‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫)‪NAHJUL BURDAH (The Way of the Mantle‬‬

‫)‪Part-I (Verses 1-24‬‬

‫‪NASIB: Complaint of Unrequited Love‬‬

‫‪1‬‬
‫البـان َوال َعلَ ِـم‬
‫ِ‬ ‫ری ٌم عَلـى القـاعِ َبیـــــــــنَ‬
‫ــــــر ِم‬
‫ُ‬ ‫سفكَ دَمـی فـی األَش ُهـر ال ُح‬ ‫أ َ َح َّل َ‬

‫ہرن اک بیٹها درمیان بان درخت وپها ڑ چوٹی کا سنگم‬

‫حرمت کے مهینے اور خون بهانا میرا جائز کیا ایکدم‬

‫سپید آهویی‪ ،‬بر صفحۂ دشت‪ ،‬بین بان و علَم‪ ،‬خون مرا‪،‬در ماههای حرام‪ ،‬حالل گردانید‪.‬‬

‫‪ white gazelle/antelope‬الظبى الخالص البیاض ‪:‬ری ٌم‬

‫‪ plane, smooth floor‬األرض السهلة المطمئنة ‪ :‬قـاعِ‬
‫بـان‬
‫‪ ben (oil) tree‬ضرب من الشجر ‪ِ :‬‬
‫علَ ِـم‬ ‫‪ mountain‬الجبل ‪َ :‬‬
‫سفكَ‬ ‫سفَ َح ‪َ :‬‬
‫‪ Shed, spill‬اَراقَ‪َ ،‬‬
‫ــــــر ِم‬
‫ُ‬ ‫ذو القعدة وذو الحجة والمحرم‪ ،‬وواحد مفرد وهو رجب‪ ،‬وكانت العرب ال تستحل ‪ :‬األَش ُهـر ال ُح‬
‫فیها القتال‬
‫‪Zhi Qad, Zhi Hajj, Moharram & Rajab (four months in Islamic Calendar‬‬
‫‪when no blood-shedding or war was allowed).‬‬
‫‪ (forbidden).‬ال ُح ُرم ‪ (to permit) and‬ا َ َح َّل ‪Note: there is contrast between‬‬

‫‪On a plane between the ban-tree and a hill top, a pale fawn‬‬
‫‪Found it permissible to shed my blood in months forbidden‬‬

‫‪2‬‬
‫سـدا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َرمــــــــى القضـا ُء بِعَینـی ُجـؤذ ٍر أ َ‬
‫َ‬
‫درك سا ِكــــــــنَ األ َج ِـم‬‫یـا سا ِكـنَ القـاعِ أ َ ِ‬

‫ہرنی کے بچه کی آنکهوں سے شیر مارڈ اال‬

‫میدانی ہرن!جهاڑیوں والے شیرکو کر بهسم‬

‫ت قضا بوسیله تیر نگاه دو چشمان گودر‪ ،‬شیری را هدف قرار داد‪ ،‬ای آهوی بیابان‪،‬‬‫(عاقبت) دس ِ‬
‫شیر بیشه را دریاب‪.‬‬

‫‪ to throw‬اَلقَی‪ ،‬قَ َذ َ‬
‫ف‪َ ،‬رشَق ‪َ :‬رمــــــــى‬
‫‪1‬‬
‫‪ male-calf of wild cow‬ولد البقرة الوحشیة ‪ُ :‬جـؤ َذ ٍر‬
‫درك‬ ‫ب ‪ :‬أَ ِ‬ ‫‪) : gendarmerie, police‬قُ ّوتُ ) الد َّرک ‪ catch up, overtake,‬لَ ِح َ‬
‫ق ِ‬
‫‪ thicket, dense bushes and trees‬الشجر الكثیف الملتف وهو مسكن األسد‪ : .‬أ َ َج ِـم‬

‫‪With the glance of fawn’s eyes, fate has shot a lion‬‬

‫!‪Slay the lion of the thicket, O ye gazelle of the plane‬‬

‫‪3‬‬
‫ـفـس قائِـلَـة‬ ‫َ‬
‫لَ ّمـا َرنــــــــــــا َح َّدثتنـی النَ ُ‬
‫ب ُرمـی‬ ‫هـم ال ُمصیـ ِ‬
‫س ِ‬ ‫یا َویـ َح َجنبِكَ بِال َ‬

‫ہرن نے جو تاڑا تو میرے اندر نے مجهہ سے یہ کہا‬

‫افسوس! تیرے پہلو میں آکے لگا تیر کاری بے رحم‬

‫آنگاه که خیره ومهربان نگریست‪ ،‬جان‪ ،‬مرا گفت‪ :‬ای وای‪ ،‬پهلویت آماجگاه تیر شد‪.‬‬

‫‪ to gaze at, stare at, turn eyes to‬ادام النظر مع سكون الطرف ‪َ :‬رنــــــــــــا‬
‫!‪ woe‬الشدة والمكروه‪ : .‬یا َویـ َح‬
‫هـم‬
‫س ِ‬‫‪ dart, arrow‬نَبلَه ‪َ :‬‬
‫سدید ‪ُ :‬مصیب‬ ‫ب‪َ ،‬‬
‫‪ unerring, hitting the mark‬علی صوا ِ‬

‫‪As gazelle stared at me, my soul did self-conversation:‬‬

‫’’‪‘‘Alas! Your heart is, by a piercing arrow, now stricken‬‬

‫‪4‬‬
‫َج َحدتُهـا َو َكتَمـتُ ال َ‬
‫سهــــــــ َم فـی َك ِبـدی‬
‫ـر ذی أَلَ ِـم‬
‫غی ُ‬‫ح األ َ ِحبَّـ ِة ِعنـدی َ‬
‫ُجــــــــر ُ‬

‫میں مکر گیا اور تیر کو جگرکے پیچہے چهپا لیا‬

‫ث اَلم‬
‫معشوق کے وار میرے نزدیک نهیں ہیں باع ِ‬

‫او را تکذیب کردم‪ ،‬و تیر را در جگر پنهان نگه داشتم‪ ،‬چون برای من‪ ،‬زخم دوستان‪ ،‬دردناک است‪.‬‬

‫‪ deny to have knowledge of (despite believing‬الجحود هو االنكار مع العلم ‪َ :‬ج َحدتُهـا‬

‫)‪my heart on the contrary‬‬
‫‪ liver, heart, interior‬جوف‪ ،‬وسط‪ ،‬جهاز من الجسم یفززالصفراء ‪َ :‬كبِـد‬

‫‪I denied soul’s word; under liver kept arrow hidden‬‬

‫‪I deem not the wounds from beloved as an affliction‬‬
‫‪Note: 2nd line resonates with Mutanabbi’s following verse:‬‬
‫سدُنا فَما ِل ُجرحٍ اِذا اَرضاکُم اَلَم‬
‫س َّرکُم ما قا َل حا ِ‬
‫اِن کان َ‬
‫‪(Translation: Whatever the envious guy said that turned you glad, my wound/insult‬‬
‫‪that gives you pleasure is no pain to me at all.‬‬
‫‪2‬‬
 ‫‪5‬‬
‫ـق‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫النــــاس ِمـن خل ٍ‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫ُر ِزقتَ أس َم َح ما فی‬
‫شی ِـم‬ ‫ــــــذر فـی ال ِ‬
‫ِ‬ ‫مـاس العُ‬
‫َ‬ ‫إِذا ُر ِزقتَ اِلتِ‬

‫انسانی اخالق میں آپکوهی سب سے بهتر نوازا گیا‬

‫اوروں کے عذر و التماس کا رکهتے ہو کتنا بهرم‬

‫تو‪ ،‬وقتی که (به جان و دل) عذر خواه و پوزش پذیر دیگران باشی‪ ،‬در خوی و خلق‪ ،‬سخاوتمند ترین‬
‫مردمانی‪.‬‬

‫‪ُ : you are endowed, bestowed, awarded‬ر ِزقتَ‬

‫‪ : generous, forgiving‬اَس َم َح‬
‫مـاس‬
‫َ‬ ‫سل‪ ،‬استعطاف ‪:‬اِلتِ‬‫‪ request, plea‬تو ّ‬
‫ــــــذر‬
‫ِ‬ ‫‪ excuse, pardon‬سا َم َحهُ ‪:‬العُ‬
‫یـم‬
‫ش ِ‬ ‫‪ good manners, attributes, virtues‬جمع شیمة وهی الخلق ‪ِ :‬‬

‫‪Bestowed with manners, you are virtues’ paragon‬‬

‫‪You always seek from God, excuse for others’ sin‬‬

‫‪6‬‬
‫یـا الئِمـی فـی َهــــــــــوا ُه َوال َهـوى قَـد ٌَر‬
‫شفَّـكَ َ‬
‫الوجـ ُد لَـــــــــم تَعـذِل َولَـم تَلُـم‬ ‫لَو َ‬

‫مجهہ پہ مالمت کرنے والے‪،‬مقدر کراتا ہے محبّت‬

‫اگر گال زرد پڑے ہیں‪ ،‬نہ دومجهے طعنے یا الزام‬

‫ای مالمتگر من در عشق او‪ ،‬با آن که عشق سر نوشت است‪ ،‬اگر تو را شیدایی زار و نزار ساخته‬
‫بود این سان سرکوفت نمیزدی‪.‬‬

‫عذُو ُل‪ ،‬لَ ّوا ُم ‪ :‬ال ِئم‬

‫‪َ blamer, admonisher‬‬
‫‪ ; love, infatuation, carnal desire‬ال َهـوى‬
‫‪ : destiny, fate‬قَـدَر‬
‫‪ wasting, emaciation of body‬هزلة وانحل جسمه ‪ :‬شفة الوجد‬
‫‪ blame, reproach‬لوم ‪ :‬عَـ َذ ل‬
‫‪:‬ولَـم تَلُـم‬
‫‪َ do not blame‬‬
‫مکن به نامه سیاهی مالمت من مست که آگهست که تقدیر بر سرش چه نوشت (حافظ شیرازي)‬

‫‪O you who blame me for my love! in fate so written‬‬

‫‪No blame or reproach if love turns one pale or lean‬‬
‫‪Note: Sa’adi says:‬‬
‫عالم شهر گو مرا وعظی مکن که نشنوم پیر محلّه گو مرا توبه مده که بشکنم‬
‫‪3‬‬
 ‫گر بزنی به خنجرم کز غم دوست توبه کن نعره شوق می زنم تا رمقی است در تنم‬

‫‪7‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫لَقـد أنلت ُـكَ أذنـــــــــــــــــا غـی َ‬
‫ـر وا ِعـیـ ٍة‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫صـ َم ِـم‬ ‫ت َوالقَ ُ‬
‫لـب فـــــــــی َ‬ ‫ب ُمنت َ ِصـ ٍ‬ ‫َو ُر َّ‬

‫میں نے اپنا کان دیا نصیحت سننے کو پر وه بہره ہوا‬

‫کان سنے پهر بی دل اکثر رهتا هے بے دهیان‪ ،‬گم سم‬

‫خاموش گوش سپاری که به دل نا شنوا‬

‫ِ‬ ‫همانا من گوش ک َِر خویش را به سخنان تو سپردم‪َ .‬واِی بسا‬
‫است‪.‬‬

‫ـر وا ِعی‬ ‫‪َ : heedless‬‬

‫غـی َ‬
‫‪ listen, hearken to‬سکت سکوت مستمع ‪ :‬انتصت‬
‫‪َ deafness‬ط َرش ‪َ :‬‬
‫صـ َم ِـم‬
‫نتصت ‪Note: There is contrast between‬‬‫ص َمم ‪ُ (listener) and‬م ِ‬
‫‪َ (deaf) .‬‬

‫‪I lent my ear to listen, but it paid no attention‬‬

‫‪Though it hears, heart stays deaf, in oblivion‬‬

‫‪8‬‬
‫رف ال ذُقـــتَ ال َهـوى أَبَـدا‬
‫س ال َط ِ‬
‫یا نا ِع َ‬
‫فـظ ال َهـوى فَنَ ِ‬
‫ـــم‬ ‫أَسهَرتَ ُمضناكَ فی ِح ِ‬

‫نیند بهری آنکهہ والے! کبهی پیارسے نه پاال پڑے‬

‫ض عشق پیار کا هے رکهواال هر دم‬ ‫تُو سوجا! مری ِ‬

‫ای خواب آلوده‪ ،‬الهی هرگز مزۂ عشق را نچشی‪( .‬حال که) آن را که در راه عشق توبیمار گشته وبی‬
‫خواب و قرار کردی‪ ،‬پس بخواب‪.‬‬

‫‪ sleepy, drowsy‬الوسنان ‪ :‬الناعس‬

‫‪ eye‬العین‪ :‬الطرف‬
‫)‪ you are turned drowsy‬أَسهَرتَ ( ‪َ : evening, soirée‬‬
‫س َهرة‬
‫‪ exhausting, exerting, arduous‬الذی أثقله المرض ‪ :‬والمضنی‬
‫‪ One affected by grief, craze,‬الذی أضنیته مما لحقه من الوله علیك ‪ :‬ومضناك‬
‫‪infatuation‬‬
‫‪ (sleep!).‬نَ ِ‬
‫ـــم ‪ (drowsy) and‬ا َ سهَرت ‪Note: there is contrast between‬‬

‫!‪O drowsy-eyed! may you never taste love’s passion‬‬

‫‪Sleep ye! Love-sick keeps vigil in love as watchman‬‬

‫‪4‬‬
 ‫‪9‬‬
‫أَفدیـكَ إِلفـا َوال آلـــــــــــو الخیـا َل فِــدى‬
‫َ‬
‫أَغـراكَ باِلبُخـ ِل َمـن أَغـــــــــراهُ بِالك َ‬
‫َـر ِم‬

‫تیرا خیال نه روکوں‪ ،‬قربان تجهه پر هزار بارمیں‬

‫اس پیار نے کیا تجہےبخیل‪ ،‬مجہے بهرائے بڑا دم‬

‫دوستی را فدای تو میکنم‪ .‬و درفدیه دادن خویش برای خیال تو نیز کوتاهی نمی ورزم‪ .‬آن که خیال‬
‫ست ترغیب کرد‪.‬‬ ‫را به کرم آزمند ساخت‪ ،‬تو را به ُزفتی ِ‬
‫وخ َ‬

‫‪_to get someone released by giving ransom‬فَ َدی یفدی منَ االَمر‬
‫‪ : I sacrifice on you‬اَفدیـك‬
‫‪ prevention and dereliction‬المنع والتقصیر‪:‬األلو‬
‫‪ temptations‬زینة له وحرضه علیه‪ :‬ا َغراك‬

‫‪Your craze; I sacrifice myself for it times umpteen‬‬

‫‪Love made ye stingy but I became big-hearted one‬‬

‫‪10‬‬
‫دامیـا فَأَسـا‬
‫َف ُجرحــــــــا ِ‬ ‫سـرى فَصـاد َ‬ ‫َ‬
‫ب فَضـ ٍل عَلـــــــــــى العُـش ِ‬
‫ّـاق ِلل ُحـلُ ِـم‬ ‫َو ُر َّ‬

‫رات تیرا هیولہ آیا‪ ،‬میرے زخم کو دالسه دیا‬

‫عاشق خواب میں لوٹتے هیں کتنا لطف کرم‬

‫او شب هنگام به دیدرام آمد و مرا با زخمی خون آلود یافت سپس به معالجه ام پرداخت وای بسا که‬
‫خواب بر عاشقان منّت دارد‪.‬‬

‫‪ travel in the night‬المشى فی اللیل ‪ :‬سرى‬

‫‪ soothe, cure treat‬داواه ‪,‬الجرح یأسوه‪ :‬وأسا‬
‫دامیـا‬‫‪ِ : bleeding‬‬
‫ب‬‫‪ُ : many a time‬ر َّ‬

‫‪Your spirit came at night, it cured bleeding incision‬‬

‫‪See! many a favour in dreams we lovers often earn‬‬

‫‪11‬‬
‫َ‬
‫الربــــــــــى َوقـنـا‬
‫ـس بانـا بِ ُ‬
‫ـن ال َموائِ ُ‬
‫َم ِ‬
‫الالعِبـاتُ بِروحـــــــی السافِحـاتُ دَمــی‬

‫دوشیزائیں بان کی طرح لہلہاتی‪ ،‬نیزے کی روانی‬

‫روح سے کہیلیں‪ ،‬خون بہائیں میرا بال کاست و کم‬

‫‪5‬‬
‫کیانند آن دوشیزگان نازنین که بسان شاخه بان و چونان نیزه های لرزان می خرامند‪ .‬آن بازیکنان با‬
‫خون من‪.‬‬
‫ِ‬ ‫جان من‪ ،‬آن ریزندگان‬
‫ِ‬

‫المائسه ‪ swagger, strut, prance (plural of‬المتبختره ‪ :‬الموائس‬‫‪ِ . From root word‬‬
‫)‪َ a lady who walks with panache and style‬میس‬
‫‪ ban-oil tree‬ضرب من الشجر‪ :‬البان‬
‫بوه ‪ُ : high level ground, mountain pass (plural of‬ربــــــــــى‬
‫)الر َ‬
‫َّ‬
‫‪ lance, javelin‬جمع قناة وهی الرمح ‪ :‬القنا‬
‫‪ spilling of blood‬سفكه وأساله ‪ :‬سفح الدم‬

‫‪Damsels strutting like ban-tree, swaying like javelin‬‬

‫‪They play with my soul, spill my blood in profusion‬‬

‫‪12‬‬
‫ـدور ضُـحـى‬ ‫َ‬
‫السافِـراتُ َكأمثـــــــــا ِل الـبُ ِ‬
‫ص ِـم‬
‫َمس الضُحـى ِبال َحلـی َوال ِع َ‬ ‫ی ِغرنَ ش َ‬

‫کهل اُٹهیں اور اُب َهر آئیں‬‫صبح کو ما ِه تمام کی طرح ِ‬

‫بزور زیور بهاری بهرکم‬ ‫ِ‬ ‫صبحی سورج کو لبہائیں‬

‫رخ گشودگانی که رخسار هایشان در درخشش چونان بدر های تابان است همانان که با زیورهای‬
‫ت خورشید درخشان نیمروز را بر می انگیزند‪.‬‬
‫گردنها و دستهایشان غیر ِ‬

‫سافره ‪ (pl. of‬السافرات‬ ‫‪ women without veil,‬سفرت المرأة أی كشفت عن وجهها ‪(:‬ال ّ‬
‫‪unveiled‬‬
‫غوی‪َ ،‬ب َه َر ‪َ :‬‬
‫غ ّر‬ ‫‪َ seduce, beguile, deceive, dupe‬خ َدعَ‪ ،‬ا َ َ‬
‫‪ jewellery, trinkets‬ما تزین به المرأة من مصوغ المعادن ‪:‬الحلی‬
‫‪ : necklaces‬القالئد ‪:‬العصم‬

‫‪Those who at the dawn hour reveal face like full moon‬‬
‫‪Who with trinkets and necklaces lure the forenoon sun‬‬

‫‪13‬‬
‫َ‬
‫سـقــ ٌم‬ ‫جـفـــــــــــــــان بِـهـا َ‬
‫ٍ‬ ‫َ‬ ‫القـاتِـالتُ بِأ‬
‫َ‬
‫سـق ِـم‬ ‫ال َ‬ ‫ـــــــــــــــنَ‬‫سـبـاب ِم‬
‫ٌ‬ ‫َو ِلل َمنِـیـ ِة أ َ‬

‫قاتل دوشیزائں جنکی پلکیں پهہالئیں آشوب‬

‫یه آشوب بنتا ہے سبب موت کا‪ ،‬نکالتا ہے دم‬

‫آنان که (مردان را) با چشمان بیمارشان می کُشند‪ .‬آری از جمله علّتهای مرگ بیماری است‪.‬‬

‫‪ : eyelids‬جفن‬
‫‪َ : death‬منیۃ‬

‫‪6‬‬
‫‪ : ailment, disease‬سقم‬

‫‪Killer damsels whose eyelids make one sicken‬‬

‫‪Infections by their eyelids leads to annihilation‬‬

‫‪14‬‬
‫الـــــــــــرجـا ِل َومــا‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫َ‬
‫العاثِـراتُ بِألـبـا ِ‬
‫س ِـم‬
‫الر َ‬
‫ت الـــــــ َد ِ ّل فـی َ‬‫عثَـرا ِ‬ ‫أُقِلنَ ِمـن َ‬

‫لوگوں کے دلوں کو لتاڑ کے گذرنے والی‪،‬ایسی چال‬

‫مستانی‪ ،‬جنکو نه آسکےٹهہراؤ کہ قدم رکہیں محکم‬

‫زنانی که عقلهای مردان را می لغزانند و خوڊشان هم در خرامیدن‪ ،‬از لغزش های ناز و کرشمه‪،‬‬
‫دستگیری نشده اند (در امن نمانده اند)‪.‬‬

‫‪ stumble, trip, tumble‬الزلة والسقطة‪ :‬العثرة‬

‫ب ‪ : (pl. of‬أَلـبـاب‬ ‫)‪) heart (lit. meaning is sense, reasoning‬اللُّ ّ‬
‫‪ act with‬ا َ َد َّل عَلی( ‪ sober looks and shape‬السكینة والوقار فی الهیئة والمنظر ‪ :‬الدل‬
‫)‪boldness, confident in one’s love‬‬
‫‪: to be amorous, coquettish, too familiar wih‬ی ِد ُّل‪َ /‬د َّل‬
‫‪ appealing, dignified gait‬حسن المشی ‪ :‬الرسم‬

‫عثَرات ‪ and‬عاثِـراتُ ‪Note: See ‘derivation’ (Ishtiqaq) in‬‬

‫َ‬

‫‪Those who stumble on men’s hearts; there’s no one‬‬

‫‪To steady their coquettish tripping into solid motion‬‬

‫‪15‬‬
‫ـرت َو َجـلَـت‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ضرمـاتُ ُخــــــدودا أسف َ‬ ‫ال ُم ِ‬
‫َ‬
‫عَـن فِتنَـ ٍة تُس ِلـ ُم األكـبـــــــــــا َد ِللـض َ‬
‫َـر ِم‬

‫رخسار دکهانے والیاں که جس سے بهڑک اٹہیں‬

‫جگر عاشق جوایسے فتنے سے هو جائیں بهسم‬

‫همانان که رخسارهای نا پوشیده را برافروختند و نقاب از فتنه ای برداشته اند که جگر هارا به آتش‬
‫کشید‪.‬‬

‫‪ ignition, burning, setting on fire‬اشتعال النار ‪ :‬الضرم‬

‫‪ : result, give rise, reveal‬اَسفَ َر عن‬
‫‪ betray, sell out, desert, surrender‬خانَ ‪َ ،‬خ َذل ‪ :‬اَسلَم‬

‫‪Fire-igniters causing (men’s) cheeks to give indication‬‬

‫‪Of the tribulation in their livers caused by (love’s) burn‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‪16‬‬
‫ـسـن ُمخت َ ِلـفـا‬
‫الحامـالتُ ِلــــــــوا َء ال ُح ِ‬
‫ِ‬
‫س ِـم‬ ‫َ‬
‫ـر ُمنقـ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫أَشكالـهُ َو َ‬
‫هـو فــــــــــر ٌد غـی ُ‬ ‫ُ‬

‫حسن کے جهنڈے اٹهائے هوئے‪ ،‬شکلیں مختلف‬

‫پر حسن انکا کامل جو نه هونے واال کبہی تقسیم‬

‫زنانی که به غایت زیبا یند و رایت حسن و جمال را بر دوش دارند‪ ،‬پرچمی بشکلهای گوناگون ‪ .‬با‬
‫آن که گوهر جمال همه یکی است‪.‬‬

‫‪ banner, standard (here‬العلم وحمل لواء الحسن كنایة عن نهایة الحسن فیه ‪ :‬اللواء‬
‫)’‪‘extreme beauty‬‬
‫ـر ُمنقَـ ِ‬
‫س ِـم‬ ‫‪َ : indivisible‬‬
‫غـی ُ‬

‫‪Bearing banner of beauty, forms in variation‬‬

‫‪Their beauty an ultimate entity, sans division‬‬

‫‪17‬‬
‫ِمـن كُـ ِ ّل بَیضـا َء أَو َ‬
‫سمـــــــرا َء ُزینَـتـا‬
‫ص ِـم‬
‫اآلرام كَالعُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ـن َوال ُحسـنُ فـــی‬ ‫ِللعَی ِ‬

‫دوشیزائیں گوری یاسانولی‪ ،‬آنکهہ لبهانے والی‬

‫پهاڑی بکرا هویاهرن‪ ،‬هر اک هے جاذب چشم‬

‫سفیدو شان یا گندمگونانی که برای چشم ناظران آراسته شده اند‪ .‬و زیبای در آهوان به سپیدی دستان‬
‫و سرخ و سیاهی اندام است‪.‬‬

‫‪ : dark-skinned, ebony‬سمرا ُء‬

‫آرام‬
‫الریم ‪ِ : (pl. of‬‬
‫‪ّ ِ ) white gazelles‬‬
‫صم ‪: (pl. of‬العُصم‬ ‫‪ fairness of both hands (an animal whose‬بیاض الیدین ) االَع َ‬
‫)‪body is black or red but hands are white‬‬
‫)‪ (fair-coloured‬العُصم ‪ (white) and‬بَیضـا َء ‪ (black),‬سمرا ُء ‪Note: see contrast of‬‬

‫‪Adorned for eyes are all damsels, be they ebony or fair-skin‬‬

‫‪Beauty is found in white deers and tawny goats in mountain‬‬

‫‪18‬‬
‫ب‬
‫ع َجـ ٍ‬
‫ص ِـر السامـی َو ِمـــن َ‬ ‫ی َرعنَ ِللبَ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ســـــــــــرنَ اللـیـث بِالغـن ِـم‬ ‫َ‬
‫شـرنَ أ َ‬ ‫إِذا أ َ َ‬

‫اک اُٹهی هوئی نگاه سے ڈرجاتی ہیں‪ ،‬حیرت ہے‬

‫‪8‬‬
 ‫حنائی اُنگلی کے اشارے سےجوشیرکرلیں زی ِر دام‬

‫از نگاه خیره دچار ترس می شوند و شگفتا که وقتی با سرانگشتان حنایی اشاره کنند‪ ،‬شیر را به بند‬
‫می کشند‪.‬‬

‫‪ get fright, be afraid‬یخفن )روع ‪ (from root word‬ی َرعنَ‬

‫‪ : high, elevated‬سامی‬
‫‪ anam tree found in Hijaz.‬شجرة حجازیة لها ثمرة حمراء تشبه بها البنان المخضوبة ‪ :‬العنم‬
‫‪It has red fruit; its henna-dye is famous; henna-dyed hands of damsels‬‬
‫)‪who with just one finger can captivate lions, what to talk of luring men‬‬
‫ســـــــــــرنَ ‪ and‬أَشَـرنَ )‪Notes: i‬‬
‫;)‪ are ‘variations’ (Jins Mussahif‬أ َ َ‬
‫‪ii) contrast in meaning of ‘getting fright’ versus ‘captivating a lion’ by these damsels is‬‬
‫‪marked. See Verse 2 also on similar theme.‬‬

‫?‪I wonder how a raised look gives them trepidation‬‬

‫‪Who by raising henna-dyed finger can detain a lion‬‬

‫‪19‬‬
‫سمـتُ الفُـؤا َد ُربـی‬ ‫َ‬
‫ضعتُ َخـ ّدی َوق َّ‬ ‫َو َ‬
‫َ‬ ‫یرت َعـنَ فــــــــی ُكنُ ٍ‬
‫ـس ِمنـهُ َوفـی أك َِـم‬

‫عاجزانہ اپنا دل رکهه دیا ٹکڑے کرکے ہرنوں کے سامنے‬

‫اپنے جنگلی گهر کی جہاڑیوں میں اوپر کر گئےاسکو ہضم‬

‫خضوع نمودم و پهنۂ دل رابه پشته هایی چند بخش کردم تا آنان در استراحتگاه آهوان و در تپه های‬
‫آن چرا کنند‪.‬‬

‫‪ metaphor for surrender and‬كنایة عن الخضوع واالستسالم ‪ :‬وضع الخد‬

‫‪submission‬‬
‫‪ habitat of antelopes in thickets‬مستقر الظباء فی الشجر ‪:‬الكنس‬
‫‪ at the peak of hillocks‬جمع أكمة وهی الموضع یكون أشد ارتفاعا مما حوله‪:‬األكم‬

‫‪I humbled, put my heart’s pieces for gazelles of mountain‬‬

‫‪They devoured it at their coverts above, at heights hidden‬‬

‫‪20‬‬
‫یـا بِنـتَ ذی اللَبَـ ِد ال ُم َح ّمـى جانِـبُـــــــهُ‬
‫ــم‬
‫ط ِ‬ ‫ب أَم أ َ ِ‬
‫لقـاك فـی األ ُ ُ‬ ‫أَ ِ‬
‫لقاك فی الغـا ِ‬

‫اے جوئے شیر میں محفوظ بیٹهی شیر کی بیٹی!‬

‫محل میں یا جنگل میں‪ ،‬کہاں هوگاهمارا سنگم؟‬

‫ای زادۂ شیردست نیافتنی‪ ،‬تو را در نیزار و بیشه دیدار کنم یا در دژ بلند و استوار؟‬
‫‪9‬‬
 ‫‪ hair between shoulders of the‬جمع لبده وهی الشعر المتراكب بین كتفی االسد ‪ :‬اللبد‬
‫‪lion‬‬
‫‪ : invincible, untouchable‬ال ُم َح ّمـى جانِـبُـــــــهُ‬
‫‪ thick forest‬جمع غابه وهی الشجر المتكاثف‪ :‬والغاب‬
‫‪ palace made of stone, protected fortress‬القصر ‪ :‬األطم‬

‫!‪O maned-lion’s daughter, guarded in its den‬‬

‫‪Where? in a forest or palace will be our union‬‬

‫‪21‬‬
‫َ‬
‫مـا كُنـتُ أعلَـ ُم َحتّــــــــى عَـنَّ َمس َكنُـهُ‬
‫الخـی ِـم‬
‫ب ِ‬ ‫ضـر ُ‬‫أَنَّ ال ُمنـى َوال َمنایـــــا َم ِ‬

‫اسکے گهر کا مجهے نه تها کوئی علم‪ ،‬تب جاناجب‬

‫دیکها موت اورخواهشات ایک ہی خیمے میں مقیم‬

‫تا زمانی که محل سکونت شیر آشکار شد‪ ،‬نمی داستم که براستی آرزوها و مرگها محل بر پایی‬
‫خیمه هایند‪.‬‬

‫‪ : became exposed‬عَـنَّ‬
‫‪ : desires‬ال ُمنـى‬
‫‪ death‬المنیة وهی الموت ‪ :‬المنایا‬
‫أنَّ ‪ and‬عَـنَّ ‪Note: i) See monorhyme in‬‬
‫‪ (Al-munaya- death). Poet has a‬ال ُمنایا ‪ (al-muna-desires) and‬ال ُمنـى ‪ii) See contrast in‬‬
‫‪‘desire’ to meet the beloved but is ‘prevented’ by her inimical or villainous father who‬‬
‫‪dwells alongside the beloved.‬‬

‫‪I knew not his abode; only when that I had seen‬‬
‫‪Desires and death took same tent as habitation‬‬

‫‪22‬‬
‫َ‬
‫صمصا َمـ ٍة ذكَـر‬ ‫َ‬
‫َمن أنبَتَ الغُصنَ ِمـن َ‬
‫َ‬
‫ج الریــــــ َم ِمـن ِضرغا َمـ ٍة ق ِـر ِم‬ ‫َوأ َ َ‬
‫خـر َ‬

‫کیسے؟تیزدهار تلوار سے نازک ڈالی کا اُگ آنا‬

‫کیسے؟گوشتخور شیر سےسفید هرن کا هوجنم‬

‫بران شاخه نرم برویاند و از شیر درنده وحشی آهوی سپید و زیبا‬
‫آن کیست که از شمشیر پوالدین و ّ‬
‫برون آورد؟‬

‫‪ unsheathed sword‬السیف ‪ :‬الصمصامة‬

‫صمصا َمـ ٍة َذكَـر‬
‫‪َ : Sword with iron caste but edged with steel‬‬
‫‪10‬‬
‫)‪ strong lion, courageous (brave man‬األسد ‪ :‬والضرغامة‬
‫‪ strong desire for meat (here extremely wild and‬شدید الشهوة إلى اللحم ‪ :‬والقرم‬
‫‪barbaric sense).‬‬
‫‪Note: This verse is in continuity with previous two verses.‬‬

‫?‪How from a sharp sword is soft bough’s germination‬‬

‫?‪How is a white gazelle born from the carnivorous lion‬‬

‫‪23‬‬
‫مـر القَنـا ُح ُج ٌ‬
‫ـب‬ ‫س ِ‬ ‫بَینی َوبَینُ ِ‬
‫ـك ِمـــــن ُ‬
‫ص ِـم‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬
‫َو ِمثلُـهـا ِعـفَّـة ع ِ‬
‫ُـذریـــــــــــــة ال ِعـ َ‬

‫تیرے اور میرے درمیاں کالے نیزے بنے حجاب‬

‫جیسے عذری قبیلے کی عفت جسکی هے دهوم‬

‫(ای نازنین) میان من و تو دیوار هایی از نیزه ها است و بسان همان دیوارها (مانعی از) پاکدامنی‬
‫شدید‪.‬‬

‫سمر‬ ‫‪) brown, ebony‬اَس َمر ‪ُ : (pl. of‬‬

‫‪ Uzri tribe famous for‬نسبة لقبیلة بنی عدرة اشتهر شبابها بالعشق والعفاف ‪ :‬العفة العذریة‬
‫‪its chastity and loyalty in love‬‬
‫صم‬‫‪ chastity‬جمع عصمة وهی المنع والحفظ ‪ :‬وال ِع َ‬

‫‪Between you and me is a barrier of brown javelin‬‬

‫‪It’s like chastity of Uzri tribe which is well-known‬‬

‫‪24‬‬
‫ضـون ِكــرى‬‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬
‫غناك إِال فـی غ‬
‫غش َم ِ‬ ‫َ‬
‫لَم أ َ‬
‫شـتـاق ِمــــــــــــن إِ َر ِم‬
‫ِ‬ ‫َمغنـاكَ أَبـعَـ ُد ِلل ُم‬

‫ت خواب میں‬
‫تیری منزل تک رسائی محال‪،‬صرف حال ِ‬
‫ہےقصر ارم‬
‫ِ‬ ‫تیرے عاشق کے لیے تیرا در دور جتنا‬

‫من به منزل تو در نیامدم مگر در اثنای خواب؛ زیرا (دسترسی به) آن جا در نظر مشتاق دور تر از‬
‫(رسیدن به) باغ اِرم بود‪.‬‬

‫غشی ( ‪ place that was beyond my reach‬المنزل الذی عنى به أهله ‪ :‬اغشى مغناك‬
‫)‪ came to that place‬المکان‬
‫‪ slumber‬النوم ‪ :‬الكرى‬
‫‪َ : abode, house‬مغنـا‬
‫‪ fortified pillar-mansions of Iram‬هی ارم ذات العماد التی ورد ذكرها فی القران الكریم ‪ :‬ارم‬
‫‪mentioned in Quran. Quran says:‬‬
‫ت ا ْل ِع َما ِد ﴿‪ ﴾٧‬الَّ ِتی لَ ْم ی ْخلَقْ ِمثْلُ َها فِی ا ْل ِب َال ِد ﴿‪٨‬‬ ‫أَلَ ْم ت َ َر َكی َ‬
‫ف فَعَ َل َربُّكَ ِب َعا ٍد ﴿‪ِ ﴾٦‬إ َر َم َذا ِ‬
‫‪11‬‬
Translation: Did you not see how did your Lord deal with (the tribe of) Aad? Of
Eram with lofty pillars (erected as signposts in the desert). The like of whom were
never created in the realm (Surah al-Fajr 89, Verses 6-8)

(Note: See this verse for thematic similarity to verse 10)

Except in dream I could never reach your mansion

For lover, your abode is farther than Iram’s bastion

Part-II (Verses 25-38)

Chiding the Unruly soul- Warning Against Worldly Temptations

25
‫ــــــــاك تُخفـى كُـ َّل ُمب ِكیـ ٍة‬
ِ ُ َ‫یـا ن‬
‫فـس دُنی‬
َ ‫ـك ِمنهـا ُحســــــــنُ ُمبتَـ‬
‫س ِـم‬ ِ َ‫َو ِإن َبـدا ل‬

‫اے نفس! تیری دنیا میں بهت هیں ُرالنے کے اسباب‬

‫ مسکراهٹ بهری اور معصوم‬،‫بظاهر لگتی هے حسین‬

‫ اگرچه از خود چهره ای خندان‬،‫ دنیای تو هر بالی حزن آوری را (در آستین) پنهان می کند‬،‫ای نفس‬
.‫می نمایاند‬

‫ ُمبکیۃ‬: causing tears, a catstrophic tragedy

‫ المبتسم‬: ‫ االبتسام ویجوز أن یراد به الموضع الثغر‬smiling (here means gap; like
speckled viper has beautiful-looking skin but hides poison in its mouth,
so smile comes from mouth as does poison from the gap of mouth). See
َ ‫ ُحســــــــنُ ُمبتَـ‬used so beautifully.
‫س ِـم‬
Note: Hazrat Ali AS says (Najul Balagha)- Note 119):
ِ ّ ‫س ّم الناق ُع فی جوفِها یهوی اِلیها ال ِغ ُّر الجاه ُل َویحذَ ُرها ذُوال ُّل‬
‫ب العاقِ ُل‬ ّ ‫َمث ُل الدنیا کمثل ال َحیه لَینُ َم‬
َّ ‫سها َوال‬
World is like a viper, tender in touch, full of poison inside, ignorants craves for it,
wise one avoids (entanglement with) it. (This verse matches with Bouseri RA’s verse
21).

