Definicija zvuka (1)

Zvuk je po prirodi sastavni deo

svakodnevnog života i deo
čovekovog okruženja tako da
se ponekad i ne primećuju sve
njegove funkcije.

Zvuk kao sredstvo komunikacije

Govor koji nastaje kao rezultat kontrolisanog generisanja

zvuka iz čovekovog vokalnog trakta.
Muzika kao oblik umetničkog izražavanja čoveka.
Nosač informacija u obliku npr. znakova upozorenja kao
što su zvonjava telefona, zvuk automobilske sirene ili
sirene za uzbunu.
Definicija zvuka (2)

Zvuk kao aktivan alat

Korišćenje energije zvuka za izvršavanje neke operacije:
ultrazvučne kade za čišćenje,
ultrazvučno zavarivanje,
osmatranje dna ispod broda,
ultrazvučne dijagnostičke metode u medicini,
sistemi za aktivnu
kontrolu (bukom protiv
buke)...
Definicija zvuka (3)

Zvuk kao pasivan alat

Otkrivanje pojave nekog događaja “prisluškivanjem”
izvora koji generiše zvuk:
slušanje rada srca i pluća pomoću stetoskopa,
osluškivanje rada ventila kod automobila,
sistem za detekciju curenja ventila u velikim
sistemima,
dijagnostika stanja
mašinskih sistema,
ocena kvaliteta
analizom zvučnih
signala...
Definicija zvuka (4)

Zvuk kao buka

Veoma često zvuk
uznemirava i ugrožava
čoveka.
Mnogi događaji praćeni
generisanjem zvuka su
neželjeni i neprijatni i kao
takvi predstavljaju BUKU.
Tehnološki razvoj društva rezultira u povećanju nivoa buke
koju generišu mašine, fabrike, saobraćaj itd.
Definicija zvuka (5)

Zvuk kao buka (+)

Nivo smetnji zavisi od kvaliteta zvuka ali i od stava prema
njemu.
Muzika i govor su korisni zvuci za one koji ih žele slušati
ali za neke druge mogu izgledati kao buka, posebno
ako su glasni i ako se javljaju u vreme spavanja ili
vođenja razgovora.
Definicija zvuka (6)

Zvuk kao buka (+)

Zvuk ne treba da bude glasan da bi predstavljao smetnju.
Škripa poda, izgrebane ploče ili isprekidani
zvuk kapanja vode iz slavine može biti isto
tako ometajući kao i glasna grmljavina.

Ocena glasnosti buke zavisi i od perioda dana.

Veći nivoi buke su tolerantniji u toku dnevnog nego
noćnog perioda.
Definicija zvuka (7)

Zvuk kao buka (+)

Buka može da ima i razorno dejstvo koje se ogleda u
uništavanju materijalnih dobara i povređivanju osetljivih
organa sluha.
Buka koja nastaje pri probijanju zvučnog zida može
slomiti prozore i obiti malter sa zidova.

Ali najteži slučaj je kada buka ošteti mehanizam koji je

namenjen za percepciju zvuka - ljudsko uvo.
Definicija zvuka (8)
Zvuk je fizička pojava koja nastaje usled vremenski
promenljivih poremećaja stacionarnog stanja elastične sredine.

Promene položaja čestica, tzv. akustičke ili zvučne

oscilacije, praćene su promenama akustičkog ili zvučnog
pritiska u elastičnoj sredini oko ravnotežne vrednosti.

pt  ps  p

p[Pa=N/m2]
Definicija zvuka (9)
Zvučni pritisak predstavlja promenljivu komponentu ukupnog
pritiska u nekoj tački elastične sredine koja se superponira
atmosferskom ili statičkom pritisku.

Zvučni pritisak nastaje kao rezultat generisanja zvuka i

prostiranja zvučnih talasa.

Promene zvučnog pritiska pt  ps  p

su u većini slučajeva male
u poređenju sa
ravnotežnim vrednostima
– statičkim pritiskom.

p[Pa=N/m2]
Definicija zvuka (10)
Buka je svaki neželjeni zvuk koji pored fizičkih karakteristika
izaziva i psihofiziološke senzacije (smeta, uznemirava,
ugrožava).

Buka je subjektivna kategorija, zvuk je fizička kategorija.

