ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject

Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση

eContentplus programme

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

eConteplusProject
Organic.Edunet

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ

ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ
Solanaceae (τομάτα, μελιτζάνα, πιπεριά και πατάτα)

Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος

PhD Γεωπονικών Επιστημών Γ.Π.Α.
MSc Ασφάλεια Τροφίμων W.U.R.
MSc Φυτοπροστασία Γ.Π.Α.
Γεωπόνος-Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής Γ.Π.Α.

2008

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

Περιεχόμενα

1. Εισαγωγή…………...………………………………………………………………….…… 4
Α) Solanaceae (τομάτα, μελιτζάνα, πιπεριά και πατάτα)…..……………………………..…. 5
Α.1. Περονόσπορος……………………………………………………………………….… 5
Α.2. Ωίδιο…………………………………………………………………………………… 6
A.3. Αλτερναρίωση…………………………………………………………………………. 6
Α.4. Αλτερναρίωση του στελέχους…………………………………………………………. 6
Α.5. Κλαδοσπορίωση………………………………………………………………………. 7
Α.6. Έλκος στελεχών………………………………………………………………………... 7
Α.7. Προσβολή λαιμού και καρπών………………………………………………………… 8
Α.8. Αδρομυκώσεις…………………………………………………………………………. 8
Α.9. Τεφρά σήψη -Βοτρύτης………………………………………………………………. 9
Α.10. Φελλώδης ή καστανή σηψιρριζία…………………………………………………….. 10
Α.11. Βακτηριακό έλκος, βακτηριακή μάρανση ή καστανή σήψη, κορυνοβακτηρίωση ή
δακτυλιωτή σήψη και νέκρωση-σήψη της εντεριώνης………………………………. 10
Α.12. Βακτηριακή στιγμάτωση και Βακτηριακή κηλίδωση………………………………... 12
Α.13. Ακτινομύκωση……………………………………………………………………….. 12
Α.14. Ιολογικές ασθένειες………………………………………………………………….. 12
Βιβλιογραφία……………………………..………………..…………….…………………..... 15

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ

ΣΤΑ ΣΟΛΑΝΩΔΗ ΛΑΧΑΝΙΚΑ

1. Εισαγωγή
Η φυτοπροστασία στη βιολογική καλλιέργεια Κηπευτικών Καλλιεργειών στοχεύει στην
αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας, η επίτευξη της οποίας καθιστά τον πληθυσμό των
επιζήμιων εντόμων και παθογόνων σε τέτοια επίπεδα, ώστε να μη δημιουργούνται προβλήματα
οικονομικής σημασίας από προσβολές. Η οικολογική ισορροπία επιτυγχάνεται με τη σωστή
εκτέλεση των απαραίτητων καλλιεργητικών εργασιών (λίπανση, άρδευση) και την προστασία
των ωφέλιμων οργανισμών.
Στις κηπευτικές καλλιέργειες διακρίνονται τα Solanaceae (τομάτα, μελιτζάνα, πιπεριά,
πατάτα), Cruciferae (λάχανο, κουνουπίδι, μπρόκολο, ραπάνι), Curcubitaceae (αγγούρι, κολοκύθι,
καρπούζι, πεπόνι), βολβωδών-λειριώδη λαχανικών (κρεμμύδι, σκόρδο, πράσο), Compositae-
Chenopodiaceae-Umbelliferae φυλλωδών λαχανικών (μαρούλι, μαϊντανός, σέλινο, αντίδι,
σπανάκι, ραδίκι, άνηθος, αγκινάρα) και ψυχανθών λαχανικών (λαθούρι, φασόλι, φακή, βίκος,
πιζέλι, ρεβίθι, κουκιά, βίγκνα), ενώ δεν ανήκουν σε καμία κατηγορία τα σπαράγγι, μπάμια,
καρότο.
Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί ότι τα διάφορα λαχανικά διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες,
όσον αναφορά την αντοχή τους στους εχθρούς:
▪ Με ισχυρή αντοχή: Chenopodiaceae (σπανάκι, σέσκουλο), Umbelifereae (μαϊντανός,
σέλινο, καρότο), Compositae (μαρούλι), Lilliaceae (πράσο, σκόρδο, κρεμμύδι)
▪ Με μέτρια αντοχή: Leguminosae (αρακάς, κουκιά), Cruciferae (λάχανο, ραπάνι, σινάπι)
▪ Με χαμηλή αντοχή: Curcubitaceae (καρπούζι, αγγούρι, πεπόνι, κολοκύθι), Solanaceae
(τομάτα, μελιτζάνα, πιπεριά, πατάτα).
Η φυτοπροστασία στη βιοκαλλιέργεια αποβλέπει στην πρόληψη και αποτροπή των ασθενειών
και εχθρών και όχι στην καταπολέμησή τους. Προϋποθέτει την εκτέλεση μόνο των απαραίτητων
επεμβάσεων. Μόνο όταν είναι απολύτως αναγκαίο χρησιμοποιούνται βιολογικά σκευάσματα ή
εντομοκτόνα φυτικής ή ορυκτής προέλευσης, που επιτρέπονται από τον κανονισμό της Ε.Ε.
2092/91. Αυτά τα μέτρα εφαρμόζονται μόνο όταν υπάρχει μία πραγματική σοβαρή προσβολή.
Ιδιαίτερα στις κηπευτικές καλλιέργειες θα πρέπει να αναφερθούν κάποιες διαφοροποιήσεις
σχετικά με τη βιολογική φυτοπροστασία, όπως αποφυγή χρήσης χαλκού-θειαφιού σε εδώδιμα

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

φυλλώδη (π. χ. λάχανο), αποφυγή παρασκευασμάτων Quassa amara γιατί «πικρίζουν» το φυτό
και αποφυγή χρήσης υδρύαλου σε εδώδιμα φυλλώδη λαχανικά.
Στο παρόν κείμενο θα γίνει αναφορά στις τρεις πρώτες σημαντικότερες κατηγορίες
κηπευτικών καλλιεργειών, στα σολανώδη.

