OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA

Handout 6 – 2012/2013

ULTRAZVUČNI APARATI

Zvuk je fizički fenomen koji prenosi energiju vbracijom od jedne tačke do druge tačke
materijala. S obzirom na način prenošenja energije sličan je radijaciji. Za razliku od radijacije,
zvuk može da se prenosi samo kroz materiju, ali ne i kroz vakuum. Ako nema materijala, ništa
ne može da vibrira i zvuk ne postoji. Jedna od značajnih karakteristika zvuka je njegova
frekvencija, koja predstavlja brzinu vibriranja izvora zvuka i materijala. Osnovna jedinica za
frekvenciju je Hertz (Hz), koja predstavlja jednu vibraciju, ili ciklus, po sekundi.
Ultrazvuk se koristi u dijagnostičke svrhe jer može da se fokusira u male, dobro definisane
snopove koji mogu ispituju ljudsko telo i interaguju sa tkivnim strukturama i formiraju slike.

KRAKTERISTIKE ULTRAZVUKA
Ultrazvuk je proces prenošenja energije longitudinalnim oscilacijama čestica sredine na
učestanostima koje su vede od 20 kHz. Longitudinalne oscilacije su pojava pri kojoj je
oscilovanje čestica u odnosu na ravnotežni položaj u istom pravcu u kome je prostiranje talasa.

Šematski prikaz prostiranja longitudinalnih

talasa. Izvor zračenja A, generisanjem
pomeranja površine, izaziva promenu gustine
u blizini površine B, a ta promena gustine
prenosi silu na susedne slojeve u pravcu
deformacije C i dobija se longitudinalni prenos
energije D.

Ultrazvuk se prostire i kroz gasove i kroz fluide i kroz čvrsta tela. Pri prolasku ultrazvuka iz jedne
u drugu sredinu dolazi do delimičnog odbijanja i delimičnog prelaska u drugu sredinu sa
promenom brzne prostiranja.

1
 OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA
Handout 6 – 2012/2013

Brzina prostiranja ultrazvuka zavisi od gustine sredine kroz koju se prostire, tako da je za
sredine različite gustine i brzina prostiranja različita. Različite brzine u različitim sredinama, kao i
refleksija talasa na graničnom sloju dve sredine omogudavaju da registrovanjem reflektovanih
talasa dođemo do informacije o ispitivanom objektu ili telu. To je veoma značajno za primenu i
prenošenje ultrazvučnih talasa kroz tkivo.
U ultrazvučnoj dijagnostici refleksija se naziva eho ili odjek. Treba takođe imati u vidu da de
svaka nehomogenost u materijalu izazvati promenu u prenosu energije Ukoliko je ultrazvuk
velikog inteziteta tj. jačine on na organizam ima: toplotno dejstvo, kavitaciono dejstvo i
mehaničko dejstvo. U medicini se koristi ultrazvuk slabe jačine.

PRINCIP RADA ULTRAZVUČNOG UREĐAJA

STVARANJE ULTRAZVUKA I PIEZOELEKTRIČNI PRETVARAČI

Ultrazvuk se stvara korišdenjem piezoelektričnih pretvarača. Piezoelektrični efekat predstavlja