? Osnovna pretpostavka da se zvuk tretira kao buka je da

postoji subjekt (čovek ili životinja) koji opaža zvuk i kome taj
zvuk smeta.
Saobraćaj ne generiše buku ako u okolini
saobraćajnice ne postoje stambeni objekti ili stanište
životinja?
Nastajanje zvuka (1)
Zvučne oscilacije (zvuk) nastaju
pod dejstvom spoljašnje sile koja
izvodi iz ravnotežnog položaja
čestice elastične sredine i
podstiče ih na ocilatorno kretanje
oko ravnotežnog položaja.

Spoljašna sila koja izaziva

poremećaj sredine naziva se
izvor zvuka.

Izvor zvuka može biti svako telo koje u elastičnoj sredini

izvodi mehaničke oscilacije i taj način izaziva poremećaj
sredine saopštavajući pri tom energiju česticama elastične
sredine.
Nastajanje zvuka (2)
Primer 1: Monopol - izvor koji emituje zvuk podjednako u
svim pravcima: sfera čiji se prečnik povećava i smanjuje po
sinusoidalnog zakonu. Kreira zvučni talas naizmenično
ubacujući i uklanjajući fluid iz susedne oblasti.

Karakteristika usmerenosti Zvučnik u zvučničkoj kutiji

monopola
Nastajanje zvuka (3)
Primer 2: Dipol - izvor koji se
sastoji od dva monopola na
malom rastojanju u odnosu na
talasnu dužinu, jednake snage
ali suprotnog faznog stava: dok
se jedan izvor širi drugi se
skuplja. Sfera koja osciluje
natrag i napred ponaša se kao
dipol – dok prednji deo gura
fluid napred, zadnji deo ga
usisava. Primer: neugrađeni
zvučnik.
Dipol ne emituje zvuk podjednako u svim pravcima. Postoje
oblasti gde se zvuk emituje ali i oblasti gde nema emitovanja
zvuka.
Nastajanje zvuka (4)

Karakteristika usmerenosti dipola Neugrađeni zvučnik

Prostiranje zvuka (1)
Kada zvučni izvor osciluje, izaziva promene gustine u
okruženju čime se generišu zvučni talasi.
Kada izvor osciluje u jednom
smeru, čestice koje se
nalaze neposredno uz izvor,
potisnute su i na taj način se
povećava gustina sloja
sredine neposredno uz izvor.
U tom sloju dolazi do
zgušnjavanja čestica koje
prodiru u naredni sloj,
potiskujući njegove čestice
ka sledećem sloju čime se
oscilacije izvora prenose na
daljinu, sa sloja na sloj.
Prostiranje zvuka (2)
Kada izvor osciluje u
suprotnom smeru, u sloju
neposredno pored stvara
se praznina koju odmah
popunjavaju čestice
najbližeg sloja. Na njihovo
mesto, zbog nastalog
razređenja, dolaze čestice
iz susednog sloja. Na taj
način se čestice pomeraju
u suprotnom smeru a talas
razređenog vazduha širi se Cela pojava se ponavlja čime
koncentrično odmah iza nastaju zvučni talasi koji se
talasa zgusnutog vazduha. prostoru kroz sredinu
konačnom brzinom.
Prostiranje zvuka (3)
Prostiranje talasa se može demonstrirati kretanjem mase
obešene preko opruge na oslonac
Ako se masa izvede iz ravnotežnog položaja (sabijanjem
opruge) nastaviće da se kreće gore-dole po sinusoidalnom
zakonu.
Prilikom kompresije i
ekspanzije opruge,
promene se prostiru duž
opruge.

Kompresije i ekspanzije
molekula vazduha slično
se prostiru kroz elastičnu
sredinu.
Prostiranje zvuka (4)
Zvučni talas se može definisati kao poremećaj koji se prostire
kroz elastičnu sredinu, prenoseći energiju s jedne lokacije na
drugu.

Talasni front označava površinu na kojoj

sve čestice sredine imaju istu fazu
kretanja.

Talasni front u blizini izvora ima

geometrijski oblik samog izvora
dok na većim udaljenostima
uglavnom prerasta u ravan.
Prostiranje zvuka (5)

Zvučni talasi se mogu prostirati kroz gasovite, tečne ili čvrste

sredine. Ne prostiru se kroz vakuum.

