ haøng. Söï
raõ haøng ñoù cho ngöôøi Vieät Nam moät caœm giaùc baát löïc vaø laøm
566 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

teâ lieät moïi yù chí tranh ñaáu. Daàu vaäy, hoï khoâng coá gaéng ñeå taùi
laäp laïi haøng nguõ vì hoï ñaõ maát nieàm tin vaø hy voïng.
Baïn toâi, moät trí thöùc daân chuœ coù uy tín ôœ trong nöôùc töøng
laøm theá giôùi xuùc ñoäng khi anh bò baét giam, noùi vôùi toâi laø caùc con
anh toát nghieäp ñaïi hoïc moät caùch raát xuaát saéc nhöng hoaøn toaøn
khoâng bieát gì veà tình hình Vieät Nam, chuùng khoâng caàn bieát teân
oâng toång bí thö ñaœng coäng saœn, cuõng chaúng caàn bieát ai ñang laøm
thuœ töôùng, boä tröôœng, v.v... Chuùng soáng taïi Vieät Nam, nhöng
soáng ngoaøi leà moïi bieán chuyeån. Toâi coù khaù nhieàu baïn trong vaø
ngoaøi nöôùc cuøng theo ñuoåi lyù töôœng daân chuœ. Con caùi hoï noùi
chung cuõng ñeàu nhö theá caœ. Tình traïng cuœa hoï noùi chung laø bi
ñaùt. Hoï chæ laø moät thieåu soá raát nhoœ, coâ ñôn ngay trong gia ñình.
Moät giaœi thích thöôøng ñöôïc ñöa ra laø ngöôøi Vieät Nam ñaõ quaù
chaùn cheá ñoä coäng saœn vaø khoâng muoán nghó ñeán nöõa. Nhöng
giaœi thích naøy khoâng oån vì ngöôøi Vieät Nam cuõng khoâng caàn bieát
nhöõng ai ñang ñaáu tranh cho daân chuœ. Hoï khoâng caàn bieát gì heát.
Thöïc ra hoï chaùn ngaùn taát caœ nhöõng gì lieân quan ñeán chuyeän
nöôùc non.
Dó nhieân ñoái vôùi daân toäc naøo thì daán thaân chính trò cuõng
chæ laø söï kieän cuœa moät thieåu soá. Nhöng khi thieåu soá ñoù khoâng
tôùi moät phaàn traêm thay vì ôœ möùc naêm, möôøi phaàn traêm thì phaœi
noùi laø khoâng coøn tinh thaàn daân toäc. Soá ngöôøi Vieät ôœ haœi ngoaïi
treân hai trieäu ngöôøi vôùi gaàn nöœa trieäu ngöôøi coù trình ñoä ñaïi hoïc
vaø moät toång soá thu nhaäp cao hôn toång saœn löôïng trong nöôùc. Chæ
caàn 10% cuœa khoái ngöôøi naøy maø bieát tranh ñaáu thoâng minh ñeå
ñoäng vieân nhöõng öôùc voïng daân chuœ trong nöôùc cuõng ñuœ ñeå
ñaùnh baïi ñaœng coäng saœn. Nhöng thöïc teá neáu coäng heát nhöõng
phaàn töœ thöïc söï daán thaân trong moïi ñoaøn theå ñaáu tranh cho daân
chuœ vaø nhaân quyeàn chuùng ta cuõng chöa coù ñöôïc hai ngaøn, nghóa
laø moät phaàn ngaøn. Trong khi ñoù thì nhöõng Thanh Haœi Voâ
Thöôïng Sö, Löông Só Haèng, Löông Minh Ñaùng, coù theå coù haøng
chuïc ngaøn, hay haøng traêm ngaøn ñeä töœ. Ngöôøi Vieät coù theå höôœng
öùng noàng nhieät nhöõng toå chöùc nhaœm nhí nhöng chæ daønh cho
queâ höông ñaát nöôùc moät quan taâm nhoœ.
Haøng naêm coù haøng traêm ngaøn ngöôøi Vieät töø nöôùc ngoaøi
Toå quoác aên naên 567

veà thaêm queâ höông. Töø 1975 ñeán nay ñaõ coù nhieàu trieäu chuyeán
ñi veà. Chæ caàn moät phaàn traêm nhöõng ngöôøi ñi veà vöøa thaêm nhaø
vöøa vaän ñoäng daân chuœ thoâi, duø laø trong khuoân khoå cuœa moät toå
chöùc hay chæ ôœ möùc ñoä caù nhaân, tình hình Vieät Nam cuõng ñaõ
khaùc. Nhöng taát caœ ñaõ veà nöôùc maø khoâng mang theo moät thoâng
ñieäp töï do, daân chuœ hay nhaân quyeàn naøo.
Neáu chæ caàn 10% cuœa coäng ñoàng ngöôøi Vieät haœi ngoaïi
cuõng ñuœ ñeå ñaùnh baïi ñaœng coäng saœn thì moät tyœ leä nhoœ hôn cuœa
nhöõng ngöôøi trong nöôùc cuõng ñuœ ñeå buoäc ñaœng coäng saœn phaœi
nhöôïng boä. Trong tình traïng hieän nay cuœa noù, cheá ñoä coäng saœn
khoâng daùm baén vaøo ñaùm bieåu tình maø cuõng khoâng daùm baét
giam haøng loaït. Nhöng moät ngöôøi quen toâi noùi raèng khi ñeà caäp
tôùi chuyeän ñaát nöôùc thì ngöôøi trong nöôùc khoâng muoán nghe.
Vaø anh ta coù lyù. Toâi ñaõ töøng nhôø moät soá thanh nieân, vöøa toát
nghieäp ñaïi hoïc vaø may maén tìm ñöôïc moät choã thöïc taäp khaù daøi
haïn taïi Vieät Nam quan saùt, laøm quen vaø tìm hieåu tuoåi treœ trong
nöôùc. Taát caœ cho toâi moät caâu traœ lôøi gioáng nhau : hoï khoâng gaëp
ai quan taâm tôùi chính trò caœ, tuoåi treœ trong nöôùc chæ coù moät muïc
ñích laø kieám tieàn vaø aên chôi. Khoâng phaœi vì lyù do an ninh, Vieät
Nam ñaõ thay ñoåi khaù nhieàu so vôùi möôøi naêm veà tröôùc ; vieäc baøn
chuyeän chính trò, ngay caœ ñaœ kích ñích danh vaø thaäm teä nhöõng
laõnh tuï coäng saœn cuõng khoâng coøn laø moät nguy hieåm nöõa, chính
quyeàn chæ ñaøn aùp nhöõng tieáng noùi coù uy tín vaø nhöõng döï ñònh
keát hôïp thaønh toå chöùc thoâi. Ngöôøi Vieät khoâng muoán noùi vaø
khoâng muoán nghe chuyeän ñaát nöôùc chæ vì khoâng muoán chöù
khoâng phaœi vì khoâng daùm.
Cuõng khoâng phaœi vì khoâng coù vaán ñeà. Ai cuõng coù vaán ñeà
caœ. Ngöôøi ta thuø gheùt söï tham nhuõng vaø nhöõng ñaëc quyeàn ñaëc
lôïi. Ngöôøi ta chaùn ngaáy nhöõng baùo vaø ñaøi cuœa ñaœng quanh naêm
noùi laáy ñöôïc, nhöõng oâng laõnh ñaïo ñaœng vaø nhaø nöôùc luùc naøo
cuõng hueânh hoang laø ñöôïc söï höôœng öùng noàng nhieät cuœa toaøn
daân. Ngöôøi ta töùc ñeán loän ruoät khi nhìn nhöõng phaàn töœ quyeàn
theá, maùnh mung phoâ tröông söï giaøu coù. Ngöôøi ta chòu ñöïng
haøng ngaøy, haøng giôø söï böïc boäi cuœa quan lieâu baøn giaáy, troäm
cöôùp, maõi daâm, buïi baëm, hoâi thoái, keït xe. Ngöôøi ta coøn coù theå
568 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

caêm thuø vì chính saùch phaân bieät ñoái xöœ ñoái vôùi mình hay ñoái vôùi
con caùi mình taïi tröôøng hoïc, sôœ laøm. Ngöôøi ta khoå vì ngheøo
tuùng. Vaø trong thaâm taâm ngöôøi ta ñeàu bieát taát caœ laø haäu quaœ cuœa
cheá ñoä vaø chæ coù theå chaám döùt cuøng vôùi cheá ñoä. Nhöng ngöôøi
ta khoâng phaœn öùng bôœi vì trong voâ thöùc ngöôøi ta ñaõ laáy quyeát
ñònh gaït boœ ñaát nöôùc ra khoœi ñôøi mình. Daân chuœ, töï do cho
khoâng thì laáy chöù nhoå moät sôïi loâng chaân cho ñaát nöôùc cuõng
khoâng laøm. Moãi ngöôøi chæ lo giaœi quyeát nhöõng vaán ñeà caù nhaân
cuœa mình baèng nhöõng giaœi phaùp caù nhaân. Chuùng ta khoâng coøn
suy nghó chung, phaœn xaï taäp theå vaø tinh thaàn quoác gia daân toäc.
Ña soá ngöôøi Vieät ñaõ quay löng laïi vôùi ñaát nöôùc. Vaán ñeà caáp
baùch hieän nay laø hoøa giaœi ngöôøi Vieät Nam vôùi ñaát nöôùc Vieät
Nam.
Cuoái naêm 1982, vaøi ngaøy tröôùc khi xuaát ngoaïi ñi Phaùp,
toâi ruœ moät ngöôøi baïn ñi uoáng caø pheâ. Buoåi chia tay naøo cuõng
buoàn. Chuùng toâi noùi chuyeän trôøi ñaát loanh quanh chæ ñeå ngoài
vôùi nhau. Roài coù moät luùc khoâng hieåu vì lyù do gì toâi noùi ñeán hai
tieáng yeâu nöôùc. Baïn toâi, moät nhaø tö töôœng lôùn, noùi moät caùch
vöøa mæa mai vöøa chua xoùt :
- Hai tieáng "yeâu nöôùc" baây giôø ñaõ trôœ thaønh tuïc tóu !
Sau caâu noùi ñoù caœ hai chuùng toâi ñeàu im laëng, moãi ngöôøi
theo moät maïch suy nghó.
Baïn toâi noùi ñuùng. Vaøo thôøi ñieåm ñoù, vaø ngay caœ sau ñoù,
hai tieáng "yeâu nöôùc" thaät laø thoâ bæ. Moãi laàn xuaát hieän ôœ ñaâu
chuùng ñeàu coù taùc duïng nhaœm nhí hoùa, nhieàu khi laøm ngöôïc haún
yù nghóa cuœa khaùi nieäm maø chuùng ñi keøm. "Trí Thöùc Yeâu Nöôùc"
laø hoäi cuœa nhöõng ngöôøi coù hoïc thöùc nhöng ñaõ chaáp nhaän töø boœ
tö duy cuœa chính mình ñeå noùi vuoát ñuoâi theo laäp tröôøng cuœa
ñaœng, nghóa laø nhöõng ngöôøi khoâng coøn laø trí thöùc. "Coâng Giaùo
Yeâu Nöôùc", "Phaät Giaùo Yeâu Nöôùc", laø toå chöùc cuœa nhöõng
ngöôøi uœng hoä chính saùch ñaøn aùp vaø boâi nhoï toân giaùo, noùi caùch
khaùc laø nhöõng ngöôøi ñaõ phaœn boäi toân giaùo cuœa mình. Hai tieáng
"yeâu nöôùc" sau cuøng ñaõ nhaœm nhí ñeán ñoä chính ñaœng coäng saœn
cuõng khoâng coøn ñuœ trô treõn ñeå duøng nöõa.
Toå quoác aên naên 569

Phaœi khaùch quan maø nhìn nhaän raèng ñaœng coäng saœn ñaõ
huœy dieät loøng yeâu nöôùc moät caùch raát coù heä thoáng. Hoï noåi leân
luùc ñaàu nhö moät phong traøo voâ toå quoác, laáy giai caáp voâ saœn treân
toaøn theá giôùi laøm ñoái töôïng phuïc vuï, keâu goïi haän thuø giai caáp
vaø tieâu dieät laãn nhau giöõa ngöôøi Vieät. Sau ñoù, tình côø (?) truøng
hôïp vôùi luùc Stalin ñöa ra chuœ thuyeát "xaây döïng chuœ nghóa xaõ hoäi
trong töøng quoác gia", hoï môùi quay laïi söœ duïng chieâu baøi daân
toäc, nhöng laïi nhaân danh toå quoác ñeå taøn saùt nhöõng ngöôøi khoâng
chaáp nhaän chuœ nghóa cuœa hoï. Toå quoác trôœ thaønh ñao phuœ.
Nhöõng ngöôøi ñòa chuœ vaø tö saœn khoâng nhöõng bò ruoàng boœ maø
coøn bò coi laø thuø ñòch vaø bò taøn saùt. Roài cuõng nhaân danh toå quoác
hoï phaùt ñoäng cuoäc chieán thoân tính mieàn Nam laøm haøng trieäu
ngöôøi cheát vaø ñaát nöôùc kieät queä. Toå quoác ñoàng nghóa vôùi chieán
tranh vaø cheát choùc.
Toaøn thaéng roài, toå quoác xaõ hoäi chuœ nghóa queân phaét cam
keát thöïc hieän hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc. Toå quoác boœ tuø vaø
haï nhuïc haøng trieäu ngöôøi. Toå quoác ñaùnh tö saœn, toáng coå con caùi
"nguïy quaân, nguïy quyeàn" ra khoœi tröôøng hoïc vaø luøa ñi vuøng
kinh teá môùi. Toå quoác khoáng cheá vaø haêm doïa baèng coâng an
thaønh, coâng an tænh, coâng an huyeän, coâng an phöôøng. Bieát daân
chuùng khoâng coøn chòu ñöïng ñöôïc nöõa vaø muoán boœ nöôùc ra ñi,
toå quoác ñöùng ra toå chöùc vöôït bieân baùn chính thöùc ñeå laáy tieàn
chuoäc maïng cuœa nhöõng ngöôøi muoán chaïy troán nanh vuoát cuœa
mình. Toå quoác haønh ñoäng nhö boïn giaëc cöôùp. Ñeán khi bò dö
luaän theá giôùi leân aùn döõ doäi vì haønh ñoäng bæ oåi naøy, toå quoác deïp
luoân ñôït vöôït bieân baùn chính thöùc vaø dó nhieân khoâng traœ laïi tieàn.
Toå quoác ñeåu caùng vaø laät loïng.
Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ra ñi, toå quoác laø soùng gioù, haœi taëc,
laø caùi cheát trong buïng caù, may maén hôn laø nhöõng ngaøy eâ cheà
trong nhöõng traïi taäp trung tröôùc khi tìm ñöôïc moät queâ höông
môùi. Toå quoác laø moät dó vaõng caàn queân ñi. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi
ôœ laïi, toå quoác ñoåi tieàn maáy laàn ñeå cöôùp giaät, toå quoác saùch nhieãu
töøng ngaøy. Toå quoác noùi traéng cuõng ñöôïc, noùi ñen cuõng xong,
caám roài laïi cho pheùp, cho pheùp roài laïi caám, muoán baét hay tha
tuøy yù, ngöôøi daân phaœi chòu ñöïng heát. Vì toå quoác coù suùng.
570 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Toå quoác cuœa phe "quoác gia" chaéc chaén khoâng hieåm ñoäc
baèng toå quoác xaõ hoäi chuœ nghóa, nhöng cuõng khoâng keùm phaàn
nhaœm nhí. Töø ngaøy thaønh laäp naêm 1948 (treân moät chieán haïm
Phaùp), cheá ñoä quoác gia chöa bao giôø coi loøng yeâu nöôùc coù moät
giaù trò gì. Chính quyeàn luoân luoân naèm trong tay nhöõng ngöôøi
hoaëc khoâng coù moät yù thöùc naøo veà quoác gia daân toäc, hoaëc ñaõ
töøng laøm vieäc cho chính quyeàn thuoäc ñòa Phaùp, thöôøng thöôøng
laø caœ hai. Loøng yeâu nöôùc vaø yù thöùc daân toäc hoaøn toaøn vaéng maët
trong nhöõng tieâu chuaån ñöôïc duøng ñeå choïn löïa nhaân söï, ngay
caœ ôœ nhöõng caáp cao nhaát. Khoâng nhöõng khoâng ñöôïc troïng neå,
nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc coøn bò ngôø vöïc vaø cheøn eùp. Maãu ngöôøi
toát cuœa caùc chính quyeàn quoác gia laø maãu ngöôøi khoâng thaéc maéc
vaø quan taâm gì ñeán chính trò. Chính nghóa quoác gia chæ ñôn thuaàn
laø choáng coäng. Quaân ñoäi ñöôïc toå chöùc nhö moät quaân ñoäi
chuyeân nghieäp, nhöng laïi khoâng chuyeân nghieäp ñuùng nghóa
bôœi vì phaàn lôùn caùc töôùng laõnh chæ laø nhöõng trung uùy, ñaïi uùy
trong quaân ñoäi Phaùp vaø leân lon do beø caùnh chöù khoâng phaœi vì
khaœ naêng. Chieán tranh taâm lyù chuœ yeáu laø toå chöùc nhöõng buoåi
vaên ngheä giaœi trí cho quaân ñoäi.
Trong baøi dieãn vaên cuoái cuøng ñeå töø chöùc cuœa oâng, sau
taùm naêm caàm quyeàn trong ñoù oâng ñaõ laøm naœn loøng moïi ngöôøi
vaø cuoái cuøng thaát baïi theâ thaœm tröôùc cuoäc toång taán coâng cuœa
quaân coäng saœn, oâng toång thoáng Nguyeãn Vaên Thieäu qui traùch
Myõ baèng moät laäp luaän ñoäc ñaùo : "Tröôùc ñaây ngöôøi Myõ boœ ra
treân 20 tyœ ñoâ la moãi naêm, nay hoï chæ caáp cho toâi chöa ñaày moät
tyœ thì toâi chæ ñaùnh ñöôïc hai tuaàn". Trong thaâm taâm chaéc chaén
oâng ñang nghó oâng ñaùnh giaëc cho ngöôøi Myõ.
Coâng baèng maø noùi, do chính söï loœng leœo vaø xoâ boà cuœa noù,
cheá ñoä mieàn Nam cuõng ñaõ cho pheùp moät soá ngöôøi coù khaœ naêng
vaø thieän chí leân ñeán ñöôïc nhöõng caáp baäc khaù cao (cuõng nhö hoï
ñaõ ñeå cho caùn boä coäng saœn loït vaøo chöùc coá vaán toång thoáng hoaëc
leân ñeán caáp töôùng), nhöng con soá nhöõng ngöôøi naøy quaù ít oœi vaø
cuõng chöa ai trong boïn hoï coù ñöôïc vai troø quyeát ñònh. Toå quoác
cuœa phe quoác gia vaãn chæ laø nhöõng oâng baø lôùn baœnh bao thoœa
Toå quoác aên naên 571

maõn, laø nhöõng giaáy pheùp nhaäp caœng, laø nhöõng tröông muïc ngaân
haøng. Ñoù cuõng laø nhöõng ñôït baét quaân dòch, nhöõng thöông pheá
binh ñi aên xin ngoaøi ñöôøng neáu thaáp coå beù mieäng, hay ñi caém
duøi chieám ñaát neáu taùo baïo hôn vaø coù baêng ñaœng. Laø nhöõng
ngöôøi meï, ngöôøi vôï xanh xao thieáu ñoùi chaàu chöïc ñeå laõnh tieàn
töœ tuaát cuœa choàng con.
Toâi ñaõ coù maët taïi Vieät Nam trong hai naêm cuoái cuœa cuoäc
chieán. Tröôùc khi veà nöôùc toâi ñaõ bieát laø töông lai mieàn Nam raát
hieåm ngheøo, möôøi phaàn thua chæ coù moät phaàn thaéng ; nhöng chæ
vaøi ngaøy sau ñoù toâi hieåu ngay laø cheá ñoä Vieät Nam Coäng Hoøa
chaéc chaén seõ suïp ñoå. "Chính nghóa quoác gia" ñaõ maát heát noäi
dung. Ña soá quaàn chuùng vaãn gheùt vaø sôï coäng saœn, nhöng khoâng
coøn ai nghó ñeán ñaát nöôùc.
Caùc anh em hoï cuœa toâi ôœ Hoá Nai ñeàu laø lính kieång lính ma.
Hoï vui möøng vì gia ñình ñaõ chaïy ñöôïc tieàn mua moät choã lính
vaên phoøng xa traän maïc. Moät ngöôøi em hoï toâi laø haï só quan
khoâng quaân, haén khoe raèng vaøo khoâng quaân nhö haén laø tröôùc
ngöïc ñeo moät chöõ thoï, sau löng ñeo moät chöõ nhaøn. Hoá Nai laø
vuøng cuœa ngöôøi di cö töø mieàn Baéc vaøo, ñoù laø nhöõng ngöôøi
choáng coäng kòch lieät nhaát vaø gan daï nhaát. Caùc baø meï chaïy tieàn
mua choã lính kieång cho con cuõng chính laø nhöõng baø vôï tröôùc
naêm 1955 ñaõ cuøng vôùi choàng laên xaœ vaøo caän chieán vôùi quaân
coäng saœn ñeå baœo veä caùc laøng teà coâng giaùo.
Moät baïn hoïc cuõ cuœa toâi laø thieáu taù tieåu ñoaøn phoù Duø. Caâu
ñaàu tieân haén hoœi toâi laø : "Sao maøy ngu theá, thua ñeán nôi roài coøn
ñaâm ñaàu veà laøm gì nöõa ?". Tuy vaäy haén vaø ñôn vò cuœa haén vaãn
chieán ñaáu duõng caœm cho tôùi giôø phuùt choùt. Haén chieán ñaáu
khoâng phaœi vì loøng tin maø vì danh döï caù nhaân. Nhieàu ngöôøi
khaùc ñaõ ñaët cho toâi caâu hoœi töông töï vaø khi toâi traœ lôøi laø ñaõ bieát
tröôùc mieàn Nam raát coù theå seõ thua nhöng vaãn veà thì hoï raát ngaïc
nhieân. Hoï khoâng theå töôœng töôïng ñöôïc laø coù theå coù moät ngöôøi
vì ñaát nöôùc maø lieàu lónh ñeán theá. Neáu ñöôïc ñeà nghò ñi laøm tuøy
vieân quaân söï ôœ nöôùc ngoaøi thì chaéc chaén khoâng töôùng taù naøo
töø choái. YÙ chí chieán ñaáu cuœa mieàn Nam vaøo luùc ñoù ñaõ hoaøn toaøn
suïp ñoå.
572 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Toå quoác cuœa phe coäng saœn laø moät toå quoác gian aùc, trong
khi toå quoác cuœa caùc chính quyeàn quoác gia laø moät toå quoác taàm
phaøo. Maëc daàu vaäy, hai caùi toå quoác ñoù ñaõ laøm cheát gaàn boán
trieäu ngöôøi trong moät cuoäc chieán keùo daøi gaàn ba möôi naêm.
Trong soá nhöõng ngöôøi naèm xuoáng ôœ caœ hai beân ñaõ coù nhöõng
con ngöôøi thöïc söï duõng caœm vaø thöïc söï yeâu nöôùc, nhieàu ngöôøi
ñaõ bò keát toäi phaœn quoác vaø bò haï saùt.