pojavu koja se javlja kod kvarca i nekih kristala da se nealektrišu pod dejstvom mehaničkih
deformacija. Kada se promeni smer deformacija, menja se i znak naelektrisanja na kristalu.
Fokus ultrazvučnog talasa određen je geometrijom pretvarača, sistemom sočiva ispod vrha
pretvarača, ili kompleksnim talasnim oblikom koji se generiše. Prostiranje talasa je radijalno.
Skoro svi ultrazvučni aparati koriste piezoelektrične pretvarače koji su napravljeni od keramike.
Deo sonde koji je u kontaktu sa telom (kožom) je presvučen materijalima koji dobro propuštaju
ultrazvuk (mala refleksija, mala absorpcija), a na kontaktu se koriste paste na bazi vode da bi
eliminisale vazdušni procep i doprinele efikasnosti prenosa ultrazvuka u telo. Ultrazvučna sonda
se koristi i kao generator i kao prijemnik ultrazvučnih talasa. Ovu dualnu funkciju omogudava
reverzibilnost karakteristična za piezoelektrične kristale, tj. svojstvo da mogu da pretvaraju
napon (električna energija) u silu (mehanička energija) i suprotno, silu u električni napon.
Emiterski deo sonde je uređaj u kome električno polje željene frekvencije (f  20kHz) stvara
oscilacije na površini piezoelektričnog kristala. Oscilacije površine sonde se prenose na okolinu,
tj. sonda generiše longitudinalne oscilacije sredine. Prijemnik, sonda, je postavljena u
ultrazvučno polje usled čega površina sonde osciluje stvarajudi napon na krajevima koji zavise
od amplitude i frekvencije ultrazvuka. Ultrazvučna sonda emituje ultrazvučne talase i služi kao
prijemnik. Kada de da obavlja koju funkciju zavisi od prekidača. Impuls p(t) dovodi se na
pretvarač koji zatim emituje ultrazvučni talas, koji je na slici prikazan polukružnim linijama.

2
 OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA
Handout 6 – 2012/2013

Neposredno posle emitovanja prekidač se prebacuje u položaj kojim se pretvarač pretvara u

prijemnik reflektovanih signala.

Ultrazvučni talas se delimično odbija od površine na koju je prislonjena sonda dok deo energije
prodire u organizam. Reflektovani talasi, sa vremenskim kašnjenjem koje zavisi od rastojanja
izvora od detektovane površine i brzine provođenja sredine, dolaze ponovo na sondu.
Reflektovani talas pobuđuje mehanički sondu i time se generiše električni napon, a obrađeni
signal se prikazuje na ekranu.

ULTRAZVUČNE METODE I FORMIRANJE SLIKE. MODOVI ULTRAZVUČNOG MERENJA

Ultrazvučna dijagnostika se zasniva na merenju razdaljine graničnih površina u telu u odnosu na

površinu ultrazvučnog izvora, na osnovu vremena propagacije reflektovanog signala.
Ultrazvučna slika o unutrašnjoj konfiguraciji tela se zatim
na ekranu konstruiše iz više reflektovanih (eho) signala od
površine posmatranog objekta. Ehoi koji su prikazani kao
svetli ili beli delovi na slici i potiču od granica površine
između dva različita tipa tkiva. Vedina organizma
sastavljena je od „mešavine“ različitih vrsta tkiva i vedina
tih površina koje proizvodi sivu i belu pozadinu koje se vide
na slici. Pošto ne postoje reflektujude površine u fluidu, kao
što su ciste, na slikama su tamne boje.

A M OD ULTRAZVUČNIH MERENJA

A mod je najjednostavnija, statička metoda primene ultrazvuka u

kojoj se koristi samo jedna sonda koja je nepokretna u odnosu na
posmatrani objekat. Kod A moda se na monitoru posmatra razlika
između pobudnog impulsa i reflektovanog impulsa. Na osnovu
vremenske razlike između njih i poznate brzine ultrazvuka u objektu
može se odrediti dubina sloja od koga se talas reflektovao. Ovaj

3
 OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA
Handout 6 – 2012/2013

mod ultrazvučnog merenja uspešno se koristi za razne detekcije u unutrašnjosti tkiva u kome se
nalaze strana tela, za određivanje srednje linije između dve hemisfere u mozgu ili za otkrivanje
eventualnog tumora u mozgu itd. Daju samo jednodimenzionalan prikaz.