VRSTE TALASA:

longitudinalni (fluid, čvrsta sredina)

transverzalni (čvrsta sredina)
kombinovani (čvrsta sredina)
Prostiranje zvuka (6)

LONGITUDINALNI TALAS
Pomeranje čestica u pravcu prostiranja zvučnog talasa.
Primer: prostiranje zvučnih talasa kroz cev
Čestice se kreću napred – nazad oko ravnotežnog
položaja.
Kretanje talasa: kretanje
komprimovane oblasti levo -
desno.
Prostiranje zvuka (7)

Animacija: Sredina prikazana kao niz čestica povezanih

oprugama. Poremećaj se prenosi sa jedne čestice na drugu,
pretvaranjem kinetičke energije u potencijalnu i obrnuto, čim
se prenosi energija kroz sredinu bez prenosa čestica.
Prostiranje zvuka (8)
Pomeraj
čestice

TRANSVERZALNI TALAS
Pomeranje čestica u pravcu koji
je normalan na pravac prosti-
ranja zvučnog talasa.
Čestice se pomeraju gore-dole
bez kretanja u pravcu talasa.
Animacija: Kada se kraj rastegnutog
kanapa pomeri gore-dole energija se
prenosi s leva na desno izazivajući da
se delovi kanapa pomeraju gore-dole.
Prostiranje zvuka (9)

POVŠINSKI TALAS U TEČNOSTIMA

(kombinacija longitudinalnog i transverzalnog)
Talasi koji nastaju na površini neke tečnosti.
Pod dejstvom talasa čestice izvode kružno kretanje u
pravcu kazaljke na satu.
Radijus kretanja čestice manji što je veće rastojanje od
površine.
Animacija: Kretanje talasa po površini vode čija je dubina veća od talasne
dužine
Prostiranje zvuka (10)
POVRŠINSKI TALAS
U ČVRSTIM TELIMA
(kombinacija
longitudinalnog i
transverzalnog)

Talasi koji nastaju na površini čvrstih tela.

Pod dejstvom talasa čestice izvode eliptično kretanje sa
glavnom osom elipse normalnom na površinu tela.
Širina elipse se smanjuje sa povećanjem rastojanja od
površine.
Čestice na površini izvode kretanje u pravcu suprotnom
kazaljkama na satu, dok čestica na dubinama večim od
/5 izvode kretanje u pravcu kazaljki na satu.
Veličine zvučnog talasa (1)

Osnovne veličine koje karakterišu zvučne talase i njihovo

prostiranje su:
talasna dužina, [m]
frekvencija, f [Hz]

period oscilovanja, T [s] Veća talasna dužina Manja talasna

– manja frekvencija dužina – veća
brzina prostiranja zvuka frekvencija

– brzina zvuka, c [m/s]

Veličine zvučnog talasa (2)

p, p,
talasna x talasna x
dužina dužina

Ako je signal sinusni,

zvučni talas će se
sastojati od određenog
broja maksimuma i
minimuma.
Talasna dužina zvuka predstavlja rastojanje između dva
maksimuma ili dva minimuma.
Veličine zvučnog talasa (3)

U zavisnosti od toga kako pobudna

sila (klip) kreira zvučni talas, čestice
p,  x
osciluju napred-nazad sa
određenom frekvencijom.

Frekvencija zavisi od pobude.

Svaka čestica osciluje istom
 frekvencijom.
Veličine zvučnog talasa (4)

f[Hz]
p,  x
1Hz=1oscilacija/sekunda

Frekvencija talasa definiše koliko često čestica osciluje oko

ravnotežnog položaja.

Frekvencija predstavlja broj periodičnih promena

položaja čestica oko ravnotežnog položaja u jedinici
vremena.
Veličine zvučnog talasa (5)
1
f 
T
Manja frekvencija - veći period oscilovanja.
Period oscilovanja je recipro-
čna vrednost frekvencije osci-
p, T
t
lovanja

T[s]
Veća frekvencija - manji period oscilovanja.
Period oscilovanja predstavlja
t vreme potrebno za jedan ciklus
p, T oscilovanja čestica oko
ravnotežnog položaja.
Veličine zvučnog talasa (6)

Frekvencija – KOLIKO Brzina zvuka – KOLIKO

ČESTO? BRZO?