O lustful soul! world hides many a tears stirring tribulation

Though it may seem to you beautiful, with smiles umpteen

26
‫قـواك فاهـا ُكلَّمـــــــا ض َِحـكَـت‬
ِ َ ‫فُضّـی بِت‬
َ َ ‫قـشـــــــــاء بِالـث‬
‫ـر ِم‬ ِ َ ‫ـض أَذى‬
‫الر‬ ُّ ُ‫كَمـا یف‬

‫تقوی سے توڑو اسکے دانت جب لگائے وه قہقہے‬

‫جیسے توڑیں منہ سانپ کا تاکہ زهر اسکا هو ختم‬

12
 ‫هر گاه دنیا به روی تو می خندد با تقوایت دندانها یش را درهم شکن‪ ،‬آن سان که دندانهای مار‬
‫شرش از میان برود‪.‬‬‫س ّمی را از بن می شکنند تا ّ‬

‫ض‬‫‪ breaking, undoing, unlocking‬فَتح‪ ،‬کَسر ‪ :‬فَ َّ‬

‫‪ mouth‬فَم ‪ :‬فاه‬
‫‪ variegate, speckle‬من الحیات المنقط بالسواد والبیاض ‪ :‬الرقشاء‬
‫‪ viper’s poison‬سمها ‪ :‬وأذى الرقشاء‬
‫‪ to knock/break someone’s tooth‬كسر السن من أصلها ‪ :‬والثرم‬

‫‪With piety break her teeth when she laughs or makes fun‬‬
‫‪As one breaks a speckled viper’s fangs to spill its poison‬‬

‫‪27‬‬
‫خاطـبَـةٌ‬‫النـاس ِ‬‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬
‫َمخطوبَـة ُمنـذ كــــــانَ‬
‫رمـل َولَـم تَئ َِـم‬
‫َهــــــر لَـم ت ُ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِمن أ َ َّو ِل الد‬

‫دنیا ایک ایسی دلہن جو همیشہ رهی سدا سہاگن‬

‫ازل سے نہ بیوه ہوئی‪ ،‬نہ سهاگ هوا کبہی معدوم‬

‫از روزی که آدمیان وجود داشته اند‪ ،‬آنان خواستار دنیا بوده اندو دنیا خواستار ایشان‪ .‬و دنیا از‬
‫آغاز تا امروز هرگز بی همسر نه بوده است‪.‬‬

‫‪): Engaged, betrothed‬خطیبۃ( َمخطوبۃ‬

‫‪ not widowed‬إذا مات عنها زوجها وامنت المرأة من زوجها تئیم ‪ :‬لم ترمل‬
‫‪ : her spouse is still alive/she is not without spouse‬لَـم تَئ َِـم‬
‫‪ women never having‬التی ال زوج لها سواء أكانت بكرا أم كان لها زوج فقدته ‪ :‬واألیم‬
‫‪married ever or after wedding, to have lost husband‬‬

‫‪Note: Hafiz Shirazi says:‬‬

‫مجو درستی عهد از جهان سست نهاد که این عجوزه عروس هزار داماد است‬

‫‪World is a bride that is betrothed always and anon‬‬

‫‪It’s never been widowed; It is ever wed to someone‬‬

‫‪28‬‬
‫الزمـانُ َویبقـى ِمــــــن إِسا َءتِهـا‬ ‫یفنـى َ‬
‫َ‬
‫ح ِبـآ َد َم یبكـی ِمنــــــــهُ فــی األد َِم‬
‫ُجـر ٌ‬

‫وقت گذر جاتا ہے پر اسکی اذّیتیں باقی رهتی ہیں‬

‫زندگی بهر روتا آدم آخرتک بهولتا نهیں کاری زخم‬

‫زمان سپری می شودو بدی دنیا برقرار می ماند‪ .‬چنان که زخمی بر پوست وارد می شود ( و تا‬
‫مدتها) آدمی از درد آن زاری می کند‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫سا َء‬ ‫‪ : offence, insult, injury, harm‬اِ َ‬
‫‪ till the end‬فإن اساءتها ما تنتهی حتى آدم علیه السالم ال ینسى كیدها إلى اخر الزمان ‪ :‬االدم‬
‫‪ : Skin, dates, grave‬أَد َِم‬
‫أ َ َدم ‪ and‬آدم ‪ ii) Jins Naqis (broken words) in‬یبقـى ‪ and‬یفنـى ‪Note: i) See contrast in‬‬

‫‪While time passes by, her afflictions do remain‬‬

‫‪Bruised Adam keeps weeping on wounded skin‬‬

‫‪29‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ال تَحفـلـی بِ َجنــــــــــاهـا أو ِجنایـتِـهـا‬
‫ت بِالفَ َح ِـم‬
‫هـر ِمثــــ ُل ال َمـو ِ‬ ‫ال َمـوتُ بِ َ‬
‫الز ِ‬

‫اسکی لذتوں یا کرتوتوں میں نہ هو جانا کبهی ُگم‬

‫پهول یا کوئله‪ ،‬موت کے بهانے کوئی هیں کیا کم‬

‫ای نفس! تو پایبند نوش یا نیش او مباش‪ ،‬زیرا که مردن چه با برگ گل و چه با آتش یکسان‬
‫است‪.‬‬

‫‪َ : be concerned with, engaged in, care for, give attention‬حفَلَ‪ ،‬یح ِف ُل‬
‫‪ harvest from trees and its fruit‬ما یجتنى من الشجرة ویقطف من ثمارها ‪ :‬الجنى‬
‫‪ : felony, crime‬جنایه‬
‫)‪ : coal (here it means fire‬فَ َح ِـم‬
‫‪ (Jins Mutarraf or extreme position in‬جنا ‪ and‬ال َجنى ‪Note: See the beauty in using‬‬
‫)‪meaning‬‬

‫!‪Indulge not in its gratifications; do no transgression‬‬

‫‪Whether by flowers or coal, death causes elimination‬‬
‫‪Maulana Jami says in Laila Majnoon (Qais utters):‬‬
‫از خنجر تیزکی کشم سر بر کُشته چه برگ گل چه خنجر‬

‫‪30‬‬
‫ـرةٌ‬
‫كَــــــــــم نائِ ٍـم ال یراهـا َوهــی سـا ِه َ‬
‫لَـوال األَمانِــــــــــی َواألَحـال ُم لَــم یـنَ ِـم‬

‫یه اپنی جادوگری کرے‪،‬کئی جو هیں گهرےسو ئے هو ئے‬

‫نہ هوتے خواب امیدیں تونہ هوتے خوابوں کی دنیا میں گم‬
‫چه بسا خفته ای‪ ،‬که دنیا آشوبگر را بیدار در کنار خود ندید‪( .‬آری) اگر آرزوها و رؤیاها نبودند‬
‫او نخوابیده بود‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫‪ Ignorant of worldly trials and‬یرید به المغتر بالدنیا الغافل عن مصائبها وغیرها ‪ :‬نائم‬
‫‪tribulations‬‬
‫)‪َ to desire, wish‬منی ‪ : aspirations )from‬امانی‬
‫‪َ dreams‬منام ‪ :‬احالم‬
‫‪ people are in slumber. When they die,‬النّاس نِیا ُم فَ ِاذَامات ُوا انتَ ِهبُو ‪Note: Hazrat Ali AS said:‬‬
‫‪they will wake up.‬‬

‫‪They are asleep and see her not; she acts as magician‬‬
‫‪They’ve hopes and dreams; of looming peril in oblivion‬‬

‫‪31‬‬
‫َطـورا ت َ ُمـــــــــدُّكَ فـی نُعـمـى َوعا ِفـیـ ٍة‬
‫ص ِـم‬
‫الو َ‬
‫ـؤس َو َ‬ ‫تــــــارة فـی قَ ِ‬
‫ـرار البُ ِ‬ ‫َ‬ ‫َو‬

‫کبهی نوازے نعمتوں سےاور عافیت دےبهرپور‬

‫تو وحشتوں اذیتوں کی انتها هوجاتی ہےکسی دم‬

‫یک بار تو را به (دامن) برخورداری و سالمت می کشاند وبار دیگردر قرارگاه سختی و بیماری می‬
‫نشاند‪.‬‬

‫‪َ time, one time‬م ّرة ‪:‬طور‬

‫‪ : blessings, favours‬نُعـمـى‬
‫‪َ one time‬م ّرة ‪:‬تارة‬
‫‪ bottom, floor, depression‬قاع‪ ،‬قَعر ‪:‬قَرار‬
‫ـؤس‬
‫‪ : misery‬بُ ِ‬
‫‪ disease, pain‬االلم والمرض ‪ :‬الوصم‬
‫ـؤس ‪ and‬نُعـمـى ‪Note: See contrast in‬‬
‫وصم ‪ and‬عا ِفـیـ ٍة ‪; also in‬بُ ِ‬

‫‪For awhile, it gives you comforts and consolation‬‬

‫‪Other times, it puts you in disease and desolation‬‬

‫‪32‬‬
‫ضلَّلَتـكَ َو َمـن تُح َجـب َبصی َرتُـهُ‬
‫كَــــــم َ‬
‫سـ ُم‬‫ِإن یلـقَ صابـــــــا ی ِـرد أَو عَلقَمـا ی ُ‬

‫کتنا بهٹکاتی ہےتجہکو‪ ،‬ڈالتی ہے آنکهہ پر پرده‬

‫سم‬
‫کها لیتا ہے زهریال درخت‪ ،‬پی لیتا ہے کڑوا ُ‬

‫چه بسیار دنیا تو را به گمراهی کشاند و کسی که چشم دلش در پرده باشد‪ ،‬اگر به شیرۂ درخت‬
‫خورد می نوشد‪ ،‬یا اگر به حنظل رسد می چرد‪.‬‬
‫َ‬ ‫سیماهنگ بر‬

‫‪ : heart’s eye, farsightedness‬بَصی َرتُ‬

‫‪15‬‬
‫‪ a bitter tree‬شجر مر ‪ :‬الصاب‬
‫)و َردَالمآ ُء‪ : here it means ‘drinks’ (he came to water‬ی ِـرد‬
‫َ‬
‫‪ colocynth, very bitter‬الحنظل ‪:‬والعلقم‬
‫سم‬
‫‪ grazes‬من سأم أی رعى یرعى ‪ :‬ی ُ‬

‫‪Often she misguides; puts on one’s eyes a curtain‬‬

‫‪He then eats colocynth or shrub containing poison‬‬

‫‪33‬‬
‫یـا َویلَتـاهُ ِلنَفسـی راعَـهـا َودَهـــــــــــا‬
‫حـف فـــــی ُمبیضَّـ ِة اللَ َم ِـم‬
‫ص ِ‬ ‫سـو َّدةُ ال ُ‬
‫ُم َ‬

‫هائے میرے نفس! خوف اور دهشت نے آ دبوچا‬

‫اعمالنامہ سیاه رها‪ ،‬سفید بال نه رکهہ سکے بهرم‬

‫ای وای بر نفس من‪ ،‬کاهای ناشایسته اش او را در دوران پیری به وحشت و مصیبت گرفتار ساخت‪.‬‬

‫ع‬
‫‪:‬را َ‬
‫ع َ‬ ‫فز َ‬ ‫‪َ frightened, terrorised‬خ َّو َ‬
‫ف‪َ ،‬ر َّوعَ‪ ،‬ا َ َ‬
‫‪ afflict, befall, hit, come upon‬أی دهاها ‪ :‬دها‬
‫‪ life’s deed-scroll full of ill deeds‬كنایة عن العمل الشیء ‪:‬مسودة الصحف‬
‫‪ hair growing to earlobe‬جمع لمه وهی الشعر یجاوز شحمة األذن ‪ :‬اللم‬
‫‪ greying of hair, old age‬الشیب ‪ :‬ومبیضة اللمم‬
‫)‪ (whiteness‬مبیضة ‪ (black scroll) and‬مسودة ‪Note: See contrast in‬‬

‫‪Woe unto soul! It is struck with fear and trepidation‬‬

‫‪Bad deeds in my scroll though my hair grey did turn‬‬

‫‪34‬‬
‫ت َومـا‬ ‫عصیـا ِ‬ ‫َركَضتُها فـی َمری ِ‬
‫ــــع ال َم ِ‬
‫ت ِللت ُ َخ ِـم‬‫أ َ َخـذتُ ِمـن ِحمیـ ِة الطاعـــــــا ِ‬

‫اسکو دوڑایا خوب میں نےگناهوں کی چراگاه میں‬

‫بدهضمی کےلیےنہ لیا کوئی اطاعت کاحفاظتی مرہم‬

‫من نفس خویش را در (مرتع) سر سبز گناهان دواندم ودر برابر پرگناهخواری او به پرهیزهای‬
‫فرمانبری دست نیازیدم‪.‬‬

‫‪ run, race‬أصل الركض‪ :‬تحریك الرجل ویقال ركضت الفرس یرجى لیعدو ‪ :‬ركضتها‬
‫)‪َ fertile, productive (pastures‬خ ِصیب ‪َ :‬مریع‬
‫‪ Protection by obedience of God’s‬لمن یتعفف عن مساورة المعاصی ‪ :‬حمیة الطاعات‬
‫‪commandments‬‬
‫‪(indigestion, dyspepsia‬للت َّ َح ُّر ِز ع َِن الت ُّ َخم( جمع تخمة قیل هی فساد الطعام فی المعدة ‪ :‬التخم‬

‫‪16‬‬
‫تخم ‪ and‬حمیة ‪Note: See contrast between‬‬

‫‪I grazed it well in pasture of disobedience and sin‬‬

‫‪For indigestion, I took no pious deeds’ protection‬‬

‫‪35‬‬
‫ت تَطلُبُـهـا‬ ‫ـــــــــر اللَـذّا ِ‬
‫ِ‬ ‫ها َمـت عَلـى أَث َ‬
‫الصبـا ت َ ِه ِـم‬
‫فس ِإن یدعُها داعـی ِ‬ ‫َوالنَ ُ‬

‫لذّتوں کے اثر میں آکر انکی طلب میں لگ گیا‬

‫جوانی کی مستی چڑ ہے تو نفس کرتا ہے اهتمام‬

‫در پی طلب کامهاو خوشیها بی هدف به راه افتاد‪( .‬آری) اگر جوانی و خوشگذرانی‪ ،‬نفس را به‬
‫خویش فرا خوانَد‪ ،‬او شیدا و دلباخته می شود‪.‬‬

‫‪ hit the road without destination in mind,‬ها َم علی َوجهه‪ /‬ذهبت ترعى ‪ :‬هامت‬
‫‪wander aimlessly‬‬
‫‪ youth pastimes‬اللهو والشباب ‪ :‬داعی الصبا‬
‫‪ interest, concern, attention‬اهتمام ‪َ :‬ه َّم‬

‫‪Lured by lust, soul sought to get desires wanton‬‬

‫‪If youth yearns for something, it strives to attain‬‬

‫‪36‬‬
‫رجـعُـهُ‬ ‫خـالق َم ِ‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مـــــــــــــركَ ِلـأل‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫حأ‬
‫صـال ُ‬ ‫َ‬
‫خــــــــــــالق تَستَـ ِق ِـم‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ـفـس بِـاأل‬‫َ‬
‫ـو ِم الن َ‬ ‫فَقَ ّ ِ‬

‫اپنی بهالئی اسی میں ہے که اچها اخالق اپنالو‬

‫نفس کرومضبوط‪ ،‬اخالق سے دواسکو استقام‬

‫(ای انسان) سر چشمه بهبودی کار تو‪ ،‬اخالق است‪ .‬پس اگر جان را به اخالق میزان (و مزین) کنی‪،‬‬
‫رست و درست خواهد شد‪.‬‬

‫صـالح‬ ‫‪ُ goodness‬جودة ‪َ :‬‬

‫رجـ ُع‬ ‫‪ return, follow‬راجع ‪َ :‬م ِ‬
‫‪: straighten, to make upright‬اِست َ ِقم‬
‫شی َء‬ ‫شی َء ‪ : he set it right, balanced, in equilibrium and‬قَ َّو َم ال ّ‬
‫قام ال ّ‬
‫‪ That thing‬است َ‬
‫‪became right, set, in proper place (In this verse, poet adopts sagacious,‬‬
‫‪advisory role like Mutanabbi and Abu Tammam).‬‬

‫!‪For your own good, to good manners you return‬‬

‫!‪Fortify your soul with virtues; morals straighten‬‬

‫‪17‬‬
 ‫قول الرسول صلّى هللا علیه وسلّم إنما بعثت ألتمم مكارم األخالق‬

‫‪37‬‬
‫ـــــر عافِیـ ٍة‬ ‫َ‬
‫فس ِمن خی ِرهـا فـی خی ِ‬‫َ‬ ‫َ‬
‫َوالن ُ‬
‫ـــــم‬
‫ـع َو ِخ ِ‬ ‫َوالنَ ُ‬
‫فس ِمن ش ِ َّرهـا فـی َمرت َ ٍ‬
‫نفس کو بهتر ہے کہ عافیت واال گهاس َچرالے‬
‫رد ی چراگاه سے َچرانا نفس کے ساتهہ ہے ظلم‬

‫نفس از (برکت) اخالق نیکو در سالمت کامل است و از (پلیدی) اخالق بد‪ ،‬بندی چراگاهی نامناسب و‬
‫و باخیز است‪.‬‬

‫‪ pastureland‬من رتعت الماشیة‪ :‬أكلت ما شاءت ‪ :‬المرتع‬

‫‪ land whose product,‬ا َ ُ‬
‫رض َوخ َمه( ‪ unwholesome, filthy‬الردیء الوبیء ‪ :‬والوخم‬
‫‪foliage is of no use).‬‬

‫‪For soul it is better if it grazes from a salubrious grain‬‬

‫‪Bad for soul if it eats grass from pasture sans hygiene‬‬

‫‪38‬‬
‫تَطغـى ِإذا ُم ِ ّكنَـت ِمـن لَـــــــــذَّ ٍة َو َهــوى‬
‫ُــــــم‬
‫شك ِ‬ ‫عضَّـت عَلـى ال ُ‬ ‫َطغی ِ‬
‫الجیـا ِد ِإذا َ‬

‫گهر جائے نفس بری طرح‬‫جب لذتوں اور خواهشوں میں ِ‬

‫بے قابو گهوڑے کی مانند جومنہ مارنے لگےاپنی هی لغام‬

‫(نفس) آن گاهکه از ل ّذت و هوس برخوردار می شود‪ ،‬وعصیانگری پیشه می کند‪ ،‬بسان عصیان‬
‫اسبان‪ ،‬آن گاه که دهنه هایشان را بدندان می گزند‪.‬‬

‫‪َ : unruly, unrestrained, become despotic‬طغی‬

‫‪( strengthened, riveted‬قَ ِوی ‪،‬ثَبَّتَ ‪َ :‬مکَّنَ ( ‪ُ :‬م ِ ّكنَـت‬
‫الجیـا ِد‬
‫‪ fast-running horses‬ال َجواد ‪ِ : pl.‬‬
‫عضَّـت‬ ‫سک بِاَسنانِ ِه ‪َ :‬‬
‫)‪ bitten, biting (grab by teeth‬اَم َ‬
‫’‪ restraining metal of horse‬جمع شكیمة وهی الحدیدة المعترضة فی لجام الفرس ‪ :‬الشكم‬
‫‪bridle‬‬

‫‪Soul when it is overwhelmed by the lust and passion‬‬

‫‪Is like an unruly horse who eats its own bridle even‬‬

‫)‪PART-III (Verses 39-46‬‬

‫‪Repentance, Submission and Supplication‬‬

‫‪18‬‬
 ‫‪39‬‬
‫َ‬
‫فــــــران لـی أ َمـ ٌل‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫َـن الغ‬ ‫َ‬
‫إِن َج َّل ذنبی ع ِ‬
‫ـــــــر ُمعت َ ِص ِـم‬
‫ِ‬ ‫فی اللَـ ِه یجعَلُنـی فـی خی‬
‫َ‬

‫اگرچہ میرا گناه غیر قاب ِل معافی ہے پهر بهی‬

‫هللا میں امید ہےامن والی پناه ملنے کی هر دم‬

‫اگر گناه من از ح ّد غفران در گذشت‪ ،‬به خداوند امیددارم که مرا در بهترین پناهگاه قرار دهد‪.‬‬

‫‪ ): became free, independent, went beyond threshold‬عَن کَذا( َج َّل‬

‫‪َ hope, expectation‬ر َجا َء ‪ :‬أ َ َمـ ٌل‬
‫‪ preservation, protection‬حفظه مما یوبقه ویهلكه ‪ِ :‬عصمة‬
‫َخیـــــــر ُمعت َصـم( ‪ place of protection‬الموضع منها أو بمعنى المصدر أی االعتصام ‪ :‬والمعتصم‬
‫)‪refers to Prophet SAW‬‬
‫‪Note: This verse alongwith verse 100 is engraved on the poet’s grave-slab.‬‬

‫‪Even if my sins are too grave to be forgiven‬‬

‫‪I hope God will grant me place of protection‬‬

‫‪40‬‬
‫ـر عَلـى‬ ‫أَلقـى َرجائـی إِذا عَــــــــز ال ُمجی ُ‬
‫َّ‬
‫ـن َوالغَ َم ِـم‬
‫الداری ِ‬
‫َ‬ ‫ب فــــــــی‬ ‫َـر ِ‬ ‫ُمفَ ِ ّ‬
‫ـرجِ الك َ‬

‫رب عزیز سے هوسامنا‪ ،‬میری امید دو جهان‬

‫جب ّ‬
‫کے اس دکهہ دور کرنے والے سےجو هٹاتا ہے غم‬

‫من در روز حشر‪ ،‬چشم امید می افکنم بر رهایی بخش جهانیان از سختی ها و اندوه ها‪( ،‬حضرت‬
‫مح ّمد مصطفی صلی هللا علیه وآله)‪.‬‬

‫‪ become strong, powerful‬قَ ِوی ‪:‬ع ََّز‬

‫حام‪ُ ،‬م ِعین‪ُ ،‬من ِقذ ‪ُ :‬مجی ُر‬ ‫‪ِ Rescuer, Helper, Protector‬‬
‫ـر‬ ‫َّ‬
‫َــــــــز ال ُمجی ُ‬ ‫‪: On the Day of Judgement when Lord with His majesty will‬إِذا ع‬
‫‪appear‬‬
‫ب‬
‫َـر ِ‬ ‫ـرجِ الك َ‬ ‫)‪ُ : Reliever of sorrows (Prophet SAW‬مفَ ِ ّ‬
‫‪ grief, sorrow, sadness‬جمع غمة وهی الهم والحزن ‪ :‬الغمم‬

‫‪I’ve high hopes when meeting God on resurrection‬‬

‫‪Prophrt is grief-soother in both worlds; no tension‬‬

‫‪41‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ِإذا َخفَضـتُ َجـنـــــــــــــا َح الــذُ ِ ّل أسـألُـهُ‬

‫‪19‬‬
 ِ ‫ِع َّز الشَفاعَـ ِة لَــــــــم أَسـأَل‬
‫سـوى أ ُ َم ِـم‬

‫ اپنی‬،‫جب عاجزی سے ان سے کرونگا عرض‬

‫ نهیں ٹالینگے وه شافع ا ُ َمم‬،‫شفاعت کے لیے‬

ّ ‫ از او‬،‫آن زمان که بدرگاهش سر تواضع فرود آردم‬

‫ (از‬،‫ حال آن که جز اندکی‬،‫عزت شفاعت می طلبم‬
.‫دریای فضل او را) نخواسته ام‬

‫ خفض جناح الذل‬: ‫ التواضع واالنكسار‬meekness, humbleness. Quran says: ‫ض‬ ْ ‫َو‬
ْ ‫اخ ِف‬
َ ‫ار َح ْم ُه َما َك َما َربَّیانِی‬
‫ص ِغیرا‬ ْ ‫ب‬ ُ
ِّ ‫الرحْ َم ِة َوقل َّر‬ ُّ َ ‫ لَ ُه َما َجنَا‬And lower unto them the
َّ َ‫ح الذ ِ ّل ِمن‬
wing of submission through mercy, and say: My Lord! Have mercy on
them both as they did care for me when I was little. (Surah Isra-17 , Verse
24)

‫ الشَفاعَـ ِة‬: intercession (seeking forgiveness for sinners by Prophet SAW)

from Lord on the Day of Judgement
‫ األمم‬: ‫ الیسیر‬،‫سهل‬ َ ،‫ َهین‬easy, facile, a small thing

Before him when I humbly make my imploration

It’s no big question for him to grant intercession

Note: Oneday Hazrat Ali AS asked Kufans: you have more hope in the Quranic verse:
ِ ُ‫علَ ٰى أَنف‬
ُ َ‫س ِه ْم َال ت َ ْقن‬
‫طوا ِمن َّرحْ َم ِة اللَّـ ِه‬ ْ َ ‫ قُ ْل یا ِع َبا ِدی الَّ ِذینَ أ‬Say: "O creatures of God, those of you
َ ‫س َرفُوا‬
who have acted against your own interests should not be disheartened of the mercy
of God (Surah Zumr 39 Verse 53)

But we, from the Prophet SAW’s household get more re-assured in the verse (in terms
of intercession):

‫ف ی ْع ِطیكَ َر ُّبكَ فَتَ ْرض َٰى‬ َ ‫ َو َل‬And indeed your Lord will soon give you so much that you will be
َ ‫س ْو‬
pleased (Surah Al-Dhuha 93, Verse 5)

ِ ‫او ُل النّاس یشفَ ُع فی الجنَّت َو اَنا اَکث َ ُراالَنبِی‬

A Hadith says: ً‫آء تَبَعَا‬ َّ ‫ اَنا‬I am the first man who will make
intercession for paradise and I have most number of followers than the followers of all
Prophets. Attar Nishapuri says:
‫خدا یا نور دین همراه ما کن مح ّمد صلعم را شفاعت خواه ما کن‬

42
‫َو ِإن تَـقَـــــــــــ َّد َم ذو تَـقـوى ِبصـا ِلـ َحـ ٍة‬
َ ‫قَدَّمـتُ بَیـنَ یـ َدیـ ِه ع‬
‫َـبـرةَ الـنَــــــــــــــد َِم‬

‫تقوی والوں نے تو اپنے اعمال صالحہ پیش کر دیے‬

‫میں نے اپنی ندامت کے آنسوں سے کیا سر تسلی ِم خم‬

.‫ من اشک ندامت پیشکش حضرتش خواهم کرد‬،‫کار پسندیده پا پیش می نهد‬

ِ ‫اگر تقوی پیشه با‬

20
‫برة‬
‫‪ tears‬الدمع ‪ :‬العَ َ‬
‫‪ : remorse, regret‬نَدَم‬

‫‪Men of piety did present deeds worth appreciation‬‬

‫‪Before him I had tears of remorse for presentation‬‬

‫‪43‬‬
‫ـاء َو َمــن‬ ‫َ‬
‫ــــــــــر األنبِی ِ‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫بـاب أمی‬
‫َ‬ ‫لَ ِزمـتُ‬
‫ب الـلَـ ِه یغتَـنِ ِـم‬
‫سـك بِ ِمفتـــــــــــاحِ بـا ِ‬
‫یم ِ‬

‫میں نے تو سید االآنبیا ُء کے در کو پکڑ لیا ہے‬

‫خرم‬
‫در خدا کی کلید جس کو ملی هوا غنی خوش ّ‬ ‫ِ‬

‫من مالزم آستان فرمانروای پیامبران شدم و هر آن کس که چنگ در کلید باب االهی زند نعمت یار‬
‫خواهد شد‪.‬‬

‫هو محمد صلّى هللا علیه وسلّم ولزوم بابه كنایة عن االلتجاء إلى كرمه وعدم ‪ :‬أمیر األنبیاء‬
‫‪ Chief of the Prophets i.e. Muhammad‬االنحراف عن التوسل به فی قضاء الطلبات‬
‫‪(Peace and blessings of Allah be upon him).‬‬
‫‪ : to avail benefit, gain from‬یغتَـنِ ِـم‬

‫‪I got hold of his door; he is of all Prophets’ Champion‬‬

‫‪Whoever attached to key of God’s door got big fortune‬‬

‫‪44‬‬
‫عـارفَـ ٍة‬
‫حـسـان َو ِ‬ ‫ٍ‬ ‫فَـكُـ ُّل فَـضـــــــــــــ ٍل َو ِإ‬
‫مـــــــــــــا َبیـنَ ُمستَـ ِل ٍـم ِمـنـهُ َو ُملـت َ ِـز ِم‬

‫هر فضل‪ ،‬احسان یا اور نیکی کا کام جو هوا‬

‫آپ کے هاتهوں هوا‪ ،‬خواه اختیاری خواه الزم‬

‫پس هر خیر و خوبی و کرامتی در درون آستانه و دیوار خانه آن حضرت است‪.‬‬

‫‪ good deeds‬المعروف ‪ :‬العرافة‬

‫)‪: taken, assumed (voluntarily, willingly‬اِستِالم ‪ُ : from‬مست َ ِلم‬
‫ب ‪ُ :‬ملت َ ِزم‬
‫‪ُ obligated by, bound by‬مرتَبط‪ُ ،‬متَعَ ِ ّهد ِ‬

‫‪Any charitable, virtuous or good deed undertaken‬‬

‫‪Is through him, be it obligatory or voluntarily done‬‬

‫‪45‬‬
‫ُ‬ ‫علَّقـتُ ِمـن َم ِ‬
‫دحــــــــــ ِه َحبـال أع ُّ‬
‫َـز بِـ ِه‬ ‫َ‬

‫‪21‬‬
 ِ ‫ـز بِاألَنسـا‬
‫ب َواللُ َح ِـم‬ َّ ‫ـــــــوم ال ِع‬
ِ ‫فـی ی‬

‫ صلہ ملیگا‬،‫انکی مدح کی ڈور پکڑ لی میں نے‬

‫اس دن جب نسب و رشتے هوجائینگے معدوم‬

ّ ‫از ستایش او رشته پیوندی آویختم تا بدان وسیله در روزی که هیچ‬

‫عزت و شرفی به خویشاندی و‬
.‫ ارجمند گردم‬،‫همخونی نیست‬

ُّ ‫ أُع‬: I will be honoured

‫َـز بِـ ِه‬
‫حبل‬: ‫ رباط‬cord, rope, cable, string
‫نسب‬: ‫ اَصل‬،‫ساللۃ‬ ُ lineage, descent, pedigree
‫ اللحم‬: ‫ جمع لحمة وهی القرابة‬relations (in blood)
Note: Second line relates to Quranic Verse (Surah Shua’ra-26, Verse 88):
َ‫یو َم َال ینفَ ُع َما ٌل َو َال بَنُون‬
ْ The day when wealth and sons avail not (any man)

I firmly hold to the rope of his praise; for this I’ll earn
A reward on a day when avails no lineage or relation

46
َ َ
ُ‫یزری قریضـی ُز َهیـرا حیــــنَ أم َد ُحـه‬
‫قـاس إِلـى جـــــــودی لَـدى َه ِـر ِم‬
ُ ‫َوال ی‬

‫میرے شعر په زهیر کی مدح میں بہی خلش لگتی ہے‬

‫ جو مجهے مالبطورانعام‬،‫کیا مقابلہ هرم دے جو صلہ‬

‫من وقتی که آن حضرت را مدح وثنا می گویم شعرم بر شعر زهیر عیب می گیرد و بخشش هرم بن‬
.‫سنان هرگز به پای بخشش من نمی رسد‬

‫ یزرى‬: ‫ َز َری( یعیب‬reproach, censure, find fault with)

َ ‫ قَ َر‬poetize, versify, compose poetry)
‫ والقریض‬: ‫ض الشّعر( الشعر‬
‫ وزهیر‬: ‫هو زهیر بن أبی سلمى كان سیدا غنیا فی الجاهلیة معروفا بالحلم والحكمة شاعرا فحال‬
Zohair bin Abi Salma was a sage and great poet in pre-Islamic era who
was born in 520 A.D. and died before 610 A.D. (13 years before Hegira)
‫ جـــــــودی‬: Prophet SAW’s favours/bestowing on me (Dr. M. Fazli believed
that the second line was ‫قـاس ِإلـى جـــــــودی نَدى َه ِـر ِم‬
ُ ‫' َوال ی‬
‫ هرم‬: ‫ هو هرم بن سنان بن أبی حارثة المری‬Harim bin Sinan bin Abi Harithah al-
Murra. He brought ceasefire between Abs and Zubyan tribes alongwith
Harith bin Auf. Thus, he befriended Ka’b’s father Zohair whom he doled
out largesses. He died in 608 A.D. (almost 15 years before Hegira)

When I praise, at my verse Zohair’s takes disdain

22
‫‪Harim doled Zohair but my prize sans comparison‬‬

‫‪Note: Harim bin Sinan used to lavishly reward pre-Islamic poetry of Zohair bin Abi‬‬
‫‪Salma but reward for Prophet’s praise due for Shawqi is beyond any comparison i.e.‬‬
‫‪spiritual bounties and intercession on the day of Judgment).‬‬

‫یقول زهیر یمدح هرم بن سنان‪:‬‬

‫أن الخلیط أجد البین‪ ،‬فانفرقا ‪ ...‬وعلق القلب من أسماء ما علقا‬
‫وفارقتك برهن ال فكاك ال له ‪ ...‬یوم الوداع فأمس الرهن قد غلقا‬
‫قد جعل المبتغون الخیر فی هرم ‪ ...‬والسائلون إلى أبوابه طرقا‬
‫ان تلق یوما على عالته‪ ،‬هرما ‪ ...‬تلق السماحة منه والندى خلقه‬
‫(دیوان زهیر بن أبی سلمى)‬

‫)‪PART IV (Verses 47-74‬‬

‫‪Prophetic Praise‬‬

‫‪47‬‬
‫ـفـوةُ الـبـاری َو َرح َمـتُـهُ‬
‫ص َ‬‫ُم َح َّمــــــــــ ٌد َ‬
‫لــــــــق َو ِمـن نَ َ‬
‫س ِـم‬ ‫ٍ‬ ‫َوبُغیـةُ اللَـ ِه ِمـن َخ‬

‫مح ّمد_خالق کا ُچنا ہوا‪ ،‬اسکی رحمت خاص ہے‬

‫مخلوق اور انسانوں میں رب کا مقصود بالتمام‬

‫مح ّمد صلی هللا علیه وآله برگزیده و رحمت خداوند و پسندیده او از میان همه مردمان و همه جانداران‬
‫است‪.‬‬

‫‪ the Creator‬الخالق ‪ :‬الـبـاری‬

‫صفوة‬ ‫‪ِ choice, cream, prime, elite, the best‬خیرة ‪ ،‬نُخبۃ‪َ :‬‬
‫‪ wish, desire, goal, end, purpose‬غایه‪َ ،‬هدَف ‪ :‬بُغیۃ‬
‫‪ mankind, human beings‬جمع نسمة وهی النفس أو هی االنسان ‪ :‬النسم‬

‫‪Muhammad- God’s blessing; by the Creator chosen‬‬

‫‪Goal of God’s desire among mankind and creation‬‬

‫‪48‬‬
‫الرسـ ِل سائِلَـةٌ‬
‫وض یـو َم ُ‬
‫ب ال َح ِ‬
‫صاح ُ‬
‫َو ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫الـورو ُد َو ِجبریـ ُل األمیـنُ ظمـی‬
‫َمتــى ُ‬

‫ب کوثر! جب سارے رسول سوالی هونگے‬ ‫صاح ِ‬

‫جبریل تک پیاسا جب تشریف الئینگے آپ صلعم‬

‫‪23‬‬
 ،‫و او در روزی که دیگر پیامبران در جستجوی آب اند و حضرت جبرئیل امین نیزتشنه کام است‬
.‫صاحب حوض کوثر است‬

‫حوض‬: Kauthar is the ‘stream’ of paradise mentioned in Quran

‫ ُورو ُد‬: ‫ َمجی َء‬coming, arrival
‫ * ِجبریـ ُل‬: Gabre’il- An angel whose name appears in Surah Baqarah- 2
(Verses 97-98) and Surah Tehreem-66 (Verse 4). Prophet SAW s‫ا‬w him
in his actual form twice as related in Surah Najm-53 (‫ سدرت المنتهی‬Verses 4-
11) and Surah Luqman (Verse 191) ‫ روح االَمین‬and in Surah Al-Nahl, Verse
102 as ‫روح القدس‬.
‫ظمـی َء‬َ : ‫عطش‬ َ to feel thirsty

Master of Kauthar stream; all apostles in supplication

Archangel is thirsty when Prophet will do distribution

Note: *This name comes from Hebrew word ‫ جبر‬- bondsman and ‫آیل‬. Allah (i.e. God’s
slave/man) (also referred as Gabri-strength, El-God= God is my strength). In Old
Testament he is referred as ‘man Gabreil’ who appears to Prophet Daniel, delivering
explanations of Daniel’s visions (Daniel 8:15-26, 9:21-27). In the New Testament
(Gospel of Luke), he appears to Prophet Zechariah and Virgin Mary, foretelling the
birth of Jesus (Luke 1:11-38). He is the angel assigned to transmit '‫‘ وحی‬Revelation’ to
Prophets. Unlike Islamic belief of his being ‘archangel’, he is referred as ‘angel’ only
in the Bible.
‫ وجبریل األمین ظمى‬: Since angels do not feel thirst, here it could mean that archangel feels
pity on the mankind and desires their thirst to be quenched on the day of Judgment.