Moät soá ñoäc giaœ ñoïc tôùi ñaây coù theå giaän döõ vì taùc giaœ ñaõ
aên noùi moät caùch haøm hoà. Quí vò coù theå cho laø toâi ñaõ xuùc phaïm
khi laãn loän caùc nhaø nöôùc, hay caùc chính quyeàn, vôùi toå quoác. Caùc
chính quyeàn chæ laø nhöõng taäp ñoaøn nhaát thôøi, coù theå taøn aùc vaø
thoâ bæ, nhöng toå quoác laø vónh cöœu, cao caœ, thieâng lieâng, baát khaœ
xaâm phaïm.
Nhöng thöa quí vò, ôœ baát cöù luùc naøo chính quyeàn tuy
khoâng phaœi laø toå quoác cuõng laø ngöôøi ñaïi dieän chính thöùc cuœa
toå quoác. Ngöôøi daân coù theå caœm nhaän veà toå quoác theá naøo tuøy yù,
nhöng hoï chæ tieáp xuùc thöïc söï vôùi toå quoác qua caùc chính quyeàn.
Neáu trong moät thôøi gian raát daøi maø toå quoác chæ coù nhöõng ngöôøi
ñaïi dieän gian aùc vaø thoâ bæ thì phaœi noùi raèng chính toå quoác coù vaán
ñeà. Söï chaùn naœn keùo daøi quaù laâu vôùi caùc chính quyeàn chaéc chaén
seõ bieán thaønh söï chaùn naœn ñoái vôùi chính ñaát nöôùc. Neáu phaàn
noåi cuœa lyù trí khoâng cho pheùp ta nhìn nhaän söï thöïc ñoù, thì tieàm
thöùc vaø traùi tim cuœa chuùng ta cuõng ñaõ nghó nhö vaäy, vaø ñoâi chaân
cuœa chuùng ta ñaõ laøm nhö vaäy, hoaëc muoán laøm nhö vaäy. Khoâng
phaœi ai boœ nöôùc ra ñi töø 1975 cuõng laø ra ñi ñeå chuaån bò cho ngaøy
trôœ laïi, traùi laïi ñaïi ña soá ñaõ ra ñi ñeå vónh vieãn tìm cho mình vaø
cho con chaùu moät queâ höông môùi vaø moät quoác tòch môùi. Moäng
öôùc cuœa raát nhieàu ngöôøi Vieät Nam trong nöôùc ngaøy nay cuõng
chæ giaœn dò laø ñöôïc rôøi khoœi Vieät Nam vaø laøm coâng daân moät nöôùc
khaù c .
Coù nhöõng baïn toâi noùi moät caùch raát quaœ quyeát raèng trong
baát cöù tröôøng hôïp naøo vaø baát keå trong thôøi gian bao laâu cuõng
phaœi phaân bieät toå quoác vôùi ngöôøi caàm quyeàn ; toå quoác laø voâ
hình, laø cao caœ, thieâng lieâng, baát khaœ xaâm phaïm, chuùng ta chæ
Toå quoác aên naên 573

coù boån phaän phaœi phuïng thôø chöù khoâng bao giôø coù quyeàn oaùn
traùch. Nhö theá phaœi chaêng chæ coù ngöôøi daân coù boån phaän vôùi toå
quoác chöù toå quoác khoâng heà coù moät traùch nhieäm naøo ñoái vôùi
ngöôøi daân ? Trong moät trang tröôùc toâi ñaõ nhaéc ñeán chuyeän
ngöôøi Pheùnicien ôœ thôøi tieàn söœ coù tuïc leä gieát con teá thaàn
Hammon, nhöng ít ra hoï cuõng ñöôïc quyeàn mong ñôïi Hammon
seõ ñem laïi cho hoï chieán thaéng vaø söï thònh vöôïng. Caùi toå quoác
hoaøn toaøn voâ traùch nhieäm naøy coøn cay nghieät hôn caœ Hammon.
Nhö theá thì toå quoác coù lôïi gì cho ñôøi ta vaø ta coù lyù do gì, ngoaøi
moät söï u meâ, ñeå gaén boù vôùi toå quoác ? Toát hôn heát laø ta ñöøng
coù toå quoác, hay ñi tìm moät toå quoác khaùc. Ñoù chính laø ñieàu nhieàu
ngöôøi ñaõ laøm, hoaëc ñang muoán laøm maø khoâng noùi ra. Coù coäng
ñoàng di daân naøo maát caên cöôùc daân toäc nhanh choùng cho baèng
coäng ñoàng ngöôøi Vieät tò naïn ? Trong vaøi thaäp nieân nöõa seõ raát
khoù gaëp ñöôïc moät ngöôøi Vieät coøn vieát vaø ñoïc ñöôïc tieáng Vieät
taïi Myõ vaø taïi Phaùp.

Khaùi nieäm veà toå quoác vaø loøng yeâu nöôùc cuœa chuùng ta raát
ñaëc bieät, khaùc vôùi haàu heát caùc daân toäc tieân tieán. Toå quoác cuœa
hoï gaàn guõi vaø cuï theå hôn toå quoác cuœa chuùng ta. Söï kieän naøy coù
moät giaœi thích : quoác gia vaø loøng yeâu nöôùc laø nhöõng yù nieäm raát
môùi ñoái vôùi chuùng ta.
Ñaây cuõng laø moät ñieåm coù theå gaây tranh luaän raát gay gaét.
Chuùng ta coù moät lòch söœ döïng nöôùc khaù daøi, ít ra cuõng treân hai
ngaøn naêm, vaø chuùng ta ñaõ ñoäc laäp töø möôøi theá kyœ nay. Lòch söœ
ta cuõng khoâng thieáu nhöõng chieán coâng môœ nöôùc vaø döïng nöôùc
oai huøng. Vaäy thì quaœ laø moät nghòch lyù khi noùi raèng chuùng ta chæ
môùi bieát ñeán quoác gia vaø loøng yeâu nöôùc gaàn ñaây thoâi.
Nhöng coù nhöõng ñieàu coù veœ nghòch lyù maø vaãn ñuùng, neáu
nhìn moät caùch khaùc.
Thöïc ra loøng yeâu nöôùc môùi chæ xuaát hieän ôœ nöôùc ta töø ñaàu
theá kyœ 20 naøy thoâi. Tröôùc ñoù trong ngoân ngöõ ta khoâng heà coù
hai tieáng "yeâu nöôùc" hay "aùi quoác", chuùng ta chæ bieát coù vua vaø
khaùi nieäm "trung quaân" [trung thaønh vôùi vua]. Loøng yeâu nöôùc
khi xuaát hieän ñaõ coù veœ raát ngoä nghónh ñoái vôùi daân ta. Nhöõng
574 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ngöôøi ñaàu tieân baøy toœ quan taâm vôùi ñaát nöôùc vaø daân toäc ñöôïc
goïi laø nhöõng "nhaø aùi quoác". Caùc cuï Phan Boäi Chaâu, Phan Chu
Trinh, Löông Ngoïc Quyeán v.v... laø nhöõng nhaø aùi quoác. OÂng Hoà
Chí Minh laáy teân laø Nguyeãn AÙi Quoác. Neáu ai cuõng yeâu nöôùc
caœ thì laøm gì coù nhöõng ngöôøi noåi baät nhö nhöõng "nhaø aùi quoác"
? Yeâu nöôùc vaøo ñaàu theá kyœ naøy nhö vaäy phaœi laø moät ñieàu laï vaø
moät ngoaïi leä.
Chuùng ta ñöôïc nhaøo naën bôœi vaên hoùa Khoång Giaùo vaø,
nhö ñaõ noùi ôœ moät phaàn tröôùc, vaên hoùa Khoång Giaùo khoâng coù
toå quoác. Nöôùc chæ laø moät taøi saœn rieâng cuœa nhaø vua, nhöõng
ngöôøi daân trong nöôùc chæ laø nhöõng noâ leä cuœa vua. Nhöõng ngöôøi
noâ leä khoâng coù baát cöù moät quyeàn lôïi naøo vaø do ñoù cuõng khoâng
coù baát cöù moät traùch nhieäm naøo. Hoï chæ phuïc tuøng baïo löïc maø
thoâi. Hoï ñaõ ñöôïc "ñaïo ñöùc" Khoång Giaùo nhoài soï trong haøng
ngaøn naêm laø phaœi bieát ôn vua, toân thôø vua vaø tuyeät ñoái phuïc
tuøng vua, vaø hoï ñaõ chaáp nhaän nhö moät ñònh meänh. Nhöng neáu
coù keœ naøo khaùc gieát vua vaø leân caàm quyeàn, hoï cuõng seõ phuïc
tuøng vua môùi nhö vaäy. Hoï khoâng coù tieáng noùi vaø do ñùoù cuõng
khoâng coù yù thöùc gì veà ñaát nöôùc. Vuõ truï cuœa hoï chæ laø gia ñình.
Nöôùc non xa xoâi nghìn daëm. "Laøng nöôùc" laø theá giôùi beân ngoaøi.
Ñaát nöôùc chæ laø ñaát vaø nöôùc. Hoï quyeán luyeán vôùi maœnh ñaát
chöùa ñöïng haøi coát toå tieân hoï, nhö moät tình caœm töï nhieân raøng
buoäc con ngöôøi vôùi moâi tröôøng quen thuoäc. Tình caœm naøy tuy
laø moät thaønh toá thöïc söï cuœa loøng yeâu nöôùc nhöng khoâng theå
ñoàng hoùa vôùi loøng yeâu nöôùc, moät gaén boù töï nguyeän vaø traùch
nhieäm ñoái vôùi coäng ñoàng quoác gia. OÂng cha chuùng ta khoâng
chôø ñôïi moät phuùc lôïi naøo töø moät chính quyeàn hoaøn toaøn khoâng
phaœi cuœa hoï ; traùi laïi hoï phaœi ñoùng söu thueá, phaœi ñi lính vaø cuõng
coù theå bò gieát oan. Nhaø nöôùc chæ laø gaùnh naëng maø soá phaän noâ
leä baét hoï phaœi chòu ñöïng, hoï khoâng coù quyeàn ñoøi hoœi gì ôœ nhaø
nöôùc. Caùi yù nieäm toå quoác cao caœ, thieâng lieâng, khoâng traùch
nhieäm vaø khoâng theå traùch cöù khoâng gì khaùc hôn laø di saœn cuœa
taâm lyù noâ leä.
Tình traïng naøy khoâng phaœi laø ñaëc thuø cuœa Vieät Nam maø
laø cuœa chung cuœa caùc xaõ hoäi Khoång Giaùo.
Toå quoác aên naên 575

Chuùng ta chæ môùi khaùm phaù ra yù thöùc quoác gia vaø loøng
yeâu nöôùc cuœa chuùng ta gaàn ñaây thoâi. Ñieàu khoâng may cho
chuùng ta laø ngay khi yù nieäm quoác gia vöøa xuaát hieän, noù ñaõ bò
laán aùt bôœi yù thöùc heä coäng saœn, moät yù thöùc heä quoác teá chuœ tröông
xoùa boœ khoâng gian quoác gia ñeå tieán thaúng tôùi xaây döïng moät theá
giôùi ñaïi ñoàng. Ñieàu khoâng may khaùc laø, cuõng nhö moïi yù nieäm
chính trò phöông Taây ñöôïc du nhaäp vaøo nöôùc ta, yù nieäm quoác
gia vaø daân toäc ñaõ chæ ñöôïc tieáp thu moät caùch hôøi hôït, qua laêng
kính Khoång Giaùo truyeàn thoáng, do ñoù yù nieäm quoác gia vöøa môùi
ra ñôøi ñaõ bò thieâng lieâng hoùa, roài trôœ thaønh xa caùch vôùi ngöôøi
daân, moät moùn nôï (nôï nöôùc) hôn laø moät phuùc lôïi, moät gaùnh naëng
hôn laø moät may maén. Toå quoác thay theá cho thieân töœ vaø cuõng deã
sôï nhö thieân töœ.
Sau ñoù nhöõng cuoäc chieán ñaãm maùu, nhöõng ñoïa ñaøy, ñoå
vôõ vaø thaát voïng ñaõ boùp ngheït loøng yeâu nöôùc sô sinh. Söï thieáu
vaéng cuœa loøng yeâu nöôùc, vaø caùi heä luaän töï nhieân cuœa noù laø tinh
thaàn traùch nhieäm ñoái vôùi ñaát nöôùc, ñaõ laø nguyeân nhaân chính
cuœa khoå ñau gaàn ñaây vaø beá taéc hieän nay.

Toâi bieát hai kyù giaœ Phaùp khaù noåi tieáng. Hoï khoâng phaœi laø
nhöõng nhaø vaên nhaø baùo lôùn nhaát cuœa nöôùc Phaùp, nhöng trình
ñoä nhaän thöùc cuœa hoï cao hôn haàu heát caùc chính trò gia Vieät Nam.
Ñaëc ñieåm chung cuœa hoï laø raát tha thieát ñoái vôùi ñaát nöôùc vaø con
ngöôøi Vieät Nam, do ñoù hoï hieåu bieát ñaát nöôùc Vieät Nam hôn haún
caùc chuyeân gia veà Vieät Nam khaùc.
Moät ngöôøi laø Pierre d’Harcourt. Toâi ñaõ gaëp vaø thaœo luaän
vôùi Pierre d’Harcourt suoát moät ngaøy naêm 1966. Luùc ñoù toâi coøn
laø moät sinh vieân trong khi oâng ñaõ laø moät kyù giaœ noåi tieáng. Sau
ñoù toâi gaëp laïi oâng ta trong vaøi cuoäc thaœo luaän veà Vieät Nam
nhöng chæ ñuœ thì giôø ñeå chaøo hoœi. Toâi khoâng theå noùi laø thaân vôùi
d’Harcourt, nhöng toâi vaãn theo doõi vaø bieát nhöõng vieäc oâng laøm.
OÂng vieát nhieàu baøi baùo beânh vöïc Vieät Nam Coäng Hoøa thôøi
chieán tranh, oâng cuõng töøng tranh luaän nhieàu treân caùc ñaøi phaùt
thanh, truyeàn hình vaø taïi caùc buoåi mít tinh. Laàn naøo oâng cuõng
576 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

toœ ra saéc beùn, laán aùp ñoái phöông vôùi nhöõng laäp luaän chính xaùc
vaø ñaày ñuœ döõ kieän. Phaœi hieåu raèng ôœ vaøo thaäp nieân 1960 vaø ñaàu
thaäp nieân 1970, khi chuœ nghóa coäng saœn ñang leân ñeán ñænh cao
cuœa söï ngöôõng moä vaø Ñaœng Coäng Saœn Vieät Nam ñöôïc coi nhö
löông taâm cuœa theá giôùi, choïn löïa uœng hoä mieàn Nam, vôùi nhöõng
beâ boái cuœa caùc töôùng laõnh ñöôïc reâu rao vaø khueách ñaïi haèng
ngaøy, laø moät choïn löïa raát can ñaœm cuœa moät ngöôøi coù lyù töôœng.
Sau naêm 1975 Pierre d’Harcourt coù vieát moät cuoán saùch vôùi moät
tít ñaày yù nghóa "Vietnam, qu’as-tu fait de tes fils ?" (Vieät Nam,
Ngöôi Ñaõ Laøm Gì Vôùi Caùc Con Cuœa Ngöôi ?), trong ñoù oâng chaát
vaán ñaát nöôùc Vieät Nam veà nhöõng ngöôïc ñaõi maø ngöôøi daân Vieät
Nam ñaõ phaœi chòu ñöïng. OÂng ñaùnh giaù cao con ngöôøi Vieät Nam
vaø cho raèng ñaát nöôùc Vieät Nam ñaõ phí phaïm taøi nguyeân raát lôùn
naèm trong con ngöôøi Vieät Nam vì ñoái xöœ teä baïc ñoái vôùi con daân
cuœa mình. Duø choáng coäng kòch lieät, Pierre d’Harcourt ñaõ khoâng
ñoå loãi rieâng cho ñaœng coäng saœn maø traùch cöù caœ ñaát nöôùc Vieät
Nam. OÂng laø moät ngöôøi phöông Taây, vaø ngöôøi phöông Taây
khoâng coi toå quoác laø cao caœ tuyeät ñoái ñeán noãi khoâng theå bò chaát
vaá n .
Sau naêm 1975 Pierre d’Harcourt vaãn tieáp tuïc beânh vöïc
cheá ñoä Vieät Nam Coäng Hoøa vaø coâng kích cheá ñoä coäng saœn. OÂng
cuõng ñaõ hoaït ñoäng nhieàu ñeå beânh vöïc nhöõng ngöôøi tò naïn, keå
caœ ñoùng goùp nhaèm xaây döïng moät löïc löôïng ñoái laäp haœi ngoaïi.
Khoâng may, oâng ñaõ chæ gaëp phaœi nhöõng ngöôøi khoâng toát, roài ñi
ñeán keát luaän laø ngöôøi Vieät Nam khoâng thöïc söï yeâu nöôùc. Tuoåi
giaø vaø söï thaát voïng cuoái cuøng ñaõ khieán oâng boœ cuoäc.