Α) Solanaceae (τομάτα, μελιτζάνα, πιπεριά και πατάτα)

Α.1. Περονόσπορος
Ο περονόποσπορος οφείλεται στο (πρακτικά) υποχρεωτικό παράσιτο Phytophthora infestans
Pythiaceae, το οποίο προσβάλλει όλα τα εναέρια όργανα των φυτών, ακόμα και κονδύλους
πατάτας (εικόνα 1). Στο έλασμα των φύλλων εμφανίζονται αρχικά υποκίτρινες κηλίδες με
ασαφές περιθώριο («λαδιές»), οι οποίες στη συνέχεια
αποκτούν καστανό χρώμα. Με υγρό καιρό γρήγορα
επεκτείνονται σε ολόκληρη την επιφάνεια του
ελάσματος και στην κάτω επιφάνειά του αναπτύσσονται
υπόλευκες εξανθήσεις. Στου καρπούς εμφανίζονται
γύρω από το σημείο του ποδίσκου διάχυτες,
Εικόνα 1. Κόνδυλοι γεωμήλων γκριζοκαστανοπράσινες και ελαφρά βυθισμένες
προσβεβλημένοι από φυτόφθορα
περιοχές. Με την επέμβαση δευτερογενών
(http://www.srpv-midi-pyrenees.com/
_publique/sante_vgtx/organismes_nuisibles μικροοργανισμών, η προσβολή μετατρέπεται σε μαλακή
_et_lutte_obligatoire/images_nuisibles/phyt
ophthora_infestans_2.jpg) σήψη και μπορεί να καταστρέψει όλο τον καρπό.
Για τον περιορισμό των μολυσμάτων επιβάλλεται η χρήση υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού,
καταστροφή των φυτών-εθελοντών και των μολυσμένων κονδύλων πατάτας, αποφυγή
καλλιέργειας τομάτας πλησίον καλλιέργειας πατάτας, καταστροφή των φυτικών υπολειμμάτων
λήψη μέτρων για τη μείωση της υγρασίας και αερισμού στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες και,
τέλος, σε έκτακτες περιπτώσεις ψεκασμός με χαλκούχα. Ερευνητικά, έχει προσφέρει
ικανοποιητικά αποτελέσματα η χρήση της ουσίας DL-3-amino-n-butanoic acid, η οποία έχει
τοπική και διασυστηματική δράση. Ικανοποιητικά αποτελέσματα έχουν προσφέρει, στα πλαίσια
της βιολογικής καταπολέμησης, και τα σπόρια του μύκητα Penicillium aurantiogriseum. Επιπλέον,
σε ορισμένες χώρες για την αντιμετώπιση της ασθένειας έχουν αναπτυχθεί συστήματα
πρόγνωσης-προειδοποίησης, τα οποία λειτουργούν βάσει της θερμοκρασίας, σχετικής υγρασίας
και των βροχοπτώσεων (π. χ. σύστημα Hyre, Wallin, Blitecast).

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

Α.2. Ωίδιο
Προκαλείται από τον ενδοφυτικό, υποχρεωτικό παράσιτο, ασκομύκητα Leivellula taurica
Pyrenomycetes Erysiphales (ατελής μορφή: Oidiopsis sicula) και προσβάλλει μόνο το ώριμο και
πλήρως εκπτυγμένο φύλλωμα των φυτών. Στην πάνω επιφάνεια του ελάσματος εμφανίζονται
κιτρινοπράσινες κηλίδες μεγέθους 10-15cm και στην κάτω επιφάνεια μια λεπτή λευκή εξάνθηση.
Τα σπόριά του είναι ξηροσπόρια, μεταφέρονται με τον άνεμο και οι επιδημίες ευνοούνται σε
χαμηλή σχετική υγρασία (50-75%) και θερμοκρασίες 15-250C.
Εναντίον της ασθένειας μπορεί να χρησιμοποιηθεί το θείο ή διττανθρακική σόδα.

A.3. Αλτερναρίωση
Αυτή η ασθένεια είναι γνωστή ως «πρώιμος περονόσπορος» και ο μύκητας Alternaria solani
Hyphomycetes μπορεί να προσβάλλει όλα τα υπέργεια μέρη του φυτού. Στα σπορεία μάλιστα
παρατηρούνται προφυτρωτικές και μεταφυτρωτικές τήξεις (σκοτεινές περιοχές στη βάση του
στελέχους φυταρίων). Στα ανεπτυγμένα φυτά σχηματίζονται κηλίδες καστανόμαυρες με
συγκεντρικούς κύκλους.
Για την αντιμετώπιση της ασθένειας συνίσταται η καταστροφή των υπολειμμάτων της
καλλιέργειας, χρήση υγιούς σπόρου, χρήση ισορροπημένης λίπανσης και κάλυψη των
(θερμοκηπιακών) καλλιεργειών με ειδικής κατηγορίας πλαστικό που απορροφά την υπεριώδη
ακτινοβολία.