B MOD ULTRAZVUČNIH MERENJA

Vedina današnjih komercijalnih ultrazvučnih aparata radi u B modu. Reflektovani talasi

predstavljaju se na ekranu svetlim tačkama. Ukoliko se sonda ne pomera, na ekranu se dobija
slika jednog preseka. Dvodimenzionalna slika se ostvaruje tako što u određenim vremenskim
intervalima šalju ultrazvučni impulsi uvek sa nekog drugog mesta objekta i iz reflektovanih
signala slaže se slika. Sonda se usmerava upravo na
ravan ispitivanja objekta i pomera se paralelno u
jednom stalnom pravcu, koji može da bude u
poprečnoj, kosoj ili podužnoj ravni. Pomeranjem
sonde dobija se serija linija promenljivog sjaja
tačaka za svaku poziciju sonde. Ako se ove linije
tačaka dovoljno približe dodi de do njihovog slivanja
i formiranja dvodimenzionalne slike.

TM (TIME MOTION) MOD

Princip rada TM moda je sličan A modu. TM mod daje

amplitudski modulisane A linije koje prikazuju impulse u
vremenu. Za razliku od A-moda ovde se posmatraju dinamički
procesi, pa svaki impuls odgovara nekoj promeni, najčešde
periodičnom pokretu. Delovi tela koji relativno miruju u odnosu
na nepokretnu sondu de imati stalno mesto na ekranu, a delovi
tela koji se pomeraju de imati promenljivo mesto na ekranu ili na
pisaču.

C MOD I SIVA SKALA

Princip rada C moda sličan je principu rada B moda. Razlika je u

tome sto se kod C moda koriste sonde sa vedim brojem kristala
složenih jedan u drugi, za razliku od sonde za B moda u kojoj se
nalazio samo jedan kristal. Na taj način se istovremeno dobija
vedi broj svetlih tačaka.
To praktično znači da nivoi crne boje određuju gustinu, a položaj
na ekranu položaj na telu. Gradacija u nijansama naziva se siva
skala i može se podešavati tako da deo tela od interesa bude
obuhvaden vedim brojem nijansi.

4
 OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA
Handout 6 – 2012/2013

DOPLEROV EFEKAT
Doplerov efekat se manifestuje kao promena učestanosti
reflektovanog talasa u odnosu na inicijalni talas pri
relativnom pomeranju primopredajnika i reflektora. Ako
reflektor miruje frekvencija reflektujudeg talasa jednaka
je emitovanoj frekvenciji. Ako se reflektor približava
primopredajniku, reflektovana frekvencija de biti viša od
emitovane i konačno, ako se reflektor udaljava, onda de
primljena frekvencija biti niža od emitovane frekvencije.
Ta promena frekvencije naziva se Doplerov efekat i
proporcionalna je relativnoj brzini.
Doppler efekat postoji samo ako se zbog kretanja menja udaljenost primopredajnika i
reflektora. To znači da nema Doplerovog efekta, ako je kretanje pod pravim uglom u odnosu na
ultrazvučni snop. Kretanje pod nekim drugim uglom mora se uzeti u obzir odgovarajudim
proračunom.

ULTRAZVUČNE SONDE

linearne

sektorske

konveksne

X ZRACI

X-zračenje je otkrio nemački fizičar Vilhelm Rentgen (Wilhelm Conrad Röntgen) krajem 1895.
godine. X-zračenje je elektromagnetne prirode i ograničeno je oblastima gama i ultraljubičastog
zračenja. Pod X-zračenjem obično podrazumevaju fotoni talasnih dužina od 0.01 nm do 10 nm,
tj. energija od 124 keV do 124 eV. X-zraci talasnih dužina od 5 nm do 10 nm su meki X-zraci,
zato što imaju malu energiju i lako se apsorbuju. ot n je elementarna čestica, kvant nosioc

5
 OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA
Handout 6 – 2012/2013

elektromagnetnog zračenja (u užem smislu — svetlosti). To je čestica bez mase mirovanja.

Naelektrisanje fotona je takođe jednako nuli.