Michel Tauriac thì toâi quen raát thaân. OÂng ñaõ phoœng vaán
toâi nhieàu laàn treân caùc ñaøi truyeàn hình vaø phaùt thanh Phaùp, roài
chuùng toâi trôœ thaønh thaân quen vaø goïi nhau baèng "tu, toi" [maøy,
tao] maëc daàu oâng lôùn hôn toâi gaàn hai möôi tuoåi. Tauriac vieát voâ
soá baøi vaø phoùng söï veà Vieät Nam, oâng cuõng laø taùc giaœ cuœa nhieàu
cuoán tieåu thuyeát vôùi caùc nhaân vaät chính laø ngöôøi Vieät. Tauriac
hoaït ñoäng chính trò khaù tích cöïc, ñaõ töøng giöõ nhieàu chöùc vuï
quan troïng trong ngaønh truyeàn thoâng, vaø cuõng laøm coá vaán cho
Toå quoác aên naên 577

Jacques Chirac veà caùc vaán ñeà Vieät Nam khi Chirac coøn laø chuœ
tòch ñaœng RPR (Taäp Hôïp Coäng Hoøa) vaø thuœ töôùng Phaùp.
Tauriac quaœ thaät laø heát loøng vôùi Vieät Nam, oâng laøm taát caœ
nhöõng gì coù theå laøm cho Vieät Nam vaø hình nhö khoâng bao giôø
bieát chaùn naœn laø gì. Trong thaùng 8-1999, khi Nguyeãn Maïnh
Huøng, giaùo sö taïi tröôøng ñaïi hoïc George Mason maø Tauriac
töøng quen bieát vaø ñaõ töøng thaêm vieáng taïi Washington DC, gheù
Paris ñeå tham döï moät hoäi thaœo quoác teá, Tauriac ñaõ môøi Nguyeãn
Maïnh Huøng vaø toâi duøng côm toái. Trong caâu chuyeän, coù luùc oâng
buoät mieäng than: "Cheá ñoä coäng saœn Vieät Nam chaúng maïnh gì,
vaán ñeà laø ngöôøi Vieät Nam khoâng coù yù chí tranh ñaáu gì caœ, ngöôøi
ta coù caœm töôœng ñoù laø moät ñaøn cöøu". Phaœi thaân tình laém Tauriac
môùi daùm töï cho pheùp noùi caâu ñoù vì bình thöôøng oâng laø ngöôøi
raát nhaõ nhaën. Thì ra oâng cuõng thaát voïng. Caœ Nguyeãn Maïnh
Huøng vaø toâi ñeàu ngöôïng, nhöng ñoù laø moät söï thöïc maø chuùng
toâi khoâng theå phaœn ñoái. YÙ chí tranh ñaáu cuœa chuùng ta coøn keùm
caœ caùc daân toäc chaâu Phi, chöa noùi chaâu Myõ La Tinh. Ԍ baát cöù
moät nöôùc naøo khaùc, chaéc chaén moät cheá ñoä nhö cheá ñoä coäng saœn
Vieät Nam khoâng theå yeân oån nhö theá. Toâi chæ bieát giaœi thích cho
Tauriac raèng ngöôøi Vieät Nam khoâng heøn nhaùt, vaán ñeà laø hoï ñaõ
quaù thaát voïng vôùi ñaát nöôùc Vieät Nam vaø ñaõ maát ñi loøng yeâu
nöôùc. Moät laàn nöõa toâi nghó raèng caàn hoøa giaœi ngöôøi Vieät vôùi ñaát
nöôùc mình.

Moät ngöôøi coù lyù do naøo ñeå yeâu nöôùc ?

Ngöôøi ta coù theå yeâu nöôùc vì quyeàn lôïi. Ñaát nöôùc laø traät
töï an ninh, laø coâng lyù, laø coâng aên vieäc laøm, laø an sinh xaõ hoäi,
laø söï baœo veä khi di chuyeån treân theá giôùi. Nhöng toå quoác Vieät
Nam laïi chæ laø moät ñe doïa vaø moät gaùnh naëng. Ngöôøi daân coù theå
bò baét giam, quaœn cheá, tòch thu taøi saœn moät caùch tuøy tieän. Hoï phaœi
ñoùng thueá, ñuùt loùt, hoái loä cho quan chöùc nhaø nöôùc maø khoâng
ñöôïc chôø ñôïi ôœ nhaø nöôùc moät quyeàn lôïi naøo caœ, ngay caœ quyeàn
phaùt bieåu yù kieán cuœa mình.
Ngöôøi ta coù theå yeâu nöôùc vì moät nieàm haõnh dieän. Ngöôøi
Myõ haõnh dieän vì laø coâng daân cuœa sieâu cöôøng soá moät theá giôùi.
578 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Ngöôøi Phaùp, ngöôøi Anh, ngöôøi Ñöùc vaø moïi ngöôøi Taây AÂu haõnh
dieän vì söï giaøu coù vaø nhöõng ñoùng goùp to lôùn veà vaên hoùa, ngheä
thuaät, khoa hoïc, kyõ thuaät cuœa nöôùc hoï cho nhaân loaïi. Ngöôøi
Vieät Nam chæ coù theå tuœi hoå vì söï thua keùm bi ñaùt treân moïi
phöông dieän cuœa ñaát nöôùc mình. Thænh thoaœng cuõng coù nhöõng
ngöôøi chöa giaùc ngoä coá gaéng ñeå töï haøo raèng "chuùng ta" ñaõ ñaùnh
thaéng Phaùp, thaéng Myõ, v.v. Nhöng nieàm töï haøo ñoù chæ coù taùc
duïng khieán cho chuùng ta trôœ thaønh queâ keäch trong moät theá giôùi
vaên minh gheâ tôœm taát caœ nhöõng gì lieân quan tôùi baïo löïc ; hôn
nöõa noù coøn xoaùy vaøo moät veát thöông treân cô theå daân toäc maø
chuùng ta caàn queân ñi.
Ngöôøi ta cuõng coù theå yeâu ñaát nöôùc vì lyù do giaœn dò laø ñoù
laø ñaát nöôùc cuœa mình, nhö moät ngöôøi coù theå yeâu ñöùa con cuœa
mình khoâng phaœi vì noù taøi gioœi, thoâng minh hay giaøu coù, maø chæ
vì noù laø con mình. Nhöng ñaát nöôùc Vieät Nam cuõng khoâng coøn
laø cuœa ngöôøi Vieät Nam. Noù ñaõ bò chieám ñoaït laøm cuœa rieâng cuœa
ñaœng coäng saœn. Nhöõng coâng daân naøo daùm noùi ñaát nöôùc phaœi
nhö theá naøy, theá kia môùi khaù coù theå bò boœ tuø neáu nhöõng ñieàu
hoï noùi khoâng gioáng nhö ñaœng muoán hoï noùi. Maø ñaœng coäng saœn
cuõng khoâng phaœi laø cuœa hai trieäu ñaœng vieân coäng saœn. Nhöõng
ñaœng vieân, ngay caœ caùc ñaœng vieân cao caáp, cuõng khoâng töï do
hôn ngöôøi khaùc, coù khi coøn bò troùi buoäc hôn, caøng cao caáp laïi
caøng phaœi phuïc tuøng ñaœng hôn trong lôøi noùi vaø haønh ñoäng.
Ñaœng laø moät caùi gì ñoù raát voâ hình vì khoâng laø ai caœ, nhöng laïi
raát cuï theå nhö coâng an, toøa aùn vaø nhaø tuø. Ñaát nöôùc khoâng coøn
laø cuœa ai caœ, duø coäng saœn hay khoâng coäng saœn. Vaäy thì ai coù lyù
do ñeå yeâu nöôùc ?
Ngöôøi ta cuõng coù theå yeâu nöôùc vì ñöôïc ñaøo taïo bôœi moät
vaên hoùa yeâu nöôùc. Nhöng trong caœ haøng ngaøn naêm chuùng ta ñaõ
chæ ñöôïc ñaøo taïo bôœi vaên hoùa Khoång Giaùo, moät thöù vaên hoùa voâ
toå quoác, daïy ngöôøi daân thôø chuœ chöù khoâng yeâu nöôùc. Thöïc ra
ñoù cuõng khoâng phaœi laø moät vaên hoùa ñuùng nghóa maø chæ laø söï
nhoài soï coù muïc ñích huaán luyeän nhöõng keœ noâ leä phuïc tuøng chuœ
nhaân moät caùch khoâng thaéc maéc.
Ngöôøi Vieät Nam khoâng coù lyù do gì ñeå yeâu nöôùc cho tôùi
Toå quoác aên naên 579

theá kyœ 20. Vaø sau ñoù hoï ñöôïc nhoài soï laø phaœi yeâu nöôùc voâ ñieàu
kieän. Ngoân ngöõ cuœa toå quoác Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi daân laø
"maøy phaœi yeâu tao vaø phuïc tuøng tao tuyeät ñoái, coøn tao khoâng
coù baát cöù boån phaän naøo ñoái vôùi maøy caœ". Toå quoác xaác xöôïc vaø
thoâ baïo. Khoâng coù gì ngaïc nhieân neáu ngöôøi Vieät Nam khoâng
yeâu nöôùc, ngay caœ khi hoï khoâng daùm thuù nhaän laø khoâng yeâu
nöôùc. Khoâng coù gì ngaïc nhieân khi raát nhieàu ngöôøi saün saøng töø
boœ taát caœ ñeå ra ñi chaïy troán nanh vuoát cuœa toå quoác.

Nhieàu ngöôøi, trong ñoù coù chính taùc giaœ cuoán saùch naøy, ñaõ
töøng döï ñoaùn söï suïp ñoå cuœa cheá ñoä coäng saœn. Nhöõng döï ñoaùn
naøy ñeàu ñuùng caœ nhöng ñaõ khoâng xaœy ra. Chuùng ta döï ñoaùn
raèng ñaœng coäng saœn seõ maát heát choã döïa quaàn chuùng, lyù töôœng
coäng saœn trôœ thaønh loá bòch, khoù khaên choàng chaát, aùp löïc theá giôùi
vaø trong nöôùc leân ñeán möùc ngoät ngaït, noäi boä ñaœng vaø nhaø nöôùc
phaân hoùa, v.v. Taát caœ nhöõng döï ñoaùn naøy ñeàu ñuùng caœ, nhöng
cheá ñoä vaãn khoâng suïp ñoå vì lyù do giaœn dò laø noù khoâng gaëp moät
söï choáng ñoái ñaùng keå naøo caœ. Ngay caœ khi noù coù ngaõ guïc treân
chính quyeàn ñi nöõa, vaø treân thöïc teá coù theå coi laø noù ñaõ ngaõ guïc
treân chính quyeàn, thì vaãn caàn moät söùc maïnh naøo ñoù ñeå keùo caùi
thi theå ñoù ñi choã khaùc. Nhöng söùc maïnh naøy chuùng ta laïi khoâng
coù. Sai laàm khoång loà cuœa nhieàu toå chöùc choáng coäng laø ñaõ chæ
doàn coá gaéng ñeå coâ laäp vaø taåy chay cheá ñoä, tröôùc ñaây chuœ tröông
khoâng gôœi tieàn giuùp ñôõ thaân nhaân, khoâng "du lòch Vieät Coäng",
khoâng ñaàu tö vaøo Vieät Nam, sau ñoù vaän ñoäng ñeå Hoa Kyø ñöøng
boœ caám vaän, ñöøng thieát laäp quan heä ngoaïi giao, ñöøng hôïp taùc
thöông maïi, ñöøng cho cheá ñoä coäng saœn höôœng qui cheá quan heä
thöông maïi bình thöôøng, v.v. Muïc tieâu cuœa nhöõng coá gaéng naøy
laø nhaèm laøm daân chuùng caêm thuø cheá ñoä vaø laøm cheá ñoä gaëp
theâm khoù khaên. Nhöng daân chuùng ñaõ caêm thuø cheá ñoä voâ cuøng
roài vaø cheá ñoä cuõng ñaõ chao ñaœo laém roài, noùi caùch khaùc muïc tieâu
ñaõ ñaït ñöôïc töø laâu roài. Caùi thieáu laø moät keát hôïp treân yù chí ñoåi
ñôøi, vaø keát hôïp naøy chæ coù moät loøng yeâu nöôùc thöïc söï môùi coù
theå mang laïi.
Nhieàu ngöôøi khoâng nhìn thaáy raèng chìa khoùa cuœa loái
580 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

thoaùt laø loøng yeâu nöôùc. Neáu thöïc söï yeâu nöôùc thì ngöôøi ta ñaõ
thaáy ngay söï caàn thieát cuœa moät taäp hôïp daân toäc môùi vaø ñaõ laøm
taát caœ coá gaéng vaø hy sinh ñeå taäp hôïp naøy ra ñôøi, ngöôøi ta ñaõ thöïc
taâm ñi tìm kieám nhöõng ngöôøi coù taâm huyeát vaø khaœ naêng ñeå keát
nghóa, ñaõ haêng haùi tham gia caùc toå chöùc ñaáu tranh, ñaõ saün saøng
hy sinh tö kieán vaø loøng töï aùi ñeå toå chöùc ñöôïc beàn vöõng vaø phaùt
trieån, ñaõ mong moœi saùt nhaäp toå chöùc cuœa mình vôùi caùc toå chöùc
khaùc ñeå hình thaønh moät toå chöùc lôùn hôn. Ngöôøi ta cuõng seõ raát
phaãn noä vôùi nhöõng phaàn töœ bòp bôïm, gian traù, phaù hoaïi, v.v. vaø
moät maët traän daân chuœ coù taàm voùc ñaõ hình thaønh töø laâu roài.
Nhöng thöïc teá ñaõ traùi haún. Toâi ñaõ chöùng kieán nhieàu toå chöùc,
chính trò cuõng nhö coäng ñoàng, ñöôïc xaây döïng baèng raát nhieàu
coâng söùc maø roài tan vôõ chæ vì nhöõng xích mích caù nhaân raát nhoœ
moïn. Toâi cuõng ñaõ chöùng kieán nhöõng toå chöùc thieáu caœ veà lyù
luaän, nhaân söï laãn phöông tieän nhöng khoâng heà coù yù ñònh saùt
nhaäp vaøo moät toå chöùc naøo lôùn hôn ñeå roài taøn luïi daàn ñi. Vaø haøng
ngaøy toâi vaãn thaáy nhöõng khuoân maët maø moïi ngöôøi ñeàu bieát laø
hôøi hôït, caœi löông, giaœ doái hay nhöõng toå chöùc ñaõ loä roõ chaân
töôùng laø thieáu löông thieän vaãn tieáp tuïc hieän dieän maø khoâng bò
leân aùn. Khi ngöôøi ta khoâng caàn phaân bieät phaœi traùi, ñuùng sai, toát
xaáu laø ngöôøi ta thöïc söï khoâng quan taâm.

Ñaát nöôùc seõ ñi veà ñaâu ?

Chuùng ta thaáy roõ laø ñaát nöôùc seõ khoâng ra khoœi ñöôïc tình
traïng beá taéc hieän nay, tröø tröôøng hôïp ñaœng coäng saœn daùm laáy
moät quyeát ñònh thöïc taùo baïo laø töï yù chuyeån hoùa thöïc söï veà daân
chuœ. Nhöng khoâng coù daáu hieäu gì laø hoï coù ñuœ duõng caœm ñeå laáy
quyeát ñònh naøy, traùi laïi chæ coù nhöõng daáu hieäu ngöôïc laïi. Maët
khaùc, söï thay ñoåi ñôn phöông naøy khoâng phaœi laø khoâng coù
nhöõng ruœi ro. Moät chính saùch côœi môœ khoâng chuaån bò hoaëc
khoâng löông thieän raát coù theå seõ chæ laøm buøng noå nhöõng caêm thuø
ñaõ quaù lôùn vaø quaù choàng chaát, ñöa ñaát nöôùc vaøo tình traïng hoãn
loaïn. Ñeå thay ñoåi, ñaœng coäng saœn caàn moät ñoàng minh khaùch
quan : moät löïc löôïng daân chuœ coù haäu thuaãn quaàn chuùng vaø thöïc
söï muoán daân chuœ hoùa ñaát nöôùc trong hoøa bình vaø trong tinh thaàn
Toå quoác aên naên 581

hoøa giaœi daân toäc. Nhöng löïc löôïng naøy chöa hình thaønh ñöôïc
vì moät maët ngöôøi Vieät Nam khoâng coøn ñuœ yù chí ñeå keát hôïp, vaø
maët khaùc, do moät söï muø quaùng khoù töôœng töôïng, cheá ñoä coäng
saœn ñang doàn moïi coá gaéng ñeå ngaên caœn söï hình thaønh cuœa moïi
ñoái laäp oân hoøa. Chuùng ta beá taéc.
Nhö theá, vôùi tình traïng naøy, cheá ñoä seõ ngaøy moät yeáu ñi,
tieáp tuïc ruoãng naùt theâm töø beân trong, trong khi xaõ hoäi caøng
ngaøy caøng phaân hoùa vaø hoãn ñoän, cho tôùi moät luùc maø chính
quyeàn trôœ neân roãng tueách vaø khoâng kieåm soaùt ñöôïc tình theá
nöõa vì khoâng coøn phöông tieän ñeå cai trò baèng baïo löïc. Baát oån
vaø baïo loaïn seõ xaœy ra khaép nôi, nhieàu vuøng seõ khoâng coøn an
ninh, traät töï vaø luaät phaùp. Luùc ñoù taát caœ coù theå xaœy ra.

Ñöøng neân ñeå lòch söœ laëp laïi moät laàn nöõa. Chuùng ta ñaõ coù
moät kinh nghieäm bi ñaùt. Naêm 1533, ngöôøi giaùo só Thieân Chuùa
Giaùo ñaàu tieân tôùi Vieät Nam giaœng ñaïo. Töø ñoù giao thieäp vôùi
phöông Taây ngaøy caøng gia taêng, vaø tö töôœng phöông Taây cuõng
ñeán cuøng vôùi haøng hoùa. Tôùi cuoái theá kyœ 17 ñaõ coù khoaœng 10%
daân chuùng theo ñaïo Coâng Giaùo, aœnh höôœng cuœa tö töôœng Thieân
Chuùa Giaùo noùi rieâng vaø tö töôœng phöông Taây noùi chung ñaõ khaù
phoå bieán trong daân chuùng. Khoång Giaùo, neàn taœng cuœa cheá ñoä
quaân quyeàn, ñaõ lung lay khoâng coøn ñaœm baœo ñöôïc söï chính
ñaùng cuœa cheá ñoä nöõa. Tuy vaäy, caœ hoï Nguyeãn ôœ Ñaøng Trong
laãn hoï Trònh ôœ Ñaøng Ngoaøi ñeàu khoâng yù thöùc ñöôïc söï chuyeån
hoùa khoâng theå ñaœo ngöôïc ñöôïc cuœa xaõ hoäi maø hoï ñang cai trò.
Caøng chao ñaœo hoï caøng ñaøn aùp, caøng ñaøn aùp hoï caøng laøm cho
xaõ hoäi tan naùt theâm vaø cheá ñoä cuœa hoï yeáu theâm vì maát caœ loøng
daân laãn söï chính ñaùng. Caœ hai cheá ñoä Trònh Nguyeãn ñeàu maát
daàn noäi dung vaø thöïc löïc. Saùch Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí moâ
taœ moät xaõ hoäi mieàn Baéc tan raõ : chính quyeàn chæ coøn laø caùi voœ
roãng, thieáu caœ ngaân khoá laãn quaân ñoäi. Quan trieàu ñình ra ñöôøng
bò daân chaën laïi traán loät ngay giöõa kinh thaønh, daân chuùng ai coù
söùc khoœe thì ñi aên cöôùp. Ԍ Ñaøng Trong, hoï Nguyeãn cuõng
khoâng khaù hôn, troäm cöôùp coøn nhieàu hôn vaø coù toå chöùc hôn
theo nhöõng ghi cheùp cuœa caùc giaùo só vaø thöông nhaân phöông
582 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Taây. Vaø caœ trong Nam cuõng nhö ngoaøi Baéc khoâng coù moät löïc
löôïng canh taân ñöùng ñaén naøo ra ñôøi. Theá roài trieàu Nguyeàn suïp
ñoå vì Tröông Phuùc Loan chuyeân quyeàn vaø trieàu Trònh suïp ñoå
vì loaïn kieâu binh cuœa ñaùm lính Tam Phuœ. Nhöng Tröông Phuùc
Loan cuõng nhö boïn lính Tam Phuœ chæ laø nhöõng gioït nöôùc cuoái
cuøng laøm traøn moät bình ñaõ ñaày, hay moät côn gioù nheï laøm ruïng
moät chieác laù ñaõ khoâ. Taát caœ chæ laø bieán coá ngaãu nhieân nhöng
taát yeáu cuœa moät quaù trình phaân raõ. Khoâng coù Tröông Phuùc Loan
naøy thì cuõng seõ coù moät Tröông Phuùc Loan khaùc, khoâng coù kieâu
binh Tam Phuœ thì cuõng coù kieâu binh khaùc, vì lyù do caên baœn laø
chính quyeàn ñaõ maát caên baœn chính ñaùng vaø quaù yeáu. Trong tình
huoáng ñoù taát caœ ñeàu coù theå xaœy ra, duø khoâng coù gì coù theå döï
baùo ñöôïc.
Trong söï thieáu vaéng cuœa moät löïc löôïng chính trò ñuùng
ñaén, söï suy yeáu cuœa caœ hai cheá ñoä Trònh, Nguyeãn cuoái cuøng ñaõ
chæ ñeå laïi moät khoaœng troáng quyeàn löïc vaø moät xaõ hoäi tan raõ.
Ñaœng cöôùp Taây Sôn, moät ñaœng cöôùp thuaàn tuùy, khoâng coù baát
cöù moät döï aùn chính trò naøo, ñaõ cöôùp ñöôïc chính quyeàn nhôø möu
löôïc vaø gan daï. Hoï ñaõ cai trò ñaát nöôùc moät caùch taøn baïo, ñeå roài
cuõng bò tieâu dieät moät caùch taøn baïo sau moät cuoäc noäi chieán ñaãm
maùu. Chuùng ta bieát nhöõng gì ñaõ xaœy ra sau ñoù : nöôùc Vieät Nam
kieät queä vaø ñaõ thaát baïi deã daøng trong cuoäc xaâm laêng cuœa moät
ñaïo quaân Phaùp ít oœi.
Ngaøy nay hôn hai theá kyœ sau, chuùng ta ñang ñöùng tröôùc
moät tình traïng töông töï. Caùc tieáp xuùc doàn daäp vôùi theá giôùi beân
ngoaøi vaø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ngaøy caøng hieän ñaïi ñaõ
khieán khaùt voïng töï do daân chuœ leân cao ; chuœ nghóa Maùc-Leânin,
neàn taœng cuœa cheá ñoä coäng saœn hieän nay cuõng nhö Khoång Giaùo
ñaõ laø neàn taœng cuœa cheá ñoä quaân quyeàn ngaøy xöa, bò loá bòch hoùa.
Chính quyeàn khoâng chòu ñoåi môùi kòp ñoøi hoœi cuœa tình theá vaø
ngaøy caøng phaân hoùa theâm. Cuõng gioáng hôn hai theá kyœ tröôùc,
chuùng ta khoâng coù moät löïc löôïng xöùng ñaùng laøm moät giaœi phaùp
thay theá. Chuùng ta ñang tieán tôùi moät söï hoãn loaïn töông töï, ñeå
roài khi chính quyeàn ñaõ quaù yeáu, moät tay anh chò naøo ñoù, nhôø
taùo baïo vaø khoân lanh, hay ñöôïc haäu thuaãn cuœa ngoaïi bang, seõ
Toå quoác aên naên 583

naém ñöôïc chính quyeàn vaø laøm ñaát nöôùc ñaõ tan naùt laïi caøng tan
naùt theâm. Vaø cuõng raát coù theå nhieàu ngöôøi seõ ca tuïng tay anh chò
ñoù vaø duøng ñuœ moïi lyù luaän ñeå beânh vöïc, nhö nhieàu ngöôøi ñaõ
töøng ca tuïng Nguyeãn Hueä.