Α.4. Αλτερναρίωση του στελέχους

Αυτή η ασθένεια εκδηλώνεται με το σχηματισμό ελκών στη βάση των στελεχών, αλλά και
στους ποδίσκους των καρπών και τους μίσχους των φύλλων. Τα έλκη είναι επιμήκη και έχουν
χρώμα καστανόμαυρο. Τα πολύ μεγάλα έλκη σχηματίζονται συχνά από τις πληγές κλαδεύματος.
Η ασθένεια οφείλεται στο μύκητα Alternaria alternata Hyphomycetes και η ασθένεια
αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά με τη χρήση ανθεκτικών ποικιλιών (μονογονική ανθεκτικότητα).

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

Α.5. Κλαδοσπορίωση
Παρουσιάζεται ιδιαίτερα σοβαρή ασθένεια στις μη θερμαινόμενες υπό κάλυψη καλλιέργειες
τομάτας και προσβάλλει κυρίως το φύλλωμα. Οφείλεται
στον αδηλομύκητα Fulvia fulva Hyphomycetes και στα
φύλλα παρουσιάζονται κιτρινοκάστανες κηλίδες (εικόνα
2). Στην επιφάνεια του προσβεβλημένου φυλλώματος
εμφανίζεται λεπτή γκριζοκαστανή εξάνθηση και το
έλασμα έχει υφή βελούδου. Η ασθένεια ευνοείται σε
Εικόνα 2. Συμπτώματα
συνθήκες υψηλής σχετικής υγρασίας (>95%) και
κλαδοσπορίωσης σε φύλλα τομάτας
(http://www.inra.fr/internet/Produits/HY θερμοκρασίες στους 20-250C.
P3/images/6032331.JPG)
Ως μέθοδοι αντιμετώπισης της ασθένειας στα
θερμοκήπια συνίσταται αρχικά η μείωση της σχετικής υγρασίας (<70%) και θερμοκρασία <210C,
ήτοι πότισμα τις πρωινές ώρες και αερισμός του θερμοκηπίου. Επιπλέον, καταστροφή των
υπολειμμάτων της καλλιέργειας (μείωση μολύσματος) και χρήση ανταγωνιστικών και
υπερπαρασιτικών μυκήτων, όπως Penicillium brevicompactum, Trichoderma viride, Acremonium
spp., Hansfordia pulvinata.

Α.6. Έλκος στελεχών

Πρόκειται για μία καταστρεπτική ασθένεια (ασκομύκητας Didymella lycopersici Dothideales)
που προσβάλλει το στέλεχος των φυτών σε υπαίθριες και υπό κάλυψη καλλιέργειες. Κατά την
εξέταση του στελέχους απότομα μαραμένων φυτών αποκαλύπτει εκτεταμένη ξήρανση-νέκρωση
του φλοιού στην περιοχή του λαιμού ή λίγο ψηλότερα. Η προσβολή εκδηλώνεται με το
σχηματισμό επιμήκους υδατώδους και στη συνέχεια καστανής κηλίδας, η οποία είναι ελαφρά
βυθισμένη και τελικά εξελίσσεται σε έλκος που περιβάλλει το στέλεχος ή μεγάλο μέρος του. Η
ασθένεια μεταδίδεται με το νερό βροχής, το πότισμα, με τα εργαλεία κλαδέματος και όταν τα
φυτά είναι υγρά με τα ρούχα και παπούτσια των ανθρώπων.
Επομένως, μεγάλης σημασίας είναι η όσο δυνατόν ταχύτερη επισήμανση των πρώτων
ασθενών φυτών σε μία καλλιέργεια, τα οποία πρέπει να εκριζώνονται επιμελώς μαζί με το
έδαφος των ριζών και να καταστρέφονται. Μετά από αυτό το χειρισμό συνίσταται το πλύσιμο
των χεριών. Φυσικά τα υπολείμματα της καλλιέργειας να καταστρέφονται και τα στελέχη που
αφαιρούνται με το κλάδεμα επίσης να καταστρέφονται και να μην εγκαταλείπονται δίπλα από το
θερμοκήπιο ή την καλλιέργεια. Τα εργαλεία κλαδέματος να απολυμαίνονται και τα ζιζάνια να
απομακρύνονται.
ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ
ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