49
‫َـمـس طا ِلـعَـة‬
ُ ‫سـنـاهُ الش‬َ ‫سنـــــــــــا ُؤهُ َو‬
َ
َ
‫عل ِـم‬َ ‫ـك َوالضَــــــو ُء فـی‬ َ َ
ٍ ‫الجر ُم فـی فل‬ ِ َ‫ف‬

‫انکی بلندی اورچمکتا نور ابهرتے سورج کی طرح‬

‫ روشنی بکهیرے اوپر سارے عالم‬،‫سیاره فلک پر‬

‫رفعت مقام و نورش چون خورشید بر آمده است که جسمش در آسمان است و پرتو درخشانش‬
.‫(گسترده) در زمین‬

‫ سناؤه‬: ‫ رفعته وسناه‬sublimity, glory

‫ سنا‬: brilliance, radiance, splendor‫ ضیا َء‬،‫ لمعان‬،‫بها َء‬
‫ العلم‬: ‫ العالم‬world
(see Jins Naqis (broken words) and Jins Mutarraf- extremes in meaning
in ‫ سناؤ‬and ‫)سنا‬

Prophet’s glory and radiance is like the rising sun

As sun from above shines earth in every direction

24
 ‫‪50‬‬
‫ـوتُـهُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫قَـد أخطـأ النجـ َم مـا نالــــــــــت أبُ َّ‬
‫سنِ ِـم‬
‫سـؤ ُد ٍد بــــــــاذِخٍ فـی َمظ َه ٍـر َ‬‫ِمـن ُ‬

‫ستارے نہ پنهچیں جهاں‪ ،‬آپکے آباء کی رسائی‬

‫سیادت میں اعلی‪،‬کاندهے اُٹهے ہوئے‪،‬ہردم پرعزم‬

‫شرف و مجد و مهتری واالیی که (ا ّمت اسالم) در اثر سرپرستی حضرتش بدان نایل شدند از بلندای‬
‫ستارگان فراتر رفت‪.‬‬

‫‪ : He surpassed the stars‬أَخ َطـأ َ النَجـ َم‬

‫‪ forefathers‬أی ذو وأبوته واألبوة المعنى مأخوذ من األب كاألخوة والبنوة ‪ :‬وأبویه‬
‫‪ ascendancy, supremacy, lead‬السیادة ‪ :‬السؤدد‬
‫‪ elevated, lofty‬مرتفع ‪,‬العالی ‪ :‬والباذخ‬
‫)‪ raised (like shoulders‬المرتفع ‪ :‬والسنم (ككتف)‬

‫‪Stars can’t reach where his lineage has ascension‬‬

‫‪Leading high, shoulders raised up with resolution‬‬

‫‪51‬‬
‫نُموا ِإلَی ِه فَـــزادوا فـی َ‬
‫الـورى ش ََرفـا‬
‫ب أَصـــــ ٍل ِلفَـرعٍ فـی الفَ ِ‬
‫خـار نُمـی‬ ‫َو ُر َّ‬

‫انکے آباءاجدا ءکی انکے آنے سے شهرت بڑهی‬

‫اکثرجڑ کی نسبت ٹہنی کو ملتا هے زیاده احترام‬

‫(ا ّمت اسالم) بدو منسوب شدند‪ ،‬پس به ارجمندی و شرافت خویش در بین مردمان افزودند وای بسا‬
‫اصلی که در افتخار به فرع منسوب شده است‪.‬‬
‫‪ growth, increase, augmentation‬نسبوا ‪ :‬نموا‬
‫الو َری‬ ‫‪ mankind, creation‬الخلق‪ ،‬الناس ‪َ :‬‬
‫)‪َ : in the rear of, in the back (of descent‬و َرا َء‬
‫‪ glory, pride, honour‬فَخر ‪ :‬فَ ِ‬
‫خـار‬

‫‪His arrival did augment his predecessors’ reputation‬‬

‫‪Often it isn’t roots but branches earn more admiration‬‬

‫‪52‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫هـر قبلـ ُهـ ُم‬ ‫ُ‬
‫ت الط ِ‬ ‫سبُحـا ِ‬ ‫َحـواهُ فــــــی ُ‬
‫ـمل‬ ‫ب َوا َر ِح ِ‬‫صلـ ِ‬
‫نـوران قامــــا َمقـا َم ال ُ‬
‫ِ‬

‫انکو جوڑا گیا پاکیوں میں آباء‪،‬اجداء سے پهلے‬

‫‪25‬‬
 ‫دو نور مامور جوبہی درمیاں گذرے بطون وارحام‬

.‫ دو نور پاک به جای پشت و زهدان او را در برگرفتند‬،‫ در انوار پاک االاهی‬،‫پیش از (آفرینش) مردمان‬

‫ َحوی‬: ‫ جمع‬gather, combine, unite

‫سبَ َح‬َ : ‫ عا َم‬bath, swim
‫ السبحات‬: ‫ موضع السجود‬places of prostration
‫ وسبحات وجه هللا‬: ‫ أنواره‬where lights of Divine presence illuminted
‫صلب‬ ُ : ‫ ُحقو‬،‫ عورة‬loins
‫ر ِح ِـم‬:
َ uterus

He was created before ancestors, in a pure environ

Two lights always surrounded wombs and the loin

ِ ُ‫ ن‬or the archetypal Pre-existent Muhammad

Note: Nur-e-Muhammadiyyah ‫ور ُم َح َّمدیه‬
(Peace and blessings of Allah be upon him). It is related that God Almighty created
the Prophet SAW from His light and that it revolved around the Throne and the lights
of His epiphanies flooded over it. And those are the two lights which contained
Muhammad (Peace and blessings of Allah be upon him) before he was contained in
the loins and wombs of his ancestors. Abdul Razzaq related that Jabir bin Abdullah
Ansari R.A. said: ‘’O Messenger of God! By my father and mother, tell me about the
first thing that God Almighty created before all other things. He replied: ‘’ O Jabir!
Before all other things, God Almighty created the light of your Prophet from His light.
‫اول ماخلق هللا نوری‬
ّ

Imam Bouseri R.A. says in one of his Qaseedahs:

‫سرا فی ضمیر الغیب ِمن قبل اَن یخلَق ک َّون ُ او یکونا‬ ّ ‫کان‬
‫ع َها هللا َجبینَا‬
َ ‫ق االَکوانُ من اَنوار ِه ُکلّ َما اَو َد‬ ُ ‫تُشر‬
‫َل اَن یجبَ َل آدم ِمن طینَا‬ ‫َخت َ َم هللاُ النَّبیینَ بِ ِه‬

53
ُ‫ـعـرفُـه‬
ِ َ‫لَـ ّمــــــــــــــــا َرآهُ بَحـیـرا قــا َل ن‬
‫سـی ِـم‬
ِ ‫سمـاء َوال‬
ِ َ ‫ِبمـا َح ِفظنــــــــا ِمـنَ األ‬

‫جب راهب بحیره نے انکو دیکها تو بول اٹهے‬

‫انکوپهچانتے ہیں بوجہ انکی نشانیوں اور نام‬

.‫ ما او را بدانچه از نامها و نشانه ها حفظ کرده ایم می شناسیم‬:‫هنگامی که بحیرا دیدش گفت‬

‫ السیم‬: ‫ العالمة‬signs
‫وبحیرا‬: ‫ الراهب النصرانی المشهور‬famous Christian monk in Syria. His full name
was .‫لَ َهب بن اَج َحن بن کعب‬

26
‫‪When Bahirah saw him, he exploded in admiration‬‬
‫’‪‘We know him from his name and (Prophetic) sign‬‬

‫‪54‬‬
‫ـدس َهـل َ‬
‫ع ِلمـا‬ ‫ُ‬
‫سائِل ِحرا َء َورو َح الق ِ‬
‫دراك ُمنكَـتِ ِـم‬
‫اإل ِ‬‫َــن ِ‬
‫ـر ع ِ‬ ‫َمصــــــــونَ ِ‬
‫س ٍّ‬

‫غارحرا یا جبریل سے‪،‬کیا جانتے هیں‬

‫پوچهو ذرا ِ‬
‫وه مخفی رازجس کا کرسکا کوئی ادراک یا فهم‬

‫از غار حرا و از جبرئیل امین بپرس که آیا از بزرگ رازی سر به ُمهر و نهان از فهم دیگران آگاهی‬
‫دارند؟‬

‫‪ Mount Hira near‬جبل بمكة فی غار كان یتعبد فیه النبی صلّى هللا علیه وسلّم قبل الرسالة ‪ :‬حراء‬
‫‪Makkah used to visit for ‘contemplation and where he received the first‬‬
‫‪Reveltion.‬‬
‫‪ Archangel Jibril‬جبریل علیه السالم ‪:‬روح القدس‬
‫صون‬ ‫‪ preserved, well-kept‬محفوظ ‪َ :‬م ُ‬
‫کتِم‬
‫‪ُ : hidden, concealed‬من َ‬

‫‪Ask from Archangle and Hira; cave have they intimation‬‬

‫‪That secret; (save him) beyond anyone’s comprehension‬‬

‫‪55‬‬
‫ُـرفَـت ِب ِهـمـا‬ ‫كَـم جیئ َـ ٍة َوذَهــــــــــا ٍ‬
‫ب ش ِّ‬
‫َبطحــــا ُء َمكَّـةَ فـی ِ‬
‫اإلصبـاحِ َوالغَ َ‬
‫س ِـم‬

‫کتنا شرف بڑها انکے بابرکت چلنے پهرنے سے‬

‫وادئ بطحامیں جو هوا آنا جانا آپکا صبح و شام‬

‫چه بسیار آمد و رفتی که بستر پهناور مکّه در صبح و شام بدان شرافت یافت‪.‬‬

‫‪ basin-shaped valley, plain, level‬المسیل الواسع فیه دقاق الحصى ‪ :‬البطحاء‬

‫‪ darkness of night‬االساء وظلمة اللیل ‪ :‬الغسم‬

‫‪His walk- entery and leaving added to the veneration‬‬

‫‪Of Makkah vale as he walked there evening and morn‬‬

‫‪56‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫بـن عَبـ ِد اللـ ِه بین ُهـمـا‬
‫َو َوحشَــــــــ ٍة ِ ِال ِ‬
‫ب َوال َحش َِـم‬ ‫َ‬
‫نـس بِاألحسـا ِ‬‫أَشهى ِمنَ األ ُ ِ‬

‫غار حرا میں تنهائی‬

‫اِبن عبدهللا کوجبریل اور ِ‬
‫‪27‬‬
 ‫تهی عزیز بنسبت دوست یا خادموں کا هجوم‬

‫و برای فرزند عبدهللا خلوت و تنهایی در میان صبح و شام دلپذیر تر از انس گرفتن با دوستان و‬
‫خدمتکاران بود‪.‬‬

‫‪ solitude‬الخلوة والهم ‪ :‬الوحشة‬

‫‪ Muhammad bin Abdullah- The Prophet‬هو النبی صلّى هللا علیه وسلّم ‪ :‬ابن عبد هللا‬
‫‪pbuh‬‬
‫‪: more/most pleasing, coveted‬أَشهى‬
‫‪ retinue, attendants‬الخدم الخاصون بموالهم ‪ :‬الحشم‬
‫‪ - socialization.‬اُنس ‪ – solitude and‬وحشت ‪Note: See contrast between‬‬

‫‪Abdullah’s son only sought Gabreil in Hira mountain‬‬

‫‪Sans this, no preference for retinue or friends’ union‬‬

‫‪57‬‬
‫الوحـــــــی فیهـا قَبـ َل َمه ِب ِ‬
‫ـطـ ِه‬ ‫ـر َ‬ ‫سام ُ‬
‫ی ِ‬
‫ــــــــر یتَّـ ِ‬
‫س ِـم‬ ‫ِ‬ ‫شـر ِبسیمـى ال َخی‬
‫َو َمـن یبَ ِ ّ‬

‫راتیں بتائیں اور آیا وقت جب هوا وحی کا نزول‬

‫بشارت ملی خیر کے کام کی تہے آپ بڑےمحتشم‬

‫پیامبر اکرم صلی هللا علیه وآله پیش از زمان نزول‪ ،‬همدم شبانۂ وحی بود‪( ،‬آری) کسی که به نشان‬
‫خیر مژده می دهد خود نیز نشاندار است‪.‬‬

‫سا َم َر‬
‫سمیر( ‪َ : while away night in chat/conversation/entertainment‬‬ ‫‪َ night‬‬
‫)‪conversation partner, entertainer‬‬
‫‪ to descend‬هبوطه ‪ :‬مهبطه‬
‫ب‬
‫س َم ِ‬ ‫ف ‪ :‬اِ ت َّ َ‬ ‫‪ to be marked by, possess a distinctive feature‬ت َ َمی َز‪ ،‬اِت َّ َ‬
‫ص َ‬

‫‪Whiled away nights in contemplation; before revelation‬‬

‫‪One who gives glad news is possessed with distinction‬‬

‫‪58‬‬
‫َ‬
‫ِمـن ظ َمـ ٍإ‬ ‫َسقـونَ‬ ‫حب یست‬ ‫ص ُ‬ ‫لَ ّما دَعا ال َ‬
‫سـنَ ِـم‬‫فاضَـت یـــــــداهُ ِمـنَ التَسنی ِـم بِال َ‬

‫ت پیاس میں پانی مانگا‬

‫جب اسکے صحابه نےحال ِ‬
‫ب جنت فورا فراهم‬
‫هاتهوں سے پهوٹے چشمے آ ِ‬

‫آن گاه یاران از تشنگی در جستجوی آب بودند‪ ،‬او آنان را فرا خواند سپس دو دستش با قدح‪ ،‬لبریز‬
‫از آب بهشتی شد‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫اِستَسقَی‬: ‫طلب شرابا‬ َ ask for drink (On the day of Hudebiyyah, Prophet SAW
had only half pitcher of water. When his companions complained of water
shortage, he put his blessed hand in the pitcher, his fingers started
pouring water from which were satiated around 1500 companions.
‫ َظ َمـ ٍإ‬: thirst
‫ التسنیم‬: ‫ ماء بالجنة یجری فوق العرف‬water in the paradise stream. Quran says:
﴾٢٨﴿ َ‫ب بِ َها ا ْل ُمقَ َّربُون‬
ُ ‫عینا یش َْر‬ ْ َ ‫ َو ِم َزا ُجهُ ِمن ت‬And mixed with water of Tasnim.
َ ﴾٢٧﴿ ‫سنِی ٍم‬
A spring whence those brought near (to Allah) drink. (Surah Mutaffifeen-
83, Verses 27-28)
‫ وسنم االناء تسنیما‬: ‫ مألت‬filled
‫سـنَ ِـم‬ َ : cup, goblet

(See Jins Ishtiqaq – derivative in ‫ التسنیم‬and ‫سـنَـم‬

َ ).

When water was sought by his thirsty companion

From his hands gushed heavenly water’s fountain

59
‫ـظـ ُّل بِــ ِه‬ َ َ
ِ ‫ـصــــــــــــارت تست‬
َ َ ‫َو َظللـتـه ف‬
ُ َ َّ
‫ـرةُ الـ ِدی ِـم‬َ ‫غمـا َمـــــــــــةٌ َج َذبَتـهـا خـی‬ َ

‫سایه کرتے هو ئے خود اسکے سائے میں آگیا‬

َ ‫اَبَرجسنے‬
‫سمولی بهترین باران جو برسے دائم‬

‫ ابری پُر باران که خود می رفت تا به سایه و برکت و رحمت پیامبر پناه‬،‫ابری سایه بر سر او افکند‬
.‫برد‬

‫ َو َظلَّ َل‬: ‫ القی علیه ِظلَّه‬to cast a shadow over

ٌ‫غمـا َمـــــــــــة‬ َ : ‫سحابه‬
َ cloud
‫ـظـ ُّل‬ ِ َ ‫ تَست‬: to sit in the shadow , seek shelter, refuge, protection
‫ الدیم‬: ‫ جمع دیمة وهی المطر الدائم‬incessant rains
‫ـرةُ الـ ِدی ِـم‬َ ‫ خـی‬: the best continued/incessant rain- a reference to the blessed
presence of Prophet SAW.
(See Jins Ishtiqaq- derivative in ‫ َظلَّ َل‬and ‫ـظـ ُّل‬
ِ َ ‫)تَست‬.

While shading him, cloud came in his shade-protection

It was as if the cloud itself did absorb inside it best rain
________________________________________________________
Note: Hazrat Ali AS mentioned Prophet SAW as
َ َ ‫شی َمة َو ا‬
‫جودُال ُمستَمطرینَ ِدی َمة‬ ُ َ ‫ ا‬،‫خیر البریة طفال َو اَن َجبُها کهال‬
ِ َ‫طهرالمط ّهرین‬
Best creation in universe in his childhood, noblest in mature age, in virtues purest
among pure and better than best clouds in generosity.

29
 ‫‪60‬‬
‫شربَـــــــــــهـا‬‫ُ‬ ‫َ‬
‫ـرسـو ِل الـلـ ِه أ ِ‬ ‫ٌ‬
‫َم َحـبَّـة ِل َ‬
‫الرهبـانُ فـی ال ِقـ َم ِ‬
‫ــــــم‬ ‫قَعائِـ ُد ال َدی ِـر َو ُ‬

‫حب کا جامجس سے جی بهر کے پیا‬‫رسول هللا کی شدید ّ‬

‫خانقاهی پجاریوں‪ ،‬کلیسی راهبوں نے پهاڑ چوٹی په عام‬

‫عشق و محبت رسول خدا در دل زاهدان دیر نشین راهبان کوه گزین خانه کرد‪.‬‬

‫ب فُ ِ‬
‫الن‬ ‫ب ُح َّ‬ ‫‪: a certain person’s love hit his herat, enamoured by someone‬ا ُ ِ‬
‫شر َ‬
‫‪َ companions,‬جلیس‪ ،‬مجالس‪ ،‬قعیدة وقعائد الدیر مالزموه من متنسكة النصاری ‪ :‬القعائد‬
‫‪comrades‬‬
‫‪ peaks of mountain‬جمع قمة وهی أعلى الرأس والمراد بها أعالی الجبل ‪:‬والقمم‬

‫‪Love for the Apostle of God was drunk in profusion‬‬

‫‪By the monks of monastery, hermits atop mountain‬‬

‫‪61‬‬
‫ِإنَّ الشَمائِـ َل ِإن َرقَّـت یـكـــــــا ُد ِبـهـا‬
‫یغـرى المـا ُد َویغـرى كُـــ ُّل ذی نَ َ‬
‫س ِـم‬

‫اچهے اوصاف موه لیں‪ ،‬یه تک کرسکتے هیں‬

‫پهاڑ کوهال دیں‪ ،‬هر ذی روح کو کر لیں رام‬

‫براستی اگر طبایع انسانی لطیف شود چیزی نخواهد ماند که همه جمادات و همه جانداران عاشق و‬
‫شیدای او شوند‪.‬‬

‫‪ ) good quality, traits‬شَمیله ‪ : (from‬شَما ِئـ َل‬

‫‪َ to promote, advance, raise‬رفَّ َع‪َ ،‬رفَع ‪َ :‬رقَّـی‬
‫‪ to charm, enchant‬ع ََّو َذ ‪َ :‬رقَی‬
‫‪ agglutinate, stuck together to form a mass (also be fondly‬لصق ‪ :‬یغـرى‬
‫)‪attached to‬‬
‫‪ to swing, sway‬تَمای َل ‪:‬ما َد‬
‫سم‬ ‫سمه( ‪ breath of life/blow gently‬نَفَس ‪ :‬نَ َ‬ ‫)‪ human being‬نَ َ‬

‫‪Good manners when they act gently, these can‬‬

‫‪Sway rocks or even win over any living creation‬‬

‫‪62‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِقـــــــرأ تَعالـى الـلـهُ قائِلـهـا‬
‫َ‬ ‫َونـو ِدی ا‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫لَم تَت َّ ِصـل قبـ َل َمـن قیلـت لـــــهُ بِف ِـم‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫‪30‬‬
 ‫ندا آئی "پڑه"‪ ،‬قول هللا تعالی کی طرف سے‬
‫نہ پهلے آئی کسی منه سے ایسے وحی محترم‬

‫و ندا شد‪ ،‬بخوان! بلند مرتبه است خداوند گوینده اش‪( ،‬این سخن) پیش از کسی که اکنون به او گفته‬
‫شد‪( ،‬به هیچ کس دیگری گفته نشد) و هرگز بر سر هیچ زبانی نیفتاده بود‪.‬‬

‫‪َ : a voice cried, called out‬ونـو ِدی‬

‫ِقـــــــرأ‬
‫َ‬ ‫’!‪ : the first word from the first revelationmeaning ‘recite‬ا‬
‫‪ : not ever expressed by any tongue.‬لَم تَت َّ ِصـل بِفَ ِـم‬

‫‪A voice rose: ‘Recite!’ God’s word from high heaven‬‬

‫‪None received so this way, through mouth of anyone‬‬
‫کان ناطق روح االمین بگشاید آن اِسرار را (موالنا رومی)‬ ‫ای صد هزاران آفرین بر ساعت فرخ ترین‬

‫‪63‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـن فـاِمـت َ َـألت‬‫لـــــــــــر َحـ َم ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫هُـنـاكَ أذنَ ِل‬
‫سـیـ ِة النَـغَ ِـم‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ع َمكَّــــــــة ِمـن قد ِ‬ ‫أَسمـا ُ‬

‫تب اس نے رحمان کی طرف بالیا اوربهر گئیں‬

‫مکه کی فضائیں‪ ،‬پاک صدائیں آنے لگیں هردم‬

‫آن جا بود که (همگان را) به سوی خداوند فرا خواند‪ .‬آنگاه گوشهای اهل مکّه از نغمه های پاک و‬
‫ملکوتی پُر گردید‪.‬‬

‫‪ Invited to the Lord‬دعا إلى هللا ‪ :‬اذن للرحمن‬

‫‪ spiritual tunes, voices‬المطهر المنزه عن تطریب الغناء ‪ :‬من قدسیة النغم‬

‫‪Then, to the Most Merciful (God) he invited men‬‬

‫‪Sublime songs ringed around Makkah’s environ‬‬

‫‪64‬‬
‫ـف َحی َرتُهــا‬ ‫سل عَـن قُ َری ٍ‬
‫ـش َكی َ‬ ‫فَال ت َ َ‬
‫سهـ ِل َوال َعلَ ِـم‬ ‫ـف نُ َ‬
‫فرتُهـا فـــی ال َ‬ ‫َو َكی َ‬

‫کیا پوچهنا قریش کا جو گهبراکے بهاگنے لگ گئے‬

‫میدانوں‪ ،‬پهاڑوں کی طرف بد حواس‪ ،‬غیرمنظم‬

‫پس از قریش مپرس که چسان حیران است و حکم داوری اش در کوه و دشتچگونه است؟‬

‫سل‬‫‪ No‬یعنی أن األمر واضح غنی عن السؤال یقال عند ظهور األمر ووضوحه ال تسأل ‪ :‬فال ت َ َ‬
‫‪need to ask as it is self-evident‬‬
‫)تَنَفَّر او نُفُورا( ‪ : to move, flee‬نَفَر‬

‫‪31‬‬
‫سهل‬ ‫‪ descend from mountain to plain,‬اَس َه َل ( ‪ : levelled flour, plain ground‬ال َ‬
‫)‪soft field‬‬
‫)‪ i) lofty mountain ii) flag iii) Chief of tribe iv) milestone v‬الجبل ‪ :‬العَلَم‬
‫‪identification mark‬‬

‫‪No need to ask Quresh who, in their utter confusion‬‬

‫‪Ran helter-skelter towards the plains or to mountain‬‬

‫‪65‬‬
‫ـهـم‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫تَسا َءلواعَـن عَظی ٍـم قـــــــد ألَــ َّم بِ ِ‬
‫لـدان بِاللَـ َم ِـم‬
‫َرمـى ال َمشایـ َخ َوالـــــ ِو ِ‬

‫پوچهنے لگے اک دوسرے سے کیاچیز ہے یہ‬

‫جوانوں بوڑهوں کو بنادیا ہے سودائی خام‬

‫بلکه از واقعه عظیمی که بر آنان فرود آمدهو پیران و کودکان را به جنون افکنده است‪ ،‬بپرسید‪.‬‬

‫‪،‬زار ‪ :‬ا َلَ َّم ِ‬

‫ب‬ ‫َ‬ ‫ب‪ ،‬اِرتَک َ‬
‫َب‬ ‫ب‪َ ،‬ح َّل ِ‬
‫صاب ِ‬ ‫عرف‪ ،‬اِ َّ‬
‫طلَ َع علی‪ ،‬ا َ َ‬ ‫َ‬ ‫‪i) to know, be acquainted with‬‬
‫‪ii) beffal, afflict iii) commit iv) to visit‬‬
‫‪ madness, craze, cynicism ) also used for small scale‬الجنون ‪ :‬واللمم (محركة)‬
‫‪sins or delinquencies‬‬

‫‪They asked one another about the big affliction‬‬

‫‪A thing by which old and young, crazy did turn‬‬

‫‪66‬‬
‫یاجا ِهلیـنَ عَلـى الـهـــــادی َود َ‬
‫َعـو ِتـ ِه‬
‫ِق ال َعلَ ِـم‬
‫َهـل تَج َهلـونَ َمكــانَ الصـاد ِ‬

‫اے جاهلو! وه هدایت النے واال اور اسکی دعوت‬

‫وه صادق‪ ،‬جانا پہچاناکیسے جهٹال سکتے هو تم‬

‫ای کسانی که در حق پیامبر و دعوتش نادانی کردید‪ ،‬آیا مقام راستگوی شُهره را انکار می کنید؟‬

‫ص ِلّب ‪,‬المتعنتون ‪ :‬والجاهلون على الهادی‬

‫‪ Obstinate, inflexible‬عنید‪ُ ،‬مت َ َ‬
‫‪ well-known, eminent‬الظاهر والمشتهر ‪ :‬العلم‬

‫‪You ignorants! About the Guide and his invitation‬‬

‫‪How ye negate ever-truthful who is so well-known‬‬

‫‪67‬‬
‫َ‬
‫ـوم فــــــــی ِصـغ ٍـر‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫لَقَّبتُمـوهُ أمیـنَ الق ِ‬
‫َومـا األَمیـنُ عَلـى قَـــــــــو ٍل بِ ُمتَّـ َه ِـم‬

‫‪32‬‬
 ‫بچپن سے قوم نے اسکو امین کا جب لقب دیا‬
‫امین کے الفاظ میں کیا شک‪ ،‬نهیں کچهہ مبهم‬

‫شمایان او را در خردسالیاش امین قوم لقب دادید‪ .‬و امین بر هیچ سخنی از سخنانش مت ّهم (به کذب)‬
‫نیست‪.‬‬

‫‪ُ : charged, suspected‬متَّـ َه ِـم‬

‫’‪From childhood they called him ‘trusty of the nation‬‬

‫‪A trustworthy man’s word is never put into question‬‬

‫‪68‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـدور َوفــــــاقَ األن ِبیـا َء فـكَـم‬
‫فـاقَ البُ َ‬
‫سـن َو ِمـن ِع َظ ِـم‬ ‫لق ِمن ُح ٍ‬ ‫لق وال َخ ِ‬
‫ِبال ُخ ِ‬

‫انبیآء کا اخالق یا چاند کا حسن‪،‬وه آگے رها‬

‫خلقت اور اخالق‪ ،‬اسکا پلڑاہے بهاری بهرکم‬

‫در درخشندگی از هزاران بدر فراتر رفت و در عظمت از هزاران پیامبر وراتر‪ .‬پس چس بسیار نیکو‬
‫است سیرت او و چه با عظمت است سرشت شکوهمند او‪.‬‬

‫ـدور‬
‫‪ full moon‬بدر ‪ : plural of‬البُ َ‬
‫)‪(See Bouseri’s Burdah Verse 38 which matches this verse‬‬

‫‪Surpassed prophets in virtue; above beauty of moon‬‬

‫‪In form and manners he excelled beyond comparison‬‬

‫‪69‬‬
‫ـر َمـت‬‫ص َ‬‫ت فَاِن َ‬
‫جـــا َء الن ِبیـونَ ِباآلیـا ِ‬
‫ص ِـر ِم‬
‫ــــــــــر ُمنـ َ‬
‫ِ‬ ‫َو ِجئتَـنـا بِ َحكـی ٍـم َ‬
‫غـی‬

‫اورانبیاء جومعجزےالئے وه سب آخرگذر گئے‬

‫آپکا معجزه محکم(قرآن)‪ ،‬نه کبهی هوگا ختم‬

‫پیامبران االهی آیاتی را آورند که رشته پیوند آنها با مردم پس از اندکی بریده شد‪ ،‬اما تو حکیمی نا‬
‫گسستنی را به ما ارزانی داشتی‪.‬‬

‫ت‬
‫‪: miracles, signs‬اآلیـا ِ‬
‫‪ disconnected, disrupted‬انقطعت ‪ :‬انصرمت‬
‫ماض ‪ :‬منصرم‬‫ِ‬ ‫ض‪،‬‬‫‪ past, bygone‬منقطع‪ُ ،‬منقَ ِ‬

‫‪33‬‬
‫‪ Quran (the word appears in Quran 81 time at some of places‬القران ‪ :‬الحكیم‬
‫‪referrıng to Quran itself For example:‬‬
‫ت َوال ِذّ ْك ِر ا ْل َح ِكی ِم‬
‫علَیكَ ِمنَ ْاآلیا ِ‬‫‪َ ٰ This (which) We recite unto thee is a‬ذ ِلكَ نَتْلُوهُ َ‬
‫)‪revelation and a wise reminder (Surah Aal Imran-3, Verse 58‬‬
‫ب ا ْل َح ِكی ِم‬ ‫‪ Alif Lam Ra. These are verses of the Wise Scripture‬الر ۚ تِ ْلكَ آیاتُ ا ْل ِكتَا ِ‬
‫)‪(Yunus-10, Verse 1‬‬

‫‪Other prophets’t miracles were done, are gone‬‬

‫‪You brought wisdom that is unceasing- Quran‬‬

‫‪70‬‬
‫آیاتُـهُ ُكلَّمـا طــــــــــا َل الـ َمـدى ُجــ ُد ٌد‬
‫یزینُـ ُهـنَّ َجـــــــــــال ُل ال ِع ِ‬
‫ـتـق َوالـ ِقـد َِم‬

‫اور اسکی آیات جوں جوں وقت گذرے واضح هوں‬

‫مزین ہیں جالل سے بسبب هونے کے عتیق وقدیم‬

‫هر چه زمان سپری گردد‪( ،‬باز هم) آیاتش جدید است‪ ،‬آیاتی که شکوه کهنسالی زینت بخش آنها است‪.‬‬

‫‪ُ : the more the time passes‬كلَّمـا طــــــــــا َل الـ َمـدى‬

‫‪ new, contemporary, relevant‬جمع جدید كسرور وسریر ‪ :‬جدد‬
‫‪َ : majesty‬جـــــــــــال ُل‬
‫ـتـق‬
‫‪: i) oldness, antiquity ii) freedom ,beauty, excellence‬ال ِع ِ‬
‫)ـقـ َدم ‪ and‬عـتـق ‪ ,‬جدد ‪(See contrast between‬‬

‫‪Its verses, as time passes by, relevant these remain‬‬

‫‪Ancient, primordial- these lend it majesty and adorn‬‬

‫‪71‬‬
‫َـرفَـ ٍة‬
‫یكـــــــــــا ُد فـی لَفـ َظـ ٍة ِمـنـهُ ُمش َّ‬
‫ق َوالتَقـوى َوبِ َ‬
‫الــر ِح ِـم‬ ‫یوصیـكَ بِال َحـ ّ ِ‬

‫آپ کی طرف سے اک حرف مبارک هوصادر‬

‫طرف حق‪ ،‬تقوی اور رحم‬
‫ِ‬ ‫انسان لپکے فورا‬

‫چیزی نمانده که در کلمه ای بلند پایه از آن‪ ،‬تو را هم به حقیقت و هم به پرهیز گاری و هم به مهر‬
‫ورزی اندرز دهد‪.‬‬

‫َـرفَـ‬‫‪ُ : honourable, honorific‬مش َّ‬

‫ق َوالتَقـوى َوبِ َ‬
‫الــر ِح ِـم‬ ‫‪َ : Quran says:‬حـ ّ ِ‬
‫ْ‬
‫ض ع َِن ال َجا ِه ِلینَ‬ ‫َ‬
‫ف َوأع ِْر ْ‬ ‫‪ُ Keep to forgiveness (O Muhammad),‬خ ِذ ا ْلعَ ْف َو َوأْ ُم ْر بِا ْلعُ ْر ِ‬
‫‪and enjoin kindness, and turn away from the ignorant (Al-A’araaf-7, Verse‬‬
‫)‪199‬‬

‫‪34‬‬
‫‪He made one sublime gesture or one expression‬‬
‫‪Was to lead to piety, righteousness, compassion‬‬

‫کار َم االَخالق‪Note: Hadith says:‬‬

‫‪ I was commissioned (to prophethood) to perfect‬بُعِثتُ ِالُ ِت َّم َم ِ‬
‫‪the manners to their ultimate perfection.‬‬

‫‪72‬‬
‫قاطبَة‬‫الناطقـیـنَ الـضــا َد ِ‬‫ِ‬ ‫صـ َح‬ ‫َ‬
‫یــا أفـ َ‬
‫َ‬ ‫َحدیث ُكَ الشَهـــــــ ُد ِعن َد الذائِ ِ‬
‫ـق الف ِه ِـم‬

‫اے ا ُ ّمی هونے کے باوجود بولنے میں سب سے فصیح!‬

‫تیری بات مث ِل شهد ہے هراسکے لیے جو رکهتا ہے فهم‬

‫ای شیوا سخن ترین همه عرب زبانان‪ ،‬کالم تو به کام چشنده خوش فهم‪ ،‬عسل است‪.‬‬

‫الناطقـیـنَ الـضــا َد‬

‫ِ‬ ‫‪: native Arab(ic) speakers. A Hadith from Abu Saeed Huzari‬‬
‫‪mentions:‬‬
‫ب‬ ‫ب االَ َ‬
‫عر ُ‬ ‫ب‪ ،‬اَنا ا َ َ‬
‫عر ُ‬ ‫ا َنَا النّ ِبی ال ا ُ َکذّ ُ‬
‫ب‪ ،‬انا عبدالمطلّ ُ‬
‫‪Ibne Saeed quotes Yahya bin Yazid Sa’di as follows:‬‬
‫عربُکُم‪ ،‬اَنا من قریش‪َ ،‬و ِلسانی لسان بنی سعد بن بکر‬ ‫اَنا ا َ َ‬
‫‪: part and whole; here it refers to ‘Arabic language’.‬الـضــا َد‬
‫‪:‬قاطبَة‬
‫ِ‬ ‫‪total, entire‬‬
‫‪ : honey when it is still not separated from wax‬شَهـــــــ ُد‬
‫ـق الفَ ِه ِـم‬
‫‪ : having good understanding, one who comprehends easily‬ذائِ ِ‬

‫‪The most eloquent in speaking Arabic, true aborigin‬‬

‫‪Your words are honey to the man of comprehension‬‬

‫حدیثی چون مصطفی صلعم کو(سنایی)‬ ‫سراسر جمله عالم پر حدیث است‬

‫‪73‬‬
‫ـان ِبـ ِه‬ ‫ع َطـــــ ٍل جیـ َد البَی ِ‬
‫َحلَّیـتَ ِمـن َ‬
‫سـن ُمنت َ ِظ ِـم‬
‫فـی كُـــــ ِ ّل ُمنت َ ِث ٍـر فـی ُح ِ‬

‫حسن کالم‬
‫ِ‬ ‫گردن په جیسے ماال ہوایسے آپکا رها‬
‫هر نثرنکهرا ایسے جیسے لگے خوبصورت نظم‬

‫تو با حدیث شیوا و شیرین خود‪ ،‬گردن بی زیورسخن را‪ ،‬در هر نثری‪ ،‬به زیبایی شعر زینت بخشیدی‪.‬‬

‫طاب‪ ،‬لَذَّ‪ ،‬کانَ ُحلُ ّوا ‪َ :‬حلی‬

‫َ‬ ‫‪become sweet, pleasant/become pretty, beautiful‬‬
‫‪ : stature, neck‬عطل‬
‫‪ُ : i) prose ii) stock‬منتَثِ ٍـر‬

‫‪35‬‬
‫ ُمنت َ ِظ ِـم‬: poetry

Your beauty of expression as if bare necks you adorn

Even prose bore a poetic beauty, beyond comparison

74
َ َ
ُ‫بِكُـ ِ ّل قـــــــــــــو ٍل كَـری ٍـم أنــتَ قائِـلُـه‬
ِ َ‫لــــوب َوتُحـی َمیـت‬
‫الهـ َم ِـم‬ َ ُ‫تُحـی الق‬

‫هر وه شفقت واال گفتہ جو آپ سے ادا هوا‬

‫دلوں کو زنده کرےامنگوں کوکرے تازه دم‬

.‫ و ه ّمتهای مرده را جان بخشی‬،‫ قلبها را زنده کنی‬،‫تو به هر سخن پرارجی که گویا شوی‬

‫ ِه َمم‬: (plural of ‫ ) ِه ّم‬aspiration, intention, resolve

Every kind word that you utter or things ye mention

Revives hearts, gives new lease of life to aspiration

PART-V (Verses 75-99)

SIRAH THEMES
The Birth of the Prophet (Peace & blessings of Allah be upon him)

75
‫ــــــر اِلـهـادی َو َمـو ِلـ ِد ِه‬
ُ ‫ـرت َبشا ِئ‬َ ‫س‬
َ
ُ ‫النور فی ال‬
‫ظلَ ِم‬ ِ ‫سری‬ ‫م‬ ‫ب‬
َ ِ ‫ر‬ َ ‫غ‬‫وال‬ ‫َرق‬
ِ ‫ش‬‫ال‬ ‫ی‬ ‫ف‬

‫اس هادی و رهبر کے تولد کے معجزے پهہلے‬

‫شرق و غرب میں نور سے تاریکیاں هوئیں گم‬

‫ به سان شبروی نور در‬،‫ در شرق و غرب عالم‬،‫مژده ها و بشارتها به هادی جهانیان و میالد او‬
.‫ سیر کرد‬،‫تاریکیها‬

‫ َمسری‬: from ‫سار‬ َ walk, move, progress, march

‫ــــــر‬
ُ ِ‫ بَشائ‬: plural of ‫ البِشاره‬glad tiding, good news

The Guide’s birth-related signs spread in every direction

East or West, darkness was overtaken by the illumination
ُ ‫ ال‬. See verses 60-65 of Qaseedah
Note: See contrast between ‫ شَرق والغَرب‬and ‫النور‬,‫ظل‬
Bouseri R.A. for miracles and signs that appeared on the happy blessed birth of
Prophet SAW). See verses 60-65 of Qaseedah Burdah of Imam Bouseri R.A. for the

36
miracles and signs that appeared on the eve of the blessed birth of Prophet SAW.
Quran says:
‫سو ٍل یأْتِی ِمن‬ ِ َ‫ص ِدّقا ِ ّل َما بَینَ ی َدی ِمنَ التَّ ْو َرا ِة َو ُمب‬
ُ ‫شّرا ِب َر‬ َ ‫سو ُل اللَّـ ِه ِإلَیكُم ُّم‬
ُ ‫س َرائِی َل ِإنِّی َر‬
ْ ‫سى ا ْبنُ َم ْری َم یا بَنِی ِإ‬ َ ‫َو ِإ ْذ قَا َل ِعی‬
ٌ‫ت قَالُوا َه ٰـذَا سِحْ ٌر ُّمبِین‬ َ ْ َ َ َ
ِ ‫س ُمهُ أحْ َم ُد ۖ فل َّما جَا َءهُم بِالبَینا‬
ْ ‫بَ ْع ِدی ا‬
And when Jesus son of Mary said: O Children of Israel! Lo! I am the messenger
of Allah unto you, confirming that which was (revealed) before me in the Torah,
and bringing good tidings of a messenger who cometh after me, whose name is
the Praised One. Yet when he hath come unto them with clear proofs, they say:
This is mere magic (Surah Saff-61, Verse 6).