Nhöng thaœm kòch ñaõ xaœy ra hôn hai theá kyœ tröôùc vaø thaœm
kòch coù theå seõ xaœy ra saép tôùi coù theå chæ gioáng nhau tôùi ñoù thoâi
chöù khoâng theå gioáng nhau ôœ giai ñoaïn tieáp theo. Xaõ hoäi Vieät
Nam ngaøy nay ñaõ quaù phöùc taïp vaø con ngöôøi Vieät Nam ngaøy
nay cuõng quaù khoân ngoan ñeå moät ngöôøi hay moät baêng ñaœng duø
möu moâ ñeán ñaâu coù theå goàm thu veà moät moái maø khoâng caàn moät
döï aùn chính trò ñuùng ñaén. Nöôùc Vieät Nam coù theå bò raõ naùt thaønh
nhieàu maœnh, döôùi söï kieåm soaùt cuœa nhieàu theá löïc vôùi nhöõng
quyeàn lôïi khaùc nhau vaø nhöõng choã döïa khaùc nhau, nhö chuùng
ta ñaõ chöùng kieán taïi moät soá nöôùc chaâu Phi. Luùc ñoù, trong moät
theá giôùi ngaøy caøng toaøn caàu hoùa, vôùi yù nieäm quoác gia daân toäc
ngaøy caøng bò töông ñoái hoùa, seõ chaúng coù bao nhieâu ngöôøi coøn
ñuœ tha thieát vaø quyeát taâm ñeå thoáng nhaát laïi ñaát nöôùc. Vaœ laïi coù
muoán cuõng khoâng ñöôïc vì thoáng nhaát laø moät ñieàu raát khoù thöïc
hieän. Toâi coù theå quaœ quyeát ñieàu naøy theo kinh nghieäm caù nhaân
: vieäc thoáng nhaát caùc löïc löôïng raát thaân höõu vôùi nhau vaø coù taát
caœ moïi lyù do ñeå keát hôïp vôùi nhau cuõng ñaõ quùaù khoù roài !
Vieät Nam coù theå bò xoùa boœ nhö moät quoác gia khoâng ?
Nhieàu ngöôøi quaœ quyeát laø khoâng, vaø toâi cuõng tin nhö vaäy.
Nhöng ñieàu ñoù chöa chaéc ñaõ ñaùng möøng. Coøn coù moät ñieàu
quan troïng hôn söï toàn vong cuœa quoác gia Vieät Nam, ñoù laø caùi
trôœ thaønh cuœa khoái 80 trieäu ngöôøi Vieät. Söï haáp hoái cuœa moät quoác
gia keùo daøi raát laâu, haøng theá kyœ. Trong tröôøng hôïp moät daân toäc
ñoâng ñaœo coù lòch söœ soáng chung laâu ñôøi, coù moät vaên hoùa khaù
ñoàng nhaát vaø nhaát laø moät ngoân ngöõ chung nhö Vieät Nam, côn
haáp hoái ñoù coù theå keùo daøi voâ taän. Khoâng cheát ñöôïc nhöng cuõng
khoâng soáng. Vaø khoái ngöôøi Vieät Nam seõ ra sao ? Seõ chæ coù moät
soá raát nhoœ tìm ñöôïc queâ höông môùi taïi nhöõng quoác gia daân chuœ
vaên minh, trong soá raát nhoœ naøy cuõng seõ chæ coù moät soá raát nhoœ
hoäi nhaäp ñöôïc thöïc söï vaøo xaõ hoäi môùi, soá coøn laïi seõ chæ laø
584 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

nhöõng coâng daân haïng thöù. Nhöng ñoù laø nhöõng ngöôøi may maén.
Ñaïi boä phaän ngöôøi Vieät seõ soáng laàm luõi, bô vô ngay treân ñaát
nöôùc mình döôùi caùi nhìn vöøa thöông haïi vöøa khinh khi cuœa theá
giôùi.

Nhaát ñònh chuùng ta phaœi giöõ laáy ñaát nöôùc Vieät Nam, ít
nhaát vì chính quyeàn lôïi cuœa chuùng ta. Theá giôùi töông lai seõ
khoâng phaœi laø theá giôùi cuœa nhöõng con ngöôøi voâ toå quoác, ñoù seõ
laø theá giôùi cuœa nhöõng quoác gia thaân höõu. Quoác gia laø moät baœo
ñaœm vaø moät khoâng gian töông trôï caàn thieát cho coá gaéng chung
vaø thaønh coâng chung. Quoác gia laø moâi tröôøng töï nhieân cho moãi
ngöôøi ñeå phaùt trieån, nhö khu röøng caàn cho con coïp ñeå vuøng
vaãy. Vaø quoác gia cuõng laø moät tình yeâu ñeå soáng coù haïnh phuùc
nhö caùi hoân cuœa meï caàn cho moät ñöùa treœ ñeå lôùn leân.
Muoán giöõ vöõng ñaát nöôùc phaœi laøm laïi ñaát nöôùc. Vaø muoán
laøm laïi ñaát nöôùc chuùng ta khoâng theå thieáu loøng yeâu nöôùc vaø
tinh thaàn traùch nhieäm. Ñoù laø chìa khoùa cuœa vaán ñeà. Nhöng laøm
theá naøo ñeå phuïc hoài laïi loøng yeâu nöôùc ?

Tröôùc heát moãi ngöôøi Vieät Nam phaœi aên naên vaø saùm hoái.
AÊn naên vì chuùng ta, moãi ngöôøi chuùng ta, ñaõ ngaây thô coi
toå quoác nhö laø voâ taän, khoâng theå hao moøn vaø ñaõ khoâng quan
taâm laøm cho toå quoác ngaøy moät vöõng maïnh hôn vaø ñaùng yeâu
hôn.
Hay vì chuùng ta ñaõ khôø khaïo nghó raèng mình coù theå töï giaœi
quyeát caùc vaán ñeà caù nhaân cuœa mình baèng nhöõng giaœi phaùp caù
nhaân nhö luoàn laùch, moùc ngoaëc, hoái loä, boœ nöôùc ra ñi, v.v... maø
khoâng yù thöùc raèng phaœi coù moät giaœi phaùp chung cho thaœm kòch
chung cuœa 80 trieäu ngöôøi cuøng moät lòch söœ, vaên hoùa vaø cuøng
moät soá phaän.
Hay vì chuùng ta ñaõ khoâng ñuœ thoâng minh ñeå thaáy caàn keát
hôïp vôùi nhau, chung söùc chung loøng ñeå cuøng laøm laïi ñaát nöôùc.
Moãi ngöôøi choáng coäng vôùi tö caùch caù nhaân, tranh ñaáu moät mình
hay haøi loøng vôùi nhöõng toå chöùc boœ tuùi. Chuùng ta ñaõ töï cho mình
vai troø quaù cao, bôœi vì trí tueä chuùng ta quaù thaáp.
Toå quoác aên naên 585

Hay vì chuùng ta ñaõ khieáp nhöôïc, ñaõ khoâng daùm choáng laïi
söï toài dôœ vaø söï baïo ngöôïc, ñaõ cuùi ñaàu, ñaõ giaœ caâm giaœ ñieác ñeå
ñöôïc yeân thaân.
Hay vì, moät caùch giaœn dò, chuùng ta ñaõ sai laàm lôùn khi nghó
raèng ñaát nöôùc khoâng caàn thieát laém cho ñôøi mình.
Sau ñoù, chính toå quoác phaœi nhaän loãi veà nhöõng ñaøy ñoïa ñaõ
gaây ra cho caùc con mình, vaø töï söœa ñoåi. Toå quoác phaœi rôøi boœ baøn
thôø thieâng lieâng, toái cao vaø voâ traùch nhieäm ñeå thaân thieän ñeán
vôùi moïi ngöôøi. Toå quoác phaœi loät xaùc ñeå trôœ thaønh moät toå quoác
khaùc, moät toå quoác hieàn hoøa thay vì döõ tôïn, moät toå quoác coù traùi
tim thay vì coù nanh vuoát, moät toå quoác khuyeán khích thay vì caám
ñoaùn, moät toå quoác ñaùng yeâu thay vì ñaùng sôï, moät toå quoác che
chôœ thay vì ñe doïa. Toå quoác phaœi laø moät toå quoác traùch nhieäm,
cuï theå nhö moät döï aùn töông lai chung vaø gaàn guõi nhö moät ngöôøi
baïn, moät toå quoác bieát hoái haän vaø aên naên.
Toâi bieát chuyeän moät gia ñình ñau khoå, ngöôøi cha nghieän
ngaäp, côø baïc, hung baïo, gia ñình laø moät ñòa nguïc. Moät ngaøy kia
ñöùa con ñaõ lôùn leân vaø quyeát ñònh boœ ñi. Ngöôøi cha böøng tænh,
khoâng ngaên con maø chæ im laëng nhìn con saép xeáp haønh lyù. Khi
ñöùa con ñaõ ra ñeán cöœa, oâng raàu raàu xin loãi noù vaø chuùc noù may
maén. Ít laâu sau ñöùa con laïi trôœ veà.
Toå quoác aên naên thì toå quoác seõ hoài sinh, seõ ñeïp vaø maïnh.
Vaø moãi ngöôøi seõ ñeàu ñöôïc phuùc lôïi. Coïp laïi coù röøng ñeå vuøng
vaãy, ñöùa treœ laïi coù meï ñeå hoân.
586 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 587

Gôœi vaøo giaác moäng, nhaén ra cuoäc ñôøi

Hoàn ai coù ñi veà treân khoùi soùng

Vaø giôø ñaây thoâng caœm vôùi hoàn ta
Thì laéng tai nghe maáy lôøi ca
Gôœi vaøo giaác moäng, nhaén ra cuoäc ñôøi.
Vuõ Hoaøng Chöông

Xin caœm ôn caùc ñoäc giaœ ñaõ chieáu coá ñeán cuoán saùch naøy.
Neáu baïn ñaõ ñoïc ñeán ñaây thì haún baïn phaœi laø moät ngöôøi khaù ñaëc
bieät, moät ngöôøi khoâng caàn ñoïc cuoán saùch naøy ñeå tìm nhöõng
kieán thöùc vaø yù kieán. Baïn ñaõ ñoïc heát cuoán saùch vì ñaõ tìm thaáy
ôœ ñaây moät phaàn tö duy cuœa chính mình.
Vaäy xin keát thuùc cuoán saùch baèng moät lôøi phi loä. Moät lôøi
rieâng nhöng cuõng laø chung.
Toâi ra ñôøi vaøo giöõa theá chieán II, luùc ñaát nöôùc coøn ñang
bò ngoaïi thuoäc vaø, hôn theá nöõa, bò ngoaïi thuoäc moät caùch oâ nhuïc
nhaát. Moät naém nhoœ ngöôøi Phaùp, ñaõ thua traän vaø maát nöôùc, vaãn
coøn duy trì ñöôïc moät aùch thoáng trò khaéc nghieät treân caœ nöôùc. Hoï
ñaõ chæ bò quaân Nhaät laät ñoå chöù khoâng phaœi bò ngöôøi Vieät Nam
ñöùng leân ñaùnh baïi. Ñaõ coù nhieàu ngöôøi Vieät Nam ñöùng leân,
nhöng tröôùc maët hoï laïi coù moät soá ngöôøi Vieät Nam ñoâng ñaœo hôn
nhieàu tieáp tay giuùp ngöôøi Phaùp duy trì aùch thoáng trò treân daân toäc
mình. Ñieàu naøy maõi maõi laø moät veát thöông ñau cho toâi bôœi vì
noù khoâng cho pheùp toâi töï haøo veà daân toäc mình.
Töø ñoù ñeán nay ñaát nöôùc khoâng ngöøng thua keùm hôn so
vôùi theá giôùi, trong khi chuùng ta ñaõ phaœi traœ nhöõng caùi giaù raát
khuœng khieáp. Nhöõng thaát voïng lieân tuïc choàng chaát ñaõ laøm ñaïi
ña soá ngöôøi Vieät maát loøng tin vaøo ñaát nöôùc, khoâng coøn nghó tôùi
nöôùc nöõa. Chuùng ta khoâng coøn döï ñònh chung, do ñoù chuùng ta
raõ haøng vaø baát löïc. Vaø ñaát nöôùc troâi giaït veà moät töông lai ñaày
baát traéc.
Khi toâi ngoài vieát nhöõng doøng naøy, tình hình ñaát nöôùc
cuõng töông töï nhö khi toâi ra chaøo ñôøi. Moät nhoùm ngöôøi raát nhoœ,
588 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

theo ñuoåi moät chuœ nghóa ñaõ hoaøn toaøn phaù saœn, laáy laøm quan
thaày vaø maãu möïc moät cheá ñoä ñaõ suïp ñoå, vaãn tieáp tuïc duy trì
ñöôïc aùch thoáng trò thoâ baïo vaø chaën ñöôøng tieán cuœa daân toäc veà
töông lai maø khoâng gaëp moät choáng ñoái ñaùng keå naøo. Toâi vaãn
khoâng theå haõnh dieän laø ngöôøi Vieät.
Toâi ñaõ coù dòp soáng vaø laøm vieäc trong loøng cheá ñoä coäng
saœn, ñaõ trao ñoåi thaân maät vaø hieän nay vaãn thöôøng xuyeân ñöôïc
tieáp xuùc vôùi nhieàu ngöôøi cuœa cheá ñoä, coù khi ôœ nhöõng caáp baäc
khaù cao. Taát caœ ñeàu ñoàng yù raèng cheá ñoä naøy phaœi daân chuœ hoùa,
noù khoâng theå vaø khoâng ñöôïc quyeàn tieáp tuïc nhö hieän nay.
Nhöng cheá ñoä vaãn coøn ñoù, vaø tieáp tuïc cai trò moät caùch thoâ baïo.
Cuõng nhö trong thôøi theá chieán II, moïi ngöôøi ñeàu muoán daân chuœ
nhöng chæ coù moät soá ít ñöùng leân, tröôùc maët hoï laø moät soá ngöôøi
ñoâng ñaœo gaáp boäi coá luoàn laùch ñeå soáng yeân vaø, ñeå soáng yeân,
phaœi hôïp taùc vôùi cheá ñoä vaø giuùp cheá ñoä tieáp tuïc toàn taïi. Sau hôn
moät nöœa theá kyœ thaêng traàm vaø ñoå vôõ, thaœm kòch cuœa Vieät Nam
vaãn theá. Ñoù laø thaœm kòch cuœa yù chí vaø nieàm tin.
Toâi ñaõ laø moät ñöùa treœ may maén. Caœ laøng toâi, vaø coù leõ caœ
huyeän toâi, ñaõ chæ coù moät mình toâi ñöôïc ñi hoïc ñeán nôi ñeán choán,
ñöôïc ñi du hoïc sôùm, ñöôïc quan saùt theá giôùi vaø cuõng ñöôïc moät
ñòa vò töông ñoái khaù treân caœ queâ mình laãn queâ ngöôøi. Duø ñaõ traœi
qua nhieàu khoå ñau vaø maát maùt, toâi vaãn laø ngöôøi raát ñöôïc soá
phaän öu ñaõi so vôùi ñoàng baøo toâi. Coù theå noùi ngaøy nay toâi laø moät
trong nhöõng ngöôøi Vieät ít oœi khoâng caàn ñaát nöôùc, neáu chæ caàu
mong moät cuoäc soáng thoaœi maùi cho mình.
Nhöng loøng khoâng theå yeân. Vaãn coøn caùi taâm söï beõ baøng
cuœa moät ñöùa con nhaø ngheøo ñi laøm con nuoâi nhaø giaøu boœ rôi anh
em. Vaãn coù söï hoå nhuïc aâm thaàm nhö khi ñaïp ga cho xe chaïy
nhanh, laøm nhö khoâng nhìn thaáy gia ñình ngöôøi quen hö xe beân
ñöôøng giöõa moät ñeâm möa gioù. Vaø moät nieàm aân haän raèng mình
ñaõ khoâng phaùt huy ñöôïc heát khaœ naêng cuœa mình, ñaõ khoâng laøm
ñöôïc taát caœ nhöõng gì mình muoán laøm vaø coù theå laøm vì khoâng
ôœ trong moâi tröôøng töï nhieân cuœa mình ; cuoäc ñôøi mình nhoœ laïi
vaø thaáp xuoáng.
Ñieàu laøm toâi daèn vaët nhaát hieän nay laø hình nhö ñaïi ña soá
Gôûi vaøo giaác moäng, nhaén ra cuoäc ñôøi 589

ngöôøi Vieät khoâng nhìn thaáy moät moái nguy lôùn cho ñaát nöôùc.
Chuùng ta ñeàu ñoàng yù raèng tình hình hieän nay raát teä haïi cho ñaát
nöôùc vaø phaœi chaám döùt. Nhöng hình nhö chuùng ta chæ nghó raèng
neáu tình hình naøy cöù tieáp tuïc thì ñaát nöôùc seõ trì treä, seõ chaäm tieán
vaø bò thua keùm theá giôùi maø thoâi. Chuùng ta chöa yù thöùc raèng tình
hình naøy coù theå ñöa ñaát nöôùc ñeán choã giaœi theå. Theá giôùi ñaõ ñi
vaøo moät kyœ nguyeân môùi, trong ñoù yù thöùc quoác gia daân toäc bò
xeùt laïi moät caùch trieät ñeå. Nhöõng quoác gia khoâng ñöôïc hieåu nhö
moät döï aùn töông lai chung, moät tình caœm vaø moät khoâng gian
töông trôï cho coá gaéng vöôn leân cuœa moïi ngöôøi seõ khoâng coøn
lyù do toàn taïi vaø seõ khoâng theå toàn taïi. Nhöõng quoác gia nhö theá
seõ giaœi theå trong loøng ngöôøi, roài giaœi theå thöïc söï. Chuùng ta ñaõ
chöùng kieán nhieàu quoác gia töï tan vôõ maø khoâng bò ngoaïi xaâm.
Chuùng ta cuõng ñaõ thaáy nhieàu quoác gia raát daân chuœ vaø phoàn vinh
maø vaãn bò chao ñaœo vì nhöõng chuœ tröông ly khai chæ vì ngöôøi daân
khoâng coøn nhìn thaáy coâng duïng thöïc söï cuœa quoác gia nöõa. Seõ
coøn nhieàu quoác gia khaùc bò tan vôõ, vaø nhöõng quoác gia tan vôõ
ñaàu tieân seõ laø nhöõng quoác gia maø bieân giôùi ñöôïc coi laø haøng raøo
ngaên caœn nhöõng giaù trò phoå caäp cuœa loaøi ngöôøi, maø chuœ quyeàn
daân toäc ñöôïc hieåu nhö quyeàn töï do loäng haønh cuœa moät taäp ñoaøn
caàm quyeàn. Chuùng ta ñang laø moät quoác gia nhö theá vaø chuùng
ta ñang ñöùng tröôùc moät tình traïng khaån caáp.
Moät daèn vaët khaùc cuœa toâi laø hình nhö ña soá ngöôøi Vieät
khoâng nhìn thaáy söï caàn thieát cuœa ñaát nöôùc cho chính ñôøi mình.
Chuùng ta mô öôùc, hoaëc haøi loøng vôùi moät cuoäc soáng trung bình
taïi haœi ngoaïi. Chuùng ta thoœa maõn khi tìm ñöôïc moät vieäc laøm vöøa
ñuœ soáng vaø khoâng bò coâng an haïch saùch ôœ trong nöôùc. Nhöõng
khoå ñau vaø chòu ñöïng quaù lôùn vaø quaù laâu ñaõ laøm cho chuùng ta
maát tham voïng vaø nhoœ laïi. Chuùng ta ñònh cö trong söï nhoœ beù tinh
thaàn vaø vaät chaát. Chuùng ta ñaõ maát ñi söï cao caœ trong trí tueä vaø
taâm hoàn. Chuùng ta khoâng thaáy raèng moät quoác gia laønh maïnh seõ
laø moät khoâng gian phaùt trieån cho pheùp ñôøi ta vöôn tôùi moät taàm
voùc lôùn hôn, duø chuùng ta soáng ôœ trong nöôùc hay ôœ nöôùc ngoaøi.