Α.7. Προσβολή λαιμού και καρπών

Τα φυτά Solanaceae προσβάλλονται στο στέλεχος και στους καρπούς τους από τα παθογόνα
Phytophthora spp. 1 , Pythium sp., το βασιδιομύκητα Thanatephorus cucumeris (ατελής μορφή:
Rhizoctonia solani) και μόνο στο στέλεχος από τον ασκομύκητα Sclerotinia sclerotium και το
βασιδιομύκητα Corticium rolfsii (ατελής μορφή: Sclerotium rolfsii). Στο λαιμό του στελέχους
εκδηλώνεται μαλακή (Phytophthora spp., Pythium sp., Sclerotinia sclerotiorum, Sclerotium
rolfsii) ή ξηρή (Rhizoctonia solani) σήψη καστανού χρώματος. Στην περίπτωση της
σκληρωτινίασης, με υψηλή υγρασία το στέλεχος καλύπτεται από πλούσιο πυκνό βαμβακώδες
μυκήλιο μέσα στο οποίο σχηματίζονται τα μεγάλα μαύρα σκληρώτια του παθογόνου, ενώ στην
σκληρωτίαση το στέλεχος καλύπτεται από λευκό μεταξώδες μυκήλιο μέσα στο οποίο
σχηματίζονται μικρά καστανά σκληρώτια του μύκητα. Γενικότερα τα φυτά παρουσιάζονται
καχεκτικά, χλωρωτικά με το σύνδρομο του βραδέως μαρασμού ή της αποπληξίας.
Στους καρπούς, ιδίως αυτοί που εφάπτονται του εδάφους, σχηματίζονται υδατώδεις κηλίδες
που αργότερα γίνονται καστανές με συγκεντρικές ζώνες διαφόρων αποχρώσεων (Phytophthora
spp.) ή σκληρών κηλίδων χρώματος σκουριάς που αργότερα μαλακώνουν και σχίζονται
ακτινοειδώς (Rhizoctonia solani) ή μαλακή υγρή σήψη που καλύπτεται από λευκό μυκήλιο και
σκληρώτια (Sclerotinia sclerotiorum, S. minor).
Για την αντιμετώπιση αυτών των ασθενειών συνίσταται ο περιορισμός της εδαφικής υγρασίας
(αποφυγή υπερβολικής άρδευσης, αποστράγγιση εδάφους, αραιά φύτευση), η εκρίζωση,
απομάκρυνση και καταστροφή των προσβεβλημένων φυτών (ιδιαίτερα όταν δεν έχουν
σχηματισθεί τα σκληρώτια), βαθύ όργωμα για την καταστροφή των μολυσμάτων μετά την
ολοκλήρωση της καλλιέργειας, ισορροπημένη λίπανση, εφαρμογή ηλιοαπολύμανσης και, τέλος, η
χρήση ανταγωνιστικών μικροοργανισμών (Trichoderma harzianum, Trichoderma koningii,
Pseudomonas fluorescens).

Α.8. Αδρομυκώσεις
Στα κηπευτικά της οικογένειας Solanaceae οι αδρομυκώσεις οφείλονται σε δύο γένη μυκήτων,
τους Verticillium dahliae και Fusarium oxysporum f. sp. lycopersici, F. oxysporum f. sp. radicis-
lycopersici (σήψη λαιμού και ριζών). Οι μύκητες αυτοί εγκαθίστανται στα αγγεία του ξύλου με
αποτέλεσμα τα φυτά να μαραίνονται ή να αποξηραίνονται. (εικόνα 3) Χαρακτηριστικό σύμπτωμα

1
Στην πατάτα υπάρχει και η ρόδινη σήψη στους κονδύλους πατάτας, η οποία οφείλεται στο Phytophthora
erythroseptica και είναι λιγότερο συνηθισμένη ασθένεια.
ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ
ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

των ασθενειών είναι ο καστανός μεταχρωματισμός των αγγείων. Περισσότερα στοιχεία, βλέπε
ασθένειες ελιάς.
Επιπλέον, στην περίπτωση της τομάτας, το βερτισίλλιο παρουσιάζει δυο φυλές, την 1 και 2.
Για τη φυλή 1 όλες σχεδόν οι εμπορικές ποικιλίες και υβρίδια είναι ανθεκτικές (μονογονική
ανθεκτικότητα, τα φυτά τομάτας φέρουν το γόνο ανθεκτικότητας), ενώ για τη φυλή 2 δεν
συμβαίνει το ίδιο. Για την αντιμετώπιση της βερτισιλλίωσης, εκτός από τη χρήση ανθεκτικών
ποικιλιών, ανταγωνιστικών μικροοργανισμών, καλλιεργητικών μέτρων και εφαρμογή
ηλιοαπολύμανσης (βλέπε ασθένειες ελιάς), μπορεί να εφαρμοσθεί και ο εμβολιασμός σε
ανθεκτικά υποκείμενα (π. χ. KVFNTm).

Για τη φουζαρίωση στα κηπευτικά, ισχύουν ως

τρόποι αντιμετώπισης αυτά που αναφέρθηκαν στη
βερτισιλλίωση. Επιπροσθέτως, η ασθένεια ευνοείται
από τη χρήση μεγάλης ποσότητας αμμωνιακής μορφής
θρεπτικών στοιχείων (άρα παροχής Ν υπό τη μορφή
νιτρικών ενώσεων) και η χρήση υγιούς
πολλαπλασιαστικού υλικού (μεταφέρεται με το
σπόρο).
Γενικότερα, όσο αναφορά αυτές τις εδαφογενείς
Εικόνα 3. Συμπτώματα ασθένειες, εκτός από τα κύρια μέτρα αντιμετώπισής
βερτισιλλίωσης σε θερμοκηπιακή
καλλιέργεια κηπευτικής καλλιέργειας τους (αμειψισπορά, ηλιοαπολύμανση, ανθεκτικές
(http://www.bspp.org.uk/ndr/jan2007/2
006-84-2.jpg) ποικιλίες), στις κηπευτικές καλλιέργειες συστήνεται η
ενδιάμεση καλλιέργεια σιναπιού (εξισορρόπηση
εδάφους), η συγκαλλιέργεια με κρεμμύδι, σκόρδο, βασιλικού, κατηφέ, προσθήκη και
εμβολιασμός ανταγωνιστικών μικροοργανισμών, ριζοπότισμα με γαλαζόπετρα (βίαια και
τελευταία λύση μετά από άδεια του φορέα πιστοποίησης).

Α.9. Τεφρά σήψη - Βοτρύτης

Βλέπε ασθένειες αμπέλου. Επιπλέον, στην επιφάνεια των καρπών τομάτας εμφανίζεται το
σύμπτωμα των κηλίδων «φάντασμα» (μικρές δακτυλιωτές κηλίδες υπόλευκου χρώματος, λόγω
της αιφνίδιας αστοχίας μόλυνσης του καρπού από το κονίδιο του βοτρύτη).