Broj oscilacija koje Rastojanje koje

čestica izvrši u jedinici poremećaj pređe u
vremena. jedinici vremena. d
n c
f 
t t

Brzina zvučnih talasa (zvuka) definiše se kao brzina kojom se

poremećaj prenosi sa čestice na česticu.

c[m/s]
Veličine zvučnog talasa (7)

Brzina zvuka zavisi od:

Inercionih osobina sredine (masa, gustina)
1   2  c1  c2 Tri puta brže u helijumu nego u vazduhu.
Elastičnih osobina sredine (deformabilnost, elastičnost,
ccvrsta tela  ctecnost  cgas Jača veza između čestica čvrstih tela,
fleksibilnost)
iako čvrsta tela imaju veću gustinu,
utiče da brzina kroz čvrsta tela bude
najveća.
ps – pritisak sredine u stacionarnom stanju
ps cp
c  ,  
s cv s – gustina sredine u stacionarnom stanju

cv – specifična toplota pri stalnom pritisku

cv – specifična toplota pri stalnoj zapremini

Veličine zvučnog talasa (8)
CO2 258-268
Brzina zvuka u m/s

gasovi
kiseonik 317
vodonik 1270
alkohol 1150

tečnosti
živa 1450
u šipkama i ulje 1540
Materijal u masivu
pločama
aluminjum 6300 5150 glicerin 1980
bakar 5000 3700
gvožđe 4350 3700
čelik 6100 5050
olovo 2050 1200
staklo 5600 5200
beton 3100 -
led 3200 -
pluta 500 -
hrastovina 4000 -
borovina 3500 -
tvda guma 2400 1450
meka guma 1050 70
Veličine zvučnog talasa (9)

Brzina zvuka u funkciji temperature:

c0 – brzina zvuka pri T=273ºK

T
c  c0 T – apsolutna temperatura u ºK
273
c0 – brzina zvuka pri =0ºC
c  c0  0.6
 – temperatura u ºC

Vazduh
c  331  0.6
331.4m/s
331.6m/s
c=340m/s
Veličine zvučnog talasa (10)
Iako se iz prikazane
jednačine može
izračunati brzina zvuka
na osnovu frekvencije i
talasne dužine, brzina
zvuka ne zavisi od
talasne dužine i
frekvencije.

Frekvencija i talasna dužina su međusobno zavisne

veličine.
Veličine zvučnog talasa (11)

Talasna dužina i
period oscilovanja
Prostiranje talasa – fenomeni (1)

Prostiranje zvučnih talasa je praćeno fenomenima koji su

posledica:
susreta talasa sa preprekom
refleksije
difrakcije
difuzije
pojava u samoj sredini kretanja izvora
refrakcije Doplerov efekat
disipacije
Prostiranje talasa – fenomeni (2)
Refleksija talasa je pojava nagle
Talasna
promene pravca prostiranja
dužina
talasa pri nailasku na zvučnog

ZVUČNA
–

SENKA
diskontinuitet sredine talasa
prepreku. mnogo l
MANJA od
širine
prepreke.
Talasna
dužina
zvučnog
talasa Uslov: Talasna dužina zvučnog
mnogo talasa mnogo manja od veličine
VEĆA od prepreke. l
širine 
prepreke. 4
l – poprečna dimenzija prepreke u m
Prostiranje talasa – fenomeni (3)
prepreka prepreka Reflektovan
talas

Upadni
talas

Pre refleksije Nakon refleksije

Pravilo1: Kod kose incidencije zvučnih talasa upadni ugao

jednak je reflektovanom uglu. Upadni i reflektovani talas nalaze
se u istoj ravni.
Prostiranje talasa – fenomeni (4)
Pravilo2: Dejstvo reflektovanih talasa se može zameniti
virtuelnim izvorom (lik u ogledalu).
MODELOVANJE REFLEKSIJE

Pa'  Pa (1   )
Prostiranje talasa – fenomeni (6)
Difrakcija talasa je pojava savijanja zvučnih talasa oko ivica
prepreke na koju nailazi.

Objašnjenje: Haygens-ov princip – Svaka tačka pogođena

talasnim frontom postaje tačkasti izvor.