Toâi ñaõ soáng laâu naêm taïi Phaùp, trong tuoåi sinh vieân vaø
590 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

trong tuoåi haønh ngheà. Cuoäc soáng taïi Phaùp ñaõ cho pheùp toâi nhìn
thaáy moät vaøi ñieàu. Nöôùc Phaùp coù 60 trieäu daân vaø coù hôn nöœa
trieäu xí nghieäp hoaït ñoäng moät caùch laønh maïnh. Nöôùc Phaùp coù
khoaœng moät trieäu caáp laõnh ñaïo, trong ñoù ít nhaát moät traêm ngaøn
caáp laõnh ñaïo raát quan troïng. Trong khi toâi ñang vieát nhöõng
doøng naøy thì toång saœn löôïng quoác gia cuœa Phaùp baèng 60 laàn Vieät
Nam, lôïi töùc cuœa moãi ngöôøi Phaùp baèng 80 laàn moãi ngöôøi Vieät.
Phaùp khoâng phaœi laø moät maãu möïc taïi Taây AÂu. Hoï thua keùm
nhieàu nöôùc chaâu AÂu khaùc. Toå chöùc chính quyeàn cuœa hoï taäp
trung vaø keành caøng. Caùc hoaït ñoäng phaân phoái moät caùch khoâng
ñoàng ñeàu treân laõnh thoå. Taâm lyù ngöôøi Phaùp cuõng khoâng laønh
maïnh. Nöôùc Phaùp gaàn nhö bò chia ñoâi, moät nöœa daân Phaùp naêng
ñoäng vaø saùng taïo trong khi nöœa kia voâ traùch nhieäm vaø troâng ñôïi
ôœ bao caáp.
Nhöng neáu chuùng ta baèng ñöôïc nöôùc Phaùp ? Ñaát nöôùc
chuùng ta seõ laø moät moâi tröôøng bao la cho bieát bao tham voïng
chính ñaùng, seõ laø ñaát duïng voõ cho bieát bao taøi naêng, seõ laø bieát
bao traùch nhieäm veœ vang cho bieát bao nhieâu ngöôøi. Chuùng ta
seõ thieáu raát nhieàu ngöôøi cho raát nhieàu coâng vieäc quan troïng vaø
ñaày say meâ. Moïi ngöôøi, tröôùc heát laø nhöõng ngöôøi coù kieán thöùc,
seõ ñeàu coù nhöõng traùch nhieäm ñaùng töï haøo, seõ khoâng ai phaœi lo
aâu khoâng coù ñöôïc moät choã ñöùng xöùng ñaùng. Vaø chuùng ta seõ
khoâng coøn phaœi hoå theïn tröôùc maët ngöôøi ngoaïi quoác. Chuùng ta
seõ haõnh dieän maø goïi teân ñaát nöôùc mình.
Vaø taïi sao chuùng ta laïi khoâng theå baèng nöôùc Phaùp ? Toâi
hoïc vôùi hoï vaø laøm vieäc vôùi hoï, toâi raát ngöôõng moä ngöôøi Phaùp,
nhöng toâi cuõng khoâng thaáy hoï hôn ngöôøi Vieät Nam, hay coù hôn
cuõng khoâng bao nhieâu. Con ngöôøi Vieät Nam coù chaát lieäu toát,
chuùng ta khaù thoâng minh, hieáu hoïc, raát chaêm laøm vaø cuõng gioœi
chòu ñöïng. Chuùng ta coù theå baét ñaàu ngay baèng caùi sôœ tröôøng cuœa
chuùng ta laø chòu hoïc vaø chaêm laøm. Dó nhieân veà laâu veà daøi nhö
theá chöa ñuœ ; choã ñöùng sau cuøng cuœa moät daân toäc vaãn ñöôïc
quyeát ñònh bôœi oùc saùng taïo vaø tinh thaàn maïo hieåm, hai ñaëc tính
maø chuùng ta raát thieáu vaø caàn phaùt minh ra ; nhöng trong tình
traïng thua keùm bi ñaùt hieän nay, hieáu hoïc, chaêm laøm vaø chòu
Gôûi vaøo giaác moäng, nhaén ra cuoäc ñôøi 591

ñöïng cuõng laø khaù ñuœ ñeå vöôn leân. Roài trong quaù trình vöôn leân
chuùng ta seõ phaùt trieån oùc saùng taïo vaø tinh thaàn maïo hieåm. Raát
nhieàu daân toäc chaäm tieán khoâng coù noåi tieàm naêng con ngöôøi cuœa
chuùng ta.
Veà laâu veà daøi chuùng ta cuõng khoâng phaœi laø khoâng coù theá
maïnh. Chuùng ta laø moät quoác gia bôø bieån, bieån môœ roäng laõnh thoå
cuœa chuùng ta, môœ cöœa ñaát nöôùc chuùng ta ra theá giôùi vaø ñem theá
giôùi ñeán vôùi chuùng ta. Chuùng ta laïi coù moät vò trí tuyeät vôøi, naèm
ngay giöõa trung taâm cuœa moät vuøng ñaày höùa heïn vaø ngay saùt
nhieàu truïc giao thoâng quan troïng. Chuùng ta coù theå phaùt trieån raát
maïnh vaø, hôn theá nöõa, coøn coù theå höôœng thuï ñöôïc caœ söï phaùt
trieån cuœa caùc nöôùc khaùc, bôœi vì trong moät chaâu AÙ phoàn vinh sau
naøy, chuùng ta laø bôø bieån Thaùi Bình Döông cuœa caœ Thaùi Lan,
Kampuchea, Laøo vaø Vaân Nam. Ñieàu maø chuùng ta thieáu chæ laø
yù chí vaø tham voïng.

Hieän nay chuùng ta ñang ñöùng tröôùc moät ngaõ ba ñöôøng

ñaëc bieät. Moät ngaœ laø söï giaœi theå quoác gia vaø côn haáp hoái raát daøi,
trong ñoù ngöôøi Vieät seõ laàm luõi, bô vô, bò theá giôùi khinh thöôøng
vaø haét huœi. Moät ngaœ khaùc laø moät nöôùc Vieät Nam phoàn vinh ñem
laïi haïnh phuùc vaø töï haøo cho moïi ngöôøi. Chuùng ta chæ coù hai loái
ñi : moät beân laø ñöôøng haàm ñen toái vaø laày loäi daãn tôùi caùi cheát,
moät beân laø ñaïi loä theânh thang daãn tôùi vinh quang.
Ñaïi loä vinh quang, hôn nöõa, cuõng laø ñaïi loä an toaøn. Daân
toäc ta ñaõ phaœi traœ giaù quaù ñaét cho haän thuø vaø chia reõ, cho oùc ñoäc
quyeàn leõ phaœi, cho söï cuoàng tín vaø toân thôø baïo löïc. Chuùng ta
ñaõ hieåu baèng maùu vaø nöôùc maét vaø ñaõ chaáp nhaän trong da thòt
nhöõng giaù trò giaœn dò nhöng maàu nhieäm nhö hoøa bình, töï do, daân
chuœ vaø bao dung. Cheá ñoä ñoäc taøi naøy seõ laø cheá ñoä ñoäc taøi cuoái
cuøng taïi Vieät Nam, vôùi ñieàu kieän laø chuùng ta vaãn coøn laø moät
quoác gia sau cuoäc thöœ thaùch naøy. Ruõ boœ ñöôïc noù, chuùng ta seõ
vónh vieãn ñi vaøo moät kyœ nguyeân môùi, kyœ nguyeân cuœa töï do, daân
chuœ, kyœ nguyeân cuœa nhöõng coá gaéng chung vaø cuœa thaønh coâng
chung. Con ñöôøng tieán tôùi töông lai cuœa chuùng ta nhö vaäy seõ
khoâng quanh co. Maët khaùc, trong khi caùc nöôùc chaâu AÙ khaùc, vì
592 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

chöa traœi qua nhöõng kinh nghieäm ñaét giaù cuœa chuùng ta, coøn
löôõng löï giöõa truyeàn thoáng vaø tieán boä, chuùng ta seõ chaáp nhaän
moät caùch quaœ quyeát vaø nhieät tình nhöõng giaù trò phoå caäp cuœa loaøi
ngöôøi tieán boä, seõ laáy töï do laøm ñoäng löïc ñeå tieán tôùi, vaø chuùng
ta chaéc chaén seõ mau choùng baét kòp ñöôïc söï chaäm treã.
Söï choïn löïa laø hieån nhieân. Taát caœ vaán ñeà laø chuùng ta coù
coøn ñuœ laïc quan vaø tin töôœng ñeå choïn con ñöôøng theânh thang,
vaø thöïc ra deã daøng, daãn tôùi vinh quang khoâng, hay seõ ñeå cho
söï meät moœi vaø tuyeät voïng xoâ ñaåy vaøo con ñöôøng choâng gai vaø
taêm toái daãn ñeán söï tieâu vong ?

Chính vì theá maø, hôn luùc naøo heát, ñaát nöôùc ñang caàn
nhöõng con ngöôøi hieám hoi coøn giöõ ñöôïc nieàm tin vaø loøng yeâu
nöôùc, nhö moät cô theå suy nhöôïc coá taäp trung söùc löïc coøn laïi.
Nhöõng ngöôøi naøy phaœi yù thöùc ñöôïc raèng hoï laø moät saéc toäc thieåu
soá phaœi döïa vaøo nhau ñeå soáng vaø vöôn leân. Giöõa hoï phaœi coù tinh
thaàn keát nghóa, phaœi chöa gaëp ñaõ laø anh em, chöa quen ñaõ laø chí
höõu. Phaœi keát hôïp nhanh choùng, maïnh daïn, nhieät tình.
Hoï phaœi haõnh dieän vì söù maïng troïng ñaïi vaø cao caœ cuœa
mình. Ñoåi laïi doøng lòch söœ, ñoåi soá phaän cuœa caœ moät daân toäc ñoâng
ñaœo gaàn moät traêm trieäu ngöôøi khoâng phaœi laø moät cô hoäi maø ñôøi
ngöôøi naøo cuõng coù theå coù.
Hoï phaœi nhaän dieän ñuùng nhöõng trôœ ngaïi tröôùc maét. Trôœ
ngaïi lôùn nhaát khoâng phaœi laø söï ngoan coá cuœa cheá ñoä coäng saœn
maø laø söï meät moœi vaø taâm lyù boœ cuoäc cuœa ngöôøi Vieät. Thaéng
ñöôïc söï thuï ñoäng cuœa quaàn chuùng, taïo ñöôïc moät söùc baät môùi
cuœa loøng yeâu nöôùc vaø cuœa yù chí laøm laïi ñaát nöôùc thì söï ngoan
coá cuœa cheá ñoä coäng saœn seõ tan bieán mau choùng. Cheá ñoä naøy
thieáu caœ söùc maïnh laãn quyeát taâm, noù xaác xöôïc chæ vì chuùng ta
nhu nhöôïc.
Hoï seõ phuïc hoài theá giaù cho hoaït ñoäng chính trò vaø cho
nhöõng ngöôøi ñaáu tranh vì ñaát nöôùc baèng thaùi ñoä vaø haønh ñoäng.
Hoï seõ khoâng maát thì giôø cho nhöõng haønh ñoäng mò daân nhaèm
giaønh giaät caœm tình cuœa moät quaàn chuùng caàn ñöôïc thöùc tænh thay
vì môn trôùn. Hoï seõ ñoát ñuoác ñi tìm nhau. Hoï seõ nhaän dieän nhau
Gôûi vaøo giaác moäng, nhaén ra cuoäc ñôøi 593

nhö nhöõng tinh hoa cuœa ñaát nöôùc vaø nhö yù chí coøn laïi cuœa daân
toäc. Hoï seõ kính troïng nhau vaø truyeàn söï kính troïng ñoù cho quaàn
chuùng, gaây laïi nieàm tin cho quaàn chuùng vaø tranh thuœ söï höôœng
öùng cuœa quaàn chuùng.
Trong caùi khoù cuõng coù caùi deã. Caùi khoù laø vôùi tình traïng
quaàn chuùng hieän nay chuùng ta khoâng theå hy voïng hình thaønh
nhanh choùng ñöôïc moät keát hôïp lôùn. Caùi deã laø trong tình traïng
phaân raõ hieän nay chuùng ta khoâng caàn moät löïc löôïng lôùn maø vaãn
coù theå laø löïc löôïng aùp ñaœo nhaát, vaø thaønh coâng. Tröôùc heát haõy
töï giôùi haïn trong thaønh phaàn tinh nhueä, nghóa laø thaønh phaàn coù
ñaïo ñöùc, lyù töôœng, quyeát taâm, coù trình ñoä hieåu bieát taïm ñuœ, vaø
coù khaœ naêng hoäi nhaäp trong moät ñoäi nguõ. Moät ngaøn ngöôøi nhö
theá coù theå laø moät löïc löôïng ñuœ ñeå haønh ñoäng. Hình thaønh ñöôïc
moät taäp hôïp nhö vaäy laø chuùng ta ñaõ coù theå baùo tin möøng cho
daân toäc veà söï ra ñôøi cuœa hy voïng, bôœi vì sau ñoù moïi vieäc ñeàu
deã vaø tình hình ñaát nöôùc coù theå thay ñoåi raát nhanh choùng.
Chuùng ta coù caœ moät kho taøng nhaân söï chöa ñöôïc khai
thaùc. Nhöõng ngöôøi muoán ñoåi ñôøi khoâng thieáu trong nöôùc cuõng
nhö ngoaøi nöôùc, trong cuõng nhö ngoaøi boä maùy nhaø nöôùc, keå caœ
ña soá ñaœng vieân coäng saœn. Ñieàu chuùng ta thieáu laø moät tuï ñieåm
cho nhöõng khaùt voïng. Moät taäp hôïp cuœa khoaœng moät ngaøn ngöôøi
coù trí tueä vaø traùi tim ñuœ ñeå laøm tuï ñieåm ñoù. Khoù khaên laø taïo ra
taäp hôïp naøy. Nhöng ñoù laø muïc tieâu trong taàm tay.
Chuùng ta khoâng khôœi haønh töø soá khoâng. Chuùng ta ñaõ saün
coù moät soá ngöôøi. Chuùng ta coù khaùt voïng thay ñoåi cuœa taùm möôi
trieäu ngöôøi. Chuùng ta cuõng coù caœ moät kho taøng nhöõng ngöôøi
muoán laøm moät caùi gì cho ñaát nöôùc nhöng coøn caœm thaáy baát löïc
vì coâ ñôn vaø ñang chôø ñôïi moät keát hôïp daân chuœ ñaùng tin caäy.
Nhöng haønh trang quan troïng nhaát cuœa chuùng ta vaãn laø
moät nieàm tin vaø haõnh dieän aâm thaàm nhöng maõnh lieät ôœ trong
loøng. Chuùng ta ñang phaán ñaáu ñeå cöùu ñaát nöôùc do oâng cha ñeå
laïi vaø ñeå chuyeån nhöôïng laïi moät ñaát nöôùc ñeïp hôn vaø ñaùng töï
haøo hôn. Ñoù laø moät cuoäc ñaáu tranh cao caœ vì noù khoâng nhaèm
tieâu dieät hay haï nhuïc moät ai, maø nhaèm giaœi thoaùt vaø thaêng hoa
moïi ngöôøi. Ñoù laø moät cuoäc ñaáu tranh chính nghóa. Loøng daân
594 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

hoâm nay laø cuœa ta, chuùng ta thöïc hieän di chuùc döïng nöôùc cuœa
ngöôøi xöa vôùi tình yeâu noàng naøn daønh cho caùc theá heä mai sau.
Chuùng ta coù ñoàng baøo, toå tieân vaø con chaùu. Chuùng ta coù hieän
taïi, nghìn tröôùc vaø nghìn sau.
Vaäy thì chuùng ta haõy naém tay nhau cuøng phaán ñaáu vaø
cuøng mô öôùc moät töông lai Vieät Nam chung. Ngay hoâm nay vaø
baây giôø.