76
‫ب‬
ٍ ‫َــر‬ َ َّ
َ ‫ت َ َخطفـت ُم َهـ َج الطاغیـنَ ِمـن ع‬
‫ع ُج ِـم‬ َ ُ‫ـرت أَنف‬
ُ ‫ـس الباغیـنَ ِمــن‬ َ ‫َو َطی‬

‫چوس لیا خون عربوں میں موجود ظالموں کا‬

‫عجم کے باغیوں کو بهی سوجهی فرار کی بال دم‬

.‫آن خبرها روح و روان ستمگران عرب را ربود و جانهای بیدادگران غیر عرب را از کالبدپراند‬

‫ط َفـت‬ َّ ‫ َخ‬: ‫ب‬

َ َ‫سل‬
َ ،َ‫ اِنت َ َزع‬to snatch, grab, seize
‫ ُم َهـ َج‬: pl. of ‫ ُمهجۃ‬of blood, spirit, soul, life
ِ‫ َطاغ‬: ‫ ظالم‬،ّ‫ ُمست َ ِبد‬tyrant, oppressor, despot
َ ‫ َطی‬:‫ َجعَلَهُ ی ِطی ُر‬to fly, give wings to, wing
‫ـر‬
‫باغیـ‬: rebel
(See Jins Mardoof between َ‫ الطاغیـن‬and َ‫) الباغیـن‬.

It sucked the blood of tyrants in the peninsula Arabian

Put to flight souls of obstinate rebels of nations foreign

77
‫ص َدعَـت‬ َ
َ ‫ـوان فاِن‬ ِ ‫ف اإلی‬ ُ ‫َـر‬ َ
َ ‫ریعَت لها ش‬
ُ
‫صد َمـ ِةالقـد ُِم‬ َ ‫ق ال ِمـن‬
ِ ّ ‫صد َم ِة ال َح‬َ ‫ِمن‬

‫ شگاف دیوار میں پڑ گئے‬،‫کئی ایوان لرز گئے‬

‫ نا که لّشکروں کا طالطم‬،‫حق کا آیا جهٹکه‬

‫ نه از‬،‫ سپش آنها از کوبش خداوند‬.‫ به وحشت افتادند‬،‫ از آن مژده ها‬،‫بالکن های کاخ انوشیروان‬
.‫ شکاف برداشتند‬،‫ضربه تیشه ها‬

‫ ریعت‬: ‫ ذعرت وخافت‬to panic, dread, be frightened

‫ وشرف‬: ‫ جمع شرفة وهی ما یوضع على القصور ونحوها‬large balcony in a palace
‫ صدمه‬: shock, blow, stroke, hit, jolt, impact
‫ع‬
َ ‫ص َد‬
َ ‫ ن‬:‫ اِنشقاق‬cracked, splitting, cleaving
‫ والقدم‬: ‫ جمع قدوم‬marching armies, crowds
37
‫‪Frightened were many (kings’) courts; by cracks torn‬‬
‫‪A jolt of truth, not a jolt from some marching battalion‬‬

‫‪78‬‬
‫َ‬
‫النـاس فوضـــى ال ت َ ُم ُّ‬
‫ـر بِ ِهـم‬ ‫ُ‬ ‫أَت َیـتَ َو‬
‫صنَ ٍـم قَـد هـا َم فـی َ‬
‫صنَ ِـم‬ ‫إِ ّال عَلـــــى َ‬

‫آپ جب تشریف الئے تو لوگ تہے بهٹکے هوئے‬

‫جیسے بتوں کا هو بتوں سے پاال‪ ،‬ایسا تها سنگم‬

‫تو در حالی آمدی که مردم آشفته و آشوب زده بودند و در میانشان هیچ بزرگمردی را نمی دیدی مگر‬
‫آن که واله و شیدای بتی بود‪.‬‬

‫‪ : anarchy, chaos, disarray, confusion‬فَوضـــى‬

‫ک ‪ :‬ال ت َ ُم ُّ‬
‫ـر ِب ِهـم‬ ‫سلَ َ‬
‫عبَ َر‪َ ،‬‬ ‫‪ heedless, no way out/forward to go‬ا َ‬
‫ِجتاز‪َ ،‬‬
‫عار ‪ :‬هـا َم‬ ‫‪wander,‬طاف‪َ ،‬‬
‫َ‬ ‫جهه ‪roam, straggle‬‬
‫‪ wander aimlessly‬ها َم عَلی َو ِ‬
‫صنَ ِـم‬
‫‪ : worshipped idols‬هـا َم فـی َ‬

‫‪When you arrived, people were sans clue, in utter confusion‬‬

‫‪As if idols were interacting with stone-hearted inanimate men‬‬

‫‪79‬‬
‫ـرةٌ‬ ‫َواأل َ ُ‬
‫رض َمملــو َءةٌ َجــورا ُم َ‬
‫سـ َّخ َ‬
‫ِلكُــــــ ِ ّل طا ِغیـ ٍة فـی ال َخ ِ‬
‫ـلــق ُمحتَـ ِك ِـم‬

‫دنیا بهری هوئی تہی ظلم سے اور اِستحصال سے‬

‫مخلوق په قابض تہے هرجا حکم چالنے والے ظالم‬

‫تصرف می‬
‫ّ‬ ‫و زمین پُر از ظلم شده بود و در سلطه ستمگرانی بود که به دلخواه خویش در امور مردم‬
‫کردند‪.‬‬

‫‪ injustice, unfairness, inequity‬ظلم ‪َ :‬جــورا‬

‫ـرةٌ‬
‫سـ َّخ َ‬
‫‪ُ : exploited, subjugated‬م َ‬
‫ک َم اِلَی ‪ُ : (from‬محتـ ِك ِـم‬
‫َ‬ ‫‪ to seek decision, to appeal to) decision-‬تداعی‪ ،‬تقاضی_ اِحت َ َ‬
‫‪maker, authority-exerciser‬‬

‫‪Earth was full of injustice with all sorts of exploitation‬‬

‫‪Despots holding men under their despotic subjugation‬‬

‫‪80‬‬
‫ــــرس یبغـی فــی َر ِعیـتِـ ِه‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫سی ِط ُرالف‬
‫ُم َ‬
‫َــم‬
‫صـ ُّم ع ِ‬ ‫َ‬
‫بـرأ َ‬
‫الـــــروم ِمـن ِك ٍ‬
‫ِ‬ ‫ص ُر‬‫َوقَی َ‬

‫‪38‬‬
 ‫فارس کا خسرو جب رعیت کے ساتهه ظلم کر رها تها‬
‫صر روم تکبر کے مارے هو چکا تها بہره‪ ،‬کور چشم‬
‫قی ِ‬

‫پادشاه ایران در حق رعیتش ستم می کرد و امپراتور روم از شدّت غرور و تکبّر کر و کور شده بود‪.‬‬

‫سی ِط ُر‬
‫‪ُ : dominating, commanding, overlord, controlling‬م َ‬
‫‪ injustice, wrong, oppression‬ظلم‪ ،‬تَعَ ٍ ّد ‪ :‬بغـی‬
‫‪: stone-hearted‬أ َ َ‬
‫صـ ُّم‬
‫َــم‬
‫‪ : blind, astray‬ع ِ‬

‫‪While Persia’s ruler was engaged in his subjects’ oppression‬‬

‫‪Haughty Roman Kaiser blind and deaf; held for people disdain‬‬

‫‪81‬‬
‫یعَذّ ِ‬
‫ِبـان ِعبــــــــــا َد الـ َلـ ِه فــی شُـبَـ ٍه‬
‫ض َّحـیـتَ ِبالغَـنَ ِـم‬
‫ـحـان كَـمــــــــا َ‬ ‫ِ‬ ‫َویذبَ‬

‫هللا کے بندوں کو عذّیتیں دیتے بغیر وجه‬

‫اضاحی کی طرح کرنے انکو ذبح و تقسیم‬

‫آن بیدادگران در هر شُبهه ایکه برایشان پیش می آید‪ ،‬بندگان خدا را شکنجه می دادند و همانند‬
‫گوسفند سرشان را می بردند‪.‬‬

‫‪ : uncertain, doubtful, in suspicion‬شُـ َبـ ٍه‬

‫‪On false suspicion, they maltreated God's bondsmen‬‬

‫‪Like sheep men slaughtered in sacrifice for no reason‬‬

‫‪82‬‬
‫ـهـم‬‫ق یفتِـكُ أَقـوا ُهـم بِأَضعَ ِف ِ‬
‫َوال َخلـــ ُ‬
‫هـم أَو كَالـحـو ِ‬
‫ت بِالبَـلَ ِـم‬ ‫ث بِالبَ ِ‬‫كَاللَیـــ ِ‬

‫خلق مارنےلگی‪ ،‬کمزور طاقتور کے هاتهوں هوا ختم‬

‫جیسے شیر دنبے کو‪ ،‬وهیل چهوٹی مچهلی کرلے هضم‬

‫و مردم‪ ،‬زورمندانشان بر ناتوان‪ ،‬بسان شیر بر بهایم یا وال بر ریزماهیان‪ ،‬غافلگیرانه یورش می‬
‫بردندو آنان را می کشتند‪.‬‬

‫ب‬
‫ک ِ‬ ‫ب ‪ :‬فَت َ َ‬ ‫‪ assassinate, slay, kill‬قَتل‪ ،‬بَ َط َ‬
‫ش ِ‬
‫‪ young goats and lambs‬جمع بهمة وهی ولد الضأن والمعاز ‪ :‬البهم‬
‫‪ anchovy, small fish‬صغار الس ‪ ،‬آنشُوفه ‪ :‬والبلم‬

‫‪39‬‬
(See powerful denoted by ‫أَقـوا‬, ‫ث‬
ِ ‫لَیـــ‬, ‫ت‬ ِ َ‫أَضع‬, ‫هـم‬
ِ ‫ الـحـو‬and weakness by ‫ف‬ ِ َ‫ ب‬and ‫)بَـلَ ِـم‬

People started slaughter; mighty killing the weak one

Whales against anchovy and sheep eaten by the lion

[The Night Journey and Ascension]

83
ُ‫أَسـرى بِـكَ اللَـهُ لَـیـال إِذ َمالئِـكُـه‬
‫سجدِاألَقصى عَلى قَد َِم‬ ِ ‫والرس ُل فی ال َم‬ ُ

‫ تهے مالئک‬،‫ان شب‬ِ ‫هللا نے سیر کرائی آپکو درمی‬

‫انبیآء مسج ِد اقصی میں بچهائے آپکی راه پر چشم‬

‫ آن گاه که فرشتگان و پیامبران در بیت المقدّس به احترامت بر پا ایستاده‬،‫خداوند شبانه تو را سیر داد‬
.‫بودند‬

ُ‫ أَسـرى ِبـكَ اللَـه‬: Allah SWT gave you a journey

‫ المسجد األقصى‬: ‫ بیت المقدس‬3rd Holiest site of Islam in Jerusalem (Palestine)
‫ على قدم‬: ‫ القائمون محتشدون‬assembled, gathered, standing to receive

Allah SWT uplifted you overnight to the heavens- in Ascension

Angels and apostles in Aqsa mosque awaited ye in anticipation

Note: See explanatory notes on Ascension Journey in verse 109 of Qaseedah

Burdah of Bouseri R.A.

84
‫سیـ ِد ِهـم‬ ّ َ
َ ِ‫لَ ّمـا خطـــــــرتَ بِـ ِه اِلتَـفـوا ب‬
َ
‫ـدر أَو كَال ُجنـ ِد بِالعَـلَ ِـم‬
ِ َ‫ب بِالب‬
ِ ‫كَالشُهـ‬

‫ لوگ لپک کے دوڑتے آقا کی طرف‬،‫آپ جب گذرتے‬

‫جیسے ستارے چاند کے گرد یا لشکر لپکے گرد علم‬

‫ یا سر بازان به‬،‫ همانند شهابها برگرد بدر‬،‫ آنان بر گرد سرورشان‬،‫زمانی که از آن جا عبور کردی‬
.‫دور پرچم حلقه زدند‬

َ‫ َخ َط َرت‬: prance, move around, cross over

‫ب‬
ِ ‫ف‬ ِ ‫ ا َ َحا َط‬encircle, surround
َ َ ‫ اِلت‬: ‫ب‬
‫ش ُهب‬ ُ : stars

As you crossed by, towards their master they would run

Like troops by the flag or like stars around the full moon

40
 ‫‪85‬‬
‫َ‬
‫صلّـى َورا َءكَ ِمن ُهـم كُــــ ُّل ذی خـط ٍـر‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـم ِـم‬ ‫َ‬
‫ب الـلـ ِه یأت َ ِ‬ ‫ُ‬
‫َو َمـن یفـــــــــز بِ َحبـیـ ِ‬

‫بڑوں بڑوں نے تیرے پیچهے کی ادا اپنی نماز‬

‫جو هللا کے حبیب کودوڑا اسنے پالیا مقصد تمام‬

‫هر صاحب شأ نی از آنان پشت سرت نماز گذارد‪ .‬آری هر که با حبیب خدا اقتدا کند رستگار خواهد‬
‫شد‪.‬‬

‫‪ of importance, great, distinguished‬ذى قدرة منزلیة ‪:‬ذو خطر‬

‫‪ : to flee for help or refuge, demand aid from‬فَ ِز َ‬
‫ع اِلَی‬
‫‪ : perfection, realization, accomplishment‬ویأتمم أی یأتم‬

‫‪In your lead offered their prayers every esteemed one‬‬

‫‪Whoever neared Allah’s Apostle achieved completion‬‬

‫‪Note: Some commentator puts the first line in prose as follows:‬‬

‫هللا یفُز‬
‫ب ِ‬ ‫‪َ Whoever followed Allah’s Beloved will triumph‬و َمن یات َ َّم بِ َحبی ِ‬

‫تک و پو با درخش آسمان داد‬ ‫به سوی مسج ِد اقصی عنان داد‬
‫ز آدم تا مسیحا انبیا جمع همه پروانه آسا گرد آن شمع‬
‫در آن مسجد ڳمام انبیا شد خم ابروش محراب دعا شد‬
‫جهان را سنگ کفر از راه بردار‬ ‫مح ّمد جمله را سرخیل و سردار‬
‫)‪(Wahshi Bafagi‬‬

‫‪86‬‬
‫ت أَو ما فَوقَ ُهـنَّ ِب ِهـــم‬ ‫سماوا ِ‬ ‫ُجبتَ ال َ‬
‫عَـلـى ُمـنَ َّ‬
‫ـو َر ٍة د ِ ُّریــــــــــــــــ ِة الـلُـ ُج ِـم‬

‫آپ آسمانوں سے گذرے بلکه ان سے بهی پرے‬

‫نور سواری جسکی جڑی هیرے موتی سے لغام‬‫ُم ّ‬

‫تو سوار بر بارق درخشان و مروارید لگام آسمانها و وراتر از آسمانها را‪ ،‬با گذر از مقام شماری از‬
‫پیامبران‪ ،‬در نور دیدی‪.‬‬

‫جاب ال ِبالد‬‫َ‬ ‫‪: Pass by the space or territory‬‬

‫‪ special ‘heavenly’ ride with lightning speed‬البراق ‪ :‬منورة اللجم‬
‫‪ : with reins which are made of pearls‬د ِ ُّریــــــــــــــــ ِة الـلُـ ُج ِـم‬

‫‪You crossed by the heavens, well above them even‬‬

‫‪Riding on sparkling animal that wore a pearled rein‬‬

‫‪41‬‬
 ‫هفتاد هزار پرده باال (نظامی گنجوی)‬ ‫رفته ز والی عرش واال‬

‫‪87‬‬
‫ف‬
‫َـر ٍ‬ ‫ٍّ‬
‫ـــــــز َو ِمـن ش َ‬ ‫َ‬
‫َركوبَـة لـكَ ِمـن ِع‬
‫س ِـم‬
‫الر ُ‬
‫ـق ُ‬ ‫َ‬
‫الجیـا ِد َوال فــی األینُ ِ‬
‫ال فی ِ‬

‫عز و شرف کے‬‫ان شان تہی آپکے ّ‬

‫آپکی سواری شای ِ‬
‫اصیل گهوڑےاور تیز اونٹ اسکے مقابل ہوئے معدوم‬

‫(سوار بر) مرکبی مخصوص تو‪ ،‬به خاطر ّ‬

‫عزت و شرافتت‪ ،‬که نظیرش نه در اسبان تیز تک وجود‬
‫داشت و نه در شتران درشت پیکر‪.‬‬

‫‪ for the sake of your honour and‬للتعلیل وأی ألجل عزك وشرفك ‪ :‬من عز ومن شرف‬
‫‪dignity‬‬
‫‪ high breed fast mustang‬جمع جواد وهو الفرس الرائغ اللبین الجودة ‪ :‬والجیاد‬
‫‪ she camel that‬النوق الشدیدة الوطء لقوتها كأنها ترسم فی األرض بمشیها اثار الظاهرة ‪ :‬األنیق‬
‫‪leaves trace on the ground during walk/run‬‬
‫‪ , means she-camel‬ناقة ‪: plural of‬اینُق‬
‫سم‬
‫‪:‬ر ُ‬
‫س ِم( ‪means footprints‬رسوم ‪ُ plural of‬‬ ‫الر ُ‬
‫ق ُّ‬‫‪ a camel which makes‬أینُ ِ‬
‫‪pressing imprints of foot on the ground while running- a fast running‬‬
‫‪camel). See verse 107 of Bouseri R.A. Qaseedah‬‬

‫‪Your (speedy) mount befitted your dignity and veneration‬‬

‫‪Fast steeds or she-camels were naught in its comparison‬‬

‫‪88‬‬
‫صن َعتُـهُ‬ ‫ـــــــق البـاری َو َ‬
‫ِ‬ ‫َمشیئ َـةُ الخا ِل‬
‫َـك َوالت ُ َه ِـم‬ ‫ــــــدرةُ اللَـ ِه فَـو َ‬
‫ق الش ِّ‬ ‫َ‬ ‫َوقُ‬

‫خالق باری کی منشا خلقا جس نے ایسا براق‬

‫هللا کی قدرت ہر شک‪ ،‬تهمت سے ہے معصوم‬

‫خواست پروردگار جهان و جهانیان‪ ،‬و صنعت و قدرت او‪ ،‬فرا تر از دسترسی شک و تهمت ها است‪.‬‬

‫‪ Will, volition, wish, desire‬اِراده‪َ ،‬رغبه ‪َ :‬مشیئ َـةُ‬

‫‪ means accusation, charge‬تُه َمه ‪َ : from‬والت ُ َه ِـم‬

‫‪Buraaq so created by the Creator of all creation‬‬

‫‪Allah’s might is beyond any doubt or suspicion‬‬

‫‪42‬‬
 ‫‪89‬‬
‫َ‬
‫طـار لهـا‬ ‫َ‬
‫َحتّى بَلغـتَ َ‬
‫سمــــــــاء ال ی ُ‬
‫َ‬
‫عَلى َجنـــــاحٍ َوال یسعـى عَلـى قـد َِم‬

‫تا آنکه آپ پهنچے ساتویں آسمان کی بلندی پر‬

‫جهاں تک کوئی اڑان واالیاپیاده نہ کر سکا عزم‬

‫تا جایی که تو به آسمان رسیدی که بال هیچ پرنده ای و قدم هیچ رونده ای بدان نرسیده بود‪.‬‬

‫‪Until you finally reached to the sky up in the heaven‬‬

‫‪Where none ever reached, flying one or walking one‬‬

‫‪Note: Prophet SAW reached a point where even angel Gabriel A.S. expressed inability‬‬
‫‪ If I proceed one finger further I will certainly‬لو َدنَوتُ اَن ُملَة الَ َ‬
‫حرقتُ ‪to go beyond. He said:‬‬
‫‪be burnt. Rumi says:‬‬
‫بام دل‬
‫روح نشسته بر درش‪ ،‬می نگرد به ِ‬ ‫نور گرفته از برش‪ ،‬کرسی و عرش اکبرش‬

‫‪90‬‬
‫َوقیـ َل كُــــــــــــــ ُّل نَ ِبـی ِعـنـ َد ُرتبَـتِـ ِه‬
‫ـرش فَاِست َ ِل ِـم‬
‫َویا ُم َح َّمـــــــ ُد َهـذا العَ ُ‬

‫هر نبی کو بتا یا گیا اسکا رتبہ‪ ،‬اسکی پوزیشن‬

‫اےمح ّمد! آپ کی رسائی تا عرش‪ ،‬تا اعلی مقام‬

‫و آن گاه گفته شد‪ :‬هر پیامبری در جایگاه و مقام خویش قرار گیرد و تو ای محمد صلی هللا علیه وآله‬
‫‪ ،‬این عرش االهی است پس ( پیش آی و) آن را لمس کن‪.‬‬

‫ـرش‬
‫‪ : Throne, tent, booth. Ii) Roof, Head, chief; that which supports‬ال َع ُ‬
‫‪anything. Certain stars of Virgo or the Pleiades.‬‬
‫‪: Reception, take over, assumption‬اِست َ ِل ِـم‬

‫‪Every prophet told to take his appropriate position‬‬

‫’‪‘O Muhammad- Come closer! Here is God’s throne‬‬

‫‪Note: Imam Bouseri says in another of his Qaseedah:‬‬

‫طاولَت َها َ‬
‫س َما ُء‬ ‫سماء ما َ‬
‫یا َ‬ ‫ف ت َ َرقَی ُرقَی َ‬
‫ک االَنبیا ُء‬ ‫کی َ‬
‫‪No Prophets can reach heights that you attained as long as revolve heavens.‬‬

‫ـرش ‪This word‬‬ ‫‪ appears 27 times in Quran.‬العَ ُ‬

‫ین‬‫ك‬‫ِ‬ ‫م‬ ‫ش‬
‫َْ ِ َ ٍ‬ ‫ر‬‫ع‬‫ل‬‫ْ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫‪ِ Mighty, established in the presence of the Lord of the Throne‬ذی قُ َّو ٍة ِعن َد ِذ‬
‫)‪(Takweer-81, Verse 20‬‬

‫ب ا ْل َعالَ ِمی َن‬ ‫ون بِح َْم ِد َربِّ ِه ْم ۖ َوقُ ِضی َبینَ ُهم ِبا ْلح ّ ِ‬
‫َق َو ِقی َل ا ْلح َْم ُد ِللَّـ ِه َر ِّ‬ ‫َوت َ َرى ا ْل َم َالئِكَةَ حَا ِّفی َن ِم ْن ح َْو ِل ا ْلعَ ْر ِش ی َ‬
‫سبِّ ُح َ‬

‫‪43‬‬
And thou (O Muhammad) seest the angels thronging round the Throne, hymning the
praises of their Lord. And they are judged aright. And it is said: Praise be to Allah, the
Lord of the Worlds!(Surah Zumur-39, Verse 75)

ٌ‫ش َر ِّبكَ فَ ْوقَ ُه ْم ی ْو َمئِ ٍذ ثَ َمانِیة‬

َ ‫علَ ٰى أ َ ْرجَائِهَا ۚ َویحْ ِم ُل ع َْر‬
َ ُ‫َوا ْل َملَك‬
And the angels will be on the sides thereof, and eight will uphold the Throne of thy
Lord that day, above them (Al-Haqqah-69, Verse 17)

91
ِ ‫َخ َططـتَ ِللدی‬
‫ـــــن َوالدُنیـا عُلو َم ُهمـا‬
‫ـس القَلَ ِـم‬ ِ ‫ئ اللَــوحِ بَل یـا‬
َ ‫الم‬ َ ‫قار‬
ِ ‫یا‬

‫دین ودنیا کی دانش جهان میں آپ نے کی رقم‬

‫ آپ نے توبلکہ چ ُهوا قلم‬،‫اے لوح کے قاری‬

‫ ای خواننده لوح‬،‫تو خطوط (اصلی) همه دانشهای دنیوی و اخروی را برای جهانیان ترسیم کردی‬
.)‫(محفوظ) بلکه ای بساونده قلم(تقدیر‬

‫ خطط‬: ‫سط َر‬ َ ،‫سم‬

َ ‫ َر‬draw, sketch, design
‫ خطط للدین والدنیا‬: ‫ كنایة عن تعلیمها للناس وبثها فیهم‬Implies educating mankind and
its spread
‫ قراءة اللوح ولمس القلم‬: ‫ كنایة عن اطالع هللا له على ما أطلعه علیه من الغیوب‬implies about
knowledge of ‘unseen’ bestowed by Allah upon the Prophet SAW

You drafted the sciences of religion and mundane

O the reader of the Tablet; O ye who touch the Pen

Note: See Bouseri R.A.’s verse 156:

‫علُ ْو ِمكَ ِع ْل ُم اللَّ ْوحِ َوا ْلقَلَ ِم‬
ُ ‫َو ِم ْن‬ ‫فَ ِإنَّ ِم ْن ُج ْو ِدكَ ال ُّد ْنیا َوض ََّرت َ َها‬
In Quran is mentioned ‫ اللَّ ْوحِ َوا ْلقَلَ ِم‬as follows:
ُ ‫س‬
)1( َ‫ط ُرون‬ ْ ‫ن ۚ َوا ْلقَلَ ِم َو َما ی‬
Noon. By the Pen and what they inscribe (Al-Qalam-68, Verse-1-2)

It is widely believed that the allusion is to that Pen which was used at the beginning of
the affair to write down all that was to happen. Said the Prophet SAW:
ٌ‫سن‬
َ ‫ث َح‬ َّ َ‫« ِإنَّ أ َ َّو َل َما َخلَق‬
ٌ ‫ قَا َل َه َذا َح ِدی‬:‫ (الترمذى‬.» ‫َّللاُ ا ْلقَلَ َم فَقَا َل لَهُ ا ْكت ُ ْب فَ َج َرى بِ َما ُه َو كَائِنٌ ِإلَى األَبَ ِد‬
)‫ب‬ َ ‫ص ِحی ٌح‬
ٌ ‫غ ِری‬ َ
“The first thing that Allah created was the Pen. He ordered it, ‘Write down.’ Thereon it
ran with all that was to happen until eternity’” (Ibn Jarir, Ibn Kathir).

ٍ ُ‫﴾ فِی لَ ْوحٍ َّمحْ ف‬٢١﴿ ‫بَ ْل ُه َو قُ ْرآنٌ َّم ِجی ٌد‬
As regards ‫الل ْوح‬, Quran says: ‫وظ‬
Nay, but it is a glorious Qur'an; On a guarded tablet (Al-Buruj-89, Verses 21-22)

Tafsir Qartabi says that Quran is preserved on a Lauh which is beyond the reach of
Shayaateen. Scholars write that all the affairs of the creatures including their

44
provisions, death, deeds and results thereof and judgments to be awarded are written.
Sayad Muqatil says that it is placed on the right side of the Divine Throne. Hillyatul
Aulia writes that Prophet SAW said: Its writing is from the white pearl and its pen as
well as writing ink is ’illuminated’ (Noor). Ibne Abbas R.A. is quoted saying that the
length of Lauh was at 100 years’ distance. Then Almighty Allah ordered the Pen to
write His knowledge about creatures so the Pen wrote whatever is destined to happen
until the Day of Judgment.

A Hadith is quoted about the Lauh (Tablet) as follows:

‫ساعَه‬ ِ ‫کان هللا وال شی َء معه ٿ ُ َّم خلق هللاُ اللّو َح َو اَثبتَ فیه احوال جمیع الخلق اِلَی‬
ّ ‫قیام ال‬
There was nothing, God being alone; then God created Lauh (Tablet) and inscribed
on it the affairs of entire creation to occur until the Day of Judgment. The purpose was
to let angels know that God has the knowledge of all things.

92
‫شفـت‬ َ َ ‫ـر َواِن َك‬ ِ ‫أَحَطــــــتَ بَین ُهمـا بِال‬
ِّ ‫س‬ َ
‫لـم َو ِمـن ِحك َِـم‬ ٍ ‫لَكَ ال َخزائِنُ ِمـــــــن ِع‬

‫آپ پرمنکشف هوئے‬،‫رازوں سے واقف هوئے‬

‫خزانے بهرےحکمت کےاور هر طرح کا علم‬

.‫تو به راز علم دنیا و آخرت احاطه یافتی و برایت گنجینه دانش و حکمت _پرده برداری شد‬

ِ ‫اَحا َط‬: ‫ فَ ِه َم‬to understand, grasp, comprehend

‫ب‬
‫ وانكشفت لك الخزائن‬: to you treasures were exposed
‫ علمنی ربی لیلة اإلسراء علوما شتى فعلم أخذ على كتمانه‬:‫عن ابن عباس رضى هللا عنه أنه صلّى هللا علیه وسلّم قال‬
‫وعلم خیرنی فیه وعلم أمرنی بتبلیغ‬
Ibne Abbas R.A. quotes a Hadith: ‘’On the Ascension night, I was intimated different
sciences, was shared with secrets to be kept, told what to inform and commanded
what to propagate and disseminate.

Of the two worlds’ secrets, you got comprehension

To ye treasures of knowledge and wisdom did open

Nizami Ganjavi says:

‫چون حجاب هزار نور دید دیده در نور بی حجاب رسید‬
‫سر شد‬
ّ ‫گامی از بود خود فراتر شد تا خدا دیدنش می‬
‫دیده از هرچه دیده بود بشست‬ ‫دید معبود خویش را بدرست‬

93
‫ـن‬ ٍ َ‫رب ما قُلِّدتَ ِمـن ِمن‬ُ ُ‫َف الق‬ َ ‫َوضــاع‬
ُ ‫ِبال ِعــــــــــدا ٍد َومـا‬
‫ط ّ ِوقـتَ ِمـن ِن َع ِـم‬

‫اس قربت نے دالئیں نوازشیں اور اکرام‬

‫ جو عطا هوئیں آپکوبیحد ِنعم‬،‫بال حساب‬

45
 .‫ نعمت های بی شماری را که به تو بخشیده شده بود دو چندان ساخت‬،‫نزدیکی به خداوند‬

‫ القرب‬: ‫ قربه من هللا تعالى‬Proximity with God, closeness

ُ ‫ َومـا‬: Whatever that was bestowed on you ( ‫ قَلَّ َد‬To wind round,
َ‫ ما قُلِّدت‬: َ‫ط ّ ِوقـت‬
adorn with a necklace, gird with a sword, invest with the badge of office,
give authority, power)
َ‫ َط َّوق‬worn around the neck, ability, power
ٍ َ‫ ِمن‬: favours and blessings
‫ـن‬

Proximity to God brought in your lap favours umpteen

Sans limit, like a necklace around your neck were worn

[The Miracle of the Cave]

94
‫الغار سائِ َمة‬
ِ ‫رك َحو َل‬ِ ‫ش‬ َ
ِ ‫سل عُصبَة ال‬َ
‫سـ َم‬ ِ ‫طـار َدةُ ال ُم‬
َ ُ ‫ختـار لَـم ت‬ َ ‫لَــــــــــوال ُم‬

‫مشرکوں کی ٹولی سے پوچهو جو غارکے نزد َچرانے لگے‬

‫ َچرنے کا نه تها مقام‬،‫اگر مصطفی کا پیچها نه هوتا مقصود‬

‫ آری اگر تعقیب پیامبر‬،)‫از گروه مشرکان که چارپایان خود را می چرانند بپرس (چرا چنین می کنید‬
.‫مختار نبود چنان نمی کردند‬

‫رك‬ِ ‫ش‬ ِ ‫ عُص َبةَ ال‬: ‫أی عصبة أهل الشرك الذین ذهبوا یطلبونه صلّى هللا علیه وسلّم یوم هجرته‬
The group or band of polytheists who were chasing the Prophet SAW on
the ‫ی‬ve of his migration to Madinah
‫الغار‬:
ِ ‫ كالثقب بجبل أسفل مكه‬Cave of Thaur in the vicinity of Makkah
‫ سا ِئ َمة‬: ‫ راعیة‬Shepherd
ُ‫طـار َدة‬
َ ‫ ُم‬: To attack, charge, assault, follow up, chase (‫ ِطراد‬،َ‫)طارد‬ َ
‫ ال ُمختـار‬: refers to Prophet SAW
‫سـ َم‬َ ُ ‫ لَـم ت‬: Would not pasture

Polytheists grazed herds around Cave in circumnavigation

They chased the Chosen one, for grazing they’d no reason

95
‫س ِمعـوا‬ َ
َ ‫الوضّا َء أم‬ َ َ َ
َ ‫َهل أب‬
َ ‫صروا األث َر‬
َ ُ
ِ ‫مس التَسابیـــحِ َوالق‬
‫ـرآن ِمـن أ َم ِـم‬ َ ‫َه‬

‫سنا آسپاس‬
ُ ‫نقش پا یا‬
ِ ‫کیا انهوں نے دیکها پاک‬
‫ورد هلکی آواز میں یا نزدیک کهیں قرآن کریم؟‬

46
‫(بپرس که) آیا ردپای پاکیزه و زیبا را دیدند‪ ،‬یا از نزدیک (صدای آهسته) تسبیح های زیر لب و‬
‫زمزمه قرآن را شنیدند؟‬

‫‪: footprint, trace of something‬األَث َ َر‬

‫‪:‬الوضّا َء‬ ‫‪َ pure and pretty, to surpass one in cleanliness and beauty‬‬
‫مس‬‫‪َ : utter in low, whispering voice‬ه َ‬
‫‪) : act of praising God‬تسبیح ‪(pl. of‬تَسابیـــحِ‬
‫‪ from very close, very near‬من قرب ‪ :‬من اَمم‬

‫‪Did they see gracious footprint or did their ears listen‬‬

‫‪In low voice God’s praise, Quran’s verses in recitation‬‬

‫‪96‬‬
‫ت لَ ُهـم‬‫َو َهل ت َ َمثَّــــــ َل نَسـ ُج العَنكَبـو ِ‬
‫َالر َخ ِم‬
‫غب ك ُ‬‫الز ُ‬‫ب َوالحائِماتُ َو ُ‬ ‫كَالغا ِ‬

‫دیکہا انهوں نے مکڑی کا جال گهنے درختوں مثل‬

‫اور کبوتر جو گده کی طرح مردار په مچائیں ادهم‬

‫و آیا در ذهن ایشان تار های عنکبوت‪ ،‬بسان ( شاخه های تودر توی درختان) جنگل و جوجه های‬
‫سم گردید؟‬
‫کوچک کبوتران‪ ،‬مانند الشخور مج ّ‬

‫‪) woven tissue‬نَسیج ‪ : (pl. of‬نَسـ ُج‬

‫‪ thick trees, forest‬الشجر الكثیر المتكاثف‪ :‬الغاب‬
‫‪ doves‬الحمام‪ :‬والحائمات الزغب‬
‫‪ a carrion-kite‬جمع رخمه وهی طائر على شكل النسر‪ :‬الرخم‬

‫‪To them looked spider web as trees in a forest adjoin‬‬

‫‪Doves hovered over cave as kites hover over carrion‬‬

‫‪97‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫رض تلعَنـ ُهـم‬ ‫فَأَدبَـروا َو ُوجـــــوهُ األ ِ‬
‫َ‬
‫ق ُمن َه ِـز ِم‬‫َباط ٍل ِمـن َجـــــــال ِل ال َحـ ّ ِ‬
‫ك ِ‬

‫آسپاس کے مکینوں نے لعنت کی‪ ،‬لوٹے نامراد وه‬

‫جیسے باطل‪ ،‬جال ِل حق کے آکے نهیں بهرسکتا دم‬

‫پس چو نان فوج باطلی که از شکوه قدرت حق گریزان است بر گشتند‪ .‬و در آن حال همه ساکنان‬
‫روی زمین نفرینشان می کردند‪.‬‬

‫‪ turned their backs‬فشبه أدبارهم ونكوصهم على أعقابهم خائبین یدمغ الباطر وادحاضه ‪ :‬أدبروا‬
‫‪:‬وجـــــوهُ األَرض‬ ‫‪ُ : residents of that land, sons of the soil‬و ُجوهُ (اَه ِل) اال َ ِ‬
‫رض ُ‬
‫‪47‬‬
(See contrast between ‫باط ٍل‬
ِ and ‫ق‬
ِ ّ ‫)حَـ‬

Locals admonished them; so back they had to turn

Falsehood flees as truth gives robust manifestation

98
َ ‫الجــــــاریـنَ مـا‬
‫س ِلمـا‬ َ ِ‫لَوال ی ُد اللَـ ِه ب‬
‫ـن لَـم یقُ ِـم‬ ِ ‫عینُهُ َحـــــو َل ُر‬
ِ ‫كـن الدی‬ َ ‫َو‬

‫نه بچتے اگر هللا کا نه هوتا کرم دونوں همسایوں پر‬

‫ نه هوا مهدوم‬،‫ دین کا رکن بچا رها‬،‫رب کی عنایت‬

‫و اگر چشم علم خداوند برگردوجود پیامبر‬.‫اگر دست قدرت خدا با آن دو همجوار نبود سالم نمی ماندند‬
.‫ناظر نمی بود او پایدار نمی ماند‬

‫ ی ُد اللَـ ِه‬: (Lit. meaing is ‘God’s hand’) Allah SWT’s favour

‫ الجاران‬:‫ الرسول صلّى هللا علیه وسلّم وأبو بكر الصدیق رضى هللا عنه‬Prophet SAW and
his companion Sayad Abu Bakar Siddique R.A.
‫ عینه‬: ‫( عنایة‬Lit. meaning is ‘ His eye’) Allah’s blessing
‫الدیـن‬
ِ ‫كـن‬
ِ ‫ ُر‬: (Lit. meaning is ‘pillar of the religion’) refers to the Prophet
SAW

Had Allah not been kind, in trouble were the twin companion
Sans His watch couldn’t have stood firm the pillar of religion

Note: This verse and previous four verses refer to Quranic mention of Hijra events
as follows:
‫اح ِب ِه َال تَحْ َز ْن‬ َ ‫ص َر ُه اللَّـهُ ِإ ْذ أ َ ْخ َر َجهُ الَّ ِذینَ َكفَ ُروا ثَانِی اثْنَی ِن ِإ ْذ ُه َما فِی ا ْلغَ ِار ِإ ْذ یقُو ُل ِل‬
ِ ‫ص‬ َ َ‫ص ُرو ُه فَقَ ْد ن‬ُ ‫ِإ َّال تَن‬
ُ‫س ْفلَ ٰى ۗ َو َك ِل َمة‬ َ
ُّ ‫علَی ِه َوأ َی َدهُ ِب ُجنُو ٍد لَّ ْم ت َ َر ْو َها َو َج َع َل َك ِل َمة الَّ ِذینَ َكفَ ُروا ال‬
َ ُ‫س ِكینَتَه‬
َ ُ‫نز َل اللَّـه‬ َ َ ‫ِإنَّ اللَّـهَ َمعَنَا ۖ فَأ‬
‫اللَّـ ِه ِهی ا ْلعُ ْلیا ۗ َواللَّـهُ ع َِزی ٌز َح ِكی ٌم‬
If ye help him not, still Allah helped him when those who disbelieve drove him
forth, the second of two; when they two were in the cave, when he said unto his
comrade: Grieve not. Lo! Allah is with us. Then Allah caused His peace of
reassurance to descend upon him and supported him with hosts ye cannot see,
and made the word of those who disbelieved the nethermost, while Allah's Word
it was that became the uppermost. Allah is Mighty, Wise (Surah Al-Taubah-9,
Verse 40).