Zračenje predstavlja jedan od osnovnih oblika energije i njime se unosi višak energije u
energetski stabilan sistem delije odnosno organizma. Čim zračenje počne da deluje, počinje
kaskada zbivanja koja dovode do različitih oštedenja delije. Takva oštedenja su trajne, nasledne
promene, koje obuhvataju izmenu redosleda baza, zamenu istih, pogrešno spojene baze i
delecije tj. odbacivanje dela lanca DNK, odnosno dela hromozoma. Oštedenja nastala u polnim
delijama prenose se na potomstvo. Nema tako male doze koje ne bi mogla da inicira nastanak
mutacija , a učetalost raste sa povedanjem doze zračenja.

RENDGEN APARATI

Radiografija podrazumeva dobijanje radiograma odnosno rendgenske slike određenog dela tela
koji je bio izložen kratkom delovanju x-zraka (kratka ekspozicija).
Radioskopija pruža sliku organa i njegovu dinamiku odnosno pokrete usled izlaganja organa
zracima od nekoliko desetina sekundi do čak i nekoliko minuta. Ovo se može dobiti zahvaljujudi
tzv. elektronskom svetlosnom pojačivaču i televizijskom sistemu zatvorenog tipa. Na monitoru
se rendgenska slika vidi onoliko dugo koliko je sam objekat izložen dejstvu x-zraka.
Rendgenski aparati se satoje iz:
 rendgenska cev
 generator visokog napona
 komandni sto
 visokonaponski kablovi
 stativ.
Kod aparata za radioskopiju postoje i:
 elektronski svetlosni pojačivač (ESP)
 televizijska mreža zatvorenog tipa.

6
 OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA
Handout 6 – 2012/2013

RENDGENSKA CEV

Dok je gama zračenje jedan od proizvoda nuklearnog raspada radioaktivnih elemenata, x-zraci
nastaju u cevima gde su elektroni pod visokim naponom. X-zraci se stvaraju kada slobodni
elektroni troše svoju energiju u interakciji sa elektronima u orbitalama ili nukleusom atoma.
Energija elektrona koja se troši tokom interakcije je elektromagnetna energija poznata kao x-
zračenje. Postoje dva različita atomska procesa koja stvaraju fotone x-zraka:
1. zakočno zračenje (Bremsstrahlung)
2. emisija K-nivoa.
X-zraci nastali zakočnim zračenjem najviše se koriste u medicinske i industrijske svrhe.
Izvori rendgenskog zračenja
Bilo koji brzi elektron koji udari u metalnu
metu može da izazove pojavu X-zraka. Za
pojavljivanje rendgenskog zračenja potrebno
je da su ispunjena tri uslova:
1. adekvatan izvor elektrona
2. način za njihovo ubrzavanje
3. meta za interakciju.
Da bi se povedala efikasnost proizvodnje i
obezbedila kontrola nad stvaranjem x-zraka
koji se pojavljuju, razvijene su rendgenske
cevi.

FAKTORI KOJI UTIČU NA KARAKTERISTIKE SNOPA X-ZRAKA

Za izvođenje različitih radiografskih metoda potrebno je menjati karakteristike snopa x-

zraka, kako u kvantitativnom tako i u kvalitativnom smislu. Karakteristike zračnog snopa u
prvom redu zavise od napona i jačine struje u rendgenskoj cevi, od vremena emisije x-zraka, a
isto tako i od filtracije zračnog snopa u kudištu rendgenske cevi.