Paris, ngaøy 8 thaùng 11 naêm 2000

TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 595

Moät soá nhaän ñònh veà

TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

vaø taùc giaœ

596 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 597

Toå Quoác AÊn Naên,

caåm nang daân chuœ
vaø phaùt trieån Vieät Nam
Toâi ñöôïc ñoïc cuoán saùch Toå Quoác AÊn Naên sôùm, chæ maáy
ngaøy sau khi moät laõo thaønh caùch maïng nhaän ñöôïc cuoán saùch.
Coù theå noùi, chöa coù cuoán saùch naøo toâi ñoïc ñi ñoïc laïi nhieàu laàn
nhö vaäy. Toâi coù yù ñònh vieát veà cuoán saùch ñaõ laâu, song vaãn chaàn
chöø vì sôï raèng mình khoâng theå hieän ñöôïc heát yù nghóa cuœa cuoán
saùch ñoái vôùi baœn thaân vaø moät phaàn, cuõng phaœi coù thôøi gian
nghieàn ngaãm coù ñieåm naøo baên khoaên ñeå trao ñoåi cuøng taùc giaœ.
Tröôùc khi ñi vaøo noäi dung vaø yù nghóa cuœa cuoán saùch, caàn
laøm roõ hai ñieàu. Thöù nhaát, toâi chæ vieát leân nhöõng caœm nhaän vaø
nhöõng ñieàu taâm ñaéc cuœa mình chöù khoâng phaœi laø nhaän xeùt vaø
ñaùnh giaù veà cuoán saùch bôœi vì toâi thöïc söï khoâng ñuœ kieán thöùc
vaø trình ñoä ñeå laøm vieäc ñoù ; thöù hai, ñaây hoaøn toaøn laø yù kieán
caù nhaân, döïa treân moät hieåu bieát vaø moät ñieàu kieän hoaøn caœnh
cuï theå cuœa moät con ngöôøi cuï theå.
Vieäc lieät keâ nhöõng öu ñieåm cuœa cuoán saùch laø thöøa bôœi baát
cöù ngöôøi ñoïc naøo cuõng ñeàu nhaän thaáy khi ñöôïc tieáp xuùc vôùi
moät khoái löôïng kieán thöùc khoång loà, nhöõng trieát lyù thöïc tieãn saâu
saéc, vaên phong trong saùng, khuùc trieát theå hieän trong toaøn boä taùc
phaåm. Baœn thaân toâi khi ñoïc cuoán saùch ñaõ thu löôïm ñöôïc raát
nhieàu boå ích, vöôït quaù söï mong ñôïi bôœi vì coù nhieàu ñieàu raát môùi
meœ maø toâi hoaøn toaøn chöa nghó tôùi, coù nhöõng ñieàu ñöôïc khaúng
ñònh theâm vaø cuõng coù nhöõng ñieàu caàn ñieàu chænh. Nhaän thöùc
cuœa toâi ñöôïc boå sung vaø hoaøn thieän treân moät soá vaán ñeà lôùn nhö:
chieàu saâu cuœa söï phaùt trieån, ñònh hình veà caáu truùc daân chuœ trong
töông lai, töï do laø cöùu caùnh cuœa phaùt trieån, tinh thaàn hoøa giaœi vaø
hoøa hôïp daân toäc.
Taâm lyù vaø vaên hoùa cuœa moät daân toäc quyeát ñònh chieàu saâu
cuœa söï phaùt trieån - ñaây laø moät baát ngôø lôùn, raát thuù vò ñoái vôùi caù
nhaân toâi. Trong nhaän thöùc tröôùc nay, cuõng nhö raát nhieàu ngöôøi,
toâi cho raèng nguyeân nhaân chính ñaõ kìm haõm söï phaùt trieån cuœa
598 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñaát nöôùc laø cô cheá keá hoaïch hoùa, quan lieâu bao caáp vaø söï bieán
daïng cuœa noù döïa treân söï ñoäc quyeàn laõnh ñaïo cuœa ñaœng coäng
saœn. Chính vì vaäy maø muïc tieâu cuœa caùc löïc löôïng daân chuœ chæ
ñôn thuaàn laø xoùa boœ cô cheá ñoù, xaây döïng caùc thieát cheá daân chuœ.
Ñieàu naøy coù theå laø ñuùng nhöng hoaøn toaøn chöa ñuœ, taát caœ nhöõng
thay ñoåi treân phaœi döïa vaøo söï thay ñoåi veà taâm lyù vaø vaên hoùa daân
toäc môùi baœo ñaœm söï phaùt trieån oån vöõng trong töông lai. Ñònh
höôùng lôùn naøy giuùp toâi hình dung ñöôïc quy moâ vaø möùc ñoä cuœa
nhöõng khoù khaên vaø trôœ ngaïi cho cuoäc vaän ñoäng daân chuœ ñi tôùi
thaønh coâng, song noù ñaõ chæ roõ con ñöôøng maø mình baét buoäc
phaœi ñi tôùi.
Caáu truùc daân chuœ trong töông lai ñöôïc phaùc hoaï töông ñoái
roõ neùt trong taùc phaåm. Taùc giaœ, vôùi khaœ naêng quan saùt tinh töôøng
döïa treân moät kieán thöùc uyeân baùc, ñaõ phaân tích vaø so saùnh cheá
ñoä coäng hoøa toång thoáng vaø coäng hoøa nghò vieän. OÂng ñaõ vöôït
qua ñöôïc phaœn xaï toång thoáng, ñöôïc hình thaønh chuœ yeáu töø söï
ñoàng nhaát cheá ñoä toång thoáng vôùi thaønh coâng cuœa moät quoác gia
ñaëc thuø laø Hoa Kyø, ñeå khaúng ñònh öu theá vöôït troäi cuœa cheá ñoä
ñaïi nghò. Maët khaùc, taùc giaœ ñaõ neâu baät taát caœ phuùc lôïi maø moät
cheá ñoä daân chuœ taœn quyeàn ñem tôùi nhö söï phaùt trieån ñoàng ñeàu
ôœ taát caœ caùc khu vöïc, giaœm thieåu nhöõng thuœ tuïc haønh chính cuœa
cô cheá taäp trung, loaïi boœ aœnh höôœng tieâu cöïc cuœa giôùi quaân nhaân
ñoái vôùi sinh hoaït chính trò v.v. Toâi raát taâm ñaéc vôùi nhöõng phaân
tích cuœa taùc giaœ veà cô cheá taœn quyeàn treân nhieàu ñieåm, ví duï nhö
baên khoaên cuœa toâi veà aœnh höôœng tieâu cöïc cuœa giôùi quaân ñoäi ñoái
vôùi caùc xaõ hoäi chaâu AÙ khi chuyeån sang cheá ñoä daân chuœ ñaõ ñöôïc
giaœi toœa. Toùm laïi, cheá ñoä daân chuœ ñaïi nghò döïa treân cô cheá taœn
quyeàn seõ phaùt huy toái ña tieàm naêng cuõng nhö ñem laïi taát caœ
phuùc lôïi cho ngöôøi daân ôœ nhieàu quoác gia trong ñoù coù Vieät Nam.
Moät vaán ñeà quan troïng trong nhaän thöùc cuœa toâi ñöôïc cuœng
coá laø quan ñieåm töï do laø cöùu caùnh cuœa phaùt trieån. Moät caù nhaân
hay moät daân toäc xeùt cho cuøng söï hôn keùm phuï thuoäc vaøo khaœ
naêng saùng taïo, maø tieàn ñeà cuœa saùng taïo laø töï do. Daân chuœ laø
phöông thöùc toå chöùc xaõ hoäi baœo ñaœm cao nhaát töï do cuœa con
ngöôøi vaø treân neàn töï do, moãi moät caù nhaân phaùt huy toái ña khaœ
Moät soá nhaän ñònh veà Toå Quoác AÊn Naên vaø taùc giaû 599

naêng saùng taïo cuœa mình ñeå thuùc ñaåy toaøn xaõ hoäi tieán leân. Ñaây
laø ñieåm nhaán caàn thieát trong tieán trình daân chuœ hoùa ñaát nöôùc
traùnh tình traïng xaõ hoäi chæ coù daân chuœ trong tuyeån cöœ.
Tinh thaàn hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc toâi ñaõ töøng ñöôïc
nghe nhöng chöa coù söï chuù yù caàn thieát. Ñuùng laø neáu khoâng coù
nhöõng phaân tích, ñaùnh giaù veà con ngöôøi Vieät Nam, nguoàn goác
nhöõng bi kòch cuœa daân toäc trong "Toå Quoác AÊn Naên" coù leõ toâi ñaõ
boœ qua luaän ñieåm voâ cuøng quan troïng naøy. Toâi ñoàng yù vôùi taùc
giaœ, hoøa giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc ñang vaø seõ laø moät trieát lyù môùi
cuœa theá giôùi hieän nay. Nhöng theo thieån nghó cuœa toâi, coù leõ hoøa
giaœi vaø hoøa hôïp daân toäc cuõng laø moät noäi dung môùi cuœa coâng
cuoäc ñaáu tranh cho nhaân quyeàn, daân chuœ. Sôœ dó toâi nghó nhö vaäy
vì nguoàn goác cuœa nhöõng chia reõ cuœa daân toäc laø do chuùng ta ñaõ
khoâng nhìn nhaän caù nhaân nhö moät con ngöôøi vôùi ñaày ñuœ quyeàn
laøm ngöôøi tröôùc khi nghó hoï laø ngöôøi thieân chuùa giaùo, phaät giaùo,
quoác gia, coäng saœn. Chính vì vaäy maø khi thöïc hieän hoøa giaœi
cuõng chính laø luùc ta thöøa nhaän con ngöôøi vôùi ñaày ñuœ quyeàn laøm
ngöôøi cuœa hoï. Lieân quan ñeán vaán ñeà naøy laø thöïc tieãn nhöùc nhoái
cuœa nöôùc ta hieän nay. Vieäc trieäu taäp cöôõng eùp hôn 20 ngöôøi, caét
ñieän thoaïi cuœa 7 ngöôøi, quaœn cheá ngöôøi naøy, ngöôøi kia cuœa giôùi
caàm quyeàn hieän nay ñaõ vi phaïm nghieâm troïng quyeàn laøm
ngöôøi (giôùi haïn trong chính hieán phaùp cuœa cheá ñoä naøy). Khoâng
nhöõng theá ngöôøi ta coøn caœ moät chieán dòch toá caùo vaø leân aùn
nhöõng ngöôøi ñaáu tranh cho töï do daân chuœ treân baùo chí. Toâi coù
theo doõi chieán dòch naøy vaø coù ngöôøi khuyeân toâi vieát baøi tranh
luaän nhöng toâi töø choái. Lyù do laø vieäc tranh luaän phaœi coù dieãn
ñaøn, coâng khai vaø coâng baèng. Hai laø, theo kinh nghieäm cuœa toâi
khi coøn ôœ Taïp Chí Coäng Saœn, baœn thaân nhöõng ngöôøi vieát baøi
chöa chaéc ñaõ ñöôïc ñoïc nhöõng taøi lieäu maø hoï toá caùo vaø leân aùn
(toâi coøn nhôù khi Taïp Chí Coäng Saœn toå chöùc vieát baøi ñaáu tranh
vôùi töôùng Traàn Ñoä, khi ñaët baøi coäng taùc vieân, hoœi nhöõng taøi lieäu
cuœa oâng Traàn Ñoä thì Ban bieân taäp laïi khoâng ñöa - thaät khoâi haøi).
Ba laø, trong thôøi gian toâi bò trieäu taäp ñaàu thaùng chín vöøa qua, khi
trao ñoåi vôùi moät coâng an, anh ta noùi raèng khi naøo coù ñieàu kieän
raát muoán tranh luaän vôùi toâi veà vaán ñeà töï do daân chuœ. Nhöng chæ
600 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

luùc sau anh ta laïi noùi vieäc ñaáu tranh cho töï do, daân chuœ laø vi
phaïm kyœ cöông pheùp nöôùc, cho caùc anh töï do laø caùc anh muoán
ñaùnh ai thì ñaùnh, muoán ñoát nhaø ai thì ñoát. Coù leõ nhöõng nhaø löôõi
goã cuõng coù quan ñieåm töông töï nhö anh coâng an kia, ñoàng nghóa
töï do, daân chuœ vôùi vieäc muoán ñaùnh ai thì ñaùnh, muoán ñoát nhaø
ai thì ñoát. Vôùi nhöõng quan ñieåm nhö vaäy thì khoâng theå vaø
khoâng neân tranh luaän. Tuy vaäy, trong chieán dòch tuyeân truyeàn
vöøa qua coù moät ñieåm maø toâi löu yù, ñoù laø yù kieán cho raèng con
ñöôøng maø Ñaœng coäng saœn löïa choïn laø hoaøn toaøn ñuùng ñaén, ñem
laïi nhieàu ñieàu toát ñeïp cho nhaân daân vaø khoâng coøn gì phaœi baøn
luaän. Toâi khoâng nghó nhö vaäy. Caùch ñaây khoaœng hai naêm, töùc
laø nhöõng ngaøy cuoái theá kyœ 20, toâi coù trao ñoåi vaán ñeà coù noäi dung
töông töï vôùi moät soá ngöôøi, ñaïi yù laø : nöôùc ta trong suoát theá kyœ
20 chòu aœnh höôœng vaø söï laõnh ñaïo tröïc tieáp cuœa Ñaœng coäng saœn
hay noùi caùch khaùc, Ñaœng coäng saœn laø chuœ theå chuœ yeáu laõnh ñaïo
vaø quaœn lyù ñaát nöôùc. Ñeán cuoái theá kyœ, toång keát laïi nhöõng caùi
ñöôïc vaø chöa ñöôïc (maát) treân cô sôœ loaïi boœ yeáu toá khaùch quan
(khaùch quan bao giôø cuõng coù thuaän vaø nghòch, khoâng theå duøng
noù ñeå bieän minh hoaëc thay theá yeáu toá chuœ quan) thì keát quaœ raát
roõ raøng vaø ñau ñôùn : Ñöôïc : Ñoäc laäp daân toäc. Maát : 1. hy sinh
khoaœng 4-5 trieäu ngöôøi, thöông taät cuõng khoaœng con soá ñoù ; 2.
Vieät Nam laø moät trong vaøi chuïc nöôùc ngheøo nhaát theá giôùi ; 3.
Neàn taœng ñaïo ñöùc bò phaù huœy nghieâm troïng. YÙ kieán naøy toâi
chöa thaáy baát kyø ai phaœn ñoái, thaäm chí coù ngöôøi coøn boå sung
veà noäi haøm cuœa ñoäc laäp daân toäc ngaøy nay cuõng khaùc tröôùc,
nhaán maïnh tôùi ñoäc laäp veà kinh teá, yeáu toá naøy xem ra hieän nay
khaù mong manh. Xin hoœi caùc nhaø tuyeân huaán, vôùi toång keát veà
keát quaœ nhö vaäy, vaán ñeà con ñöôøng coù neân ñaët laïi vaø thaœo luaän
hay khoâng ?
Toå Quoác AÊn Naên coøn raát nhieàu gôïi môœ ñaëc saéc cho caùc
nhaø nghieân cöùu lòch söœ, vaên hoùa vaø giaùo duc.Moät ví duï,taùc giaœ
ñaët vaán ñeà, phaân tích raát saâu saéc döïa vaøo vieäc khaœo saùt lòch söœ
Vieät Nam, Cao Ly vaø ñaõ khaúng ñònh, Vieät Nam chæ coù theå phaùt
trieån treân cô sôœ söœ duïng thaønh thaïo vaø phaùt trieån khoâng ngöøng
tieáng Vieät. Chuùng ta tö duy baèng ngoân ngöõ tröôùc khi trình baøy
Moät soá nhaän ñònh veà Toå Quoác AÊn Naên vaø taùc giaû 601

vì vaäy vieäc phaùt trieån vaø laøm phong phuù tieáng meï ñeœ chính laø
phaùt trieån tö duy, phaùt huy khaœ naêng saùng taïo.
Sau khi nghieân cöùu kyõ, toâi coù moät soá ñieàu baên khoaên
muoán trao ñoåi cuøng taùc giaœ. Tröôùc heát, cuoán saùch laø moät coâng
trình khoa hoïc lôùn, coâng phu maø theo thieån nghæ cuœa toâi, taùc giaœ
ñaõ duøng nhieàu phöông phaùp tieáp caän, nghieân cöùu môùi. Hôn theá
nöõa, toâi ñöôïc bieát hieän nay ñang coù moät söï thay ñoåi lôùn veà
phöông phaùp luaän trong khoa hoïc. Ngöôøi ta ñang töø boœ daàn caùc
phöông phaùp quy giaœn luaän, taát ñònh luaän, nhöõng quy luaät thoáng
keâ v.v. vaø ñang thöøa nhaän töøng böôùc caùc luaän ñeà : töông lai laø
baát ñònh, hoãn ñoän vaø voâ traät töï chi phoái hieän thöïc khaùch quan.
Chính vì vaäy seõ laø ñaày ñuœ hôn neáu taùc giaœ coù moät chöông rieâng
khaùi quaùt veà böùc tranh ñang thay ñoåi cuœa phöông phaùp luaän
khoa hoïc hieän nay. Ñieàu naøy seõ voâ cuøng boå ích cho ngöôøi ñoïc,
nhaát laø laïi ñöôïc minh hoïa baèng nhöõng thöïc tieãn soáng ñoäng maø
taùc giaœ ñaõ quan saùt vaø traœi qua.
Tröôùc ñaây toâi coù ñöôïc ñoïc moät baøi ngaén nghieân cöùu veà
daân chuœ. ÔÛ ñoù ngöôøi ta phaân bieät caùc nöôùc daân chuœ treân theá giôùi
thaønh hai nhoùm nöôùc, ñoù laø daân chuœ töï do vaø daân chuœ tuyeån cöœ.
Nhoùm nöôùc phaùt trieån nhö Myõ, Nhaät, Ñöùc, Anh, Phaùp... thuoäc
veà daân chuœ töï do. Coøn phaàn lôùn caùc nöôùc, cuõng coù ñaày ñuœ caùc
thieát cheá daân chuœ, nhöng neàn kinh teá chöa phaùt trieån thuoäc veà
daân chuœ tuyeån cöœ. Do ñieàu kieän haïn cheá veà taøi lieäu, toâi cuõng
chöa roõ cô sôœ cuœa söï phaân chia naøy vaø tieâu chí ñeå daùnh giaù, phaân
loaïi caùc nöôùc. Neáu trong phaàn noùi veà daân chuœ cuœa cuoán saùch
coù phaân tích veà vaán ñeà naøy seõ caøng taêng theâm söï saâu saéc voán
coù cuœa taùc phaåm. Moät yù nhoœ, trong phaàn khaùi nieäm, neáu taùc giaœ
coù theâm khaùi nieäm xaõ hoäi coâng daân seõ raát hay vì ñaây laø moät noäi
dung lôùn cuœa neàn daân chuœ nhöng ñoäc giaœ trong nöôùc coøn raát xa
laï vôùi khaùi nieäm naøy.
Moät vaán ñeà khoâng lieân quan tôùi noäi dung maø laø söï theå
hieän. Trong phaàn ñaát nöôùc vaø con ngöôøi, taùc giaœ ñaõ phaân tích
vaø pheâ phaùn taâm lyù vaø vaên hoùa cuœa con ngöôøi, daân toäc raát maïnh
daïn vaø duõng caœm. Toâi ñoàng yù vôùi nhöõng phaân tích cuœa taùc giaœ
maëc duø coù caœm giaùc nhö vöøa nuoát moät caùi gì cöïc lôùn vaø cöïc
602 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

ñaéng maø döôøng nhö khoâng nuoát noåi. Song, coù caàn duøng nhöõng
lôøi leõ quaù gay gaét theá khoâng khi maø baœn thaân noäi dung cuõng ñaõ
ñuœ naëng neà vôùi ñoäc giaœ ?
Vôùi taát caœ noäi dung cuœa cuoán saùch, Toå Quoác AÊn Naên ñaõ
thaønh coâng khi phaùc hoïa chaân dung con ngöôøi vaø daân toäc Vieät
Nam. Taùc giaœ ñaõ chæ roõ chuùng ta laø ai, chuùng ta töø ñaâu tôùi, taïi
sao chuùng ta nhö ngaøy nay vaø chuùng ta seõ ñi veà ñaâu. Giôùi haïn
bôœi kieán thöùc lòch söœ saün coù, nhieàu luùc toâi raát hoang mang veà
nhöõng vaán ñeà, nhöõng söï kieän lòch söœ maø taùc giaœ laät laïi, song toâi
vaãn tin vaøo taùc giaœ nhö tin vaøo moät ngöôøi suoát ñôøi suy tö vaø tranh
ñaáu cho daân toäc, ñaát nöôùc mình.
Thöa taùc giaœ, ôœ Vieät Nam ñaõ coù chim. Toâi ñaõ nhìn thaáy
nhöõng ñaøn chim 5 ñeán 7 con, ôœ noâng thoân nhieàu hôn. Caân baèng
sinh thaùi ñang trôœ laïi, hy voïng söï caân baèng cuõng seõ trôœ laïi trong
taâm hoàn ngöôøi Vieät Nam./.
Haø Noäi, ngaøy 31-12-2001
Nguyeãn Vuõ Bình

Ghi chuù : Nguyeãn Vuõ Bình vieát baøi naøy giöõa luùc ñang bò coâ laäp
vaø thaåm vaán lieân tuïc. Ñuùng hai naêm sau ngaøy baøi vieát naøy, ngaøy
31-12-2003, Nguyeãn Vuõ Bình bò xöû 7 naêm tuø vaø 3 naêm quaûn cheá.
Anh ñaõ tuyeät thöïc hai tuaàn leã ñeå phaûn ñoái baûn aùn voâ lyù naøy.
Moät soá nhaän ñònh veà Toå Quoác AÊn Naên vaø taùc giaû 603

Toå Quoác AÊn Naên laø moät taùc phaåm chính luaän raát khaùc vôùi
nhöõng gì chuùng ta thöôøng ñoïc. Muïc ñích cuœa saùch laø ñeà nghò
moät keá saùch cho vieäc phaùt trieån ñaát nöôùc khi thaät söï böôùc vaøo
kyœ nguyeân daân chuœ ña nguyeân. Nhöng khoâng phaœi chæ coù theá.
Taùc giaœ quyeån saùch ñaõ traœi qua kinh nghieäm cuœa moät nhaø hoaït
ñoäng, vaø döïa treân kinh nghieäm baœn thaân ñeå nhaän ra nhöõng khoù
khaên cuœa moät haønh trình daân chuœ vaø phaùt trieån cho ñaát nöôùc.
Taùc giaœ ñaõ laøm moät vieäc raát môùi laï ñoái vôùi moät luaän vaên chính
trò : ñoù laø duyeät laïi di saœn cuœa lòch söœ vaø vaên hoùa cuœa daân toäc
maø oâng xem laø nhöõng trôœ ngaïi chính cho moät haønh trình veà
töông lai phoàn vinh cho ñaát nöôùc. Di saœn cuœa lòch söœ vaø vaên hoùa
laø nhöõng nguyeân lai cuœa söï kieän taïi sao daân toäc chuùng ta laïi laïc
haäu baàn cuøng nhö ngaøy nay. Duyeät laïi di saœn vaên hoùa cuœa daân
toäc laø moät vieäc lôùn, vaø khoù. Taùc giaœ ñaõ laøm moät vieäc nhö theá
trong suoát ba phaàn ñaàu cuœa saùch. Moät coáng hieán xuaát saéc nöõa
laø taùc giaœ ñaõ ñöa ra moät chöông trình kieán taïo laïi ñaát nöôùc ñeå
thaät söï tieán veà kyœ nguyeân daân chuœ ña nguyeân, phoàn vinh vaø
phaùt trieån.
Baøng baïc sau nhöõng trang vieát laø moät taám loøng nhaân aùi
vaø taám loøng lo tröôùc cuœa moät coâng daân yeâu toå quoác thaém thieát.
Ñoaøn Xuaân Kieân
(chuyeân vieân ngöõ hoïc, nhaø bình luaän - London, Anh Quoác)