99
َ َ َ َ َ‫ت‬
‫واریـا بِ َجنــــــــــاحِ الـلـ ِه َواِستـتـرا‬
‫ح اللَـ ِه ال یُض َِـم‬
ُ ‫َو َمن یضُـ ُّم َجنـــــــا‬

‫هللا کی حفاظت میں چهپا لیے گئے دونوں‬

‫جوهللا کی امان میں آیااسکونهیں کوئی غم‬
48
،‫ و کسی را که حمایت الهی در بر گیرد‬.‫آن دو به حمایت خداوند پناه بردند و خود را پنهان کردند‬
.‫ستمدیده و آزرده نمی شود‬

ُ‫اری عَنه‬ َ ‫ ت َ َو‬: hide someone from something

‫جناح هللا‬: ‫( لطفه وستره‬Lit. meaning is ‘wing of God) His beneficence and cover
ُ‫ض َّمه‬
َ :attached, conjoined, enfolded
‫ض ُّم‬َ ‫ال ی‬: cannot suffer or be victimized, saved from trouble

(See Jins Muharraf between ‫ ضُـ ُّم‬and ‫) یُض َِـم‬.

Both sought Allah’s wing and got His cover of protection

Whoever becomes Allah’s concern, fears no persecution

PART-VI (Verses 100-117)

(Prophet SAW’s praise continued)

100
ِ ‫یا أَح َم َد الخی ِر لـی جــاهٌ بِت‬
‫سمیتـی‬ َ َ
‫سمــی‬
َ ‫الرسـو ِل‬َ ِ‫ف ال یتَسامى ب‬ َ ‫َو َكی‬

‫اے خیر والے احمد! میرا مان تیرے نام سے ہے‬

‫رسول کا اسم هومرتبے سے کیسےرهیگا محروم‬

‫ و مگر می شود همنام پیامبر‬،‫ مرا به سبب نامگذاری ام مقامی است بزرگ‬،‫ای ستوده ترین خوبی‬
‫به او افتخار نکند؟‬

‫ أحمد‬: ‫من أسمائه صلّى هللا علیه وسلّم أحمد وقد سمى الشاعر به تیمنا باسم الرسول األكرم (صلّى‬
)‫هللا علیه وسلّم‬One of the names of Prophet SAW; the Poet ‘Ahmad Shauqi’
bears the same name. In Surah Saff Verse 6 comes this name in Quran.
‫ َجاه‬: rank, veneration, dignity
‫ ویتسامى‬: be exalted, get high rank
ُ‫س ِمیه‬
َ : bearing name (same as that of the Prophet SAW)
(See Jins Ishtqaq- Derivation in ‫سمیت‬ ِ َ ‫ت‬, ‫ یتَسامى‬and ‫سمــی‬
َ )

Virtuous Ahmad! My naming after ye gave me exaltation

How can one named after Apostle stay sans acclamation

Note: This verse alongwith verse no. 39 of this Qaseedah was engraved on the grave
of the poet as desired by him).
‫نام احمد چون چنین یاری کند تا که نورش چون مددکاری کند‬
‫نام احمد چون حصاری شد حصین تا چه باشد ذات آن روح االمین‬

49
 ‫چون که صد آمد نو دهم پیش ما است‬ ‫نام احمد نام جمله انبیا است‬
)‫(موالنا رومی‬

101
‫ربـــــاب ال َهـوى ت َ َبـ ٌع‬
ُ َ ‫الما ِدحـونَ َوأ‬
‫حـاء ذی القَـد َِم‬
ِ ‫ب البُر َد ِة الفَی‬ ِ ‫صاح‬
ِ ‫ِل‬

‫عاشقان رسول کریں ان هی کی اقتدا‬

ِ ،‫سارے مداح‬
‫صاحب برده (بوصیری) چرچا جسکا عالم میں عام‬

.‫ که پیشقدم بوده است‬،‫ستایشگران و عاشقان جمال نبوی همگی پیرو صاحب برده جهان گسترند‬

َ‫ الما ِدحـون‬: (sing. ‫ ) َمادح‬Those who compose elegies or praise-odes for the
beloved
‫ربـــــاب ال َهـوى‬
ُ َ ‫ أ‬: those with passion (love for the beauty of Prophet SAW)
‫ تبع‬:‫ أخبر أی ذو وتبع أی مقتدرون به‬followers, in trail of Prophet SAW’s praise and
beauty)
‫ صاحب البرده‬: ‫ اإلمام البوصیری‬Egyptian poet of Qaseedah Burdah Bouseri
(1213-1295 A.D.)
‫یحـاء‬
ِ َ‫ الف‬: ‫( َواسع‬from ‫ )اَفیح‬vast, extensive, broad, prevalent, everywhere
‫ والقدم‬:‫ التقدم والمنزلة‬advance, lead, be chief (could refer to Qaseedah of
Bouseri or even to the poet Imam Sharfuddin Bouseri R.A. himself being
the composer of his famous Qaseedah many centuries before this
Qaseedah on whose pattern this poet (Ahmad Shauqi) composed his ‫نهج‬
‫ البرده‬i.e. ‘On the pattern of Burdah’).

Lovers of Prophet, panegyrists compose in imitation

Of Burdah of Bouseri which has earned vast renown

102
‫ـص َو َهـوى‬ ٌّ ‫َمدی ُحهُ فیـكَ ُح‬
ٌ ‫ـــــب خا ِل‬
‫ب یملـــی صـادِقَ ال َكلَ ِـم‬ ِ ّ ‫ق ال ُح‬
ُ ‫َوصا ِد‬

‫ اسکی محبت خالص‬،‫تیرا مداح اپنی حب میں س ّچا‬

‫س ّچی محبت جو کهلوائیگی وه بیشک س ّچا ہے کالم‬

‫ سخنانی‬،‫ و عشق راستین‬.‫ستایش شعری او در باره تو ( از سر) دوستی محض و عشق ناب است‬
.‫صواب را ( به شاعر) الهام می کند‬

ٌّ ‫ َمدی ُحهُ ُح‬: His praise from indepth love

‫ـــــب‬
‫( یملـــی‬Yumli): Dictation (one says, other writes)

Your lover in praise is sincere, intense in infatuation

50
‫‪True love compels to dictate words that are genuine‬‬

‫‪103‬‬
‫عـارضُـهُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اللَـهُ یش َهـ ُد أنـــــــــــــی ال أ ِ‬
‫ّ‬
‫ض العَ ِر ِم‬
‫العار ِ‬
‫ِ‬ ‫وب‬
‫ص َ‬ ‫ض َ‬ ‫عار ُ‬ ‫من ذا ی ِ‬

‫خدا گواه هے میں نقالی نهیں کررها (بوصیری کی)‬

‫کون سیالب ابر کی کر سکتا ہے روک تهام‬

‫خداوند گواه است که من با او رقابت نمی کنم (و در صدد رد برتری سخن او نیستم)‪ ،‬کیست که با‬
‫برش ابر پر باران معارضه کند؟‬

‫صنِی ِع ِه( ‪: to imitate in similar work‬أ ُ ِ‬

‫عـارضُـ‬ ‫ضهُ ِب ِمث ِل َ‬
‫َار َ‬
‫)ع َ‬
‫‪ having or pouring forth rain‬االنصباب‪ ،‬ومجیء السماء بالمطر‪:‬الصوب‬
‫ض‬‫عار ُ‬‫شی ِء( ‪ to oppose, rival‬السحاب المعترض فی األفق‪ :‬ی ِ‬ ‫ض فی ال ّ‬ ‫‪ to go far in a‬ا َ َ‬
‫عر َ‬
‫الر ُج ُل)‪thing‬‬
‫ض ّ‬ ‫عار َ‬
‫َ‬ ‫‪He rejected that man’s word or rivalled him‬‬
‫ض‬ ‫عار ِ‬
‫‪ِ : large cloud appearing on the horizon‬‬
‫‪ heavy downpour (see notes under verse 89 of‬یرید المطر الشدید‪ :‬والعرم‬
‫‪Qaseedah Bouseri‬‬
‫ض‪(See use of imitate‬‬
‫‪,‬عـار ُ‬
‫ِ‬ ‫ض‪oppose‬‬
‫یعار ُ‬
‫ض‪ِ and cloud‬‬
‫)عار ِ‬
‫ِ‬

‫‪God is witness I imitate him not, nor in competition‬‬

‫‪Who can rival the downpour from Arim-cloud’s rain‬‬

‫‪104‬‬
‫عـض الغابِطیـنَ َو َمـن‬ ‫َ‬
‫َوإِنَّما أنــــــا بَ ُ‬
‫یغبِـط َو ِلیـــــــــــكَ ال یـذ َمـم َوال یـلَ ِـم‬

‫مشق قلم‬
‫ِ‬ ‫میں مقتدی هوں کئیوں میں سےجوکریں ہیں‬
‫دوست بوصیری کی طرزپر‪ ،‬ناروا ان پہ مالمت یا الزام‬

‫و براستی که من یکی از غبطه ورزانم و هر آنکه بر دوست تو حسرت خورد سرزنش و مالمت‬
‫نخواهد شد‪.‬‬

‫‪ To regard (another) with‬الذی یتمنى مثل ما للغیر ولیس هذا القدر بمذموم یذم ‪ :‬الغابط‬
‫‪emulation, or to wish for the happy state or blessings of another without‬‬
‫‪envy‬‬
‫)‪َ : your friend (refers to Imam Bouseri R.A.‬و ِلیـــــــــــكَ‬
‫‪ : is not condemned‬ال یـذ َمـم‬

‫‪I am just one of emulators of (Bouseri’s) ode pattern‬‬

‫‪Emulating your friend earns no blame, condemnation‬‬

‫‪51‬‬
 105
ٌ َ‫ـن ُمقتَب‬
‫ـس‬ َ َ‫َهـــــذا َمقـا ٌم ِمـن‬
ِ ‫الرح َم‬
‫سحبـانَ بِالبَـك َِـم‬َ ُ‫رمــــــــی َمهابَتُـه‬

‫یه مقام رب رحمان دیتا هے مدحگرکا‬

‫سحبان جیسوں کی سیٹی هوجائے گم‬

.‫ که هیبتش سحبان را به گنگی می افکند‬،‫ گرفته شده از خداوند رحمان‬،‫این منزلتی است‬

‫ـس‬ٌ ‫ ُمقت َ َب‬: adopted, excerpted, borrowed

ُ‫ َمهابَت‬:‫ جالل‬dignity, grandeur, augustness, sublimity
‫وسحبان‬:‫ هو سحبان وائل من بنی بأهله كان یضرب بفصاحته المثل‬Sahban Wail was famous
orator of Jahiliyah period who became Muslim during Prophet SAW’s
times and lived until Mua’wiyah’s reign. He had shifted to Damascus and
died after hundred plus years of age in 674 A.D. When he spoke on the
pulpit, supported with his stick, he would speak in seamless oration and
flow. His wise and sagacious words became very famous quotes such as
‫أین الثرى من الثریا‬- how can one compare earth with Pleiades. He is deemed
‘an example’ when Arabs give examples about oration and command of
speech.
‫ البكم‬: ‫ الخرس‬dumb

Praise of the Prophet- a task bestowed by the Divine

Which puts one in awe; dumb becomes even Sahban
(See note on Sahban above)

106
‫ف‬
ٍ ‫َـر‬
َ ‫سن َوفـی ش‬ ٍ ‫در دونَكَ فـی ُح‬
ُ ‫ال َب‬
َ ‫حــــر دونَكَ فی َخی ٍـر َوفـی ك‬
‫َـر ِم‬ ُ ‫َوال َب‬

‫ماه کامل تیرے حسن و مقام سےبہت پیچهے‬

‫ کتنا اک کرم‬،‫آپ کے آگے بحرکی کیا ہے عطا‬

‫ بسی کمتر از تو است و مقام دریا در برکت و گرانقدری‬،‫رتبه ماه تمام در خوش سیمایی و در شرافت‬
.‫پایین پای تو است‬

Before your beauty and dignity, deficient is full moon

In bounty or generosity can’t match ye even an ocean

52
 ‫‪107‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫طاولتَهـا اِنخفضَـت‬ ‫الجبـا ِل إِذا َ‬
‫شُــ ُّم ِ‬
‫سمتَهـا ت َ ِ‬
‫س ِـم‬ ‫هر مـــــا وا َ‬ ‫َواألَن ُج ُم ُ‬
‫الز ُ‬

‫پهاڑوں کی چوٹیاں تیرے سامنے کتنی َپست‬

‫چمکتے ستاروں کا حسن تیرے آگے کتنا ِڈم‬

‫اگر تو در ارتفاع و بلندی باکوههای سر به فلک کشیده رقابت کنی‪ ،‬رفعتشان کاسته شود و چنانچه‬
‫درزیبایی و درخشنده چهری رقیب ستارگان شوی همگی داغدار شوند (و مغلوب)‪.‬‬

‫الجبـا ِل‬ ‫‪ : heights of mountains‬شُــ ُّم ِ‬

‫او َل‬‫‪َ : to compete with, vie with, to rival, emulate‬ط َ‬
‫ض‬ ‫‪ : degraded, diminished‬اِن َخفَ َ‬
‫هر‬‫الز ُ‬ ‫‪ُّ : twinkling, luminous‬‬
‫س َمهُ‬ ‫س َم) ‪َ :‬وا َ‬ ‫)‪َ compared/vied for beauty or grace means beauty, grace‬و ُ‬
‫سم‬ ‫‪ :You surpassed in beauty‬ت َ ِ‬

‫‪Mountain peaks before your stature stand down‬‬

‫‪Against bright stars, your beauty does outshine‬‬

‫‪108‬‬
‫ث دونَـكَ بَأسـا ِعنـــــــ َد َوثبَتِـ ِه‬‫َواللَی ُ‬
‫ســالحِ كَمـی‬ ‫شیتَ ِإلى شاكی ال ِ‬ ‫ِإذا َم َ‬

‫ت حمله‬
‫شیر بهی کیا چڑه دوڑے اپنے شکار په بوق ِ‬
‫دان رزم‬
‫جوآپکی ہے یورش مسلحہ دشمن پراندر می ِ‬

‫شجاعت شیر ژیان به وققت جهیدن بر دشمن‪ ،‬کمتر از قویدلیتو است به گاهی که به سوی پهلوانی تا‬
‫بن دندان مسلح (برای جنگیدن) گام بر می داری‪.‬‬

‫‪َ : bravery, valour‬بأس‬

‫ثب‬
‫‪َ :leap uon, rush to attack, charge upon‬و َ‬
‫ســالحِ‬
‫‪ : armed to the teeth, fully-armed (used in Verse No.132 of‬شاكی ال ِ‬
‫)‪Burdah Bouseri‬‬
‫‪: armed, ironclad, loaded with weapons (Also means brave, valiant,‬كَمـی‬
‫‪bold, courageous) See Verse No. 134 of Qaseedah Bouseri R.A.‬‬

‫‪Compared to your assault, feeble is the pouncing of lion‬‬

‫‪When you charge at armed foe with your valiant weapon‬‬

‫‪109‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫تَهفـو إِلیـــــــكَ َوإِن أد َمیـتَ َحبَّتَهـا‬
‫ب أَفئِـ َدةُ األَبطـا ِل َوالبُ َه ِـم‬
‫فــی ال َحر ِ‬
‫‪53‬‬
 ‫آپکی طرف ہی مائل هوتے هیں از راه دل کئی چیمپین‬
‫جنگ میں انکے سوداء دل سے آپ بہائیں خون (دم)‬

‫اگر چه سویدای دلهای قهرمانان و پهلوانان دشمن را در جنگ‪ ،‬به خون آغشته ای‪( ،‬ا ّما شگفته که‬
‫باز) مشتاقانه به سوی تو می آیند‪.‬‬

‫)‪َ : to hurry, run swiftly (to you O Prophet SAW, get attracted‬هفَا یهفُو َهفوا َ‬
‫یهفوا وهفوانا‪ :‬المراد هنا شدة میل القلوب له وانجذابها إلیه صلّى هللا علیه وسلّم‬
‫‪ apple of one’s eye, darling, beloved‬محبوب‪ ،‬عذیز ‪ :‬حبة القلب تعنی سویداؤه‬
‫‪ brave and valiant ones‬جمع بهمه وهو الشجاع ‪ :‬والبهم‬

‫‪To ye incline hearts of many a warring champion‬‬

‫‪Though in war you bleed their hearts’ black grain‬‬

‫‪110‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫َم َحبَّـة الـلَـ ِه ألقــــــــــــــاهـا َو َهیبَـتُـهُ‬
‫آمنَـ ٍة فــــــــی كُـ ِ ّل ُمص َطـد َِم‬
‫ِبن ِ‬
‫عَلى ا ِ‬

‫هللا پاک نے اپنی محبت ڈالی اور هیبت هر جگه‬

‫آمنه کے بیٹے کے لیے جهاں هوئی جائے رزم‬

‫خداوند جذبه محبت و هول هیبت خویش را در هر کارزار و آوردگاهی بر وجود فرزند آمنه فرو افکند‪.‬‬

‫‪: to cast, throw, put‬أَلقــــــــــــــاهـا‬

‫‪َ : respect, awe, veneration mingled with fear, dignity‬هی َبـتُـه‬
‫‪ُ : fighting arena, where fierce battle is fought‬مص َطـد َِم‬

‫‪God cast His majestic awe as well as affection‬‬

‫‪For A’minah’s son in every battle or campaign‬‬

‫‪111‬‬
‫َكأَنَّ َوج َه تحتَ النقـعِ بَ ُ‬
‫ــــدر دُجـى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كَ‬
‫ـــــــــــر ُملتَـثِ ِـم‬
‫َ‬ ‫یضـی ُء ُملتَثِمـا أَو َ‬
‫غی‬

‫دان اور جنگ کا غبار‪ ،‬آپ کا چهره‬‫تاریکی می ِ‬

‫هو نقاب میں یا بے نقاب‪ ،‬روشن مثل ما ِه تمام‬

‫در تابان تاریکی ها است که با نقاب و بی نقاب می تابد‪.‬‬

‫گویا سیمای تو در زیر غبار جنگ‪ ،‬بَ ِ‬

‫‪ stagnant water, swamp, dust in the battlefield‬غبارالحرب ‪:‬النَ ِ‬

‫قـع‬
‫‪) darkness‬الدُّجیه ‪ : (plural of‬دُجـى‬
‫‪ُ : veiled, covered‬ملتَـثِ ِـم‬

‫‪54‬‬
In battle-dust at dusk hour, your face is like a full moon
Be it veiled (by clouds) or unveiled, it gives illumination

112
ُ‫ـرتُـه‬ َ
َّ ُ‫ــــــــــــــــدر فغ‬
ٍ َ
َ‫ـدر تَطلَّـ َع فـی ب‬
ٌ َ‫ب‬
ُ
‫داجـــــــی الظلَ ِـم‬ِ ‫صـر تَجلـو‬ ِ َ‫َكغُ َّر ِة الن‬

‫ تاب اسکاچمکا‬،‫چودهویں کا چاند چمکابدرمیں‬

‫علَم‬
َ ‫گهری تاریکیوں میں بن کے فتح کا روشن‬

‫ ژرفای تاریکی ها را‬،‫ماه تمامی در سر زمین بدردمید پس نور دمیدنش بسان درخشش پیروزی‬
.‫روشن ساخت‬

‫ـدر‬
ٌ ‫ َب‬: full moon
‫ــــــــــــــــدر‬
ٍ َ‫ ب‬: a town on between Makkah and Madinah where the first battle
between Muslims and Wuresh pagans was fought in the year 624 A.D.
ٌ‫غ َّرة‬
ُ :(pl. is ‫غ َر ٌر‬ُ ) New moon, first light of dawn, whiteness of teeth, the best
of anything
‫ تَجلـو‬: becomes clear, exposed, bright

At the Badr, his countenance rose like a full moon

Shined like dawn of victory at the hour of sundown

113
‫كر َمـة‬ ِ َ ‫ــــــرآن ت‬
ِ ُ‫تـم فـی الق‬ ِ ‫ذُكِرتَ ِبالی‬
‫كنــــون فـی الیت ُ ِـم‬
ِ ‫َوقی َمةُ اللُؤلُـ ِؤ ال َم‬

‫قرآن میں بتکریم یتیم جنکا ذکر هوا‬

‫در یتیم‬
ّ ِ ‫ مرتبه مقام واال‬،‫مخفی موتی‬

‫ زیرا ارزشمندیمروارید پنهان در یتیمی و‬،‫تو در قرآن از سر احترام و ارجمندی به نام یتیم یاد شدی‬
.‫یگانگی است‬

‫یتـم‬
ِ : i) orphanage ii) unique (pearl). Quran says:
‫آو ٰى‬ َ َ‫ أَلَ ْم ی ِجدْكَ یتِیما ف‬Did He not find you an orphan and took care of you? (Al-Duha-
93, Verse 6)
‫ لُ ْؤ لُ ُؤ‬: pearls
ُ‫ َمكنُون‬: hidden, concealed (See Verse 58 of Burdah Bouseri R.A.)

‘Orphan’- so honoured was your mention in Quran

‘A hidden pearl’- so your worth in being an orphan

55
 )‫سراسر جمله عالم پر یتیم است یتیمی در عرب چون مصطفی کو؟( سنایی‬
)‫یتیمی که ناکرده قرآن درست کتبخانه هفت ملّت بشست (سعدی‬
‫ ناکرده قرآن درست‬: One who has not read the lessons

114
‫النـاس ِرزقَ ُهـ ُم‬
ِ َّ َ‫اللَـهُ ق‬
َ‫سـ َم بَیـــــــــن‬
‫س ِـم‬
َ ‫رزاق َوال ِق‬
ِ َ ‫وأنتَ ُخیــرتَ فـی األ‬

‫هللا نے انسانوں میں جب رزق بانٹا تو‬

‫آپکوچنا قاسم واسطے رزق کی تقسیم‬

.‫ خود روزی مردمانرا میانشان تقسیم کرد و رزق و روزی تو به اختیار خودت وا نهاده شد‬،‫خداوند‬

‫سـ َم‬ َّ َ‫ ق‬: divided, distributed ( A Hadith says: ‫ َوهللاُ یعطی َو اَنَا قاسم رزقها‬Allah
awards/grants provisions and I distribute it (among mankind)
َ‫ ُخیــرت‬: you were given authority, you were chosen
‫س ِـم‬َ ِ‫ ق‬: portion, share

While Allah divided among mankind their provision

You were given the choice to distribute, to apportion

(*Note: It does not befit a Prophet to covet his portion for worldly provision hence the
meaning of Hadith shown above is self-explanatory. Prophet SAW never wanted
provisions or ‫ رزق‬for himself in this world as someone might get such sense from
second line of this verse. Prophet SAW took pride in ‫فُقر‬. His entire life’s ration and
possessions till his last day on this mundane earth are well known how negligible it
was).

Another context of the second line of this couplet (‫ )خیرات فی األرزاق‬could be in the context
of a Hadith mentioned in Tirmdhi:
‫ ال یا‬:‫ عرض على ربی أن یجعل بطحاء مكة ذهبا فقلت‬:‫روى الترمذی عنه صلّى هللا علیه وسلّم قال‬
‫ ولكن أشبع یوما فأحمد هللا وأجوع یوما فأذكر هللا) صدق رسول هللا‬،‫ربی‬
Prophet SAW said: God offered me to do entire Makkah valley into gold for my sake
but I said: No my God! I want a day full (satiated) so that I can be thankful and a day
to be hungry so that I can remember Allah.

(See also Verse 31 of Burdah Bouseri R.A. bearing content on the lines of of above
Hadith).

115
ُ َ
‫مر ال أو قلتَ فی ِه نَعَـم‬ َ
ِ ‫إِن قُلتَ فی األ‬
‫فَخی َرةُ اللَـ ِه فــــــی ال ِمنـكَ أَو نَعَ ِـم‬

‫کسی کام میں آپ نے جوهاں یا ناں کہی‬

56
 ‫هللا نے آپکی ”هاں اور ناں“ رکہی مقدم‬

‫اگر تو در امری گفتی ”نه“ یا گفتی ”آری “ پس آنگاه بهترین مشیت خداوند گنجیده در همان رد یا‬
‫قبول تو است‪.‬‬

‫شی ِء ا َ ِو ِ‬
‫القوم‬ ‫الخی َرتُ ِمنَ ال ّ‬
‫‪ِ : the best or the superior-most of a thing or a group‬‬

‫‪When you said ‘yes’ or ‘no’ in any concern‬‬

‫‪That ‘yes or no’ then became God’s decision‬‬

‫‪116‬‬
‫أَخوكَ عیسى دَعــــــا َمیتـا فقـا َم لَـهُ‬
‫َ‬
‫َوأَنتَ أَحییـتَ أَجیــــــاال ِمـنَ ّ‬
‫الر َم ِـم‬

‫آپکے بهائی عیسی کی دعا سے تو زنده هوا کوئی مرده‬

‫آپ نے بوسیده هڈیاں زنده کیں نسلوں کی یارسول صلعم‬

‫برادرت عیسی مرده ای را فرا خواند و او برایش (زنده شد و) بپا خاست و (اما) تو نسلهای مرده‬
‫بی شماری را آحیا کردی‪.‬‬

‫) جیل ‪ : generations (plural of‬أَجیــــــال‬

‫‪) decayed, decomposed, rotten bones (See verse 46 of‬رمة ‪ِ : (plural of‬ر َمم‬
‫)‪Burdah Bouseri R.A.‬‬

‫‪Your brother Jesus prayed, dead got resuscitation‬‬

‫‪But you animated many ‘generations’ of dead bone‬‬

‫زان که در روح فزایی چولبت ماهر نیست (حافظ)‬ ‫از روان بخشی عیسی نزنم دم هرگز‬
‫‪---‬‬
‫ای مرده به مرگ یار برخیز ( موالنا رومی)‬ ‫جان بخش هزار عیسی آمد‬

‫‪117‬‬
‫عج َ‬
‫ـزة‬ ‫َ‬
‫َوال َجه ُل َموتٌ فـــ ِإن أوتیـتَ ُم ِ‬
‫فَاِبعَث ِمنَ ال َجه ِل أَو فَاِبعَث ِمنَ َ‬
‫الر َج ِم‬

‫جهالت موت هے‪ ،‬اس لیے آپکو دیا گیا معجزه‬

‫جهل سے بچاؤ‪ ،‬گمراہی سے نجاة برائے بن آدم‬

‫و نادانی مرگی است بزرگ‪ ،‬پس اگر به تو معجزهای داده شد (تا انسانهارا از مردگی برهانی) یا آنان‬
‫را از جهل بر انگیزان یا از گور (گمراهی)‪.‬‬

‫‪ : you were given‬أوتیـتَ‬

‫‪َ : tomb, heap of stones, tumulus, pit‬ر َج ِم‬

‫‪57‬‬
Ignorance is death; therefore miracle ye were given
To rid men from ignorance, uplift from the pit of sin

PART-VII (Verses 118-128)

(Distortions in Christian Beliefs)
118
َ
ِ َ ‫قالوا غ َزوتَ َو ُرس ُل‬
‫َّللا مـا بُ ِعثـوا‬
‫فـك د َِم‬
ِ ‫س‬ َ ‫فـس َوالجـاؤوا ِل‬ ٍ َ‫ِلقَتــــــ ِل ن‬

‫ رسول نهیں آتے‬،‫کفارکهنے لگے تونےحمله کیا‬

‫خون معصوم‬
ِ ‫کسی کو قتل کرنے یا بهانے ناحق‬

،‫پیامبران اِالهی برای کشتار و خونریزی مبعوث نشده اند‬

ِ ‫ با آن که‬،‫(کافران از سر دشمنی) گفتند‬
.‫(ا ّما) تو پیکار کردی‬

‫ قالو‬: They said (this refers to Christians)

‫ جـاؤو‬: They (Prophets) came
‫فـك د َِم‬
ِ ‫س‬ َ : shedding blood

Unbelievers said: ‘you raided’; In Prophetic Commission

They kill no soul nor are sent for shedding blood of men

119
ٌ‫س َطـة‬َ ‫سف‬ ٍ َ ‫َجهــــــ ٌل َوتَضلیـ ُل أ‬
َ ‫حـالم َو‬
‫ف َبعـ َد الفَتـــحِ ِبالقَلَ ِـم‬ َ ‫فَتَحتَ ِبال‬
ِ ‫سی‬

‫ گمراهی والے خواب اور بے بنیاد دالئل‬،‫جهالت‬

‫زور قلم‬
ِ ‫آپ نےتو تلوار تهامی بعد از فتوحات َب‬

‫ زیرا تو پس از فتح با‬،‫(این اشکاالت از روی) ناداانی گمراه کردن عقل ها و مغالطه ای بزرگ بود‬
.‫ به وسیله شمشیر پیروز شدی‬،‫قلم‬

‫ َجهــــــ ٌل‬: ignorance

ٍ َ ‫ تَضلیـ ُل أ‬: their mis-conceived dreams, unrealistic delusions
‫حـالم‬
ٌ‫س َطـة‬ َ ‫سف‬
َ : a fallacious argument, esp. one used to deceive, Sophism

Their ignorance, untenable argument and ill vision

You applied sword only after your victory thru pen

Note: Prophet SAW’s actual responsibility was ‘propagate’ or ‘convey’. Quran says:

58
 ُ ‫سو ِل إِ َّال ا ْلبَ َال‬
ُ‫غ ا ْل ُمبِین‬ َّ ‫علَى‬
ُ ‫الر‬ َ ‫ َو َما‬The duty of the Messenger is to convey the message
clearly (Surah Al-Nur-24, Verse 54)

Islam was never meant for waging wars except in self-defence. Of course, defence
includes removing injustice and oppression from the midst of the society which
prevents ‘conveying’ the message of humanity.

120
‫ب‬
ٍ ‫سـ‬ َ َ
َ ‫لَ ّمـــا أتى لكَ عَفـوا كُـ ُّل ذی َح‬
‫ـف بِال ُج ّهـا ِل َوالعَـ َمـم‬ َ ‫ت َ َكفَّــــــــ َل ال‬
ُ ‫سی‬

‫آپکے پاس حسب نسب والے خود آئے ایمان النے‬

‫تلوار بعدا حرکت میں آئی واسطے جهالء اور عموم‬

‫آنگاه شمشیر ضامن (هدایت) بی خردان و‬،‫زمانی که هر بزرگ زاده ای از پیش خود به نزد تو آمد‬
.‫نادان گردید‬

‫ عَفـوا‬: of his own volition, at his free will

‫ب‬ٍ ‫سـ‬َ ‫ ذی َح‬: from noble roots, elite
ِ ‫ َکفَّ َل‬: to be responsible for, to give bail or security
‫ب‬
‫ عَـ َمـم‬: masses (here it means ignorants, laymen)

In fact, men of nobility came to you, of their own volition

Sword came only to bail out masses or ignorant laymen

121
ِ ‫َوالش َُّر ِإن تَلقَهُ ِبال َخی‬
‫ـــــر ِضقـتَ ِبـ ِه‬
‫س ِـم‬ ‫َذرعـا َو ِإن تَلقَـهُ ِبالش‬
ِ ‫َـــــــر ین َح‬
ِّ

‫ نهیں چلیگا کام‬،‫اگر شر سے کروگے اچهائي‬

‫ هوگا اسکا کام تمام‬،‫بدی کا مقابله کربدی سے‬

‫ ا ّما اگر در برابرش‬.‫ از عهد اش بر نمی آیی‬،‫شر مقابله کنی‬

ّ ‫ با‬،‫و اگر بخواهی بوسیله خوبی و احسان‬
.‫مقابله به مثل کنی ریشه کن می گردد‬

‫ب او عَن‬ ِ ‫ضاقَ ذَرعَا‬: to be unable to put up, bear or stand, powerless to

accoplish
‫س ِـم‬
ِ ‫ ین َح‬: i) to be cut off, severed ii) taken off, terminated

Note: See contrast between ‫ خیر‬and ‫)شر‬.

ّ It is worth mentioning that battles of Prophet
SAW were in defence of human dignity, freedom and humanity against the enemies
of human rights; and not for the sake of killing or shedding blood.