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

Για την αντιμετώπιση της ασθένειας, εκτός από τη μείωση της υγρασίας, τήρηση κανόνων
υγιεινής, χρήσης του βιολογικού σκευάσματος Trichodex, στα κηπευτικά μπορεί να εφαρμοσθεί
και η ασβέστωση των όξινων εδαφών και η δημιουργία σχέσεως Ca:P ίση ή μεγαλύτερη από 2.

Α.10. Φελλώδης ή καστανή σηψιρριζία

Σοβαρή ασθένεια βραδείας αναπτύξεως κυρίως στην υπό κάλυψη καλλιέργεια τομάτας. Τα
φυτά αρχικά εκδηλώνουν ασθενικό πράσινο χρώμα ή χλώρωση του φυλλώματος και
καθυστέρηση στην ανάπτυξη. Τα φύλλα συστρέφονται προς τα κάτω και νεκρώνονται.
Αργότερα, τα εντόνως προσβεβλημένα φυτά νεκρώνονται. Στις ρίζες των φυτών παρουσιάζεται
καστανός μεταχρωματισμός και σήψη, όπου στις παλαιότερες ρίζες οι κηλίδες εξελισσόμενες
προκαλούν διόγκωση και αποφέλλωση. Η ασθένεια οφείλεται
στον αδηλομύκητα Pyrenochaeta lycopersici. Η ασθένεια
παρουσιάζεται κυρίως το χειμώνα σε εδάφη που γίνεται
μονοκαλλιέργεια και για αυτό αναφέρεται και ως η ασθένεια
κόπωσης των εδαφών.
Η ηλιοαπολύμανση του εδάφους (εικόνα 4) είναι πολύ
αποτελεσματική μέθοδος ενάντια της ασθένειας. Επίσης,
Εικόνα 4. Ηλιοαπολύμανση σε
ενδείκνυται η χρήση ανθεκτικών ποικιλιών ή εμβολιασμού σε αγρό (http://lcog.org/wewresearch
/images/Solarization_web.jpg)
ανθεκτικά υποκείμενα.

Α.11. Βακτηριακό έλκος, βακτηριακή μάρανση ή καστανή σήψη, κορυνοβακτηρίωση

ή δακτυλιωτή σήψη και νέκρωση-σήψη της εντεριώνης
Τα σοβαρότερα συμπτώματα της αδροβακτηρίωσης
βακτηριακό έλκος (Clavibacter michiganensis subsp.
michiganensis) οφείλονται στη διασυστηματική
προσβολή των αγγείων του ξύλου, τα οποία και
αποκτούν κίτρινο έως καστανό μεταχρωματισμό (εικόνα
5). Στη βάση του μίσχου του φύλλου παρατηρείται ο
καστανός μεταχρωματισμός των αγγείων
ημισελινοειδούς μορφής ή πέταλου του ίππου. Σε
Εικόνα 5. Βακτηριακό έλκος στο
προχωρημένη προσβολή, ο φλοιός των βλαστών στέλεχος τομάτας
καταστρέφεται και σχίζεται η επιδερμίδα, με τελικό (http://articulos.infojardin.com/huerto
/fotos-tomate/plagas/Clavibacter-
i hi i j )

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

αποτέλεσμα την εμφάνιση επιμηκών ελκών. Στο έλασμα των φύλλων σχηματίζονται καστανές
νεκρωτικές κηλίδες. Οι καρποί προσβάλλονται είτε εξωτερικά με την εμφάνιση μικρών καστανών
κηλίδων (μάτι του πτηνού), είτε εσωτερικά μέσω των αγγείων, οπότε τότε είναι μικροί και
παραμορφωμένοι.
Η άλλη αδροβακτηρίωση των Solanaceae, η καστανή σήψη (Pseudomonas solanacearum),
εκδηλώνεται αρχικά με τη μορφή μερικού ή καθολικού μαρασμού του φυλλώματος, ενώ τελικά
το φυτό ξηραίνεται. Τα στελέχη των προσβεβλημένων φυτών, ιδιαίτερα στη βάση τους, και οι
ρίζες εμφανίζουν μεταχρωματισμό των αγγείων του ξύλου. Στους εσωτερικό των κονδύλων
πατάτας δημιουργείται ένα μαύρισμα στη θέση του αγγειακού δακτυλίου.
Η προσβολή νέκρωσης-σήψης της εντεριώνης που οφείλεται σε είδη βακτηρίων του γένους
Pseudomonas εμφανίζουν φύλλωμα χλωρωτικό, ενώ σε προχωρημένο στάδιο παρατηρείται
μαρασμός, σπάσιμο βλαστών και τελικά ξήρανση του φυτού. Το χαρακτηριστικό σύμπτωμα στης
ασθένειας είναι ο καστανός μεταχρωματισμός, σήψη, νέκρωση και συρρίκνωση της εντεριώνης
των βλαστών και μίσχων των φύλλων. Οι προσβολές συνήθως ξεκινούν από τις πληγές
κλαδέματος.
Τέλος, κορυνοβακτηρίωση που οφείλεται στο βακτήριο Clavibacter michiganensis subsp.
sepedonicus εκδηλώνεται με σήψη των ιστών πέριξ του αγγειακού δακτυλίου στους κονδύλους
πατάτας, όπου σχηματίζονται κοιλότητες γεμάτες με κολλώδες κιτρινοκάστανου υγρού. Η
προσβολή μπορεί να επεκταθεί έως και την επιφάνεια του κονδύλου, όπου σχηματίζονται
σταχτοκαστανές κηλίδες με σκασίματα και βαθιές σχισμές.
Για την καταπολέμηση των τεσσάρων ασθενειών πρέπει το πολλαπλασιαστικό υλικό να είναι
υγιές. Ο ύποπτος σπόρος πρέπει να απολυμαίνεται με την εμβάπτισή του σε νερό θερμοκρασίας
52 0C για 20 λεπτά. Ακόμα, η αμειψισπορά 2-3 ετών ή ηλιοαπολύμανση του εδάφους δίδει
ικανοποιητικά αποτελέσματα. Εάν ο αριθμός των προσβεβλημένων φυτών δεν είναι μεγάλος,
συστήνεται η εκρίζωσή τους μαζί με το ριζικό τους σύστημα και κάψιμο εκτός αγρού. Στην
περίπτωση εφαρμογής κλαδεμάτων, τα εργαλεία πρέπει να απολυμαίνονται τακτικά και μετά το
κλάδεμα να εφαρμόζεται ψεκασμός με βορδιγάλειο πολτό. Τέλος, το νερό άρδευσης να μη
διέρχεται από προσβεβλημένες φυτείες, να αποφεύγεται το σύστημα άρδευσης να είναι η
τεχνητή βροχή (συστήνεται η στάγδην άρδευση) και τα ζιζάνια της οικογένειας Solanaceae να
καταπολεμούνται.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