Ñöôïc ñoïc, goùp yù vaø söœa chöõa Toå Quoác AÊn Naên laø moät
nieàm vui lôùn cho toâi. Ñoäc giaœ coù theå ñoàng yù hay khoâng ñoàng
yù vôùi taùc giaœ, nhöng Toå Quoác AÊn Naên laø cuoán saùch chính luaän
ñoäc ñaùo nhaát do moät ngöôøi Vieät Nam vieát ra trong theá kyœ 20.
Noù cuõng laø moät cuoán saùch coù theå duøng laøm chuaån cho theå vaên
chính luaän tieáng Vieät vaø, moät phaàn naøo, cho tieáng Vieät noùi
chung. Raát ít khi tieáng Vieät ñöôïc söœ duïng moät caùch chính xaùc
vaø truyeàn caœm baèng trong cuoán saùch naøy, noù laøm cho ngöôøi ta
yeâu tieáng Vieät vaø töï haøo veà tieáng Vieät. Chaéc chaén nhieàu ñoäc
giaœ seõ ñoàng yù vôùi toâi.
Nguyeãn Vaên Huy
(chuyeân vieân daân toäc hoïc, nhaø baùo - Paris, Phaùp)
604 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nguyeãn Gia Kieång khoâng thích ñi ñöôøng moøn. Haén luoân

khai phaù. Luoân ñaët ngöôïc nhöõng söï vieäc ñaõ töôœng maëc nhieân
laø theá, khoâng caàn baøn caõi nöõa. Chuyeän haén thích choïc ngoaùy
nhöõng caùi ñaõ ñònh hình, vaø chuyeän veà nhöõng vaán ñeà maø haén
ñaõ neâu ra vaø seõ coøn neâu ra, laø chuyeän thöôøng ngaøy, chuyeän
ñöông nhieân, khoâng theå khaùc.
Chaáp nhaän hay khoâng chaáp nhaän laäp luaän cuœa Kieång laø
vieäc cuœa moãi ngöôøi ñoïc haén, tuøy thuoäc ôœ nhaõn quan, vaø caœ tính
tình, cuœa ngöôøi ñoù.
Caùi maø Kieång muoán laø söï tranh caõi, chöù khoâng phaœi
nhöõng traøng voã tay. Haõy ñeå cho haén coù caùi maø haén muoán. Toâi
khoâng thích tranh luaän veà nhöõng ñeà taøi Kieång neâu ra. Phaàn lôùn
chuùng naèm ngoaøi thôøi bieåu cuœa toâi. Moät soá naèm ngoaøi taàm hieåu
bieát cuœa toâi.
Ñieàu toâi ghi nhaän ôœ nhöõng gì toâi ñoïc ñöôïc cuœa Kieång laø
caùi môùi, caùi ñoäc ñaùo, cuœa vaên phong mang daáu aán khoâng troän
laãn ñöôïc cuœa Nguyeãn Gia Kieång. Haén ñöa vaøo tieáng Vieät
nhöõng caùch noùi môùi, coù veœ phöông Taây ñaáy, maø laïi raát Vieät.
Seõ coù nhöõng ngöôøi nghieân cöùu ngöõ ngoân ñaùnh giaù coâng
lao cuœa haén, vaø bieát ñaâu ñaáy, roài ñaây hoï laïi chaúng traân troïng cho
haén haún moät voøng nguyeät queá ?
Vuõ Thö Hieân
(nhaø vaên, taùc giaœ Ñeâm Giöõa Ban Ngaøy, Phaùp)

Moät laàn nöõa, "keœ heøn" Nguyeãn Gia Kieång laïi laøm moät
chuyeän chaúng heøn chuùt naøo : moät quyeån saùch daày 600 trang vaø
buoäc taát caœ chuùng ta phaœi xeùt laïi toaøn boä nhöõng ñònh kieán veà
lòch söœ, vaên hoùa vaø con ngöôøi Vieät Nam. Chuùng ta ñaõ ñöôïc heù
thaáy moät phaàn suy nghó taùo baïo cuœa taùc giaœ qua maáy baøi ñaõ ñöôïc
coâng boá treân baùo laáy töø cuoán saùch ra : baøi veà keœ só, baøi veà Quang
Trung, v.v. Khoâng ít ngöôøi böïc töùc vì nhöõng nieàm tin saét ñaù
ñöôïc nuoâi döôõng töø nhoœ, töø trong gia ñình ra ngoaøi xaõ hoäi ñeán
vaøo hoïc ñöôøng, boãng moät sôùm moät chieàu bò lung lay taän goác
reã. Nhöng ôœ trong ñôøi, chính nhöõng bieán coá lôùn, nhöõng vuï ñoäng
ñaát môùi deã laøm cho ta thöùc tænh.
Moät soá nhaän ñònh veà Toå Quoác AÊn Naên vaø taùc giaû 605

Ñoàng yù hay khoâng laø moät chuyeän, nhöng coù ñieàu chaéc
laø soáng maø tænh thöùc thì raát neân, neân laém nöõa laø khaùc.
Nguyeãn Ngoïc Bích
(hoïc giaœ, nhaø baùo, Hoa Kyø)

Nguyeãn Gia Kieång thuoäc haøng nguõ chuyeân vieân treœ phaœi
boœ nöôùc ra ñi sau naêm 1975. Saùng kieán, loái suy luaän ñoäc ñaùo,
can ñaœm trí thöùc vaø loøng yeâu nöôùc ñaõ taïo cho oâng moät theá ñöùng
ñaëc bieät trong coäng ñoàng ngöôøi Vieät haœi ngoaïi. Caùc baøi vieát cuœa
oâng töøng gaây ra tranh luaän soâi noåi vaø taïo cho oâng laém keœ thuø
nhöng cuõng ñem laïi cho oâng nhieàu ngöôøi meán moä. Neáu cöù nhìn
vaøo vieäc tröôùc maø tính ñeán chuyeän sau, ngöôøi ta coù theå ñoaùn
raèng cuoán "Toå Quoác AÊn Naên" seõ gaây ra nhieàu tranh luaän vaø kích
thích ñöôïc nhöõng suy nghó höõu ích.
Trong thö vieát cho baïn beø, oâng taâm söï raèng "neáu toâi noùi
leân ñöôïc möôøi ñieàu maø trong ño coù chín ñieàu sai, moät ñieàu
ñuùng thì cuõng laø moät ñoùng goùp roài". Laäp luaän ñoù laøm toâi giaät
mình. Moät ngöôøi nhuùn nhöôøng quaù ñaùng hoaëc ñang bò "löœa ñoát
taâm can" môùi thoát ra nhö vaäy. Ngöôøi laøm chính trò maø nhö vaäy,
nhôõ ngöôøi ta baœo raèng "anh naøy sai nhieàu hôn ñuùng" thì sao ?
Nguyeãn Maïnh Huøng
(giaùo sö ñaïi hoïc George Mason, Virginia,
chuœ tòch Indochina Institute, Hoa Kyø)

Nguyeãn Gia Kieång laø moät trí thöùc daùm thaúng thaén vaø can
ñaœm noùi leân nhöõng ñieàu mình nghó, mình tin laø ñuùng, cho duø coù
laøm phaät loøng ngöôøi khaùc. Ñoù laø ñieåm son cuœa Nguyeãn Gia
Kieång. Khaùc vôùi ña soá ngöôøi khaùc, chæ noùi cho "phaœi ñaïo" vôùi
ñaùm ñoâng.
Ñinh Quang Anh Thaùi
(kyù giaœ, cöïu tuø nhaân chính trò, Hoa Kyø)
606 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

OÂng Nguyeãn Gia Kieång laø moät ngöôøi voán coù yù kieán ñoäc
ñaùo veà caùc vaán ñeà ñaát nöôùc. Vaø caùch trình baøy cuœa oâng thöôøng
laøm ngöôøi khaùc yù kieán deã baát maõn.
Nhöng - toâi nghó - chuœ yù cuœa oâng Kieång laø baèng caùch ñoù
môùi taïo ra tranh luaän ñeå caùc vaán ñeà ñöôïc ñaøo saâu.
"Toå Quoác AÊn Naên", chæ ñoïc caùi ñaàu ñeà cuœa cuoán saùch ñaõ
muoán tranh luaän roài, huoáng chi ñoïc heát hôn 600 trang cuoán saùch
ña söï cuœa oâng.
Traàn Bình Nam
(nhaø hoaït ñoäng vaø bình luaän chính trò, Hoa Kyø)

Nguyeãn Gia Kieång nhìn veà töông lai maø khoâng ñeå yù ñeán
quaù khöù. Thuaàn veà phaân taùch maø xao laõng toång hôïp. Pheâ phaùn
nhieàu maø ít khi khen ngôïi. Hình nhö chæ muoán ñi tìm ñoái thuœ maø
ít khi keát nghóa baïn beø. Tuy nhieân ñieàu kyø laï laø môùi gaëp anh laàn
ñaàu maø toâi ñaõ coù caœm töôœng nhö ñaõ quen bieát töø nhieàu kieáp
tröôùc. Anh pheâ phaùn nhieàu vì daân toäc chuùng ta ñang daãy cheát
treân xaœo ngöõ ngoït ngaøo. Anh chæ phaân taùch vì chuùng ta ñaày aép
nhöõng toång hôïp voâ giaù trò. Anh duõng maõnh tieán vaøo töông lai
vì ñaõ goùi gheùm trong taâm thöùc quaù khöù ñau thöông cuœa daân toäc.
Toâi coi Nguyeãn Gia Kieång laø moät ñoàng chí raát toát trong cuoäc
ñaáu tranh cho töông lai Vieät Nam.
Ñaøo Taêng Döïc
(luaät sö, Hieäp Hoäi Daân Chuœ Phaùp Trò,
taùc giaœ Vieät Nam Daân Chuœ Tranh Ñaáu Luaän, UÙc)

Neáu giaù trò cuœa nghò luaän chính trò laø thuùc ñaåy ngöôøi ñoïc
hình thaønh moät nhaän ñònh, coù moät thaùi ñoä vaø töø ñoù (neáu coù theå)
laøm moät haønh ñoäng chính trò, thì Nguyeãn Gia Kieång laø ngöôøi
thaønh coâng nhaát ôœ haœi ngoaïi vaø trong moät giôùi haïn naøo ñoù, caœ
ôœ trong nöôùc.
Moät soá nhaän ñònh veà Toå Quoác AÊn Naên vaø taùc giaû 607

Taïi sao nhöõng baøi vieát cuœa Nguyeãn Gia Kieång coù söùc haáp
daãn ngöôøi ñoïc ? Toâi cho laø oâng Nguyeãn Gia Kieång naém ñöôïc
caœ hai yeáu toá noäi dung vaø hình thöùc khieán moät baøi nghò luaän
phaœi ñöôïc chuù yù. Ñoù laø yù töôœng vaø ngheä thuaät dieãn ñaït yù töôœng.
Nhôø coù ñaàu oùc caáp tieán, moät kyõ thuaät phaân tích thuaän lyù
vaø moät caùch lyù luaän thoâng minh, Nguyeãn Gia Kieång gaây höùng
khôœi cho raát nhieàu suy nghó veà töông lai Vieät Nam. Giaù trò caùc
baøi vieát cuœa Nguyeãn Gia Kieång coøn ñöôïc nhaân leân nhieàu laàn
nhôø loái haønh vaên trong saùng.
Baèng moät thaùi ñoä tranh luaän thaúng thaén, löông thieän vaø
trieät ñeå, Nguyeãn Gia Kieång ñaõ taïo ñöôïc söï chuù yù cuœa dö luaän
qua nhieàu cuoäc tranh caõi soâi noåi trong nhieàu taàng lôùp ngöôøi
Vieät haœi ngoaïi. Cuõng chính nhöõng ñöùc tính aáy ñaõ goùp phaàn taïo
neân saéc thaùi ñoäc ñaùo cuœa rieâng moät Nguyeãn Gia Kieång treân
dieãn ñaøn daân chuœ hieän nay.
Sôn Döông
(kyù giaœ, UÙc)

Toå Quoác AÊn Naên laø keát quaœ cuœa moät cuoäc khaœo cöùu, söu
taàm, nghieàn ngaãm raát coâng phu. Noù laø moät coáng hieán raát lôùn
cho coâng cuoäc giaœi quyeát vaán ñeà troïng ñaïi nhaát cuœa daân toäc
Vieät Nam ngaøy nay, vaø trong töông lai.
OÂng Kieång noùi Toå Quoác AÊn Naên laø "moät cuoán saùch cuœa
moät ngöôøi Vieät Nam vieát cho nhöõng ngöôøi Vieät Nam". Ñuùng
vaäy ! OÂng ñaõ ñöa ra moät loái tieáp caän cung caáp cho nhöõng ngöôøi
Vieät Nam thöïc taâm muoán giuùp daân Vieät Nam tìm moät loái thoaùt
ra khoœi moät tình traïng beá taéc keùo daøi töø haøng chuïc, haøng traêm
naêm nay, moät phöông phaùp söu khaœo saâu roäng, ña dieän, phaân
taùch caën keõ, khaùch quan, suy ngaãm chính xaùc, nhaän ñònh löông
thieän, giuùp hoï yù thöùc ñöôïc raèng muoán bieát caên nguyeân cuœa tình
traïng noâ leä ngheøo khoå cuœa hoï vaø laïc haäu cuœa xöù sôœ mình, hoï
phaœi tìm trong laõnh vöïc vaên hoùa taâm lyù nhöõng neát taät maø ngöôøi
Vieät Nam mang trong cô theå taâm thaàn cuœa hoï, nhöõng neát taät maø
hoï ñaõ tieâm nhieãm vaø truyeàn cho nhau töø theá heä naøy qua theá heä
khaù c .
608 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

OÂng Kieång nhaán maïnh raèng muoán bieát roõ thöïc traïng cuœa
xöù sôœ vaø tìm ra ñöôïc moät loái thoaùt, phaœi coù moät caùi "nhìn vöôït
thoaùt". Do ñoù, cuoäc taùi xeùt phaœi toaøn boä, bao goàm suoát doøng lòch
söœ Vieät Nam. Ñaây laø moät loái tieáp caän raát môùi, vaø raát hieäu
nghieäm, theo nghóa "powerful" cuœa giôùi khoa-kyõ Myõ.
Toân Thaát Thieän
(giaùo sö, nhaø nghieân cöùu vaø bình luaän chính trò, Canada)

Laäp tröôøng cuœa Nguyeãn Gia Kieång laø chæ neân ñöa ra
nhöõng yù kieán môùi, hoaëc khaùc ; neáu mình noùi ra möôøi ñieàu môùi
trong ñoù coù tôùi chín ñieàu sai vaø chæ coù moät ñieàu ñuùng thì mình
vaãn coøn ñoùng goùp ñöôïc moät caùi gì ñoù, coøn hôn laø vieát möôøi
ñieàu ñuùng caœ möôøi nhöng ñeàu laø nhöõng ñieàu ñaõ bieát roài. Toâi
cho ñoù laø moät thaùi ñoä khieâm toán, toân troïng thì giôø cuœa ngöôøi
ñoï c .
Nguyeãn Höõu Chung
(chuyeân gia, nhaø bình luaän chính trò, Canada)

Nguyeãn Gia Kieång vieát Toå Quoác AÊn Naên khoâng phaûi ñeå
"chöûi caû nöôùc". Ñoù laø moät coâng trình suy nghó ñaùng keå. Toå
Quoác AÊn Naên ñöa ra nhöõng nhaän xeùt saâu saéc, ñoâi khi ñoäc ñaùo,
caàn thieát cho söï phaûn tænh cuûa moät daân toäc, beân caïnh nhöõng yù
kieán laøm ngöôøi ta böïc mình, muoán ngoài nhoûm daäy, vieát baøi
phaûn baùc. Toå Quoác AÊn Naên ñaët vaán ñeà moät caùch thaúng thaén, döùt
khoaùt, can ñaûm, khaùc haún caùi loái nghò luaän nöûa naïc, nöûa môõ, voâ
thöôûng voâ phaït, raøo tröôùc ñoùn sau cuûa ngöôøi Vieät Nam. Ñoù laø
moät cuoán saùch phaûi ñoïc. Khaån caáp.
Traàn Coâng Sung
(nhaø vaên, nhaø baùo - Paris, Phaùp)

Nguyeãn Gia Kieång ñaõ laøm moät cuoäc duyeät xeùt laïi heát, ñeå
nhìn ra nhöõng yeáu keùm, taät nguyeàn ñaõ thaønh neáp trong con
Moät soá nhaän ñònh veà Toå Quoác AÊn Naên vaø taùc giaû 609

ngöôøi Vieät Nam. Ñoù laø coâng vieäc loäi ngöôïc doøng cöïc kyø khoù
khaên. Ngöôïc doøng vôùi chính mình, roài ngöôïc doøng vôùi truyeàn
thoáng voán laø moät caùi gì kieân coá khoâng nhöõng hoùa thaïch nôi yù
thöùc maø caû nôi voâ thöùc cuûa moãi ngöôøi. Noùi theo ngoân ngöõ nhaø
Phaät ñoù laø moät cuoäc phaù chaáp, phaù vôõ voâ minh (töùc laø ngu doát,
hoaëc tin muø quaùng, khoâng caàn ñeán aùnh saùng cuûa trí tueä). Vì vaäy
coâng vieäc cuûa taùc giaû raát lôùn lao, vöøa phaûi coù khaû naêng noäi quan
maõnh lieät ñeå nhìn laïi töø ñaùy saâu hoàn mình cuõng nhö daân toäc
mình, vöøa phaûi hoïc hoûi moät caùch raát laø baùch khoa ñeå chöùng
minh cho nhöõng luaän cöù coù theå laø hoaøn toaøn môùi cuûa mình, veà
ñaát nöôùc, lòch söû, ngoân ngöõ, taâm lyù... Vieät Nam. Taùc giaû khoâng
muoán noùi moïi ñieàu deã daõi theo caûm tính ñeå töï kyû aùm thò, ñaïi
loaïi nhö ñaát nöôùc ta giaøu ñeïp, daân toäc ta anh huøng. OÂng muoán
lôøi noùi cuûa mình phaûi thuyeát phuïc, vaø moät khi ñaõ tìm ra ñuû baèng
chöùng vaø luaän cöù, oâng khoâng ngaàn ngaïi noùi ra nhöõng ñieàu
"ñoäng trôøi" ñoái vôùi naõo traïng saün coù cuûa ngöôøi Vieät Nam. [...]
Nhöng nhöõng trang saùch ñeå chöùng minh nhöõng ñieàu "ngöôïc
ngaïo" ñoù môùi laø ñaùng keå, taát caû taøi naêng vaø taâm huyeát cuûa taùc
giaû boäc loä ôû ñaây. Ñoù laø coâng vieäc cuûa moät ngöôøi ñaõ thaáy keát
quaû raát xaáu vaø laàn moø ñi tìm hieåu taïi sao nhö theá, vaø moãi khi
khaùm phaù thaáy ñöôïc moät nguyeân nhaân thì khoâng keàm giöõ ñöôïc
maø la lôùn leân. Dó nhieân, nhaân naøo thì quaû ñoù (hay ngöôïc laïi),
cho neân nhöõng khaùm phaù cuûa taùc giaû seõ ñuïng chaïm ñeán nieàm
kieâu haõnh ñaõ ñöôïc ñaøo taïo cuûa chuùng ta nhieàu laém. Coù ñieàu laï
laø duø coù bò ñau, nhieàu khi ñau laém, chuùng ta vaãn khoâng döøng
ñöôïc maø vaãn say söa, thích thuù nöõa, theo doõi töøng böôùc ñöôøng
tìm toøi chaån ñoaùn cuûa taùc giaû. Tröôùc tieân laø nhôø vaøo loái tröng
taøi lieäu ñoäc ñaùo vaø luaän giaûi raát thoâng minh vaø coù vaên taøi, nhöng
lyù do thaâm saâu hôn, ñoù laø töï nôi thaâm taâm, moãi chuùng ta ñeàu
ngaàm thaáy khoan khoaùi thoûa maõn, thaáy moät söï "ñaõ ñôøi" khi
chaïm ñeán caùc phanh phui aáy, chaúng khaùc naøo nhö ñang ñöôïc
baøn tay thaày thuoác naën muû cho moät muït nhoït bò nung ñaõ laâu
ngaø y .
Phaïm Xuaân Ñaøi
(nhaø vaên, nhaø baùo, taïp chí Theá Kyû 21 - California, Hoa Kyø)
610 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Nhöõng ngöôøi ôû lôùp tuoåi töø 20 ñeán 40 neân ñoïc cuoán saùch
naøy, lôùp tuoåi ñoù coøn ít thaønh kieán vaø coøn giaøu nhieät huyeát hôn
lôùp ñaøn anh. Nhieàu baïn treû chaéc coù theå cuõng baát bình khi ñoïc
nhöõng lôøi pheâ phaùn "toå quoác cuûa mình" trong ñoù. Ngay cuoán
saùch cuõng laø moät thí duï ñeå tìm ra nhöõng nhöôïc ñieåm maø taùc giaû
noùi ñeán, neáu khoâng phaûi laø nhöôïc ñieåm cuûa caû moät daân toäc thì
cuõng laø cuûa moät ngöôøi Vieät Nam. Nhöng ñöøng quaù chuù troïng
ñeán caùc nhöôïc ñieåm. Nguyeãn Gia Kieång khoâng phaûi laø ngöôøi
bi quan. Phaàn ñaàu cuoán saùch anh pheâ phaùn ngöôøi Vieät Nam :
"Chuùng ta thieáu moät caùch tuyeät voïng töï haøo daân toäc" (trang 63),
nhöng sau cuøng cuõng vieát, "Haønh trang quan troïng nhaát cuûa
chuùng ta vaãn laø nieàm tin vaø haõnh dieän aâm thaàm nhöng maõnh lieät
ôû trong loøng" (trang 593).
Taïi sao moät ngöôøi töï mình aên naên khoâng ñuû maø baét caû Toå
Quoác phaûi aên naên ? Nguyeãn Gia Kieång ñaõ giaûi thích lyù do : "Toå
quoác aên naên thì toå quoác seõ hoài sinh, seõ ñeïp vaø maïnh" (trang
585). Lieäu sau khi quyù vò ñoïc xong cuoán saùch naøy thì "toå quoác
seõ hoài sinh, seõ ñeïp vaø maïnh" hay khoâng, toâi khoâng baûo ñaûm.
Nhöng coù leõ nöûa theá kyû nay toâi môùi nghe coù ngöôøi Vieät Nam
vieát ñeán hai chöõ Toå Quoác, ñeán tình yeâu nöôùc, vôùi taám loøng thieát
tha, chaân thaønh nhö Nguyeãn Gia Kieång. Chæ thaùi ñoä ñoù cuûa moät
ngöôøi Vieät Nam cuõng cho thaáy Toå Quoác Vieät Nam cuûa chuùng
ta vaãn soáng, vaãn ñeïp.
Vöông Höõu Boät
(hoc giaû, nhaø vaên, taïp chí Theá Kyû 21 - California, Hoa Kyø)