If you meet evil with good deed, you won’t win

59
‫‪Rather cut the evil with evil, it will be cut down‬‬

‫‪122‬‬
‫ـرا َء كَـم ش َِربَـت‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ســــ ِل ال َمسی ِحیة الغ ّ‬
‫َ‬
‫ت الظا ِل ِـم الغَ ِل ِـم‬
‫ش َهــــوا ِ‬
‫ب ِمن َ‬ ‫بِالصا ِ‬

‫ذرا مسیحیت کے معتبروں سے پوچهو کتنے‬

‫ستم‬
‫ظالم عیاشوں کی بربریت کے اٹهائے هیں ِ‬

‫از مسیحیت شریف بپرس‪ ،‬چه بسیار تلخی هایی که از ( دست) شهوتهای ستمگران هوسران آشامیده‬
‫است‪.‬‬

‫ـرا َء‬
‫غ ّ‬‫‪َ : gentle, white, pretty, noble‬‬
‫ي‪ ،‬الهائج الثائر ‪ :‬الغلم‬
‫شبِق‪ ،‬شَهوان ّ‬
‫‪َ lustful, oversexed, incontinent‬‬

‫‪‘How much they drank’; ask from noble Christian‬‬

‫‪From bitter coloynth of lustful tyrants’ oppression‬‬
‫)‪(A reference to barbaric practices of Christians; crusades‬‬

‫‪123‬‬
‫سعُهـا‬‫ـرك یؤذیـــهـا َویو ِ‬ ‫ش ِ‬ ‫َطری َدةُ ال ِ‬
‫ساطـ َع ال َحـــــــد َِم‬
‫ِ‬ ‫فی ُك ِ ّل حی ٍ‬
‫ـن قِتـاال‬

‫مسیحیّت مشرکوں سے ستائی هوئی تهی‬

‫جب بهی قتال هوا شعلے بهڑکتے تہے گرم‬

‫مسیحیت رانده شرک است‪( .‬شرکی) که او را در هر زمانی‪ ،‬به صورت (افروختن) جنگی نمایان و‬
‫ِ‬
‫آتشین‪ ،‬آزرده (و به ظاهر) وسعتش بخشیده است‪.‬‬

‫‪َ : driven, pursued, fugitive‬طری َدةُ‬

‫ساطـ َع‬
‫ِ‬ ‫‪: glaring, obvious, evident, dazzling‬‬
‫‪ intense burning by fire‬شدة احتراق النار ‪ :‬ال َحـــــــد َِم‬

‫‪Chritianity chased by pagans; under persecution‬‬

‫‪Frequent bloodshed, dazzling fires, intense burn‬‬

‫‪124‬‬
‫صرتِهـا‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬
‫لَـوال ُحمــــــــاة لهـا َهبّـوا ِلن َ‬
‫الر َح ِـم‬
‫فـق َو ُ‬ ‫ف ما اِنتَفَعَت بِ ِ‬
‫الر ِ‬ ‫سی ِ‬‫بِال َ‬

‫نه هوتے حامی جنهوں اٹہائی تلوار مدد کے لیے‬

‫کسی کام کی نهیں تهی انکی مهر یا جذبه ترحم‬

‫‪60‬‬
‫اگر حامیانی که با شمشیر به یاری اش بر خاسته اند نمی بودند‪ ،‬مسیحیت از مدارا و مهربانی چندان‬
‫سودی نمی برد‪.‬‬

‫‪) : protectors,supporters‬حامي ‪ُ (pl. of‬حمــــــــاةٌ‬

‫صرتِهـا‬ ‫)‪َ : rose to assist and help it (Chrstianity‬هبّـوا ِلنُ َ‬
‫فـق‬
‫‪ِ : benevolence, kindness, compassion, pity‬ر ِ‬
‫‪:‬ر َح ِـم‬
‫‪ُ show compassion for someone‬‬

‫‪If protectors to defend it by sword had not risen‬‬

‫‪Useless was all their kindness and compassion‬‬

‫‪125‬‬
‫س ِلـ ِه‬‫لَوال َمكــــــــانٌ ِلعیسـى ِعنـ َد ُمر ِ‬
‫َو ُحر َمةٌ َو َجبَت ِللـروحِ فــــی ال ِقـد َِم‬

‫اگر نه هوتا عیسی کا مقام بلند رب کے هاں‬

‫حرمت‪ ،‬حفاظت بذریعه جبریل واجب اورالزم‬

‫سالم در نزد خداوند مقامی واال نمی داشت‪ ،‬و اگر از حرمت و قداستی که‬
‫اگر حضرت عیسی علیه ال ّ‬
‫در ازل برایش واجب شده بود برخوردار نمی بود‪.‬‬

‫‪َ : stature, place of importance‬مكــــــــان‬

‫)‪ُ :sacred, forbidden (from violation‬حر َمةٌ‬
‫)‪ duty, obligation‬واجب( ‪َ : firm, inviolable, bound‬و َج َبت‬
‫‪ : Archangel Gabreil A.S.‬روحِ‬

‫‪Jesus had from his Sender attained a blessed station‬‬

‫‪As ‘Spirit of Allah’, he was bestowed great veneration‬‬
‫‪Note: This couplet and the next one are to be read together as the formr is conditional‬‬
‫‪in relation to the latter.‬‬

‫‪126‬‬
‫ـف عَلـى‬ ‫ـهر الشَری ُ‬ ‫ط ُ‬‫س ِ ّم َر ال َبدَنُ ال ُ‬
‫لَ ُ‬
‫خش ُمؤذیـ ِه َولَـم ی ِج ِـم‬
‫لَـــو َحی ِن لَم ی َ‬

‫انکا پاک مقدس جسم صلیب په گاڑا هوتا‬

‫اور اذیّت دینے واال کرگذرتاایسا بے رحم‬

‫هر آینه پیکر پاک و شریفش بر صلیب میخکوب می شد و آنگاه دشمنش ( به خاطر جنایتش) از‬
‫چیزی نمی هراسید‪.‬‬

‫س ِ ّم َر‬
‫‪ُ : nailed‬‬
‫َریـف‬
‫)‪ : noble, honoured, eminent (Descendent of Prophet SAW‬الش ُ‬
‫‪61‬‬
‫ین‬ِ ‫ لَـــو َح‬: two boards (refers to ‘Cross’ for crucifiction)
‫ ُمؤذیـ ِه‬: His tormentor
ِ ‫ لَـم‬: felt no fear
‫یج ِـم‬

His noble body on two bars intended for crucifixion

His tormentor would have felt no fear or trepidation

127
ُ‫لـب شانِئ ُـه‬
َ ‫ص‬ َ ‫َج َّل ال َمسیــــ ُح َوذاقَ ال‬
‫ـر ِم‬
ُ ‫ب َوال ُج‬ِ ‫ـدر ال َذنـ‬
ِ َ‫قـــــــاب بِق‬
َ ‫إِنَّ ال ِع‬

‫ بد خواه مصلوب هوا‬،‫عیسی کی شان اونچی‬

‫سزا ویسی ملی اسکو جتنا اس نے کیا جرم‬

ّ )‫) ّما) حضرت مسیح از این (تهمت ها‬

‫ براستی که‬.‫منزه بود و (سر انجام) بد خواهش مصلوب شد‬
.‫کیفر هر کس به میزان جرم و گناه اوست‬

‫ َج َّل ال َمسیــــ ُح‬: Jesus was too great (‫ َجل‬means to be great, too powerful,
sublime)
‫شَانِي‬: enemy, ill-wisher

Jesus was uplifted; his tormentor got retribution

His punishment matched to his committing of sin

Note: Quran says:

َ‫شبِّهَ لَ ُه ْم ۚ َوإِنَّ الَّ ِذین‬ َ ‫سو َل اللَّـ ِه َو َما قَتَلُوهُ َو َما‬
ُ ‫صلَبُوهُ َولَ ٰـ ِكن‬ ُ ‫سى ا ْبنَ َم ْریَ َم َر‬ َ ‫سی َح ِعی‬ ِ ‫َوقَ ْو ِل ِه ْم إِنَّا قَت َ ْلنَا ا ْل َم‬
ۚ ‫﴾ بَل َّرفَعَهُ اللَّـهُ إِلَ ْی ِه‬١٥٧﴿ ‫ظ ِّن ۚ َو َما قَتَلُوهُ یَ ِقینا‬ َّ ‫ع ال‬
َ ‫اختَلَفُوا فِی ِه لَ ِفي ش ٍَّك ِ ّم ْنهُ ۚ َما لَ ُهم بِ ِه ِم ْن ِع ْل ٍم إِ َّال اتِّبَا‬ ْ
‫َوكَانَ اللَّـهُ ع َِزیزا َح ِكیما‬
And for saying: "We killed the Christ, Jesus, son of Mary, who was an apostle of God;"
but they neither killed nor crucified him, though it so appeared to them. Those who
disagree in the matter are only lost in doubt. They have no knowledge about it other
than conjecture, for surely they did not kill him. But God raised him up (in position) and
closer to Himself; and God is all-mighty and all-wise (Al-Nisa-4, Verses 157-158).

128
ُ ‫أَخو النَ ِبـی َورو‬
ُ ُ‫ح اللَـ ِه فـی ن‬
‫ــــــز ٍل‬
َ َ ‫ـرش ُمحت‬
‫ـتر ِم‬ ِ َ‫ماء َودونَ الع‬ِ ‫س‬
َ ‫ق ال‬ َ ‫فَو‬

‫ روح هللا سے ملقب‬،‫نبي صلعم کا بهائی‬

‫عرش محترم‬
ِ ‫ زیر سایه‬،‫آسماں پہ اوپر‬

‫ در منزلی واقع بر فراز آسمان و فروتر از‬،)‫سالم‬

ّ ‫برادر پیامبر و روحِ خدا ( حضرت عیسی علیه ال‬
ِ
‫عرش قرار داشت۔‬

62
 ‫أَخو النَ ِبـی‬: brother in Prophethood. Quran says: ‫سو ُل‬
ُ ‫سى ا ْبنُ َم ْریَ َم َر‬ ِ ‫إِنَّ َما ا ْل َم‬
َ ‫سی ُح ِعی‬
ُ‫اللَّـ ِه َو َك ِل َمتُه‬
The Messiah who is Jesus, son of Mary, was only an apostle of God, and a
command of His (Al-Nisa-4, Verse 171).

Jesus A.S. used to re-animate the dead by the command of Allah. Quran says:
َ ْ‫َوالَّتِي أَح‬
ِ ‫صنَتْ فَ ْر َج َها فَنَفَ ْخنَا فِی َها ِمن ُّر‬
َ‫وحنَا َو َجعَ ْلنَا َها َوا ْبنَ َها آیَة ِلّ ْلعَالَ ِمین‬
(And she who guarded her chastity! Then We breathed into her of Our spirit, and made
her and her son a sign unto the worlds (Surah Al-Anbia’-21, Verse 91).
ُ
‫ــــــز ٍل‬ُ‫ن‬: station, rank

َ ‫ فَو‬and َ‫) دون‬.

(See contrast between ‫ق‬

Jesus- Spirit of Allah, brother of Prophet, did attain

Place in high heavens, below God’s revered Throne

Part-VIII (Verses 129-141)

Praise of Jihād/Prophet SAW’s Military Campaigns

129
‫علَّمت َ ُهم كُـ َّل شَـی ٍء یج َهلــــــــونَ بِـ ِه‬ َ
‫َحتّى ال ِقتا َل َومـا فیـــــــ ِه ِمـنَ ال ِذ َم ِـم‬

‫هر ناواقف چیز سے کیا انکوکو بلد‬

‫جنگ لڑ نا یا صلح کیسے کرنا قائم‬

.‫ حتی آیین جنگ و صلح را‬،‫ یاد دادی‬،‫(ای پیامبر) تو به مسلمانان هر چیزی را که نمی دانستند‬

‫ الذمم‬:‫ جمع ذمة وهي العهد واألمان والحق‬protection, security, guarantee, pact (See
verse 148 of Burdah Bouseri R.A.) Here it refers to truce, armistice, peace
treaty.

Apostle taught Muslims things hitherto unknown

How to fight battles or honouring war convention

130
‫سـؤ َد ُد ُهـم‬ُ ‫َدعَوت َ ُهـم ِل ِجهـا ٍد فیـــــــــ ِه‬
ُ
‫ون َواأل َم ِـم‬
ِ ‫ظـام الكَـ‬
ِ ِ‫س ن‬ ُّ ُ ‫رب أ‬
ُ ‫َوال َح‬

‫آپ نے انکو بالیا جهاد واسطے جس سے مال مقام‬

‫جنگ بنیاد بنتی هے کائنات میں برائے ضبط و نظم‬

63
‫تو آنان را به جهادی فرا خواندی که سروری شان درگرو آن بود‪ .‬آری جنگ پایه و اساس نظام هستی‬
‫و (رمز بقای) ا ُ ّمت ها است‪.‬‬

‫‪ِ :exert in the path of God and religion‬جهـا ٍد‬

‫سـؤ َد ُد‬
‫سو َددَ‪ ،‬سیادت(‪ُ :‬‬
‫سودُ‪ُ ،‬‬
‫‪ُ ) dominion, grandeur, honour, dignity‬‬
‫س‬ ‫ُ‬
‫‪ : base, roots‬أ ُّ‬

‫‪It gave them grandeur when for Jihad Ye did beckon‬‬

‫‪Battle being the basis in worldly order for any nation‬‬

‫‪131‬‬
‫ت فـــــــــی َز َم ٍ‬
‫ـن‬ ‫لَوالهُ لَم نَ َ‬
‫ـر ِللـدَوال ِ‬
‫ـــــر ِمـن ُد ُه ِـم‬‫َ‬ ‫َ‬
‫ع ُم ٍد أو ق َّ‬ ‫ما طا َل ِمن ُ‬

‫ت زمانه‬
‫اگر جهاد نه هوتا تو کیسے تغیّرا ِ‬
‫آثارقدیم‬
‫دکهاتے بڑے ستون یا مستحکم ِ‬

‫اگر جهاد نبود هرگز ما شاهد بر پایی اساس دولتها‪ ،‬یا بر جایی آثار باستانی نبودیم‪.‬‬

‫‪ : pillar, column‬عمد‬
‫‪: established, settled, taken root‬قر‬
‫‪ ) old archelogical monuments‬اَد َهم ‪ُ : (plural of‬د ُه ِـم‬

‫‪If no Jihad, how cycling times could have shown‬‬

‫‪Tall-pillars and settled monuments of civilization‬‬

‫‪132‬‬
‫ِتلـكَ الشَوا ِهـ ُد تَتـرى كُـــــــــــ َّل آ ِونَـ ٍة‬
‫ص ِر ال ُد ُه ِم‬ ‫ص ِر الغُ ِ ّر ال فی األَع ُ‬ ‫فی األَع ُ‬

‫یه شواهد هر دور میں تواتر هوئے عیاں‬

‫دور ظلم‬
‫اچهے وقتوں میں نا که جب تها ِ‬

‫آن آثار‪ ،‬پی در پی‪ ،‬همیشه در دورانهای درخشان پدید آمده انند‪ .‬نه در دوره های تاریک و ظلمانی‪.‬‬

‫‪ : witnesses (refers to previous verse; monuments, columns, signs‬شَوا ِهـ ُد‬

‫)‪etc.‬‬
‫)وتری ‪ : follow one after the other (from‬تَتـرى‬
‫‪) time, duration‬آوان ‪ : (plural of‬آ ِونَـ ٍة‬
‫‪ : periods of enlightenment, development and propsperity‬األَع ُ‬
‫ص ِر الغُ ِ ّر‬
‫ص ِر ال ُد ُه ِم‬ ‫‪: periods of darkness, injustice and oppression‬األَع ُ‬
‫‪ُ : darkness, black‬د ُه ِم‬

‫‪64‬‬
 ‫ص ِر ال ُده ُِم ‪ and‬األَع ُ‬
‫ص ِر الغُ ِ ّر ‪(See contrast between‬‬ ‫)األَع ُ‬

‫‪These marks in every period came in succession‬‬

‫‪In times of prosperity, not in times of oppression‬‬

‫‪133‬‬
‫ـــر ٌر‬
‫س ُ‬‫ُروش َواِعتَلَت ُ‬ ‫ٌ‬ ‫مس مالَت ع‬ ‫ِباأل َ ِ‬
‫لَوال القَذائِ ُ‬
‫ف لَـــــــــم تَثلَـم َولَـم ت َ ُ‬
‫ص ِـم‬

‫کل تخت اجڑے انکی جگہ کچهہ اور اُبهرے‬

‫نہ هوتے بم‪ ،‬ان میں نه آتا کوئی خلل یا خم‬

‫دیروز تخت هایی واژگون شد و تخت هایی دیگر بر پا گردید‪ .‬اگر تیرها نبود هرگز نه خللی در آنها‬
‫ایجاد می شد و نه معیوب می شدند‪.‬‬

‫) َملَّ‪ ،‬یَ ُم ُّل( ‪ : declined, be tired of, wearied‬ما َل‬

‫) ع ََال ‪ : raised, erected (from‬اِعتَلَت‬
‫ـــر ٌر‬
‫س ُ‬‫س ِریر ‪ُ : thrones, beds (from‬‬ ‫) َ‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫)‪ ) projectiles, missiles (lances, javelins‬قِذاف‪ ،‬قذیفه ‪ : (plural of‬القذائِ ُ‬
‫‪ to be blunted,‬ثَلَم( ‪ : could never have been blunted/breached‬لَـــــــــم تَثلَـم‬
‫)‪break at the edge; as of sword‬‬
‫ص ُّم( ‪: could never have been cracked/destroyed‬لَـم ت َ ُ‬
‫ص ِـم‬ ‫‪ calamity,‬ال ِ ّ‬
‫)‪misfortune‬‬

‫‪Yesterday some thrones collapsed, others got ascension‬‬

‫‪Sans projectiles couldn’t be achievd cracks or disruption‬‬

‫‪134‬‬
‫قاص َمـ ٍة‬ ‫َ‬
‫ع عیسى أعَـدّوا كُــــــــ َّل ِ‬ ‫أَشیا ُ‬
‫ت ُمنقَ ِص ِـم‬
‫سـوى حــــــــــاال ِ‬‫َولَم نُ ِعـ ُّد ِ‬

‫عیسی کے ماننے والے هر هتهیار سے لیس‬

‫سلّم‬
‫ت ُم َ‬
‫هماری نهیں تیاری سوائے کهانا شکس ِ‬

‫مسیحیان هر سالح هالکت باری را آماده ساختند و ما مسلمانان بجز شکسته حالی و بال دیدگی چیزی‬
‫مهیا نکردیم‪.‬‬

‫‪ ) follower, helper‬الشیعَۃ ‪ :(plural of‬أَشیا ُ‬

‫ع‬
‫ع عیسى‬ ‫‪ : Christians, Jesus’ followers‬أَشیا ُ‬
‫قاص َمـ ٍة‬
‫‪ِ : destroyers, weapons of mass destruction‬‬
‫‪ُ : destroyed, annihilated‬منقَ ِص ِـم‬
‫) ُمنقَ ِص ِـم ‪ِ and‬‬
‫قاص َمـ ٍة ‪(See Jins Ishtqaq between‬‬

‫‪65‬‬
‫‪Jesus’ followers prepared many a destructive weapon‬‬
‫‪We’ve made no preparation; awaiting our annihilation‬‬

‫‪135‬‬
‫ُ‬
‫جـــاء قمـتَ لَهـا‬
‫ِ‬ ‫َمهما دُعیتَ إِلى ال َهی‬
‫تَرمی بِأُس ٍد َویرمــــــی اللَـهُ بِ ُ‬
‫الر ُج ِـم‬

‫جب بالوا هوا جنگ کا آپ کهڑے هوئےاور شیر چهوڑے‬

‫هللا نے مارے شهاب‪ ،‬فلک سے شیطان بهاگے دبا کے دُم‬

‫هر زمان که (از طرف خدا) به نبرد فراخوانده می شدی بی درنگ به جنگ بر می خواستی و تو‬
‫شیران دالور را به جان دشمن می افکندی و خداوند هم شهابهای آسمانی را‪.‬‬

‫یجـــاء‬
‫ِ‬ ‫‪َ : battle, combat‬ه‬
‫‪ : He throws/hurls‬یرمــــــی‬
‫‪ُ : meteors during their shooting down from skies‬ر ُج ِـم‬
‫‪ : refers to demons (an act performed at Mina during Hajj rituals‬رمی بہ رجم‬
‫)‪also‬‬

‫‪You stood whenever a call for the battle did beckon‬‬

‫‪Let on enemy your lions, God sent metors at demon‬‬

‫‪136‬‬
‫عَلـــــــــــــى ِلوا ِئـكَ ِمن ُهـم كُـ ُّل ُمنتَـ ِق ٍـم‬
‫ِللَّـ ِه ُمستَق ِتـ ٍل فـــــــــــــی ال َلـ ِه ُمعـت َ ِـز ِم‬

‫آپ کے پرچم تلے‪ ،‬بدله لینے والے هوئے کئی جمع‬

‫هر ایک سے بے پروا‪ ،‬رب کے واسطے کیا پکا عزم‬

‫زیر پرچم تو گرد آمده‬

‫هر خونخواه و سختکوش و عزم آهنینی از ایشان برای (رضای) خداوند‪ ،‬در ِ‬
‫بودند‪.‬‬

‫‪ : under your banner, standard‬عَلـــــــــــــى ِلوائِـكَ‬

‫‪ُ : free-lance, independent, unattached‬مستَقتِـ ٍل‬
‫)‪ُ : determined (to attain the goal/target‬معـت َ ِـز ِم‬

‫‪Under your banner did gather avengers for a retaliation‬‬

‫‪Men sans other attachment, to God tied their Resolution‬‬
‫‪Note: This verse reminds one by Abu Tammaam who had composed it in praise of‬‬
‫‪Abbasid caliph Mu’tasim Billah.‬‬
‫هللا ُمرت َ ِغ ٍ‬
‫ب‬ ‫لِل ُمرت َ ِق ٍ‬
‫ب في ِ‬ ‫هلل ُمنت َ ِقم ِ ّ ِ‬
‫معتصم ِبا ِ‬
‫ِ‬ ‫تَدبیر‬

‫‪66‬‬
Mu’tasim avenges for Allah, he chases enemy for the sake of Allah and his campaigns
are always to seek pleasure of Allah.

137
‫ــــــــــــــر ٍم‬
ِ َ َ
‫قـاء الـلـ ِه ُمضـط‬
ِ ‫س ِبّـحٍ ِل ِل‬
َ ‫ُم‬
‫ــــــر ِم‬ َ
ِ ‫ـرق ُمضط‬ ِ َ‫شَوقا عَلى سابِخٍ كَالب‬

‫ت عشق اپنی چوٹ پر‬ ِ ‫ ح ّد‬،‫واسطے لقاءرب تسبیح‬

‫ شوق جو کبهی نه هو ختم‬،‫سوار اسب مث ِل برق‬
ِ

‫و هر تسبیحگویی که از شوق دیدار خداوند سخت بر افروخته بود و سوار بر اسبی که چون برق‬
.‫آسمانی تکاپو می کرد‬

ٍ‫س ِبّـح‬
َ ‫ ُم‬: One who utters praise of the Lord
‫ــــــــــــــر ٍم‬
ِ ‫ ُمضـ َط‬: burning with passion
ٍ‫ سابِخ‬: horse which charges speedily at the battlefield, left and right
(There is Jins Ishtqaq between ‫سبّـح‬
َ ‫ ُم‬and ‫)سابخ‬

Praising Lord, with a burning desire for His Union

Riding horse like lightning’s blaze, with a passion

138
‫َهر یبغـی نَقلَـة فَ َرمــــــى‬ َ ‫لَوصاد‬
َ ‫َف الد‬
‫َهـر لَـم ی ِـر ِم‬
ِ ‫زم ِه فی ِرحــــــــــا ِل الد‬
ِ ‫ِب َع‬

‫ ایسا پهینکا‬،‫جب زمانے نے تیزی دکهانے کی کی‬

‫ ایسا انکا عزم‬،‫زمانے کو گاڑدیا بناکے بے حرکت‬

،‫(اوکه) اگر با روزگار در حال انتقال بر خورد می کرد و روزگار می خواست که از جایش حرکت کند‬
.‫عزم او روزگار را چنان بر جایش میخکوب می کرد که نمی توانست تکان بخورد‬

‫َف‬ َ ‫ صاد‬: face, encounter

‫َهر‬
َ ‫ الد‬: times, epoch, trials, tribulations
‫ یبغـی نَقلَـة‬: wants to overtake/by-pass
‫ ِرحــــــــــا ِل‬: (plural of ‫)ر َح َل‬ َ pack-saddle (of camel), to mount a camel
‫َهـر‬ِ ‫ َرمــــــى بِعَزم فی ِرحــــــــــا ِل الد‬: idiomatic meaning determination in the face
of worldly calamities
ِ ‫ لَـم‬: did not move or distanced itself
‫یـر ِم‬

Note: ‫َهر‬
َ ‫ د‬has been compared with ‫‘ ذي رحال‬camel’; reason being motion and movement
in both. Also ‫ عزم‬is refrred to ‘arrow’ something that is hurled at someone ‫َرمــــــى‬

When times tried to overtake, he hit with determination

67
‫‪At the times’ saddle, times didn’t budge, became frozen‬‬

‫‪139‬‬
‫ب بِ ِهـم‬
‫ض َمفالی ُل ِمن فِع ِل ال ُحـــرو ِ‬ ‫بی ٌ‬
‫الهن ِدیـةُ ال ُخــــــــذ ُمُ‬ ‫َ‬
‫ف اللـ ِه ال ِ‬ ‫َ‬
‫ِمن أسی ِ‬

‫تلواریں جو جنگوں میں چلیں ٹیڑہی تک هو گئیں‬

‫هللا کی تلواریں جو هندی تلواروں سے بہتیری اُتم‬

‫آنان تیغهای درخشانی بودند که در اثر جنگها لبه هایشان شکسته شده بود‪ ،‬شمشیر هایی از نوع‬
‫بران هندی‪.‬‬
‫شمشیر های خداوند نه شمشیر های ّ‬

‫بیض‬‫ٌ‬ ‫)‪: white (see Burdah Bouseri R.A. Verse 131‬‬

‫‪َ ) sword that is notched, dented or blunted‬مفلول ‪َ : (plural of‬مفالی ُل‬
‫‪) a sword that is very sharp and naked‬اَل َخذُو ُم ‪ : (plural of‬ال ُخــــــــذُ ُم‬
‫)’‪ for ‘sword‬الهندیّت ال ُخذُ ُم ‪ and‬ا َ ِ‬
‫سیف ‪ ,‬بِیض ‪(See use of‬‬

‫‪White swords blunted after battles umpteen‬‬

‫‪God’s swords, not those usual blades Indian‬‬
‫‪Note: This verse is comparable to Ka’ab Bin Zohair’s following verse:‬‬
‫سلُو ُل‬
‫هللا َم ْ‬
‫یوف ِ‬ ‫ُم َهنَّ ٌد ِم ْن ُ‬
‫س ِ‬ ‫ستَضا ُء بِ ِه‬ ‫سو َل لَ ٌ‬
‫نور یُ ْ‬ ‫إنَّ َّ‬
‫الر ُ‬

‫‪140‬‬
‫ب ِإذا فَتَّشتَ عَـن َر ُجـــــ ٍل‬‫كَم فی التُرا ِ‬
‫َمن ماتَ ِبالعَه ِد أَو َمن مـاتَ ِبالقَ َ‬
‫س ِـم‬

‫یر خاک مردان‬

‫جب تالش کیا تو ملے کئی ِز ِ‬
‫عهد کے لیے جان دے گئے‪ ،‬پوری کی قسم‬

‫هنگامی که در جستجوی یافتن مردی باشی‪ ،‬چه بسیار مردانی را در دل خاک می بینی که یا بر سر‬
‫پیمان جان باخته اند یا بر سر سوگند خویش‪.‬‬

‫ش عَنهُ‬ ‫‪ : to search, explore‬فَت َّ َ‬

‫‪ : Covenant whereby Allah SWT sought covenant to assist His‬عَه ِد‬
‫‪Prophet SAW‬‬
‫قسم ‪ and‬عهد ‪Note: There is semblance of meaning in the words‬‬

‫‪In the dust (after battles), you did find many a man‬‬
‫‪Who died on covenant, observing their oath solemn‬‬

‫‪141‬‬
‫نـــــــام لَمـا‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫عـض األ‬ ‫لَوال َموا ِه ُ‬
‫ب فی بَ ِ‬
‫‪68‬‬
 ‫قـــــدار َوال ِقی ِـم‬
‫ِ‬ ‫الناس فـی األ َ‬
‫ُ‬ ‫تَ َ‬
‫فاوتَ‬

‫اگرلوگوں کو نوازا نه گیا هوتا مختلف طرح سے‬

‫انکی قدرومنزلت میں نه تها تفاوت‪ ،‬چیزکوئی کم‬

‫اگر جانبازی و ایثار در بر رخی از مردمان نبود‪ ،‬انسانها در منزلت و ارجمندی با یکدیگر چندان‬
‫فرقی نداشتند‪.‬‬

‫ب‬
‫‪) donation, largesse, endowments‬الومو ِهبه ‪َ : (plural of‬موا ِه ُ‬
‫قـــــدار‬
‫ِ‬ ‫‪) value, rank, veneration‬القَدر ‪ : (plural of‬األ َ‬
‫یـم‬
‫)‪ : value, appreciation, worth (See Verse 99 of Burdah Bouseri R.A.‬ال ِق ِ‬

‫‪In values and worth, better were gifted some men‬‬

‫‪Otherwise in creation or rank didn’t differ any man‬‬

‫)‪PART-IX (Verses 142-154‬‬

‫‪The Sharī’ah‬‬

‫‪142‬‬
‫ٌ‬
‫شَریعَة لَـكَ فَجَّـــــــــرتَ العُقـو َل بِهـا‬
‫لـم ُملت َ ِط ِـم‬
‫نــــــوف ال ِع ِ‬
‫ِ‬ ‫ص‬
‫زاخ ٍر ِب ُ‬
‫عَن ِ‬

‫آپکی الئی شریعت نے انکی عقلوں کوکیا ایسا جاری‬

‫بهرجائے علم سے سمندرلیےهوئےموجوں کا تالطم‬

‫خروشان کرامت و دانش‪ ،‬دینی است که به وسیله آن چشمه ساران خردها را روان ساختی‪.‬‬
‫ِ‬ ‫بیکران و‬

‫)‪ : law, code (of Islam‬شَری َعةٌ‬

‫‪ : to cause to overflow, gush out, spout‬فَجَّـــــــــرتَ‬
‫زاخ ٍر‬
‫‪ِ : full, filled with, loaded with, copious, abundant‬‬
‫‪ to collide (attribute of waves) colliding‬تالطم ‪ُ : from‬ملت َ ِط ِـم‬

‫‪Shari’ah you brought let their reasoning burgeon‬‬

‫‪Huge knowledge like colliding waves in an ocean‬‬

‫‪143‬‬
‫سنـا التَوحیــــ ِد َجو َه ُرهـا‬
‫ح َحو َل َ‬
‫یلو ُ‬
‫َ‬
‫َالوشــــــی ِللعَل ِـم‬ ‫َ‬
‫ـف أو ك َ‬‫سی ِ‬‫كَال َحلی ِلل َ‬

‫توحید کے جوهرکے گرد شریعت ایسے چمکے‬

‫علَم‬
‫جیسے مزین دستہ تلوار یا نقش ونگار واال َ‬

‫‪69‬‬
‫گوهر ذاتش بر گرد نور توحید‪ ،‬همانند زینت برای شمشیر یا نقش و نگار برای پرچم‪ ،‬نمایان است‪.‬‬

‫ح‬‫‪: becomes evident, exposed‬یلو ُ‬

‫سنـا‬ ‫‪َ : brilliance, radiance, splendour (See Burdah Bouseri R.A. Verse 49‬‬
‫)‪of this Qaseedah‬‬
‫)‪َ : essence, substance, core (See Burdah Bouseri R.A. Verse 42‬جو َه ُر‬
‫‪َ : jewellery such as bangles, ear-rings‬حلی‬
‫‪:‬وشــــــی‬ ‫‪َ designs, patterns on the cloth‬‬
‫علَ ِـم‬‫)‪َ : Standard, flag (See Burdah Bouseri R.A. Verse 112‬‬

‫‪Jewel of Shariah, ‘God’s Oneness’ its manifestation‬‬

‫‪Like bedecked sword or banner with many a pattern‬‬

‫‪144‬‬
‫ـس َونُهـى‬ ‫َ‬
‫علَیهــــــا أنفُ ٌ‬ ‫َ‬
‫غ ّرا ُء حا َمت َ‬
‫سال ِمـن ِحك َمـــــــ ٍة ی ُح ِـم‬‫سل َ‬
‫َو َمن ی ِجد َ‬

‫جانیں اور نفوس اس چمکتی شریعت کےگرد گهومیں‬

‫حکمت کے چشمے سے پیاسوں کا سیراب هوا شکم‬

‫شریعتی خوش سیما و سپید که جانها و عقل ها به دورش گردیده اند و هر آن که آب گوارایی ازحکمت‬
‫گردش گردان می شود‪.‬‬
‫ِ‬ ‫بیابد به‬

‫غ ّرا ُء‬‫غ َّر ‪َ : (feminine of‬‬‫‪) everything white and pretty‬ا َ َ‬

‫علَیهـــ‬ ‫‪ : around it revolve or circle‬حا َم َ‬
‫‪ ) reason, logic‬النُ ِه َیه ‪ : (plural of‬نُهـى‬
‫سال‬ ‫سل َ‬‫‪َ : sweet, refreshing water‬‬

‫‪Bright Shari’ah- men with sense lend souls in submission‬‬

‫‪Quenches thirst for him who deems it as wisdom-fountain‬‬

‫‪145‬‬
‫بِهـا‬ ‫مـونَ‬ ‫ســـــاس العا ِل‬
‫ُ‬ ‫سبی ِل ی‬
‫نور ال َ‬
‫ُ‬
‫ـر ِم‬
‫َهـــــــــــر َوالـ َه َ‬
‫ِ‬ ‫ت َ َكفَّلـت بِشَبـا ِ‬
‫ب الد‬ ‫َ‬

‫راستے کا نور‪،‬جهانوں کی هدایت کا وسیلہ‬

‫هر دور کے لیے کافی‪ ،‬زمانه جدید یا قدیم‬

‫(این دین) نور راه سعادت است که جهانیان بدان سرپرستی می شوند‪ .‬دینی که عهده دار (نیک بختی‬
‫و آسایش مردمان) همه روزگاران است‪.‬‬

‫سبی ِل‬
‫نور ال َ‬
‫)‪ُ : Path of light (Islamic Shari’ah‬‬
‫یســـــاس‬
‫ُ‬ ‫‪: guided, supervised‬‬

‫‪70‬‬
‫)‪ : stand surety, be guarantor (See Verse 122 of Burdah Bouseri R.A.‬ت َ َكفَّلَـ ِ‬
‫ب‬
‫ـر ِم‬
‫َهـــــــــــر َوالـ َه َ‬
‫ِ‬ ‫ب الد‬
‫‪ : earlier and later epochs‬شَبـا ِ‬

‫‪(Sharia’ah) is the light of path, entire worlds to govern‬‬

‫‪Stands surety for all times, earlier and the coming one‬‬

‫‪146‬‬
‫مـان عَلـى‬ ‫الز ِ‬ ‫َ‬
‫الزمانُ َوأحكــا ُم َ‬ ‫یجری َ‬
‫س ِـم‬ ‫كم لَها نافِـــــــ ٍذ فـی ال َخ ِ‬
‫لـق ُمرت َ ِ‬ ‫ُح ٍ‬

‫تابع شرع‬
‫ِ‬ ‫زمانے کی چال اوراسکے احکام‬
‫احکام شریعت کا نفاذ‪ ،‬اتباع خلق پرہے الزم‬
‫ِ‬

‫هر و سیاستهای اداره آن‪ ،‬بر اساس حکمی نافذ از این شریعت سپری می شود‪.‬‬

‫مـان‬
‫الز ِ‬ ‫‪ : happenings of the times, events of the running period‬أَحكــا ُم َ‬
‫س َم اال َ َ‬
‫مر‬ ‫‪ : to obey, submit, abide by, comply with‬اِرت َ َ‬
‫‪ُ : impressed, applied for compliance‬مرت َ ِ‬
‫س ِـم‬

‫‪Worldly affairs and orders, on Shari’ah prciples run‬‬

‫‪Its injunctions are for application by all the creation‬‬

‫‪147‬‬
‫س َعـت‬ ‫سـالم َواِت َّ َ‬
‫ِ‬ ‫لَ ّما اِعتَلَت دَولَـــةُ ِ‬
‫اإل‬
‫نورهـا الت َ َم ِـم‬ ‫َمشَت َمما ِلكُــــــــهُ فـی ِ‬

‫جب اسالمی ریاست ظاهر هوئی اوروسیع هوئی‬

‫زیرسایه ملک هوئے سرگرم‬
‫نور شریعت سے ِ‬‫ِ‬

‫وقتی که آفتاب حکومت اسالمی بلند شد و گسترش یافت سر زمین های تحت سلطه اش‪ ،‬به زیر‬
‫روشنایی کامل آن رفتند‪.‬‬

‫‪ : sun arose and the day appeared‬اِعتَلَي النَّ َهار‬

‫‪: perfect, entire‬الت َ َم ِـم‬

‫‪When the Islam’s state spread after a bright dawn‬‬

‫‪Lands under Shari’ah rule got perfect illumination‬‬

‫‪148‬‬
‫َ‬
‫نـازلـة‬
‫ـفـر ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫علَّ َمـت أ َّمـــــــــــــــة بِالق ِ‬
‫َو َ‬
‫َ‬
‫الشـــــاء َوالنعَ ِـم‬
‫ِ‬ ‫اص ِر بَعـ َد‬ ‫َ‬
‫َرعی القی ِ‬

‫صحرا نشین خانه بدوشوں کو سکهایا اس نے‬

‫‪71‬‬
 ‫قیصر کو َچرانا جب کر چکے مویشیوں کو رام‬

‫و (شریعت اسالم) به مردمی که در سر زمین خالی و نا آباد می زیستند‪ ،‬پس از آن که به شبانی‬

‫گوسفندان و شتران مشغول بودند‪ ،‬سر پرستی شاهان را آموخت‪.‬‬

‫‪ : land devoid of water, foliage or living organisms‬القَ ِ‬

‫ـفـر‬
‫‪َ : to graze‬رعی‬
‫‪) title of Roman emperors‬قیصر ‪: (plural of‬القَ ِ‬
‫یاص ِر‬
‫‪) lambs‬الشّاة ‪ : (plural of‬الشـــــاء‬
‫)‪ : animals (See Burdah Bouseri R.A. Verse 143‬النَعَ ِـم‬

‫‪Shari’ah taught a desert-nation living in land barren‬‬

‫‪How to herd Caesars after tending sheeps and oxen‬‬

‫‪149‬‬
‫العاملــــونَ ِبهـا‬ ‫ِ‬ ‫شی َد ال ُمص ِلحـونَ‬
‫كَم َ‬
‫ب ُملكا با ِذ َخ ال ِع َظ ِـم‬‫َرق َوالغَر ِ‬
‫فی الش ِ‬

‫کئی مصلح نکلے جنهنوں نے بنائی ایک مملکت‬

‫شرق وغرب میں‪ ،‬سلطنت وسیع‪ ،‬عریض وعظیم‬

‫نیکو کاران و عامالن به شریعت اسالم‪ ،‬چه بسیار سلطنتهای شکوهمندی را در شرق و غرب عالم‪،‬‬
‫بر پا کردند‪.‬‬

‫شیَّدَال ِبنَآ َء‬

‫شیَّ َد( ‪َ : To raise building to a considerable height‬‬
‫)‪َ to build, raise, erect‬‬
‫خ( ‪ : high, lofty, elevated to the utmost possible‬با ِذ َخ ال ِع َظ ِـم‬ ‫)‪ lofty, elevated‬با ِذ َ‬

‫‪Many a reformers thru Shari’ah erected vast domain‬‬

‫‪In the east and west, mighty states sans comparison‬‬

‫‪150‬‬
‫َ‬
‫ـن مــــا عَزمـوا‬ ‫َ‬
‫ِلل ِع ِلم َوالعَد ِل َوالتمدی ِ‬
‫ِمنَ األ ُ ِ‬
‫مور َوما شَـدّوا ِمـنَ ال ُحــــــز ِمُ‬

‫علم وانصاف اور تمدن کے لیے جب کیا عزم‬

‫دین میں ان امور کے لیےڈٹے رهے ثابت قدم‬

‫هر آن چه در امور دین سختکوشی کردند و کمر همت بر بستند برای (گسترش) علم و عدالت و‬
‫عمران بود‪.‬‬

‫مدیـن‬
‫ِ‬ ‫‪ : civilization‬الت َ‬
‫ُ‬
‫ــــــز ِم‬ ‫‪ ) belts‬حزام ‪ : (plural of‬ال ُح‬