Α.12. Βακτηριακή στιγμάτωση και Βακτηριακή κηλίδωση

Η Βακτηριακή στιγμάτωση οφείλεται στο βακτήριο Pseudomonas syringae pv. tomato και
προσβάλλει στελέχη, φύλλα, μίσχους, σέπαλα και καρπούς υπαίθριας και υπό κάλυψη
καλλιέργειας τομάτας. Συμπτώματα της προσβολής είναι κιτρινοκάστανες κηλίδες στα φύλλα και
διαμέτρου και σπογγώδους επιφάνειας.
Η Βακτηριακή κηλίδωση οφείλεται στο βακτήριο Xanthomonas campestris pv. vesicatoria με
χαρακτηριστικά συμπτώματα να εμφανίζονται στους πράσινους καρπούς με την εμφάνιση αρχικά
υδατωδών βαθυπράσινων κηλίδων, οι οποίες στη συνέχεια γίνονται καστανές, νεκρωτικές και
ελαφρά υπερυψωμένες.
Για την αντιμετώπιση αυτών των δύο ασθενειών, βλέπε προηγούμενη παράγραφο. Επιπλέον,
εφαρμόζεται ψεκασμός με βορδιγάλειο πολτό 1% ή οξυχλωριούχο χαλκό 0.5% ή υδροξείδιο του
χαλκού 0.5%. Η ποικιλία τομάτας Ace 55VF είναι ανθεκτική, ενώ στα πλαίσια της βιολογικής
καταπολέμησης αναφέρεται ο συνδυασμός χαλκούχου σκευάσματος με ανταγωνιστικά επιφυτικά
μη παθογόνα βακτήρια.

Α.13. Ακτινομύκωση
Αυτή η ασθένεια των κονδύλων οφείλεται στον ακτινομύκητα Streptomyces scabies. Το
παθογόνο εισέρχεται από τις πληγές ή τα φακίδια και προκαλεί το σχηματισμό πολυγωνικών
καστανών κηλίδων με επιφάνεια γεμάτη σχισμές (στρώματα αποφελλωμένων κυττάρων).
Για τον περιορισμό των ζημιών (ουσιαστικά εμπορική υποβάθμιση των γεωμήλων) είναι η
καλή κατεργασία του εδάφους, ανθεκτικές ποικιλίες, αποφυγή συχνών ποτισμάτων και η χρήση
καλοχωνεμένης κοπριάς. Επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι η καλλιέργεια σε όξινο έδαφος μειώνει την
έκταση της προσβολής.

Α.14. Ιολογικές ασθένειες

Οι σπουδαιότερες ιολογικές ασθένειες στα Solanaceae είναι διάφορες φυλές του ιού του
μωσαϊκού του καπνού ή της τομάτας (tobacco mosaic virus-TMV ή tomato mosaic virus-ToMV)
και του ιού του μωσαϊκού της αγγουριάς (cucumber mosaic virus-CMV), αλλά και του ιού του
καρουλιάσματος των φύλλων στην πατάτα (potato leaf-roll virus). Επίσης απαντώνται ο ιός του
μαρασμού μετά κηλιδώσεως (tomato spotted wilt virus-TSWV), ο ιός του θαμνώδους νανισμού
της τομάτας (tomato bushy stunt virus-TBSV), ο ιός του κίτρινου καρουλιάσματος των φύλλων
της τομάτας (tomato yellow leaf curl virus-TYLCV), ο ιός Υ της πατάτας και ο ιός του ίκτερου

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

των νεύρων της τομάτας (tomato vein yellowing virus-TVYV). Ακολουθεί η αναφορά στους δύο
πρώτους και σημαντικότερους ιούς.
Τα συμπτώματα στα φύλλα, στελέχη, καρπούς κατά το κοινό μωσαϊκό της τομάτας είναι
κυρίως του μωσαϊκό, νανισμός, μικροφυλλία, νημάτωση, ποικιλοχλώρωση, παραμορφώσεις και
μερικές φορές νεκρώσεις(εικόνα 6). Ο ιός μεταδίδεται μηχανικά (δια επαφής, χυμού, τριβής),
καθώς και με τα χέρια, εργαλεία και ρούχα των
ανθρώπων. Επίσης, μεταδίδεται και με το σπόρο (τα
ιικά σωματίδια ανιχνεύονται στα περιβλήματα του
σπόρου). Η είσοδος του ιού στο φυτό
πραγματοποιείται από τις πληγές