Granični slučajevi:

Ako je prepreka znatno manja od talasne dužine, prepeka

neće imati nikakav uticaj.
Prostiranje talasa – fenomeni (7)

Uslov za difrakciju:
 b
 b  4 ,    10l
10 4

ZVUČNA
SENKA
b

Zvučni talasi zaobilaze prepreku i

menjaju smer širenja.
Stepen difrakcije zavisi od odnosa
talasne dužine i dimenzija prepreke.
Što je odnos manji difrakcija je veća i
uočljivije je formiranje zvučne senke.
Prostiranje talasa – fenomeni (8)
Difuzija je specijalni slučaj difrakcije kada zvučni talas prolazi
kroz otvore čije su dimenzije male u poređenju sa talasnom
dužinom.

Objašnjenje: Haygens-ov princip – Svaka tačka pogođena

talasnim frontom postaje tačkasti izvor.

Uslov: Talasna dužina

zvučnog talasa mnogo
veća od dimenzija
otvora.
  b
Prostiranje talasa – fenomeni (9)

ANIMACIJA

Talasna Talasna
dužina dužina
zvučnog zvučnog
talasa talasa
mnogo mnogo
VEĆA od MANJA od
b
dimenzija dimenzija b
otvora. otvora.
  b
  b
b – poprečna dimenzija otvora

Zračenje iza otvora je skoro identično zračenju

originalnog izvora.
Prostiranje talasa – fenomeni (10)
Refrakcija talasa je pojava savijanja ili prelamanja zvučnih
talasa, odnosno odstupanje od pravolinijskog kretanja.

sin1 c1
 FRESNELOV ZAKON
sin 2 c2

Veličina promene smera zavisi

od ODNOSA brzina prostiranja
zvučnih talasa kroz različite
c1  c2 sredine.

1   2

Uslov: Refrakcija nastaje pri prostiranju talasa kroz

nehomogenu sredinu ili pri prelasku iz jedne u drugu sredinu sa
različitim brzinama prostiranja talasa.
Prostiranje talasa – fenomeni (11)

Prostiranje talasa kroz

sredinu sa konstantnom
brzinom.
Nema refrakcije!

Promena brzine zvuka u vazduhu može nastati zbog:

gradijenta (promene) temperature
pojave vetra
Prostiranje talasa – fenomeni (12)
HLADNO

Zvučna senka
TOPLO
t[ºC], c[m/s]

Pri pojavi opadanja temperature sa visinom opada i

brzina zvuka, tako da dolazi do savijanja talasa naviše.
Javlja se zvučna senka tako da
se zvuk ne može čuti na
rastojanjima na kojima bi se
čuo kada ne bi bilo promene
temperature.
Primer kampera pored jezera: U toku dana se mogu videti ali se ne
mogu čuti kamperi sa suprotne strane jezera.
Prostiranje talasa – fenomeni (13)
TOPLO

HLADNO
t[ºC], c[m/s]

Pri pojavi porasta temperature sa visinom raste i brzina

zvuka, tako da dolazi do savijanja talasa naniže.
Zvuk se može čuti na većim
rastojanjima od uobičajenih,
npr. uveče kada se zemlja i
voda brže hlade od vazduha.

Primer kampera pored jezera: Uveče se ne mogu videti ali se mogu čuti
kamperi sa suprotne strane jezera.
Prostiranje talasa – fenomeni (14)

Smer prostiranja zvuka menja i vetar, jer se njihove brzine

vektorski sabiraju. Brzina je veća ako se poklapaju smer
vetra i smer prostiranja talasa i obrnuto.
Brzina vetra uz tlo je najmanja zbog trenja i postojanja
prepreka i raste sa visinom.
Zvuk “uz vetar” se širi od tla prema gore, a “niz vetar” prema
tlu.
Prostiranje talasa – fenomeni (15)
Disipacija predstavlja proces gubljenja energije, odnosno
njenog nepovratnog pretvaranja u drugi oblik, pri prostiranju
zvučnih talasa.

Uzroci disipacije:
Viskoznost fluida
Viskozni gubici u gasovina, osim u domenu ultrazvuka, vrlo su
mali.

Lokalno odvođenje toplote

Gubici su takođe mali.