‫‪72‬‬
 ُ
‫ــــــز ِم‬‫ شَـدّوا ِمـنَ ال ُح‬: refers to exerting in the path of religion (gird up one’s
loins)

Their resolve for sciences, justice and civilization

They exerted to establish all these in their religion

151
َ
‫سرعانَ مـا فتَحـوا الدُنیـــــــا ِل ِملَّتِ ِهـم‬ ُ
‫شبِ ِـم‬
َ ‫سلسا ِلهـــا ال‬ َ ‫الناس ِمن‬
َ َ
‫َوأن َهلوا‬

‫جلد هی دنیاکو فتح کرلیا ملّت کے واسطے‬

‫شرع کےخنک آب سے هوئے سیراب شکم‬

.‫چه سریع جهان را برای دینشان گشودند و مردمان را از آ گوارا و خنکش نوشاندند‬

‫ ملّت‬: nation, community with particular religious, linguistic, cultural

practices/customs (See Burdah Bouseri R.A. Verse 139)
‫ اَنهلو النّاس‬: gave people water for the first time
‫ سلسال‬: sweet water
‫ش ِب ِـم‬
َ ‫ ال‬: cool, chilling (See Burdah Bouseri R.A. Verse 102)

How soon they opened the world for Islam’s nation

Brought men to waters so cool and refreshing one

152
‫الناس فَهی بِ ِهـم‬ ِ َ‫علَیها ُهداة‬
َ ‫ساروا‬
‫واضــــــ ُح ال َع َظ ِـم‬
ِ ‫ق‬ ٌ ‫ِإلى الفَالحِ َطریـ‬

‫انسانوں کا هادی بنکر شرع ساتهہ لیکر چلے‬

‫فالح کے راستے پہ جو هے روشن اور مستقیم‬

‫ پس اسالم به وسیله تالش‬.‫آنان در حالی که هدایتگران مردم بودند بر مبنای شریعت رفتار می کردند‬
.‫ایشان شاهراهی روشن به سوی رستگاری گردید‬

ُ‫احبَه‬ِ ‫ص‬ َ ‫اري‬ َ ‫س‬َ : travelled alongwith friend

‫علیها‬ َ َ ‫ ساروا‬: they took it and implemented its obligations
‫الناس‬
ِ َ‫ ُهداة‬: they became guides for masses (for implementation and
propagation)
‫ بِ ِهـم‬: with them (their search for success)
‫طریق‬ َّ ‫ع َظ ُم ال‬َ : Road of big success, a ath with vast opportunities

To guide men, they let Shari’ah lead their every action

On the path of success, thus prosperity they did attain

73
 ‫‪153‬‬
‫َ‬
‫َهر ُركنـا شـــــــا َد عَدل ُهـ ُم‬
‫ال یه ِد ُم الد ُ‬
‫ط البَغـی إِن تَل َمسـهُ ین َهـد ِِم‬ ‫َوحائِـــــــــ ُ‬

‫زمانه کیا ڈهائے عدل کا جورکها ستون‬

‫ظلم کی دیوارایک دهکّے سے هومنهدم‬

‫حوادث روزگار پایه ای را که دادگری ایشان برپا کردند ویران نمی سازد و حال آن که دیوار ستم را‬
‫دست بزنی منهدم می گردد‪.‬‬

‫شیَّ َد ‪ : (from‬شا َد‬‫‪َ ) to build, erect‬‬

‫‪ : wall‬حائِـــــــــ ُ‬
‫ط‬
‫‪ : injustice, oppression‬البَغـی‬
‫) ینهدم ‪ and‬شا َد ‪ . Also between‬بغي ‪ and‬عدل ‪(See contrast between‬‬

‫‪Pillar of justice they built, times can never flatten‬‬

‫‪The wall of tyranny- ye give a push, it goes down‬‬

‫‪154‬‬
‫َ‬
‫الداری ِن َواِجت َمعـوا‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫سعا َدة فی‬ ‫نالوا ال َ‬
‫س ِـم‬ ‫َ‬
‫ضـــــــوان ُمقت َ‬
‫ِ‬ ‫الر‬
‫ُ‬ ‫ـنَ‬ ‫عَلى عَمی ٍم ِم‬

‫دارین کی سعادت ملی‪ ،‬اور جمع کیں ساری‬

‫کثرت سے برکتیں رب کی جو هوئیں تقسیم‬

‫آنان در هر دو جهان به خوش بختی دست یافتند و سر انجام همگی بر ِگرد انبوهی از خرسندی بخش‬
‫شده ( در فردوس بَرین) گردهم آمدند‪.‬‬

‫َمیم‬
‫‪ : all inclusive, comprehensive, ample, full‬ع ٍ‬
‫‪ُ : divided, distributed‬مقت َ َ‬
‫س ِـم‬
‫ضـــــــوان‬
‫ِ‬ ‫الر‬
‫)‪ُ : name of the gate-keeper of paradise (also God’s favours‬‬

‫‪In both worlds, divine blessings in their possession‬‬

‫‪Largesses in paradise, God’s favour is their portion‬‬

‫)‪PART-X (Verses 155-164‬‬

‫‪The Glory of Baghdād‬‬

‫‪74‬‬
 155
‫دَع عَنكَ روما َوآثینـا َومـا َح َوتــــــا‬
َ ُ ‫ت فـی بَغـــــــدا َد َوالت‬
‫ـو ِم‬ ِ ‫ُك ُّل الیواقیـ‬

‫بهالدو جو تها روم اور یونان والوں کے پاس‬

‫جواهر بغداد کی تهے ملکیت مسلّم‬،‫سب یاقوت‬

‫روم و آتن و هر آنچه را آن دو در بر گرفته اند از خود دور کن (و بدان که) همه یاقوتها و نقره های‬
.‫مروارید نشان در بغداد است‬

‫ روما‬: Rome (Capital f Italy)

‫ آثینـا‬: Athens (Capital f Greece)
‫ َح َوي الشّي َء‬: accumulated a thing, became owner of a certain thing
‫ت‬ ِ ‫ الیواقیـ‬: (plural of ‫ )یاقوت‬ruby, cornelian- a stone found in different colours
(Y. Iskandari, Y. Rumman, Y. Saiyal, Y. Kabud)
َ ُ ‫ ت‬: (plural of ‫ )التّومه‬grain of silver in pearl-shape
‫ـو ِم‬

Forget Rome or Athens possessions; see Baghdad’s gain

Its treasure- silverware and variety of precious gem stone

156
‫َو َخـ ِ ّل ِكسـرى َوإیوانـا یـــــــــــ ِد ُّل ِبـ ِه‬
‫ــــــــران َواأل َی ِـم‬
ِ ‫َهوى عَلـى أَث َ ِـر النی‬

‫کسری کا افتخار ستون واال ایوان جانے دے‬

‫ آتش اوردهوئیں نے دکهایا اپنا کام‬،‫چٹخ گیا‬

.‫ رها کن‬،‫و کسری و ایوانی را که به آن فخر می فروخت و عاقبت درمیان آتش و دود فروریخت‬

‫مر‬ َ َ‫ َخلَّي اال‬: Give up, forget (no more mention)

َ‫ اَیوان‬: arched palace (See Burdah Bouseri R.A. Verse 62)
‫ ِكسـرى‬equivalent of Persian word ‫ – خسرو‬title of Sassanid Persian kings
(Here it refers to Anushervan who ruled Persia at the time of Prophet ‫صلى‬
‫’هللا علیه و آله وسلّم‬s birth)
‫ یَ ِد ُّل بِ ِه‬: to take pride
ِ ‫ َه َوي الش‬:bring something down from up, to shatter something
‫َّيء‬
‫النیــــــــران‬
ِ : (plural of ‫ )النّار‬fires
ِ َ ‫ األ‬: (plural of ‫ ) ا ِالیَام‬smoke
‫یـم‬

Of Chosroes’ arched palace- his pride, do not mention!

It was engulfed by smoke and big fire from top to down

75
 ‫‪157‬‬
‫س إِنَّ ال ُملكَ َمظ َه ُ‬
‫ـرهُ‬ ‫ِترك َرع َمسی َ‬
‫َوا ُ‬
‫ـر ِم‬
‫ض ِة ال َه َ‬ ‫َ‬
‫ض ِة العَد ِل ال فی نه َ‬
‫فی نه َ‬

‫نا چهیڑ رعمسیس‪ ،‬بادشاهی کی نشانی هے‬

‫عدل کرنا قائم‪ ،‬نا که تعمیر کرنا اونچے اهرام‬

‫و فرعون مصر را رها کن‪ ،‬زیرا که مظهر پادشاهی در برپا داشتن عدالت است نه در بر پایی بنای‬
‫هرم‪.‬‬

‫سیس‬
‫َ‬ ‫‪َ : Pharaohs of Egypt. Among the 19 or 20 Pharaos, Ramesses was‬رع َم‬
‫‪one.‬‬
‫ـرهُ‬ ‫‪َ : is evident, is testified‬مظ َه ُ‬
‫ض ِة‬ ‫‪ : rising, awakening, revival, rebirth‬نه َ‬
‫ـر ِم‬ ‫‪ : Pyramids (Egypt’s famous Pharaoh-age monuments, three of which‬ال َه َ‬
‫‪at Giza are famous tourist attraction near Cairo).‬‬

‫‪Quit Ramesses; any kingdom’s true obligation‬‬

‫‪Is to establish justice; not Pyramid or mansion‬‬

‫‪158‬‬
‫ــــــــــع رومـا ُكلَّمـا ذُ ِك َ‬
‫ـرت‬ ‫ِ‬ ‫دار الشَرائِ‬
‫ُ‬
‫سلَ ِـم‬
‫َ‬ ‫ال‬ ‫د‬
‫َ‬ ‫ــــ‬‫ـــ‬‫ی‬ ‫ـت‬ ‫َ‬ ‫ق‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫أ‬ ‫هـا‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫الم‬‫س‬ ‫ال‬
‫ُ َ ِ‬ ‫دار‬

‫جب جب بهی ذکر هوا قانون کے منبعہ روم کا‬

‫سر خم‬
‫امن کے گهر بغداد کے آگے کیا اسنے ِ‬

‫هر گاه در نزد روم نام بغداد ذکر گردید‪ ،‬روم تسلیم شد‪.‬‬

‫ــــــــــع‬
‫ِ‬ ‫دار الشَرا ِئ‬
‫‪ُ : House of Laws, source of humanitarian code‬‬
‫الم‬
‫س ِ‬ ‫دار ال َ‬
‫‪ُ : House of peace, place of security, sanctity and propsperity‬‬
‫َ‬
‫سل ِـم‬‫‪ : surrender, become captive‬ال َ‬

‫‪Whenever the house of Canon i.e. Rome got a mention‬‬

‫‪Before Baghdad- abode of Peace, it had no comparison‬‬

‫‪159‬‬
‫ضارعَتهـا بَیانـا ِعنــــــــــ َد ُملتَـأ ٍمَ‬
‫َ‬ ‫مـا‬
‫ص ِـم‬ ‫َ‬
‫َوال َحكَتهـا قضــــــــاء ِعنـ َد ُمخت َ َ‬

‫بالغت میں روم کی مجلسیں نه کرسکیں مقابله‬

‫نا هی فیصلے دینے میں بغداد سے هوسکا اُتم‬

‫‪76‬‬
‫روم ( کی شاعران و قاضیانش شهرت جهانی داشتند) از نظر سخنوری در هیچ گرد همایی شبیه بغداد‬
‫نشد و از جهت داد رسی در منازعات نیز هرگز همانند او نگردید‪.‬‬

‫عه ُ‬ ‫َار َ‬
‫‪ ) be comparable, similar‬ضرع ‪ : (from‬ض َ‬
‫‪ُ : convened, assembled‬ملتَـأ ٍمَ‬
‫‪َ : become similar, matching‬حکَي‬
‫ص ِـم‬‫‪ُ : quarrelling, at odds, at war with‬مخت َ َ‬

‫‪Roman litrary clubs lagged behind in expression‬‬

‫‪Nor matched in justice in matters under litigation‬‬

‫‪160‬‬
‫اص ِرهـا‬ ‫َ‬
‫راز ِمن قی ِ‬‫َوال اِحت َ َوت فی ِط ٍ‬
‫أمـون َو ُمعت َ ِص ِـم‬
‫ٍ‬ ‫عَلـى َرشیــــــــ ٍد َو َم‬

‫انکے قیصروں میں نه هوا پیدا م ِ ّد مقابل‬

‫مث ِل هارون رشید‪ ،‬مامون رشید یا معتصم‬

‫و هرگز در نمونه امپراطورهایش به زمامدارانی رشید و مامون و معتصم دست نیافت‪.‬‬

‫علَي‬ ‫‪ : to contain, include embody‬اِحت َ َوي َ‬

‫راز‬
‫‪ِ : style, pattern‬ط ٍ‬
‫یصر ‪ : (plural of‬قَ ِ‬
‫یاص ِر‬ ‫‪ ) Caesars of Rome‬قَ ِ‬
‫أمـون َو ُمعت َ ِص ِـم‬
‫ٍ‬ ‫‪َ : Famous Abbasid caliphs namely; Haroon al-‬رشیــــــــ ٍد َو َم‬
‫‪Rashid- 5th caliph (786-809 A.D.), Mamoon al-Rashid son of H. Rashid-‬‬
‫‪7th caliph (813 A.D.), Mu’tasim- another son of H. Rashid who assumed‬‬
‫‪as 8th Abbasid caliph (833-842 A.D.) and who built the city of Samrra in‬‬
‫‪Iraq.‬‬

‫‪In the coterie of leaders, Rome’s Caesars had none‬‬

‫‪To match with caliphs Rashid, Mu’tasim or Mamoon‬‬

‫‪161‬‬
‫ســــــــــارت كَتائِبُـ ُهـم‬
‫َ‬ ‫ـنَ‬ ‫َّ‬
‫ـن الذی إِذا‬ ‫َم ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫رض َوالتخ ِـم‬ ‫َ‬
‫ص َّرفـوا بِ ُحـــــدو ِد األ ِ‬‫تَ َ‬

‫ایسے لوگ جب انکے جتهے نکلے مهم پر‬

‫سرحدوں کو لتاڑا حدوں کے پار انکے کالَم‬

‫از کسانی که وقتی لشکریانشان حرکت می کردند همه حد و مرز های بسیط زمین را بتصرف خویش‬
‫در می آوردند‪.‬‬

‫‪) band of troops, battalion‬کَتیبه ‪ : (plural of‬كَتائِبُـ‬

‫‪77‬‬
‫‪) border, frontier, boundary‬تَخم ‪ : (also‬ت ُ َخ ِـم‬

‫‪This is about battalions which when set in motion‬‬

‫‪Conquered boundaries, took lands in possession‬‬

‫‪162‬‬
‫َ‬
‫عـرفـ ٍة‬ ‫َویج ِلسـونَ إِلــــــــــى ِع ٍ‬
‫لـم َو َم ِ‬
‫فَـال یدانَـونَ فـــــــــی عَقـ ٍل َوال ف َه ِـم‬
‫َ‬

‫مجلس سجاتے علم ومعرفت کے حصول واسطے‬

‫کوئی نه پهنچ سکا جو تها انکا مرتبہ عقل و فهم‬

‫(زمامدارانی که ) در مجلس علم و دانش می نشستند و هیچ کس در عقل و فهم به آنان نزدیک نمی‬
‫شد‪.‬‬

‫) دنا ‪ : to come closer, reach near (from‬یدانَـونَ‬

‫‪For knowledge and science, gathered they to learn‬‬

‫‪None could match them in their intellect or acumen‬‬

‫‪163‬‬
‫ئ العُلَمـا ُء الهـــــا َم ِإن نَبَسـوا‬ ‫أطـ ُ‬‫ی َط ِ‬
‫ِمن َهیبَ ِة ال ِع ِلم ال ِمن َهیبَـ ِة ال ُحک ُِم‬

‫علماء جب سخنرانی کرتے سر جهکاتے تہے‬

‫خوف دبدبه سلطان‪ ،‬بسسب علم کے احترام‬
‫ِ‬ ‫بال‬

‫اگر اینان سخن می گفتند‪ ،‬دانشمندان سر ها را از هیبت علم نه از هیبت حکومت‪ ،‬به زیر می انداختند‪.‬‬

‫‪َ : bow one’s head‬طأ َطأ ال َها َم‬

‫‪ : to utter, express oneself‬نَبَسـوا‬
‫‪ : power, authority, sovereignty‬ال ُحک ُِم‬

‫‪When lecturing, scholars bowed their heads down‬‬

‫‪In awe of knowledge, not under presssure of crown‬‬

‫‪164‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫مطــــرونَ فما بِـاأل ِ‬
‫رض ِمـن َم َحـ ٍل‬ ‫َوی ِ‬
‫رض ِمن عُــد ُِم‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َوال ِب َمن باتَ فوقَ األ ِ‬

‫زمین پر ایسے برسے نا رهی خشکسالی‬

‫ناهی رها کوئی نادار‪ ،‬مسکین‪ ،‬خالی شکم‬

‫‪78‬‬
‫و آنان‪ ،‬فراوان بخشش می کردند‪ ،‬پس نه در زمین خشکسالی بود و نه درمیان مردم فقر و ناداری‪.‬‬

‫یمطــــرونَ‬
‫‪ِ : rain; here it refers to bestowing‬‬
‫‪َ : drought, barrenness, aridity‬م َحـ ٍل‬
‫‪ : destitution, abject poverty, penury‬عُــد ُِم‬
‫) َمن ‪ِ and‬مـن ‪(See Jins Muharraf between‬‬

‫‪They rained profuse leaving earth no more barren‬‬

‫‪Thus, on earth remained no poverty or destitution‬‬

‫)‪PART-XI (Verses 165-176‬‬

‫‪The Rigtly-Guided Orthodox Caliphs‬‬

‫‪165‬‬
‫وازنَـ ٍة‬‫ف اللَـ ِه َجلّـــــــوا عَـن ُم َ‬
‫َخالئِ ُ‬
‫الــــــــورى ِب ِه ِـم‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫سـنَّ أمـالكَ‬ ‫فَال تَقی َ‬

‫هللا کے خلیفے کسی موازنے سے باال تر‬

‫انکا نه کرو مقابلہ جو هیں دنیاوی حاکم‬

‫جانشینان خداوند‪ ،‬از مقایسه شدن به دورند‪ .‬پس هیچ یک از پادشاهان مردمان را با ایشان قیاس‬
‫مکن‪.‬‬

‫‪َ : is exempt from it, is far from it‬ج َّل عَن کَذا‬
‫‪ ) Kings‬ملک ‪ : (plural of‬أَمـالكَ‬
‫الــــــــورى‬
‫َ‬ ‫‪ : holders of power, Kings/Sultans‬أَمـالكَ‬

‫‪Allah’s caliphs are far beyond any comparison‬‬

‫‪Don’t compare them with any worldy sovereign‬‬

‫‪166‬‬
‫َ‬
‫َالفـــــــاروق َمع َدلـة‬
‫ِ‬ ‫َمن فـی البَ ِریـ ِة ك‬
‫ــم‬‫ش ِ‬
‫ـع ال َح ِ‬
‫ش ِ‬ ‫َو َكا ِ‬
‫ِبن عَب ِد العَزی ِز الخا ِ‬

‫ع َمرکامقابل مخلوق میں‬

‫کون عدالت میں هے ُ‬
‫ع َمرعبدالعزیز جیسا‪ ،‬خدا خوفی واال حاکم‬
‫یا ُ‬

‫در بین مردمان کیست که در عدالت مانند عمر بن خطاب باشد؟ و آیا کسی چونان عمر بن عبدالعزیز‬
‫خاکسار و پر آزرم وجود دارد؟‬

‫‪ : creation, creatures‬البَ ِریـ ِة‬

‫‪79‬‬
‫فـــــــاروق‬
ِ : Second rightly-guided caliph Sayadna Umar ibn al-Khattaab
R.A., well-known for observing Shari’ah in its true spirit, implementor of
justice and fairness.
‫زیز‬ِ َ‫بن عَب ِد الع‬
ِ : Umar Bin Abdul Aziz R.A.- 8th Ummayad caliph (717 A.D.).
He was a pious soul among the Ummayad lot who feared God, treated his
subjects magnanimously while leading an auster living for himself and was
least interested in worldly pleasures.
‫ــم‬
ِ ‫ش‬ِ ‫ ال َح‬: chaste, modest and humble

Who can match in justice like Faruq amongst creation?

Or the like of A. Aziz’s son- so modest and humble one

167
‫ـض ُمزد َِحـمـا‬ َ
َّ ‫مـام ِإذا مـــــــــا ف‬
ِ ‫َاإل‬
ِ ‫َوك‬
‫ـــــــوم ُمزد َِح ِـم‬
ِ َ‫ِب َمد َم ٍع فـی َمآقـی الق‬

‫اِمام علي علیہ السالم جس نے بهگائے دشمن کے ٹولے‬

‫هزاران چشم‬
ِ ‫اسکے سخنوں پر روا ں هوئے آنسو از‬

‫سالم آن گاه که (با سخنانش) چشمان مردم را پر اشک می ساخت و‬

ّ ‫و بسان سیدنا امام علی علیه ال‬
.‫انبوه دشمنان را تار ومار می کرد‬

‫مـام‬
ِ ‫ ِإ‬: Sayyadna Ali A.S.- the Fourth rightly-guided caliph, Prophet SAW’s
cousin; well-respected for the vast knowledge, bravery and impeccable
judicial decisions
‫ـض‬َّ َ‫ ف‬: scattering, dispersion, breaking up
‫ ُمزد َِحـمـا‬: crowd, congestion
‫ َمآقـی‬: (‫ ُموق العین‬inner corner of the eye) flow of tears from inner eye

Or the Imam Ali who put enemy crowds in dispersion

Tears flowed from inner eyes of masses at his oration

168
‫ب‬ َ
ٍ ‫لــــــم َوفـی أ َد‬
ٍ ‫ذب فـی ِع‬
ُ َ‫الزاخ ُر الع‬
ِ
َ
‫سل ِـم‬َ ‫ب َوفـی‬ ٍ ‫ب فی َحــر‬ َ
ِ ‫الناص ُرالند‬
ِ ‫َو‬

‫میٹها چشمه علم و ادب سے لبا لب بهرا هوا‬

‫ جنگ امن دونوں میں سرگرم‬،‫خیر میں آگے‬

.‫ و آن یاور چابک (رسول هللا) در جنگ و صلح‬،‫ در علم و ادب‬،‫آن دریای خروشان و گوارا‬

‫الزاخ ُر‬
ِ : full, loaded with, rich in, abundant
‫ذب‬ُ َ‫الزاخ ُر الع‬
ِ : river full of sweet water

80
ِ ‫ النَد‬: man who rushes to good deeds, charities
‫ب‬

Ali- a sweet river in sciences, letters and erudition

Victor for goodness, in war and peace a champion

169
ّ
‫عفانَ َوالقُـــــرآنُ فـی یـ ِد ِه‬ ِ ‫أَو َكا‬
َ ‫ِبن‬
‫ط ِـم‬ُ ُ‫علَی ِه كَما تَحنـو عَلــــى الف‬
َ ‫یحنو‬

‫عثمان بن عفّان جسکے هاتهہ وقت شهادت قران‬

‫جهکا اس په جیسے ماں شیرخوار سے هو مجسم‬

‫یا مانند فرزند عفّان که قرآن در دستش است و خود را به سویش خم کرده ( و تالوت می کرد) چنان‬
.‫هنگام محبت به کودک چنین می کنی‬
ِ ‫که تو‬

َ‫عفّان‬َ ‫ِبن‬
ِ ‫ ا‬: Uthman Ibn Affan- the Third rightly-guided caliph, well-known and
deeply respected for his charitable donations in the cause of Islam.
‫علَی ِه‬َ ‫ یحنو‬: (from ‫ ) َحنَي‬to bend, curve, incline
ُ ُ‫ الف‬: (plural of ‫ )الفَ ِطی ُم‬weanling, weaned
‫ط ِـم‬

Or Uthman bin Affan, holding in hand the Qur’an

Clinged to it like mother holding dearly her scion

170
‫ظ ُمـهـا‬ ُ ‫َویج َمــــــــ ُع اآلی تَرتیـبـا َوین‬
‫ـر ُمنفَ ِص ِـم‬ َ ‫ِعقدا ِبجیـ ِد اللَیالــــــی‬
َ ‫غی‬

‫ ترتیب و تنظیم دی انکو‬،‫جمع کیا آیتوں کو‬

‫وقت کی گردن په ماال بُنی اٹوٹ اور محکم‬

‫ آنها را نظم می‬،‫و آیات را به ترتیب جمع می کند و چونان گردنبندی نا گسستنی در گردن روزگار‬
.‫بخشد‬

‫ اآلی‬: (plural of ‫ )اآلیۃ‬Verses

‫ جیـ ِد‬: neck
‫یـر ُمنفَ ِص ِـم‬
َ ‫غ‬ َ : from ‫ إنفصام‬- unbreakable, not dispersable
)See Burdah Bouseri R.A. Verse 37)

He gathered verses, put in sequence and succession

In a pearl-string on the neck of times, sans cessation

81
 ‫‪171‬‬
‫َ‬
‫سـالم مـا اِلتَأمـا‬
‫ِ‬ ‫رحان فی َكبِـــ ِد ِ‬
‫اإل‬ ‫ِ‬ ‫ُج‬
‫ب دَمی‬ ‫ح بِال ِكتـا ِ‬
‫ح الشَهی ِد َو ُجر ٌ‬
‫ُجر ُ‬

‫اسالم کے بطن سے دو زخم نه دُهل سکے‬

‫زخم شهید عثمان اور قران په گرنا انکا دم‬
‫ِ‬

‫دو جراحت وارد شده در جگر اسالم بهبودی نیافته است‪ ،‬جراحت شهید و جراحتی که بوسیله آن‬
‫قرآن خونین شد‪.‬‬

‫‪ : healing of the wound‬اِلتَأ َ َم ال ُجر ُ‬

‫ح‬
‫ب دَمی‬‫ح ِبال ِكتـا ِ‬ ‫‪ُ : wound that bloodied the book. It refers to assassination of‬جر ٌ‬
‫‪Sayyadna Uthman bin Affan R.A. while he was reciting the holy Quran in‬‬
‫‪the state of fasting.‬‬

‫‪Two wounds that never healed in Islam’s foundation‬‬

‫‪Uthman’s assassination, his blood dripped on Quran‬‬

‫‪172‬‬
‫َومـا بَــــــــــــــال ُء أَبـی بَ ٍ‬
‫ـكـر بِ ُمتَّـ َه ٍـم‬
‫الخـد َِم‬‫بَع َد ال َجالئِـ ِل فـی األَفعــــــا ِل َو ِ‬

‫کون ابو بکر کی بهادری په شک کرے‬

‫انکے بهالئی کے کام‪ ،‬دینی خدمات اهم‬

‫و در شدّت سختی و امتحان ابو بکر‪ ،‬پس از کارها و خدمات بزرگ‪ ،‬جای شک و تهمت نیست‪.‬‬

‫‪َ : affliction, trial, calamity, evil, curse‬ب َال ِء یعني َب َ‬

‫لوی )‪َ : i‬بــــــــــــــال ُء‬
‫‪َ : bravery, courage, valor, prowess, heroism, gallantry‬بالء (حسن) یعني َبسالۃ )‪ii‬‬
‫‪) big, heroic deeds‬ال َجلیله ‪ : (plural of‬ال َجال ِئـ ِل‬
‫الخـد َِم‬
‫)‪) services (for the Ummah and the religion of Islam‬الخد َمه ‪ِ : (plural of‬‬

‫‪Who can cast any doubt on Abi Bakar- the valiant one‬‬
‫‪His heroic deeds, great service and a big contribution‬‬

‫‪173‬‬
‫زم حاط الدینَ فی ِم َح ٍ‬
‫ـن‬ ‫َ‬ ‫زم َوالعَ ِ‬ ‫بِال َح ِ‬
‫ت ال ُحلـ َم ِمـن كَهــــــــ ٍل َو ُمحت َ ِل ِـم‬ ‫أَ َ‬
‫ضلَّ ِ‬

‫احاطه دین کیا عزم وارادے سے مشکل وقت میں‬

‫جب جوانوں‪ ،‬اوربوڑهوں کی مت هوجاتی تهی ُگم‬

‫‪82‬‬
‫ حفظ و‬،‫ دین را درمیان گرفتاریهایی که عقل پیر و جوان را می ربود‬،‫او با دوراندیشی و عزم راسخ‬
.‫حراست نمود‬

‫زم‬ ِ ‫ ال َح‬: take matters firmly in hand, with a resolve

‫زم‬ ِ َ‫ الع‬: determination, will to act in a definite way
َ‫ حاط‬: preserved, guarded, encircled so as to preserve
‫ـن‬ٍ ‫ ِم َح‬: (plural of ‫ )محنۃ‬troubles, afflictions, trials
‫ ال ُحلـ َم‬: patience, forebearance, fortitude
‫ كَهــــــــ ٍل‬: middle-aged, elderly
‫ ُمحت َ ِل ِـم‬: pubescent, marriageable
(See Jins Mardoof between ‫َزم‬ ِ َ‫الع‬. See Jins Ishtqaq between ‫ ُحلـ َم‬and ‫) ُمحت َ ِل ِـم‬
ِ ‫ الح‬and ‫زم‬

He guarded the religion with a resolve and determination

When young and old lost patience in times of tribulation
Note: This verse bears reference about Ridda wars (apostacy wars) that Abu Bakar Siddique
R.A. fought during his caliphate reign including the ‘Garden of death’ battle in which claimant
of false prophethood Musailma Kazzab was killed.

174
‫الفاروق عَـن ُرشـ ٍد‬ ِ ِ ‫َو ِحدنَ ِبالرا‬
‫شــــ ِد‬
‫ــــر ُمن َب ِه ِـم‬
ُ ‫غی‬ َ ٌ‫هو یقین‬ َ ‫ت َو‬ِ ‫فی ال َمو‬

‫فاروق جیسا آدمی لڑ کهڑاگیا سمجهنے میں‬

‫ امرغیر مبهم‬،‫ جو هوا واقع‬،‫وصال نبوي صلعم‬

ُ ،‫ در حادثه رحلت رسول اکرم صلی هللا علیه وسلّم که امری بدیهی بود‬،‫سختی هایی که‬
‫ع ّمر را از راه‬
.‫درست به یک سو کشاندند‬

‫طریق‬ َّ ‫ حا َد ع َِن ال‬: deviated from the path

‫ش ِد‬َ ‫ َحا َد بِ ِه عَن َر‬: deviated him from the right path
‫یــــر ُمنبَ ِه ِـم‬
ُ ‫غ‬ َ : evident, manifest, certain

Even rightly-guided Umar Farooq got panic-stricken

On Prophet’s demise which was sans doubt, certain

Note: Quran refers to death as ‘certain’:

ُ‫ َوا ْعبُ ْد َربَّكَ َحت َّ ٰى یَأْتِیَكَ ا ْلیَ ِقین‬And keep worshipping your Lord, till death* comes to you. (*
The certainty). Surah al-Hijr-1, Verse 99.

175
َّ ّ َ
ُ‫یجـا ِد ُل القــــــــــــو َم ُمسـتَـال ُم َهـنـ َده‬
‫ف لَــــم یـد ُِم‬ ُ ‫فی أَع َظ ِم‬
َ ‫الرس ِل قَدرا َكی‬

83
 ‫عمر جهگڑ پڑا قوم سے شمشیر بے نیام لیکر‬
‫عظیم رسول‪ ،‬کیسے انکی زندگی کو نهیں دوام؟‬

‫او در حالی که شمشیرش را از نیام بر کشیده بود‪ ،‬با مردم در باره گرانمایه ترین پیامبران‪ ،‬ستیزه‬
‫می کرد که ”چطور می شد که او زنده نماند؟“‬

‫‪ُ : a drawn sword, unsheathed sword‬مسـت َ ّـال ُم َهـنَّـ َدهُ‬

‫‪ means to be eternal, permanent‬دَوام ‪: from‬یـد ُِم‬

‫‪Drawing his sword, Umar disagreed with the nation‬‬

‫‪Greatest Prophet- how come he can’t be lasting one‬‬

‫‪176‬‬
‫ُ‬
‫طــــــــاف الذهـو ُل ِبـ ِه‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ال تَعذلـوهُ ِإذا‬
‫ب عَن َر َ‬
‫غ ِـم‬ ‫ص ُّ‬ ‫َ‬
‫ب فضَـ َّل ال َ‬ ‫ماتَ ال َحبی ُ‬

‫نا دو الزام‪ ،‬صدمے کی حیرت نےآگهیرا ایسے‬

‫حبیب کے وصال پرعاشق کے هواس هوئے گم‬

‫زمانی که او دچار سراسیمگی شد نکوهشش مکنید‪ ،‬چون همین که حبیب خدا وفات یافت‪ ،‬عاشق‪ ،‬نا‬
‫خواسته عقلش را باخت‪.‬‬

‫‪ : blame him not, censure him not, rebuke him not‬ال تَعذُلـوهُ‬
‫‪ : i) distraction, absent-mindedness ii) stupor, amazement,‬الذُهـو ُل‬
‫‪bewilderment‬‬
‫طــــــــاف الذُهـو ُل ِبـ ِه‬
‫َ‬ ‫‪ circle, roam,patrol) overwhelmed by bafflement‬طاف( ‪:‬‬
‫ب‬ ‫ص ُّ‬ ‫‪ means to love someone/lover (see Burdah Bouseri R.A.’s Verse‬صب‪ :‬ال َ‬
‫)‪No. 4‬‬
‫ب‬ ‫ص ُّ‬ ‫‪ : lover lost his sense‬ضَـ َّل ال َ‬
‫غ ِـم‬ ‫‪ : despite not wanting/becoming of, unintentionally‬عَن َر َ‬

‫‪Blame not Umar, overwhelmed he was; in utter confusion‬‬

‫‪Beloved left, ardent lover erred though having no intention‬‬

‫)‪PART-XII (Verses 177-190‬‬

‫‪Benediction and Supplication‬‬

‫‪177‬‬
‫َ‬
‫س ِلـم مـــــــا أ َردتَ عَلـى‬ ‫ّ‬ ‫ص ِ ّل َو َ‬‫ب َ‬‫یا َر ّ ِ‬
‫ّ‬
‫الرسـ ِل ُك ِل ِه ِـم‬
‫ـــــــــر ُ‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫شـكَ خی‬ ‫نَزی ِل عَر ِ‬

‫رب! صلوات اور سالم جب تک آپ چاهیں‬

‫اے ّ‬
‫‪84‬‬
 ‫سل پرجونزد آپکےعرش کے مقیم‬
‫الر ُ‬
‫اس خیر ُّ‬

‫پروردگارا هر آن چه تو می خواهی‪ ،‬بر میهمان عرشت‪ ،‬بهترین همه پیامبران صلی هللا علیه وسلّم‪،‬‬
‫سالم و درود فرست‪.‬‬

‫‪ : guest, resident‬نَزی ِل‬

‫‪God! Your blessings and peace for infinite duration‬‬

‫‪On the best of Apostles- the guest near Your Throne‬‬

‫‪Note: This verse is qiet close in content to Bouseri R.A.’s Verse 161.‬‬
‫فرزندان اُو (رومي)‬
‫ِ‬ ‫هزاران آفرین بر جان اُو بر قدوم و دور و‬
‫ِ‬ ‫صد‬

‫‪178‬‬
‫ّ‬
‫صــــــــالة ال یقَ ِطعُهـا‬
‫ُمحـی اللَیالـی َ‬
‫س ِج ِـم‬
‫شفـــــــــاق ُمن َ‬
‫ِ‬ ‫َمـع ِمـنَ ِ‬
‫اإل‬ ‫إِال بِد ٍ‬
‫راتیں جاگ بتائیں نمازوں میں بال وقفہ‬
‫خوف خدا سے بهتے رهے هردم‬ ‫ِ‬ ‫اشک‬

‫او که شبها را در حال نماز و نیایش زنده می داشت و آآڻ نماز را جز به اشکی که از خشیت اِالهی‬
‫روان بود‪ ،‬به پایان نمی رساند‪.‬‬

‫شفـــــــــاق‬
‫ِ‬ ‫اإل‬
‫)‪ِ : fear, fright, concern, anxiety, care (fearing the Lord‬‬
‫س ِج ِـم‬
‫‪ُ : consistent, in harmony, corresponding, matching (See Burdah‬من َ‬
‫)‪Bouseri R.A., Verses 4 and 161‬‬

‫‪Who kept vigil at nights in long prayer, in prostration‬‬

‫‪Free flowed his tears in fear of God, sans interruption‬‬

‫‪179‬‬
‫س ِبّحا لَـكَ ُجنـ َح اللَیــــــــ ِل ُمحت َ ِمـال‬
‫ُم َ‬
‫سه ِد أَو ض ُّرا ِمنَ َ‬
‫الـو َر ِم‬ ‫ض ُّرا ِمنَ ال ُ‬

‫صہ‪ ،‬حتی کہ‬ ‫تسبیح کرتے رب کی رات کا بڑا ح ّ‬

‫جاگتے دیر تک آنکهیں ُدکهتیں‪ ،‬پا ؤں میں َو َرم‬

‫(همان که) پاسی از شب را در حال تسبیحگویی تو و تح ّم ِل رنج خوابزدگی و آماس پاهای مبارکش‪،‬‬
‫سپری می کرد‪.‬‬

‫‪ُ : (considerable) part/portion of the night‬جنـ َح اللَیــــــــ ِل‬

‫)‪ : harm, damage, hurt (see Burdah Bouseri R.A. Verse 29‬ض ُّر‬
‫سه ِد‬‫‪ : sleeplessness, keeping vigil at night‬ال ُ‬