Εικόνα 6. Προσβολή τομάτας από

CMV (http://ipmworld.umn.edu/
chapters/zehnder/image5.jpg)

Στην περίπτωση προσβολής από CMV, τα συμπτώματα είναι μωσαϊκό, έντονη παραμόρφωση,
ιδίως νημάτωση των φύλλων και βλαστών, «φύλλα πτέριδος», χλώρωση φύλλων κατά μήκος
των νεκρώσεων και στείρα άνθη. Στην Ελλάδα έχει λάβει μορφή επιδημίας στη βιομηχανική
τομάτα η «συρρίκνωση του φυτού» (απώλεια λαμπερού πράσινου χρώματος, καρούλιασμα
φύλλων προς τα πάνω με ιώδεις νευρικές απολήξεις και μίσχοι και βλαστοί να συστρέφονται και
έτσι το φυτό να συρρικνώνεται). Τέλος, υπάρχει και η θανατηφόρος μορφή του ιού (ύπαρξη του
CARNA 5 μέσα στο CMV), η οποία εκδηλώνεται με το σχηματισμό νεκρωτικών περιοχών στα
φύλλα, μίσχους, καρπούς και τελικά οδηγεί στην ολοκληρωτική ξήρανση του φυτού. Ο ιός
μεταδίδεται κυρίως με αφίδες κατά μη έμμονο τρόπο, αλλά και μηχανικά με το χυμό.
Γενικότερα, τρόπος αντιμετώπισης των ιολογικών ασθενειών αναφέρεται:
▪ Χρήση υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού. Ο ύποπτος σπόρος πρέπει να απολυμαίνεται με την
έκθεσή του στους 70 0C για 2-4 ημέρες ή εμβάπτιση του σπόρου σε διάλυμα φωσφορικού
τρινατρίου για 20 λεπτά (TMV).
▪ Συστηματικός έλεγχος της φυτείας και απομάκρυνση τυχόν προσβεβλημένων φυτών.
▪ Τακτικό πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και άφθονο νερό προ και μετά το χειρισμό των
φυτών. Επιπλέον, δεν επιτρέπεται το κάπνισμα κατά την εργασία στον αγρό ή σπορείο.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

▪ Επιμελής καταστροφή των υπολειμμάτων της καλλιέργειας και των ζιζανίων εντός και πλησίον
των αγρών.
▪ Καταπολέμηση των εντόμων (αφίδες, θρίπες)-φορέων των ιών.
▪ Χρήση ανθεκτικών ποικιλιών τομάτας, όπου είναι εφικτό (κυρίως για τις περισσότερες φυλές
του TMV).
▪ Ισορροπημένη λίπανση και άρδευση.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