NAPON STRUJE U RENDGENSKOJ CEVI

Naponska razlika između elektroda rendgenske cevi, direktno određuje brzinu elektrona, a
indirektno energiju fotona x-zraka. Sa povedanjem napona, povedava se i kinetička energija
katodnih elektrona. Potrebno je uzeti u obzir karakteristike objekta radiografisanja i vrstu
metode. Kada je reč o radiografisanju organa sastavljenih od elemenata sa vedim atomskim
brojem, odnosno o tkivima vede debljine i gustine. Vede vrednosti napona podrazumevaju se i u
slučaju kada je rastojanje između rendgenske cevi i objekta radiografisanja vede. Vrednosti
napona struje u rendgenskoj cevi u toku izvođenja dijagnostičkih radiografskih metoda kredu se
u rasponu od 15 do 150 [KV]. Naponi manjih vrednosti, od 15 do 40 [KV], koriste se pri
radiografisanju mekih tkiva. Napon struje podešava se na komandnom stolu rendgen aparata.

7
 OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA
Handout 6 – 2012/2013

JAČINA STRUJE U RENDGENSKOJ CEVI

Jačina struje u rendgenskoj cevi indirektno utiče na kvantitet x-zraka odnosno na broj fotona u
zračnom snopu. Sa povedavanjem jačine struje povedava se i broj elektrona koji sa katode idu
ka anodi. Na ovaj način povedava se i broj interakcija katodnih elektrona sa elektronima atoma
anode, a time i broj fotona elektromagntetnog zračenja. Povedavanjem broja fotona x-zraka po
jedinici površine obezbeđuje se vedi kontrast rendgenske slike. Vrednosti napona i jačine struje
u rendgenskoj cevi međusobno su strogo zavisne, pa je za dobijanje kvalitetne rendgenske slike
potreban optimalan odnos pomenutih veličina.

VREME EKSPOZICIJE

Period u kome su objekat radiografisanja i rendgenski film izloženi emisiji x-zraka

predstavlja vreme ekspozicije i izražava se u sekundama [s]. Promenom vremena ekspozicije
menja se i kvalitet radiograma, obzirom na to da su vrednosti napona i struje kod ovih aparata
nepromenljive. važno je istadi da promene ekspozicije moraju biti u korelaciji sa vrednostima
napona i jačine struje. Pored ovoga, vreme ekspozicije produžava se povedanjem rastojanja
između objekta i rendgenske cevi, a smanjuje korišdenjem filmova vede osetljivosti, zatim
korišdenjem pojačivačkih folija, tubusa itd.

KOMPJUTERSKA TOMOGRAFIJA

Kompjuterizovana tomografija (naziva se još i aksijalna tomografija) je savremena metoda

ispitivanja, koja se zasniva na starim metodama (upotreba X zraka, tehnika tomografskog
snimanja) i savremenim tehničkim dostignudima
(upotreba računara). Reč tomografija je izraz
izveden iz grčkog jezika i znači prikazivanje sloja.
Rendgenska cev kruži oko uzdužne osovine tela,
uzan snop rendgenskih zraka prolazi kroz telo
(kroz poprečni sloj) i pada na detektore koji mere
intenzitet snopa, odnosno, koliko je oslabio.
Merenja se vrše iz raznih pravaca i kompjuter na
osnovu dobijenih podataka izračunava apsorpciju
koja se desila u pojedinim malim zapreminama
(voxel) sloja, i prikazuje ih na ekranu u obliku tačaka
različitog stepena osvetljenosti (pixel). CT slika je
ustvari mapa linearnih koeficijenata slabljenja snopa
u pojedinim tačkama snimanog sloja. Kada se telo
snima, ono se „seče na veliki broj kriški“ a svaka
„kriška“ se obrađuje od strane računarskog
programa, što omogudava detaljni višedimenzionalni prikaz unutrašnjosti tela.

8
 OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA
Handout 6 – 2012/2013

Slika dobijena tomografijom (СТ) je matematička, sa ogromnim brojem informacija jer su

detektori u stanju da registruju i neznatne razlike u intenzitetu rendgen zračenja i po tome se
ova metoda razlikuje od klasične radiografske slike sa malim brojem informacija jer je rendgen
film nedovoljno osetljiv da registruje neznatne razlike u intenzitetu rendgenskog zračenja.