Rezonance u molekulima
Molekularni gubici su najznačajniji na čujnim frekvencijama.
Prostiranje talasa – fenomeni (16)
m
 ( r2  r1 ) m – koeficijent disipacije
p2  p1  e 2
m(f, , t)

p1 p2
r1
r2

L  4.34m(r2  r1 )

Slabljenja usled disipacije su

ekstremno velika na visokim
frekvencijama pa je domet zvuka
mali na ovim frekvencijama. frekvencija [Hz]
Prostiranje talasa – fenomeni (17)
Doplerov efekat je pojava promene frekvencije i talasne dužine
(visine tona) koja nastaje kao rezultat kretanja izvora ili
prijemnika u odnosu na sredinu ili kretanja sredine.

Objašnjenje: Pri približavanju izvora prijemniku do prijemnika

dolazi više zvučnih talasa u jedinici vremena tako da je
frekvencija koja se opaža na mestu prijemnika veća.
Primer: Promene koje
nastaju u opažanju
zvuka sirene kada
vozilo prolazi pored
slušaoca.
Prostiranje talasa – fenomeni (18)
Frekvencija zvučnih talasa na mestu prijemnika:
fp – frekvencija na mestu prijemnika
c  vp
f p  fs fs – frekvencija izvora
c  vs vp – brzina prijemnika
vs – brzina izvora

Kada se izvor i prijemnik približavaju uzima se znak -

(frekvencija se povećava), a kada se udaljavaju znak +
(frekvencija se smanjuje).
Prostiranje talasa – fenomeni (19)

Stacionarni zvučni izvor

Zvučni talasi se emituju konstantnom frekvencijom fs.
Talasni front se prostire simetrično, konstantom brzinom
koja je jednaka brzini zvuka.
Rastojanje između talasnih frontova je jednako i
predstavlja talasnu dužinu.
Svi posmatrači čuju istu frekvenciju koja odgovara
frekvenciji izvora fs.
Prostiranje talasa – fenomeni (20)
Pokretni zvučni izvor (vs<c)
Zvučni izvor se kreće (udesno)
brzinom koja je manja od brzine
zvuka.
Zvučni talasi se emituju
konstantnom frekvencijom fs.
Centar talasnih frontova se
pomera udesno.
Rastojanje između talasnih frontova je različito - manje
ispred izvora, veće iza izvora.
Talasi se nagomilavaju ispred izvora a iza izvora se
razređuju.
Posmatrač ispred izvora čuje veću frekvenciju od
frekvencije izvora, dok posmatrač iza izvora čuje nižu
frekvenciju.
Prostiranje talasa – fenomeni (21)
Pokretni zvučni izvor (vs=c) – Probijanje zvučne barijere

Piloti supersoničnih aviona

Talasni frontovi se registruju zvučni zid u trenutku kada
nagomilavaju u jednu dostižu brzinu zvuka i prelaze na
supersonične brzine.
tačku, na poziciji izvora.
Posmatrač ispred izvora ne čuje ništa dok izvor ne stigne,
dok posmatrač iza izvora čuje dvostruko nižu frekvenciju
od frekvencije izvora.
Na mestu izvora javlja se udarni talas sa veoma
intenzivnim pritiskom – vizelno se opaža kao barijera (zid).
Zvuk se ne opaža kao ton već kao tup udarac.
Prostiranje talasa – fenomeni (22)
Pokretni zvučni izvor (vs>c)

Izvor prethodi talasnom frontu

koji ostaje iza njega u obliku
kupe.
Zvučni izvor prolazi pored
stacionarnog posmatrača pre
nego što on čuje zvuk koji izvor
generiše.
Iza izvora se formira kupa sa
udarnim talasom visokog pritiska.
Ugao kupe zavisi od odnosa
brzine izvora i zvuka.
Prostiranje talasa – fenomeni (23)
Pokretni zvučni izvor (vs>c)
Nakon prolaska izvora, posmatrač čuje veoma jak zvuk
(sonic boom) koji nastaje kao posledica istovremenog
opažanja dva zvučna talasa – sa visokim (posledica
kompresije) i niskim zvučnim pritiskom (posledica
ekspanzije).

ekspanzija
nizak pritisak kompresija
visok pritisak

Supersonični avioni stvaraju dva zvučna udara, jedan

koji potiče od buke aviona a drugi od njegovog repa.