Sôïi chæ ñoû xuyeân suoát quyeån saùch 600 trang cuûa Toå Quoác
AÊn Naên laø xaùc quyeát coù daãn chöùng vaø phaàn lôùn coù tính thuyeát
phuïc : caàn phaûi thay ñoåi neàn vaên hoùa coå truyeàn cuûa ngöôøi Vieät
bò thaâm nhieãm töø Nho Giaùo, moät neàn vaên hoùa baûo thuû, thui choät,
giaùo ñieàu, ñoäc toân, hung aùc vaø baïo haønh... ñeå ñi ñeán moät neàn
vaên hoùa côûi môû, khai quang, saùng taïo, bao dung, töông kính vaø
ña phöùc ña nguyeân. Ñoù laø "vaán ñeà cuûa moïi vaán ñeà", toaùt ra töø
taùc phaåm cuûa anh. Treân cô baûn, toâi ñoàng yù vôùi nhöõng nhaän
Moät soá nhaän ñònh veà Toå Quoác AÊn Naên vaø taùc giaû 611

ñònh, phaân tích vaø xaùc quyeát noùi treân cuûa anh. Nhaát laø nhöõng
suy tö ñoù ñaõ ñöôïc phaùt xuaát töø "moät con ngöôøi hoaït ñoäng chính
trò", nhö anh ñaõ töï ñònh nghóa. Maø saùch löôïc cuûa "moät ngöôøi hoaït
ñoäng chính trò" laø phaûi coù nhöõng tö töôûng vöøa ñuùng, vöøa giaûn
ñôn vaø saéc beùn. Ñieàu laøm toâi suy nghó ôû ñaây laø : coù leõ nhu caàu
giaûn ñôn vaø saéc beùn ñoâi khi coù laøm lu môø ñi chaêng nhöõng noäi
dung toaøn dieän vaø caên baûn, cuõng nhö moät tö duy töông phaûn vaø
nghòch lyù cuûa thöïc taïi.
Löu Hoàng Khanh
(Muïc sö, thieàn sö, hoïc giaû - Frankfurt, Ñöùc)

Khoâng hay ho gì, thaäm chí daïi doät nöõa, laïi ñi thuù nhaän toâi
thöôøng khoâng daønh nhieàu thì giôø cho caùc tröôùc taùc cuûa ngöôøi
Vieät ta, trong vaø ngoaøi nöôùc. Moät tình côø, "Toå Quoác AÊn Naên"
ñeán vôùi toâi, vaø, moät baát ngôø, toâi ñaõ ñoïc noù gaàn nhö moät maïch
vôùi nhieàu baøng hoaøng, höùng thuù, kính phuïc, yeâu thích, phaán
khích… Roài toâi khoâng ngôùt giôùi thieäu trong choã quen bieát moät
quyeån saùch vieát veà ñaát nöôùc ta vaø con ngöôøi chuùng ta trong soá
raát ít nhöõng quyeån saùch thuoäc loaïi naøy hay nhaát töø xöa ñeán nay,
töø Nam ñeán Baéc.
Con ngöôøi thuaàn lyù, naêng ñoäng vaø thöïc tieãn aáy cuûa xaõ hoäi
coâng nghieäp hieän ñaïi, thoaùt thaân töø caûnh quan cuûa ñoàng queâ
soâng Hoàng vaø, phaàn naøo coù theå xem thuoäc lôùp "nhöõng ngöôøi
Mohican cuoái cuøng" cuûa neàn vaên hoùa "giaùo khoa thö", cuûa caùc
baäc toân tuùc Traàn Troïng Kim, Nguyeãn Vaên Ngoïc, Ñaëng Ñình
Phuùc…, Nguyeãn Gia Kieång aáy, duø khoâng nhieàu thôøi gian,
khoâng saün ñieàu kieän, vaãn ñaàu tö coâng söùc coøn laïi cho moät caùi
nhìn thaät bao quaùt, thaät xuyeân suoát, thaät taäp trung vaøo nhieàu vaän
ñoäng chuû yeáu cuûa Ñaát Nöôùc vaø Con Ngöôøi Vieät ta, vaø neâu leân,
vaø ñeà nghò nhöõng ñöôøng höôùng khaû thi maø, theo anh, laø toái öu.
[…]
Thuù thöïc töø laâu toâi coù caûm giaùc nhö mình phaàn naøo ñoù
thuoäc lôùp ngöôøi "thieáu queâ höông", hoaëc "keû coâ ñôn trong caùc
cuoäc caùch maïng" (le solitaire des reùvolutions) ñaõ queân vaø
612 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

muoán queân "vuõ truï giai phaän sö". Theá roài, cöù goïi laø gaëp ñi, gaëp
moät Nguyeãn Gia Kieång trôøi ôi ñaát hôõi ôû beân Taây, theá roài chaúng
bieát soá kieáp saép ñaët theá naøo laïi gaëp moät anh "ta" cuõng raát vu vô
ôû ngay nöôùc ta. Ñaàu ñuoâi caâu truyeän theá naøy : moät hoâm toâi ngoài
trong moät quaùn bia vôùi moät baïn treû vaø trao ñoåi veà vuï khuûng boá
ngaøy thöù Ba ñen toái aáy. Toâi ñeå yù moät ngöôøi ngoài gaàn toâi, cuõng
coøn treû thoâi, ñaêm ñaêm nhìn toâi nhö moät "caù chìm", roài boãng
nhieân anh ta hoûi toâi veà khaû naêng taán coâng Afghanistan cuûa Myõ,
veà thaân phaän ngöôøi daân Afghanistan döôùi cheá ñoä Taliban, veà
baûn thaân ñaát nöôùc ta vaø daân toäc ta, veà caùc vuï töï thieâu ôû Thieân
An Moân… Toâi neù traùnh baøy toû thaùi ñoä "quaù" roõ raøng. Cuoái cuøng
anh ta ñöùng daäy, baét tay toâi raát chaët vaø noùi tröôùc khi ñi thaúng :
"OÂng ñaõ aên ñuû uoáng ñuû cuûa Trôøi Ñaát roài, sao coøn che chaén kyõ
theá ?".
Thöïc tình toâi cuõng khoâng caûm thaáy xaáu hoå laém nhö ñaùng
ra toâi phaûi theá.
Nhöng quaû thaät nôi toâi cuõng coù "vaán ñeà" ñaáy. Hoâm nay
caàm buùt "lôøi queâ cheùp nhaët doâng daøi" laø ñeå giaûi toûa phaàn naøo
caùi "coù vaán ñeà" aáy.
Ñieàu toâi vieát, duø dôû duø khoâng, duø baïn ñoïc thaáy dôû thaáy
khoâng, toâi vaãn xin thaønh thöïc qua ñaây göûi lôøi caûm ôn ñeán caùc
baïn vaø ñeán hai con ngöôøi "gaëp gôõ nhaát thôøi duyeân vaïn kieáp"
aáy.
Haø Noäi, ngaøy 30 thaùng 9 naêm 2001
Tinh Tieán
Ghi chuù : Tinh Tieán teân thaät laø Ñaëng Phuùc Lai (1934-2003), trieát
gia vaø toaùn hoïc gia, cöïu tuø nhaân löông taâm, rôøi Vieät Nam naêm
2002, maát taïi Paris (Phaùp) ñaàu naêm 2003. Hai ñoaïn treân laø
ñoaïn ñaàu vaø ñoaïn cuoái cuûa moät nghieân cöùu daøi 80 trang veà Toå
Quoác AÊn Naên do taùc giaû vieát vaø phoå bieán taïi Haø Noäi naêm 2001.

[...] Nhöõng ñieåm tranh luaän trong cuoán saùch, neáu coù (vaø
ñaõ coù) thì coù leõ do caùch vieát coù tính khaúng ñònh cuûa oâng, chöù
khoâng phaûi do hình thöùc trình baøy khoâng ghi xuaát xöù cuûa oâng,
Moät soá nhaän ñònh veà Toå Quoác AÊn Naên vaø taùc giaû 613

vì taát caû nhöõng khaúng ñònh cuûa taùc giaû ñeàu caên cöù treân caùc cöù
lieäu coù theå tìm thaáy. Laäp luaän cuûa Nguyeãn Gia Kieång thoâng qua
caùch vieát khaúng ñònh. Thí duï ôû trang 163, khi noùi veà giai ñoaïn
Thieân Chuùa Giaùo phaùt trieån ôû Vieät Nam, oâng vieát : "Quaàn
chuùng Vieät Nam khoâng coøn nhìn caùc vua chuùa nhö nhöõng ñaïi
dieän cuûa Trôøi maø hoï phaûi phuïc tuøng voâ ñieàu kieän nöõa". Chöõ
"khoâng" cuûa taùc giaû khaúng ñònh quaù, trong khi caâu keá ñoù oâng
nhaän ñònh raát ñuùng laø "bôùt sôï".
Nhöng coù phaûi nhöõng ñieåm trích treân laø sô hôû cuûa taùc giaû
khoâng. Laàn naøy toâi laïi "khaúng ñònh" laø khoâng. "Khoâng" neáu
chuùng ta ñoïc toaøn boä cuoán saùch khoâng phaûi laø ñeå hieåu chöõ hay
vaën veïo nghóa chöõ maø ñeå naém baét luoàng tö töôûng cuûa Nguyeãn
Gia Kieång. Ta haõy ñoïc Toå Quoác AÊn Naên baèng caùch nhö theá naøy
- moät ñeà nghò raát chuû quan - laø nghe moät ngöôøi (Nguyeãn Gia
Kieång) ñang noùi, hay ñang thuyeát trình, hay ñang traû lôøi moät caâu
hoûi töø haøng thính giaû. Nghóa laø ta ñang nghe moät ngöôøi ñang
trình baøy luoàng tö töôûng cuûa mình tröôùc moät cöû toïa bieát laéng
nghe, toát hôn nöõa neáu coù theå hình dung ngöôøi ñoù ñang ñöùng
tröôùc maët mình, nhìn roõ tay chaân, dieän maïo, caùch dieãn ñaït, khi
naøo nghe meät thì coù theå nghæ giaûi lao naêm möôøi phuùt (heát moät
phaàn hay moät chöông saùch), trong thôøi gian nghæ (ngôi) ñoù
ngöôøi nghe cöù nghó (suy) veà phaàn ñaõ nghe, sau ñoù laïi vaøo nghe
tieáp.
Toâi ñaõ ñoïc Toå Quoác AÊn Naên baèng caùch nghe nhö vaäy, vaø
luoân luoân caûm thaáy höùng thuù, caûm thaáy bò thuyeát phuïc vôùi lôøi
bieän luaän huøng hoàn, suùc tích nhöng ñuû thoâng tin, coù khi hôi dö
thoâng tin vì coù nhieàu luùc luoàng tö töôûng cuûa ngöôøi trình baøy laäp
laïi nhieàu laàn, thí duï veà vaên hoùa voâ toå quoác cuûa Khoång Giaùo,
nhöng duø coù laäp laïi, thì moãi laàn laäp laïi naûy sinh moät bieän luaän
môùi, laøm ñaø cho moät luoàng tö töôûng môùi, coù khi nghe xong raát
laáy laøm khoaùi traù.
Soâng Loâ
(Chuyeân gia ngöõ hoïc, nhaø pheâ bình,
thuoäc theá heä sau 1975 - Melbourne, UÙc)
614 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Ñieàu gì coù theå baûo ñaûm laø chuùng ta seõ khoâng choïn laàm
ñöôøng nhö söï löïa choïn töø choái phöông Taây hai theá kyû tröôùc hay
söï löïa choïn chuû nghóa coäng saûn moät theá kyû sau ñoù ? Chuùng ta
phaûi laøm gì ñeå khoâng sai laàm ôû nhöõng khuùc reõ khaùc cuûa lòch söû?
Söï ñoùng goùp quan troïng cuûa Nguyeãn Gia Kieång laø ñaët ra nhöõng
vaán ñeà gai goùc ñoù trong nhaän thöùc cuûa chuùng ta. Toå Quoác AÊn
Naên laø moät coá gaéng dôû dang. Neáu khoâng ñoàng yù vôùi ngöôøi vieát
thì traùch nhieäm cuûa ngöôøi ñoïc laø phaûi töï tìm laáy caâu traû lôøi cho
chính mình.
Traàn Trung Vieät
(Kyõ sö,
thuoäc theá heä sau 1975 - Pennsylvania, Hoa kyø)

Noäi dung chuyeån taûi trong saùu traêm trang saùch ñaõ cho ñoäc
giaû cô hoäi quyù baùu ñeå ñöôïc tieáp caän vôùi moät khoái löôïng kieán
thöùc ñoà soä, bao goàm nhöõng nhaän xeùt thaät tinh teá tröôùc nhöõng
vaán ñeà cuûa ñaát nöôùc. Nhöõng lôøi taâm huyeát ñöôïc traûi roäng qua
Toå Quoác AÊn Naên cuøng vôùi noäi dung tim oùc cuûa döï aùn chính trò
Thaønh Coâng Theá Kyû 21 ñaõ cho toâi moät nieàm tin thaät vöõng vaøng.
Nguyeãn Vaên Hieäp
(Kyõ sö, chuû tòch coäng ñoàng ngöôøi Vieät taïi Charlotte,
thuoäc theá heä sau 1975 - North Carolina, Hoa Kyø)
TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN 615

Muïc luïc

Lôøi ñaàu I
Caœm taï IX
Ghi chuù veà boá cuïc vaø taøi lieäu tham khaœo XI
Lôøi töïa cho laàn in thöù hai XV

Phaàn moät : Ñaát nöôùc vaø con ngöôøi 1

Sôn haø gaám voùc 3

Raát ñöôïm höông vaø roän tieáng chim 7
Sôn xuyeân chi vöïc kyù thuø 11
Nöôùc non nghìn daäm (I) 17
Loøng meï bao la nhö bieån Thaùi Bình 21
Nöôùc non nghìn daëm (II) 25
Möu söï taïi nhaân... 29
Moät daân toäc tinh anh ? 33
Moät daân toäc hieáu hoïc ? 37
Moät daân toäc saùng daï ? 41
Chuoàng lôïn vaø caùi caøy 45
Hai baèng tieán só 51
Ngöôøi Vieät, ngöôøi Nhaät 55
Moät daân toäc baát khuaát vaø töï haøo ? 59
Yeâu nöôùc 65
Ils ne s’aiment pas 71
Ñoâi baïn 77
Phöông phaùp vaø gaén boù 81
Phaù vôõ ñònh luaät 8 87
Hôïp tan 91
Anh huøng nöôùc Nam 95
Thaèng naøo ñaây ? 99
Tieáng meï ru töø luùc naèm noâi 105
Maùu chaœy ruoät meàm 109
616 TOÅ QUOÁC AÊN NAÊN

Phaàn hai : Ñoaïn ñöôøng ñaõ qua 115

Maáy ngaøn naêm lòch söœ 117

Con chaùu tieân roàng 119
Môœ maét vaø nhoœ leä 123
AŒo aœnh Lyù Traàn 131
Hoà Quí Ly vaø Maïc Ñaêng Dung 135
Ngöôøi trong moät nöôùc ? 139
Ñem taâm tình vieát lòch söœ ? 145
Trôœ laïi tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä 149
Röôùc voi veà daøy maœ toå 169
Coõng raén caén gaø nhaø 175
Cho nhöõng ngöôøi ñaõ naèm xuoáng 181
Chaáp nhaát kyœ chi kieán 191
Daét dìu nhau vaøo ñeán Caø Mau 199
Cöôùp ñaát cuœa ai ? 205
Döøng chaân nghó laïi 211
Taùm möôi naêm Phaùp thuoäc 213
Moät baøi hoïc lòch söœ 217
Soi laïi chaân dung, ba neùt ñaäm cuœa ñaát nöôùc 221
Moät chuyeån tieáp töï nhieân 225

Phaàn ba : Vì ñaâu neân noãi ? 233

Boán ngaøn naêm vaên hieán 235

Moät pheùp maàu, moät may maén vaø moät baøi hoïc 241
Kinh nghieäm Cao Ly 247
Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh 253
Thua keùm vaø nguyeân nhaân 259
Khoång Giaùo vaø Khoång Töœ 263
Söï nghieäp vaø nhaân caùch cuœa Khoång Töœ 271
Di saœn Xuaân Thu Chieán Quoác 281
Ñaïo lyù thaùnh hieàn 287
Vieät Nho 297
Maët thaät cuœa ai ? 303
Gieát haïi coâng thaàn 313
Anh khoâng bieát gì veà coäng saœn 317
Muïc luïc 617

Öu ñaïo baát öu baàn ? 325

Toå quoác cuœa keœ só 339
Moät chaân dung traùng leä cuœa keœ só 353
Chuyeän coå tích 359

Phaàn boán : Vaøi trang bò cho töông lai 369

Möôøi trieäu naêm ñaùnh ñu 371

Töø boùng ñeâm daøy daëc 375
Caùi tuoåi daïi khôø 383
Vaø aùnh saùng böøng leân 393
Nhöõng thí duï phaœn baùc ? 409
Nhöõng laäp luaän phaœn baùc ? 435
Nhöõng ñònh luaät cho moät xaõ hoäi phaùt trieån ? 447
Kinh bang teá theá 459
Quoác gia daân toäc 473
Vaøi vaán ñeà veà daân chuœ 489
Ñi xa hôn daân chuœ 503
Caùc giaù trò chaâu AÙ ? 509
Thaäp nhò söù quaân 519
Phaœn xaï toång thoáng 529
Chuyeän cuœa caùc luaät sö ? 541

Phaàn naêm : Vöôn mình lôùn daäy 551

Moät thoaùng suy tö veà chaâu Phi 553

Toå quoác aên naên 565
Gôœi vaøo giaác moäng, nhaén ra cuoäc ñôøi 587

Moät soá nhaän ñònh veà

Toå Quoác AÊn Naên vaø taùc giaœ 595

Muïc luïc 615