POZITRONSKA EMISIONA TOMOGRAFIJA (PET)

Tehnika pozitronske emisione tomografije (eng.

Positron Emission Tomography – PET) pripada grupi
tehnika nuklearne medicine u kojoj se koriste
radionuklidi (atomi sa radioaktivnim jezgrima) koji se
vezuju za biološki aktivne molekule koji obavljaju
dvojaku funkciju:
 funkcija nosača radionuklida
 funkcija u fiziologiji – učešde u nekom biološkom
procesu.
Prilikom svog normalnog raspoređivanja u telu biološki molekuli-nosači donose sa sobom i
radioaktivne molekule čije se kretanje i emisija registruju detektorom koji se naziva gama-
kamera.
Tokom svog boravka u telu radionuklid prolazi kroz pozitronsku emisiju kojom se emituju
pozitroni koji putuju kroz telo i u sudaru sa obližnjim elektronom prouzrokuju poništavanje para
elektron-pozitron u kome obe čestice nestaju a nastaju dva gama zraka koji putuju u istom
pravcu ali suprotnim smerovima. Detekciju gama zraka obavljaju dva detektora koja su
postavljena dijametralno suprotno u odnosu na pacijenta i koja se sastoje od scintilatora koji
gama-zrak pretvaraju u vidljivu svetlost i fotomultiplikatorske cevi koja vidljivu svetlost, putem
foto-efekta, pretvaraju u odgovarajudi proporcionalan električan signal. Kao radionuklidi se
koriste izotopi kratkog vremena poluraspada (oko 30 minuta) poput 11C, 13N, 15O, 18F itd.

PREDNOSTI I MANE PET

Prednost ove metode jeste visoka funkcionalna specifičnost koja potiče od izbora
odgovarajudeg biomolekula-nosača koji odgovara određenim telesnim procesima/funkcijama.
Mane su mala prostorna rezolucija i visoka cena koju diktira upotreba ciklotrona – uređaja za
proizvodnju kratkoživedih radionuklida.

9
 OSNOVE BIOMEDICINSKOG INŽENJERSTVA
Handout 6 – 2012/2013

TOMOGRAFIJA EMISIJOM POJEDINAČNIH FOTONA (SPECT)

Tomografija emisijom pojedinačnih fotona (eng. Single
Photon Emission Tomography – SPECT) je tehnika veoma
slična PET tehnici. Razlika se sastoji u upotrebi različitih
radionuklida koji direktno emituju gama zračenje, bez
posredstva para pozitron-elektron. Takav mehanizam
omogudava direktnije merenje zračenja, odnosno
signala. Radionuklidni obeleživači u ovoj metodi su duže-
živedi u poređenju sa obeleživačima u PET metodi. Osim
toga, ovi radionuklidi su i značajno jeftiniji što ovu
metodu čini pristupačnijom od metode PET.

FLUOROSKOPIJA
luoroskopija predstavlja metodu kojom se korišdenjem X
zraka posmatra kretanje struktura u telu, sličnu filmu
snimljenom korišdenjem rendgena. Mogudnost da postoji
„filmski“ zapis potiče od 25-30 slika po sekundi koje se
naprave tokom snimanja. Kontinualni snop X zraka prolzi
kroz deo tela koji se ispituje. Snop se prenosi na monitor i
sagledavaju se karakteristike i kretanje posmatranog
organa. luoroskopijom mogu da se posmatraju različiti
sistemi organa u telu, skeletni, digestivni, urinarni,
respiratorni i reprosuktivni.

MAMOGRAFIJA
Mamografija je metoda kojom se upotrebom X-zraka pregledaju grudi žena radi rane
dijagnostike kancera.

Uređaj mamograf sastoji se od:

- anodne tube za ispištanje X-zraka
- filtera za X-zrake
- fokalne tačke
- ploče za kompresiju
- mreže za apsorpciju zračenja
- digitalnih receptora u obliku filma ili ekrana.

10