Βιβλιογραφία
Αββίδου Μ., 1996. Φυτοπροστασία: Βιολογική καταπολέμηση εντόμων και ακάρεων. Εκδόσεις Ψύχαλου,
Αθήνα.
Αλιβιζάτος Α. Σ., 1991. Βακτηριακό έλκος: μια σοβαρή βακτηρίωση της τομάτας. Γεωργία και Επιστήμη,
16-18.
Αλιβιζάτος Α. Σ., 1995. Βακτηριολογικές ασθένειες της τομάτας. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 34-40.
Αλιβιζάτος Α. Σ., 1995. Βακτηριολογικές ασθένειες της πατάτας. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 150-153.
Ανάγνου-Βερονίκη Μ., 1995. Εντομολογικοί εχθροί της πατάτας. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 160-166.
Ανώνυμος, 1988. Αφιέρωμα Φυτοπροστασία-Λίπανση: Φυτοπροστασία της πατάτας. Γεωργική Τεχνολογία,
47-65.
Ανώνυμος, 2001. Αφιέρωμα: Ακάρεα-Ακαρεοκτόνα. Γεωργία-Κτηνοτροφία (Μάιος), 112 σελ.
Βακαλουνάκης Δ. Ι., 2000. Οι αντοχές της τομάτας στη «σήψη του λαιμού και των ριζών και στο μωσαϊκό
του καπνού: νεότερα δεδομένα. Γεωργία-Κτηνοτροφία (7), 28-44.
Βακαλουνάκης Δ. Ι. & Φραγκιαδάκης Γ. Α., 1998. Φουζαρίωση της αγγουριάς. Νέα δεδομένα και τρόποι
αντιμετώπισης. Γεωργία-Κτηνοτροφία (8): 26-33.
Βακαλουνάκης Δ. Ι., 2001. Το ωίδιο των κολοκυνθειδών. Σύγχρονη ταξινόμηση και η αντιμετώπισή του
στην αγγουριά στα πλαίσια της ολοκληρωμένης διαχείρισης. Γεωργία-Κτηνοτροφία (2), 42-50.
Βελέντζας Δ., 1989. Ασθένειες και εχθροί των λαχανικών. Γεωργική Τεχνολογία, 99 σελ.
Γεωργόπουλος Σ. Γ. & Ζιώγας Β. Ν., 1992. Αρχές και μέθοδοι καταπολέμησης των ασθενειών των φυτών.
Εκδόσεις Ψύχαλος, Αθήνα.
Γιαννοπολίτης Κ., 1995. Τα ζιζάνια στην τομάτα και η αντιμετώπισή τους. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 102-
108.
Γιαννοπολίτης Κ., 2000. Φυτοπροστατευτικά Προϊόντα 2000. Εκδόσεις Σταμούλη, Αθήνα.
Γκαντίδης Ν., 1996. Βιολογική Γεωργία. Τα αγροτικά, 28:22-23, Αθήνα.
Γκούμας Δ. Ε., 2000. Η ασθένεια «δακτυλιωτή σήψη» της πατάτας. Γεωργία-Κτηνοτροφία (7), 38-44.
Γκούμας Δ. Ε., 2003. Οι βακτηριώσεις στα κολοκυνθοειδή. Γεωργία-Κτηνοτροφία (3), 54-58.
Δεσύλας Μ. Γ., 1997. Βιολογική καλλιέργεια κηπευτικών. Γεωργική Τεχνολογία, 76-85
Ελένα Κ., 1995. Μυκητολογικές ασθένειες της πατάτας. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 129-143.
Εμμανουήλ Ν. Γ., 1995. Γεωργική Ζωολογία (Ά μέρος). Εκδόσεις Γ. Π. Α., 315 σελ.
Κολιοπάνος Κ. Ν., 1995. Οι νηματώδεις στην τομάτα και η αντιμετώπισή τους. Γεωργία-Κτηνοτροφία
Κωβαίος Δ .Σ., 2000. Τα ακάρεα των κηπευτικών καλλιεργειών και η αντιμετώπισή τους. Γεωργία-
Κτηνοτροφία (2), 32-37.
Κωβαίος Δ. Σ. & Μπρούφας Γ. Δ., 2003. Τα ακάρεα των κολοκυνθοειδών και η αντιμετώπισή τους.
Γεωργία-Κτηνοτροφία (3), 48-52.
Κυριακοπούλου Π. Η., 1995. Ιολογικές ασθένειες της τομάτας. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 42-53.
Λυκουρέσης Δ., 1998. Σημειώσεις του μαθήματος «Εντομολογία ΙΙΙ». Γ. Π. Α.
Μιχελάκης Σ., Αλεξανδράκης Β., Παπαδημητράκης Μ., Παρασκάκης Μ., Βουγιούκαλου Ε., Πολυράκης Γ.,
Καλαϊτζάκη Α., Αγγελάκης Μ., 1996. Αντιμετώπιση των ζωικών εχθρών των καλλιεργειών (ελιά,
εσπεριδοειδή, κηπευτικά, αμπέλια) στα πλαίσια της Βιολογικής Γεωργίας. Γεωργία και Ανάπτυξη
(Μάιος), 46-55.
Μπεμ Φ., 1995. Οι κυριότερες ιολογικές ασθένειες της πατάτας. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 154-159.
Μπουρνάκας Β., 1995. Μυκητολογικές ασθένειες τομάτας. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 6-23.
Μπουρνάκας Β., 1995. Εντομολογικού εχθροί της τομάτας. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 54-66.
Μπουχέλος Κ., 2000. Έντομα βάμβακος, ψυχανθών, τεύτλων, καπνού και πατάτας. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 70
σελ.
Μπρούμας Θ., Κατσόγιαννος Π., Σουλιώτη Π. & Καλυβιώτου Κ., 1994. Εχθροί κολοκυνθοειδών στην
Ελλάδα: ολοκληρωμένη αντιμετώπισή τους. Γεωργία-Κτηνοτροφία (1), 30-32.
Παναγόπουλος Γ. Χ., 1995. Ασθένειες Κηπευτικών Καλλιεργειών. Εκδόσεις Σταμούλης, 476 σελ.
Παπαδημητρακάκης Μ., 1994. Αντιμετώπιση των φυλλορυκτών σε κηπευτικά-καλλωπιστικά. Γεωργική
Τεχνολογία (Νοέμβριος), 61-65.
Παπαϊωάννου-Σουλιώτη Π., 1995. Ακάρεα που προσβάλλουν την τομάτα. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 84-
89.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ eConteplusProject
Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος Organic.Edunet

Παρασκευόπουλος Α. Π., 1993, Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση εχθρών: εφαρμογή του προγράμματος θε

θερμοκηπιακές καλλιέργειες στην Τριφυλία. Γεωργία-Κτηνοτροφία (3), 54-62.
Παρασκευόπουλος Α., 1998. Αντιμετώπιση των ζωικών Εχθρών των Κηπευτικών στα πλαίσια της
Βιολογικής Γεωργίας. Γεωργία-Κτηνοτροφία, 42-48.
Παύλου Γ. Χ. & Βακαλουνάκης Δ. Ι., 1998. Αντιμετώπιση της ασθένειας «σήψη των ριζών και του
στελέχους» της αγγουριάς που προκαλείται από το μύκητα Fusarium oxysporum f. sp. radicis-
cucumerinum με εμβολιασμό σε ανθεκτικά υποκείμενα. Γεωργία-Κτηνοτροφία (6), 19-26.
Πελεκάσης Κ. Ε. Δ., 1991. Μαθήματα Γεωργικής Εντομολογίας (Β τόμος). Εκδόσεις Γ. Π. Α., 554 σελ.
Σγούρος Σ., Κυριαζοπούλου Α. & Κακουριώτης Σ., 2004. Η Ελληνική βιολογική γεωργία. ΔΗΩ Τεύχος
29:29-34, Αθήνα.
Τζωρτζακάκης Ε. & Γκούμας Ε., 1995. Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση νηματωδών Meloidogyne σε
θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Γεωργία-Κτηνοτροφία (2), 56-59.
Φιτσάκης Θ., 1996. Βιολογική γεωργία. Γεωργία Κτηνοτροφία, 3: 34-57, Αθήνα.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