‫‪85‬‬
‫)‪َ : swelling, tumour (Bouseri R.A. Verse 29‬و َر ِم‬

‫‪He spent big part of the night in (Lord’s) adoration‬‬

‫‪Strained sans sleep, also his feet often got swollen‬‬

‫‪180‬‬
‫َ‬
‫سـأمـا‬ ‫ســــــــــهُ ال تَشتَكـی َ‬ ‫ٌ‬
‫َر ِضیـة نَف ُ‬
‫سـأ ِمَ‬ ‫َ‬
‫ب إِن أخلَصتَ ِمن َ‬ ‫َوما َم َع ال ُح ّ ِ‬

‫راضی آپکا نفس‪ ،‬نا کی شکایت اُکتا جانے کی‬

‫عشق سچاهوتو پهر نهیں هوتی ہے یاس والم‬

‫نفس او راضی بود‪ .‬از خستگی و دلتنگی شکوه نمی کرد‪ .‬آری اگر تو مخلصانه عشق بورزی‪ ،‬هرگز‬
‫به ستوه نخواهی آمد‪.‬‬

‫‪َ : content, happy, satisfied‬ر ِضیـةٌ‬

‫سـأ َ ِم‬
‫س ِأم( ‪َ : boredom, tiredness, weariness‬‬ ‫‪ : it never turns boring or‬ال ت ُ َ‬
‫سا ُم ِبال َّ‬
‫‪depressing). See Burdah Bouseri R.A. Verse 100.‬‬

‫‪Content of himself; fatigue never did he complain‬‬

‫‪One cannot get weary when one’s love is genuine‬‬

‫‪181‬‬
‫صـ ِ ّل َربّـــــــــــی عَلـى آ ٍل لَـهُ نُ َخـ ٍ‬
‫ب‬ ‫َو َ‬
‫ـر ِم‬
‫ت َوال َح َ‬ ‫َج َعلتَ فی ِهم ِلـــــوا َء ال َبیـ ِ‬

‫رب کی انکی برگزیده آل پر‬ ‫صالة میرے ّ‬

‫علَم‬
‫جنهیں رب نے دیا بیت هللا ‪ ،‬حرم کا َ‬

‫ای پروردگار من‪ ،‬همچنین بر خاندان برگزیده او که پرچم خانه و حرم را در میان جان ایشان قرار‬
‫داده ای درود فرست‪.‬‬

‫‪) : venerated, exalted person‬نخبه ‪ : (plural of‬نُ َخـ ٍ‬

‫ب‬

‫‪Allah- May You bless his progeny, held in veneration‬‬

‫‪Of Kabah Precinct’s banner Ye made them custodian‬‬

‫‪182‬‬
‫ـك‬‫َ‬ ‫الوجو ِه َو َوجهُ الد ِ‬
‫َهر ذو َحل ٍ‬ ‫ض ُ‬ ‫بی ُ‬
‫ت َحمـى‬‫نف الحادِثـا ِ‬ ‫َ‬
‫نــوف َوأ ُ‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ش ُّم األ‬
‫ُ‬

‫اُجلے چهروں والے جب دنیا اندهیروں میں‬

‫‪86‬‬
 ‫بلند کرداروالےسختیوں میں رهےثابت قدم‬

‫(خاندانی که) رخساره هایشان بسی درخشان می نمود‪ .‬حال آن که چهره روزگار ( در اثر ظلم و گناه)‬
‫قیرگون بود‪ .‬مردانی که در مقابل طوفان حوادث دشوار‪ ،‬شریف و تسسلیم نا پذیر و سر سخت بودند‪.‬‬

‫‪َ : extreme darkness, jet black‬ح َل ٍ‬

‫ـك‬
‫نــوف‬
‫ِ‬ ‫ش ُّم األ ُ‬
‫‪ُ : refers to nobility of character‬‬
‫نف الحادِثـات‬ ‫‪:‬وأ َ ُ‬
‫‪َ refers to hardships and difficult circumstances/afflictions‬‬
‫‪َ : protected, on the sideline‬حمـى‬
‫بیض ‪(See contrast between‬‬ ‫ُ‬ ‫َوجهُ ‪ُ and‬وجو ِه ‪َ ). Also see the usage of‬حلَ ٍ‬
‫ـك ‪and‬‬
‫نــوف ‪as well as of‬‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ .‬أنف‪ and‬األ‬

‫‪Their faces white when world in darkness and oppression‬‬

‫‪Upright they stood ever, in times of trouble and tribulation‬‬

‫‪183‬‬
‫َ‬
‫صـال ٍة ِمنـكَ أربَعَـة‬
‫ــــــــــر َ‬
‫َ‬ ‫َوأَهـ ِد َخی‬
‫صحبَت ُ ُهم َمر ِعیةُ ال ُح َ‬
‫ـر ِم‬ ‫ب ُ‬
‫صح ِ‬ ‫فی ال َ‬

‫بهترین صلواة کا هدیه ان چار یاروں پر‬

‫جواصحا ِبہ میں رکهتے هیں درجه اُتَم‬

‫و بهترین درود را از جانب خود‪ ،‬هدیه کن به چهار تن در بین یاران که دوستی شان با تو‪ ،‬دارای‬
‫حرمت و احتشام شایانی است‪.‬‬

‫ب‬
‫صح ِ‬ ‫‪َ : Friend, companion, mate‬‬
‫‪ : Four rightly-guided caliphs Abu Bakar, Umar, Uthman and Ali A.S.‬أَر َب َعـة‬
‫صح َبه‬ ‫‪ُ : company, friendship‬‬
‫‪َ : Someone about whom respect and right on others is obligatory‬مر ِعیةُ ال ُح َ‬
‫ـر ِم‬

‫‪Your best blessings on those four of his companion‬‬

‫‪Who among his companions invoke high veneration‬‬

‫‪184‬‬
‫ــــــــــهـم‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ـنَ‬
‫الرا ِكبی إِذا نـادى النبِـی بِ‬
‫ماها َل ِمن َجلَ ٍل َواِشتَــــــ َّد ِمـن َ‬
‫ع َمـم‬

‫جب جب پکارا نبي صلعم نے‪ ،‬چڑه دوڑے‬

‫نا کی کبہی پرواه جتنی بهی هو پرخطرمهم‬

‫پیامبر اسالم بر ایشان بانگ می زد‪ ،‬بر ُگردَه بالهایی که عظیم هولناک و فراگیر بود‪،‬‬
‫ِ‬ ‫آنان که وقتی‬
‫سوار می شدند‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫‪ : rider‬الرا ِكب‬
‫‪َ : frightening, dreadful‬ها َل‬
‫‪َ : big feats, adventures‬جلَ ٍل‬
‫ع َمـم‬ ‫‪َ : difficult and demanding tasks‬‬

‫‪They rode forth whenever Prophet SAW did summon‬‬

‫‪Be it fearful venture or any hardship-filled campaign‬‬

‫‪185‬‬
‫واجفَـةٌ‬‫رض ِ‬ ‫َ‬
‫فـس األ ِ‬‫الصابِریـــــنَ َونَ ُ‬
‫خطــــــار َوالقُ َح ِـم‬
‫ِ‬ ‫الضاحكینَ إِلـى األ َ‬
‫ِ‬

‫صابر رهے جب زمین لرزتی‪ ،‬هنس کے‬

‫خطرات سے کهیلنا بائیں هاتهہ کا تہا کام‬

‫مردانی که وقتی جان زمین لرزان و پریشان بود‪ ،‬سخت شکیبا و پایدار بودند و به روی کار های پر‬
‫خطر و توانفرسا لبخند می زدند‪.‬‬

‫واجفَـةٌ‬ ‫‪ِ : shaking, trembling‬‬

‫خطــــــار‬
‫ِ‬ ‫‪ : dangers, perils‬األ َ‬
‫‪) unbearable hardships, tasks that are tough and‬القُحمۃ ‪ : (plural of‬القُ َح ِـم‬
‫‪exerting‬‬

‫‪Who stood calm even when earth shook in vibration‬‬

‫‪Laughing at dangereous situation or any misfortune‬‬

‫‪186‬‬
‫ُعـوب ِمـــــــــن َمنِی ِتهـا‬ ‫ٌ‬ ‫ب َهبَّـت ش‬ ‫ار ّ ِ‬
‫ی َ‬
‫َواِست َیقَ َظت أ ُ َمـ ٌم ِمـن َرقـــــــ َد ِة ال َعـد َِم‬

‫یا رب! قومیں بعد زموت اٹهیں دوباره‬

‫ب عدم‬‫اور کئی امتیں جاگیں از خوا ِ‬

‫بار پروردگارا‪( ،‬سپاس که) مردمانی بسیار و ا ّمت هایی فراوان‪ ،‬از خواب مرگ و نیستی بیدار شدند‪.‬‬

‫الر ُج ُل ِمنآالنّوم‬
‫‪َ : man got up from slumber‬هبَّـ ّ‬
‫‪ : death‬ال َمنِیَّه‬
‫‪َ : sleep‬رقـــــــ َد ِة‬

‫‪Lord! Many a nation, from death did awaken‬‬

‫‪Nations woke up from the sleep of privation‬‬

‫‪88‬‬
 ‫‪187‬‬
‫َ‬
‫حـس َو ُملـكٌ أنـتَ ما ِلكُــــــــهُ‬ ‫َ‬
‫سع ٌد َون ٌ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫تُدیــــــــــــ ُل ِمـن نِعَ ٍـم فیـ ِه َو ِمـن نِق ِـم‬

‫سعد‪ ،‬نحس دینا اور بادشاهی کےمالک هوآپ‬

‫آپ هی نوازتے هو‪،‬سزا دو یا دو کسی کونِعَم‬

‫( ای خدا در مقابل ما) فرجامی نیک است و فرجامی بد و گستره هستی که تو سلطان آنی‪ .‬هر که را‬
‫خواهی نعمت می بخشی و هر که را خواهی نقمت‪.‬‬

‫‪ : rotates, gives turns‬تُدیــــــــــــ ُل‬

‫‪) chastisement, vengeance‬نقمه ‪ : (plural of‬نِقَ ِـم‬

‫‪Granting luck or ill-fortune, power in Your possession‬‬

‫‪You rotate blessings and You give one dressing-down‬‬

‫‪188‬‬
‫َرأى قَضـاؤُكَ فینـا َرأی ِحك َمـتِـــــــــ ِه‬
‫قـاض َو ُمنت َ ِق ِـم‬
‫ٍ‬ ‫جهـكَ ِمـن‬
‫كــــــرم ِب َو ِ‬
‫ِ‬ ‫أَ‬

‫آپکی قضا کا حکم همارے واسطے حکمت بهرا‬

‫کیا اکرام والے قاضی آپ اور کیسے هیں منتقم‬

‫تو در باره ما نظر حکیمانه ای دادی‪ ،‬آری تو عجب داوری هستی و عجب انتقام گیری‪.‬‬

‫‪Any decree for us, in Your best wisdom You ordain‬‬

‫‪Best Judge Ye are and best Avenger for retribution‬‬

‫‪189‬‬
‫طف ِألَج ِل َرســـــو ِل العالَمیـنَ ِبنـا‬ ‫فَاِل ُ‬
‫ــــــــزد قَو َمـهُ َخسفـا َوال ت ُ ِ‬
‫س ِـم‬ ‫ِ‬ ‫َوال ت َ‬

‫رسول العالمین کا واسطه‪ ،‬اپنا لطف کر!‬

‫اسکی ا ّمت کی خواری اورذاللت هو ختم‬

‫پس ای خدا‪ ،‬به خاطر فرسراده جهانیان ( ُمح َّمد ُمصطفی صلی هللا علیه وسلّم)‪ ،‬بر ما مهر بورز و‬
‫ا ُ ّمتش را ( هرگز) خوار و ذلیل مگردان‪.‬‬

‫‪َ : degradation, humiliation‬خسف‬

‫سا َمهُ َخسفا‬
‫‪َ : humiliated them and downgraded them‬‬

‫!‪For the sake of two worlds’ Apostle, show compassion‬‬

‫‪Put not his nation into further degradation or humiliation‬‬

‫‪89‬‬
 ‫‪190‬‬
‫سنتَ بَــد َء ال ُمس ِلمیـنَ بِـ ِه‬ ‫َ‬
‫ب أح َ‬ ‫یا َر ّ ِ‬
‫فَت َ ِ ّم ِم الفض َل َواِمنــــح ُحسـنَ ُمختَت َ ِـم‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫رب! آپ صلعم سے امت کودی کیا خوب ابتدا‬‫اے ّ‬

‫اب اپنا فضل کیجئےاتنا هی خوب هو انکا اختتام‬

‫خدایا‪ ،‬شروع حیات مسلمانان را باوجود مقدس او نیکو ساختی‪ ،‬پس فضل و کرم را تمام کن و حسن‬
‫ختامی بر ما ارزانی دار ( و همگان را نیک فرجام فرمای _آمین)‪.‬‬

‫‪O Lord! In him, for Muslims a glorious epoch did begin‬‬

‫!‪Complete Your favour, give them gracious culmination‬‬
‫_______________________________________________________‬

‫گر تو برانی به که روی آوریم‬ ‫چاره ما ساز که بی داوریم‬

‫هم تو بیامرز به انعام خویش‬ ‫چون خجلم از سخن خام خویش‬
‫( نظامی گنجوی)‬

‫‪90‬‬
 BIBLIOGRAPHY & REFERENCES

Glorious Quran and its various English Translations

‫آسمان مدینه‬
ِ (Skies of Madinah) by Muhammad Dashti Nishapuri
(Aastan e Quds Rizvi, Mashad Iran, 2000)

Books of Hadith

Muhammad: Man and Prophet (English) by Adil Salahi, London 1995

Baanat Suad (Urdu Translation) by S. Kaleemullah Husaaini Dakkani,

Sheikh Jan Md. Tajraan eKutb, Lahore Feb. 1946)

Al-Irshad Sharah Baanat Suaad (Sindhi Translation) by Abdullah

alias Shah Agha Mujaddidi Sarhandi (Standard Press Sukkur
Pakistan, 1968)

Deewan Bouseri (Arabic), compiled by Muhammad Sayad Keelani,

Cairo 1920 (1339 A.H.)

Atlas on the Prophet SAW’s Biography (English), Darussalam,

Riyadh 2003

Burdat ul Madeeh (Urdu) by Professor Muhsin Ali Siddiqui, Karachi

1987

Sharah Qaseedah Burdah Shareef (Urdu) by Abul Kashif Qadri,

Lahore 2000

Burdah Sulasiyyah (Arabic) by Hassan Hussaain, Qatar 1989

Al-Mawrid, Arabic-English Dictionary by Dr. Ruhi Balbaki and several

other Arabic Dictionaries

(The above is in addition to the sources mentioned in the Preface)

91
 ‫ـر ِم‬ ‫البان َوالعَ َل ِم ** أ َ َح َّل َ‬
‫سفكَ دَمی فـی األَش ُه ِـرال ُح ُ‬ ‫ِ‬ ‫‪1-‬ری ٌم عَلى القاعِ بَینَ‬
‫الریم ‪ :‬الظبی الخالص االبیض ‪ /‬القاع االرض السهلة بین الجبال واالكام ‪ /‬البان مفردها بانة ضرب‬
‫من الشجر ‪ /‬العلم الجبل ‪ /‬احل اباح ‪ /‬سفك اراق ‪ /‬االشهر الحرم ذو القعدة وذو الحجة والمحرم‬
‫ورجب‬

‫سدا ** یا سا ِكنَ القـاعِ أ َ ِ‬

‫درك سا ِكـنَ األ َ َج ِـم‬ ‫‪َ 2-‬رمى ال َقضا ُء ِبعَینَی ُجؤذَ ٍر أ َ َ‬
‫رمى أصاب ‪/‬القضاء ‪ :‬الحكم النافذ‪ /‬جؤذر ولد البقرة الوحشیة ‪ /‬االجم الشجر الملتف الكثیف‬

‫ب ُرمـی‬
‫هـم ال ُمصیـ ِ‬
‫س ِ‬ ‫‪َ 3-‬ل ّما َرنا َح َّدثَتنی ال َن ُ‬
‫فس قائِ َلة ** یا َوی َح َجن ِبـكَ ِبال َ‬
‫رنا أدام النظر مع سكون الطرف ‪ /‬حدثتنی اخبرتنی ‪ /‬یا ویح كلمة تقال لمن وقع فی شدة تدل على‬
‫الرحمة ‪/‬السهم عود یصاد به ‪/‬رمی اصیب‪/‬‬

‫ـر ذی أ َ َل ِـم‬ ‫ح األ َ ِحبَّـ ِة ِعنـدی َ‬

‫غی ُ‬ ‫‪َ 4-‬ج َحدتُها َو َكتَمتُ ال َ‬
‫سه َم فی َك ِبدی ** ُجر ُ‬
‫جحدتها أنكرتها بعد علم ‪ /‬كتمت أخفیت ‪ /‬األحبة األحباب مفردها حبیب‬

‫شی ِـم‬
‫ذر فی ال ِ‬
‫ماس العُ ِ‬ ‫الناس ِمن ُخلُ ٍ‬
‫ق ** ِإذا ُر ِزقتَ اِلتِ َ‬ ‫ِ‬ ‫‪ُ 5-‬ر ِزقتَ أَس َم َح ما فی‬
‫رزقت أعطاك هللا ‪ /‬اسمح أفضل واصیب‪ /‬التماس الطلب ‪ /‬العذر ما یعتذر به ‪ /‬الشیم مفردها شیمة‬
‫وهی الخلق‬

‫‪6-‬یا الئِمی فی َهوا ُه َوال َهوى َقد ٌَر ** َلو َ‬

‫شفَّكَ َ‬
‫الوجـ ُد لَـم تَعـذِل َولَـم تَلُـم‬
‫الهوى الحب والغرام ‪ /‬قدر نصیب مقدر ال یملك احد دفعه ‪/‬شفك أضعفك وانحل جسمك ‪/‬‬

‫ص َم ِـم‬ ‫ب ُمنت َ ِصـت ٍَوالقَ ُ‬

‫لـب فـی َ‬ ‫ـر وا ِعیـ ٍة ** َو ُر َّ‬ ‫‪َ ِ 7-‬ل َقد أ َ َنلت ُـكَ أُذنـا َ‬
‫غی َ‬
‫أنلتك أعطیتك ‪ /‬واعیة منصتة ‪ /‬منتصت سكن سكوت مستمع ‪/‬صمم ال یسمع‬

‫رف ال ذُقتَ ال َهوى أَبَدا ** أَسهَرتَ ُمضناكَ فی ِح ِ‬

‫فظ ال َهوى فَنَ ِم‬ ‫س ال َط ِ‬
‫‪8-‬یا نا ِع َ‬
‫الناعس الوسنان ‪/‬الطرف العین ‪/‬مضنى الذی اتعبه المرض والمراد أتعبه الهوى‬

‫‪9-‬أَفدیكَ إِلفا َوال آلو ال َخیا َل فِدى ** أَغـراكَ باِلبُخـ ِل َمـن أَغـراهُ بِالك َ‬
‫َـر ِم‬
‫أفدیك استنقذك ومنها الفداء وهو ما یقدم من مال ‪/‬إلف ‪ /‬حبیب ‪ /‬آلو المنع والتقصیر ‪/‬أغرى زین‬
‫وحبب‬

‫دامیا فَأَسا ** َو ُر َّ‬

‫ب فَضـ ٍل عَلـى العُشّـاق ِلل ُحلُ ِـم‬ ‫سرى فَصاد َ‬
‫َف ُجرحا ِ‬ ‫‪َ 10-‬‬
‫سرى مشى لیال‪ /‬صادف قابل ‪ /‬أسا عالج وداوى ‪/‬فضل خیر وسعة ‪ /‬العشاق المحبین ‪ /‬الحلم ما یراه‬
‫النائم فی نومه‬

‫الشرح‬

‫‪92‬‬
‫یصف الشاعر احمد شوقی محبوبه بالیرم فی حسنه ورشاقته وقد قتله صبابة وولها فكانه استحل دمه‬
‫فی االشهر الحرم التی یحرم فیها القتال فقد رمته محبوبته بنظرة من عینیها النجالوین اصابة قلبه‬
‫فكانت كالصیاد الذی رمى صیده فاصاب السهم جنب فریسته فلما احست نفس الشاعر بان النظرة‬
‫قاتله اخبرته ان حبیبته ملكت علیه قلبه ولكن قلبه انكرها لشده الحب والوله فجرح االحبة غیر مؤلم‬
‫الن االصابة من عینی حبیبته ‪،‬‬
‫و یرى الشاعر ان انفس االخالق والشیم ان یطبع االنسان على التماس العذر لغیره فیا من یلوم فی‬
‫الهوى ما كان لك ان تلوم الن هذا الهوى قدر هللا ولو انك اصیبت بالهوى واخذك الوجد واصابك ما‬
‫یصیب اهله ما اسرعت فی اللوم والعتاب ‪ ،‬فیا من تلومنى فی اهوى قد اعطیتكا ذن غیر منصة فقل ما‬
‫یحلو لك فربما كانت االذن منصته والقلب ال یسمع وال یشعر‬
‫ثم یخاطب الشاعر معشوقه وقد استحال علیه النوم من شوقه وغرامه فی حین ان هذا الهوى ال اثر‬
‫له على حبیبته فیدعو له بالسالمة من الهوى لئال یناله ما ینال اهله من السهد واالرق فهو یفتی‬
‫حبیبته بنفسه من المكاره فهو الیضن على خحبیبه بالخیال الذی یكثر فیه تردده وطروقع علیه‬
‫فصورته مسیطرة علی قلبه فی یقطته ونومه فطول هجر المحبوب وانقطاعه عنه زاد شوقعه وحنینه‬
‫حتى اذا ظهر له فی عالم االحالم والرؤى سكن فؤاده وبردت لزعه قلبه وربما احتال المحب بالنوم‬
‫لیری حبیبه فی نومه ‪.‬‬

‫‪On the plain, between the ban-tree and the mountain,‬‬

‫‪a white gazelle-fawn‬‬
‫‪Has found it licit in forbidden months‬‬
‫‪to shed my blood.‬‬
‫‪With the two eyes of a wild calf‬‬
‫‪fate shot a lion.‬‬
‫‪O [gazelle] that dwells on the plain,‬‬
‫!‪[slay the lion] that dwells in the thicket‬‬
‫‪When [the gazelle-fawn] gazed [upon me],‬‬
‫‪my soul spoke saying:‬‬
‫‪'Alas, your side has been struck‬‬
‫‪by a well-aimed arrow.‬‬
‫‪I denied [my soul] and hid the arrow‬‬
‫‪in my liver/heart.‬‬
‫‪For me, the wounds of lovers‬‬
‫‪cause no pain.‬‬
‫‪You have been endowed/blessed with the most generous‬‬
‫‪of human virtues,‬‬
‫‪If you are one who seeks excuses for‬‬
‫‪the sins of others.‬‬
‫‪O you who blame me for this love,‬‬
‫‪though love is fate,‬‬
‫‪If passion had so emaciated you, you would not‬‬
‫‪have blamed and censured [me].‬‬
‫‪You have lent me your ear,‬‬
‫;‪but it is unaware‬‬
‫‪For often, though a man can hear,‬‬

‫‪93‬‬
his heart is deaf.
O you with drowsy eye, you've never
tasted passion.
You've kept your pining [lover] awake,
preserving passion, so sleep!
A thousand times I would be your ransom,
and your night-phantom's, too.
Though [passion] makes you stingy [with your love to me],
and your phantom generous.
Your phantom came [to me] by night,
found a bleeding wound, and healed it.
How many are the gifts that dreams
to lovers bring!
From among the [maidens] that sway
like ban-trees on a hill, slender as spears,
Are those who play with my soul
and spill my blood.
Those who reveal [faces] like full moons
in the late morning,
Who stir the late morn's sun to jealousy
with their jewels and necklaces.
Those who slay with eyelids
sick with languor,
And sickness has been known
To lead to death.
Those who stumble over men's hearts,
and there is nothing
That can steady the coquettish stumbling
of their gait.
Those who inflame [men's] cheeks
till they glow and reveal
The infatuation that inflames
their hearts/livers. [=me]
Those who bear the banner of beauty,
however varied
Its forms; yet beauty is one
and indivisible.
Every [maiden] white or tawny
delights the eye,
For beauty is found in both the white gazelle
and [tawny] mountain goat.
They are frightened by a raised glance,
which is strange,

94
Since by [merely] pointing their ʿanam[-like fingers],
they can capture the lion.
I abased my cheek [to the gazelles]
and divided my heart [among them] in the hills;
In their coverts they were frightened by it
and on the rises.
O daughter of the full-maned [lion]
whose lair is protected,
Shall I meet you in the forest,
or in the palace?
I didn't know,
till his abode appeared,
That death and desire dwelt
in the same tent.
Who made a [swaying] bough grow
from a male/sharp sword?
And drew forth a whilte gazelle
from a ravening lion?
Between you [my beloved] and me
the way is blocked by brown [spears],
And likewise by an ʿUdhrī veil
of chastity.
I never visited your abode except
in the folds of slumber;
Your abode, for him who desires you,
is more distant than Iram.
O my soul, your worldly abode
conceals every tearful thing,
Though it reveal to you
the beauty of a smile.
Break her teeth [lit: mouth] with your godliness
each time she laughs/smiles,
Just as you break the speckled viper's fangs
to spill its venom.
Betrothed, as long as mankind has existed,
betrothing;
From the beginning of time, she has never been
widowed or without a spouse.
Time fades away
but her evil deeds remain
A wound to Adam that forever
makes him weep.
Don't be concerned with her gifts [lit. fruits]

95
or with her crimes,
For death with flowers is just like
death with coals.
How many a man sleeps and does not see her,
though she's awake;
Were it not for hopes and dreams,
he would not sleep.
Sometimes she bestows on you
prosperity and health;
Another time she sets you down in the abode
of disease and misery.
How often has he led you astray!
For when a man's sight is veiled
If he comes upon the bitter ṣāb he drinks;
if he finds ʿalqam, he grazes.
O woe is me for my soul!
She is struck with terror
By the black pages of evil deeds on
her white forelocks.
I urged her [like a she-camel] to the lush pasturage
of disobedience and sin,
And I did not take the precaution of obedience
against indigestion.
She yearned, thirsting after the traces
of delights, seeking them;
For the soul, when it is called to youthful passion,
yearns/thirsts for it.
For your own good, you must return
to morality;
Straighten out your soul with morals
and it will follow the straight path.
It is best for the soul
to graze on wholesome pasture grounds;
The worst thing for the soul
is to graze on noxious grass.
The soul, when it is emboldened by
delight and passion,
Is as unruly as [fiery] steeds
when they champ at their bits.

39
If my sin is too great/grave
to be forgiven,

96
Yet I have hope that God
will grant me refuge. [omitted: best]/ place me in His protection.

I will place my hope, when the Protector appears

in all His might,
In [Muḥammad,] the dispeller of sorrow and cares
In both abodes.
When I humble myself before him to ask
for the most precious [gift of] intercession,
What I ask for will be nothing to him
but a paltry thing.
And when the pious man presents himself
with his good deeds,
I will present before him
tears of repentance/ my repentant tears.
I will cling to the door
of the Prince of Prophets,
For he who holds tight to the key of the door of God,
will prosper.
For every virtue, benefit and favor,
whether performed [lit. accepted] [freely]
Or compelled/required,
comes from Him.
I will hold tight to a rope of praise for him,
which will avail me on a day
When bonds of lineage and kinship
are on no avail.
My poetry, when I praise [the Prophet],
disdains Zuhayr,
And the dew of Harim's gifts cannot compare
to the downpour of bounty I receive.
Muḥammad, who is the choice of the Creator,
His mercy [to mankind],
God's desire from among creation
and mankind.
The master of the water-trough on the day
when [even] God's messengers are supplicants,
When the time has come for drink
And even trusted Jibrīl is thirsty.
His majesty and his glory are [like]
the sun rising,
For the celestial body is in its sphere and its light
Illuminates the world.

97
The stars [in the heavens]
fell short
Of his ancestors' lofty dominion
and haughty mien.
[His forebears' lineage] is traced to him
so they increased in nobility among mankind;
How often is the root traced in glory
to a branch!
In the lofty heights of purity there contained him
before [the time of] his forebears
Two lights that took the place
of loins and womb.
When [the monk] Baḥīrā beheld him,
he said, 'We know/recognize him
From the names and signs
we have preserved.'
Ask Mt. Ḥirāʾ and the Holy Spirit [Jibrīl],
whether they knew
The guarded secret that was concealed
[from view].
How often was the flood-plain of Mecca
honored
By his coming and going
at morning and at evening?
How often did Ibn ʿAbd Allāh [Muḥammad] find
seclusion more to be desired
Than the company
of friends and servants.
He waited u at night for inspiration
before it came down to him,
For he who is given glad tidings
is marked with the sign of goodness.
When the Companions, out of thirst,
called out for water
A vessel-filling stream gushed forth
from your two hands.
There shaded him, then came
to seek his shade [= protection],
A cloud that was pulled along by the best
of continuous rains.
Love for the Messenger of God
was given to drink
To the cloistered monks of the monastery

98
and the hermit monks of mountain tops.
For if one's character is gentle
it can sway
Both obdurate rocks and
all things that have breath.
A voice called out [to Muḥammad], 'Recite! '
Great is God who said [these words],
For before they were said to [Muḥammad]
they had never crossed any lips.
There[upon] he called out
to the Merciful,
And the ears of Mecca were filled
With the sanctity/holiness of his voice.
So don't ask about Quraysh,
how great was their confusion
And how they fled [in panic]
to plain and mountain.
They asked each other about this great event
that had befallen them
And thrown old men and youths
Into confusion [lit. = madness].
O you who are ignorant of the Guide
and of his Call,
Do you not know the rank
of the great and truthful man?
You nicknamed him the 'trustworthy' one
of the tribe in his youth,
And the speech of the trustworthy man
should not be suspect.
In beauty he exceeds the moon,
and in glory the prophets,
How great then are his form
and character? ? ?
The [other] prophets brought miracles
that lapsed,
But you have brought us wisdom that
Is never cut off.
His miracles, however much time passes,
remain new;
Yet the splendor of antiquity and age
adorns them.
A single ennobled/exalted word from him
may be enough

99
To guide you toward
truth and piety and mercy.
O most eloquent of all of those
that utter ḍād,
Your speech is [pure] honey to him
who tastes and understands.
With the jewels of [your speech] you decked
the unadorned neck of eloquence
In every prose utterance that bore
the beauty of poetry.
With every noble word
that you utter
You revive the hearts [of men],
you revive dead aspirations.
The glad tidings of the Guide and his birth
spread east and west
The way light travels
in the darkness.
[The news] snatched the hearts' blood
from the Arab despots
And made fly [from fear] the souls
of the Persian/foreign tyrants.
The battlements of Īwān Kisrā were so alarmed
at [the news],
That the cracked from the shock of the truth,
not the shock of bold warriors advancing.
When you came
mankind was in such chaos
They were like idols infatuated
with idols.
And the earth was
full of oppression
And subject to every despot
who held sway over mankind.
The Persian sovereign
oppressed his subjects;
Pride made the Byzantine Caesar blind and deaf
[to his people's needs].
The tortured the worshippers of God
on grounds of suspicion,
And slaughtered them
like sacrificial sheep.
Among mankind, the strong

100
shed the blood of the weak,
Like lions [killing] sheep
or whales [killing] minnows.
God conveyed you by night
to the Farthest Mosque,
Where His angels and Messengers stood
[gathered to receive you].
When you strode in
they thronged round their master,
Like planets round the full moon,
or troops around their flag.
Each man of rank among them
prayed behind you, followed you in prayer,
For whoever follows God's beloved
will triumph.
You traversed the heavens
or what lies above them
On a luminous mount
with a bridle of pearl.
You had a mount that was
in might and nobility
Neither from among the steeds
nor the hard-stepping she-camels.
[It is of] the will of the Maker Creator
and of His make,
For the power of God is above
all suspicion and doubt.
[You rode Burāq] until you reached
a heaven to which
No wing can fly,
no foot can tread.
[A voice] said, 'Let every prophet [stand]
according to rank,'
And 'O Muḥammad, this is [God's] Throne,
so touch it! '
You have written out the sciences
of [both] religion and the world,
O reader of the Tablet!
O holder of the Pen!
Some among them you enclosed
in secrecy,
And the stores of knowledge and wisdom
were revealed to you.

101
[Your] closeness [to God] multiplied
beyond reckoning
The necklaces of favor bestowed upon you
and crowns of grace.
Then ask the band of polytheists
searching [lit. = pasturing] round the cave
- were it not for pursuing God's Chosen One,
they would not have been searching—
Did the see the radiant trace
of hear the whisper
Of voices glorifying God
or reciting the Qur'ān?
Did the spider's web/weave seem
like a forest to them?
The downy hovering [doves]
like carrion-vultures?
So they turned back,
while the faces of the earth cursed them,
Like falsehood fleeing from
the majesty of truth.
But for God's hand,
the two companions would not be safe;
But for His eye [watching out for] the pillar of religion,
it would not still stand.
They were concealed and covered
by the wing of God;
For whomever God's wing enfolds
will not be harmed.
O Aḥmad of goodness, I have the dignity
of being named for you,
For how can one named for the Messenger
not reach exalted rank?
The panegyrists and the lords of passion [= Sufis]
are all followers
Of the Master of the redolent Mantle [=al-Būṣīrī],
who takes precedence.
His praise for you [spring from]
sincere love and passion,
For true love dictates
true words.
God is my witness, I would not [dare]
compete with him,
For who could rival the rainfall

102
of a pouring widespread cloud?
I am merely one of those
who emulate him,
And [surely] he who tries to emulate your saint
is not to be rebuked or blamed.
[Praise of the Prophet] is a [spiritual] station
acquired from the Most Merciful;
Its aweful dignity would leave even the [eloquent] Saḥbān
struck dumb.
The full moon falls short of you
in beauty and nobility;
The sea cannot measure up to you
in goodness and munificence.
The haughty mountains, if you challenged them in height,
would sink;
If you vied in beauty with the gleaming stars,
you would outshine them.
The lion when it pounces
is not as bold as you
When advance against an iron-clad warrior
bristling with arms.
Though you make the black grains [of men's hearts]
bleed in war,
Yet the hearts of the brave and valiant
yearn for you.
God lay His love
and His dread
Before Āminah's son [Muḥammad]
in every battle-ground.
As if your face beneath the battle-dust
were the full moon on a dark night:
Whether it is veiled [by clouds] or not,
it shines.
A full moon [ = badr = Muḥammad] rose at Badr
and its luminous face
Was like the new moon of victory shining through
the gloom of night.
You were called an orphan in the Qur'ān
in order to honor you,
For the precious hidden pearl that is unique
[is termed] an orphan. [loose trans.]
God has apportioned His blessings
among mankind,

103
And you have been preferred
in blessings and in portions.
Whether you say 'no' about a matter
or say 'yes,'
God's choice is in that 'no'
or in that 'yes.'
Your brother Jesus called a dead man
[back to life] and he arose,
But you revived [whole] generations
of rotten corpses [from the grave].
Ignorance is death; so if you're granted
[another] miracle,
Then raise [mankind] from ignorance
or from the grave [- it's all the same].
They say that you conducted raids,
whereas God's Messengers
Were not sent to kill souls
and did not come to spill blood.
[This is] ignorance, the delusions of dreams,
and sophistry,
For you conquered by the sword
[only] after you conquered by the pen.
After every man of high degree came to you
of his own accord,
The sword was charged with [dealing with]
the ignorant masses.
For if you meet evil with goodness,
you will not withstand it;
But if you meet it with evil,
it will be cut down.
So ask the mild forgiving Christianity
how often it has drunk
The bitter colocynth
of wanton tyrants' lusts,
[While Christianity was] outlawed by polytheism
that persecuted [Christians]
And waged against them at every time
a scorching battle.
Were it not for defenders who took up the sword
to defend it,
[Christianity] would not have benefited
from its kindness and mercy.
Were it not for Jesus's high rank

104
with Him who sent him,
And a sacred bond established to the [Holy] Spirit
from the beginning of time,
His body, noble and inviolate, would have been nailed
to the two boards [of the cross]
And his tormentor would have felt neither
alarm nor fear.
Exalted be the Messiah [above crucifixion]!
One who hated him tasted crucifixion [in his stead],
For indeed punishment is in the same measure
as one's sins and crimes.
[Jesus] the Prophet's brother and spirit of God
holds an honored rank
Above the heavens and
below the Throne.
You [Muḥammad] taught [the Muslims] everything
of which they were ignorant,
Even how [to go] to battle
and the obligations it entails.
You called them to a holy war/jihad
by which they acquired dominion,
For was is the basis of the world's order
and its nations.
Were it not for [jihad] we would never have seen
among the adversities of time
[states] with high-raised columns
or firm foundations.
The evidence for this is clear
in every time,
Both eras of enlightenment
and dark ages.
In times gone by some thrones declined
while other thrones were raised.
Were it not for the bombs they would never
have been blunted or tarnished.
The followers of Jesus have prepared
every shattering [weapon],
While we have prepared for nothing
but to be shattered.
Whenever you [Muḥammad] were called to war
you went forth
Hurling [warriors like] lions, while God
hurled comets [from the sky].

105
Beneath your battle-standard [gathered]
every one avenging for God,
Advancing to meet God,
determined,
Glorifying God,
burning with desire [for God],
[Mounted] on a battle steed
like blazing lightning.
If he encountered time/fate itself
desiring to pass,
then flung his determination at its mount,
time/fate would not move/budge.
[The Muslim warriors are] gleaming [like] white [swords]
and notched from war's effects on them;
[They are] the swords of God,
not Indian blades.
How many a man did you find,
when you searched in the battle-dust,
Who died true to his promise
and loyal to his oath!
Were it not for [God's] gifts
among some of mankind .
People would not differ so widely
in rank and worth.
With your Sharia [Islamic law] you made
the minds of men
Burst for the with knowledge like
a bounding sea.
Its essence/gemstone [=jawhar] shone around
the lightning-flash of God's Unity
As jewels adorn a sword or
embroidery a banner.
[The Sharia] is tolerant, the souls and minds of men
hover around it,
For he who finds the sweet water of wisdom
is drawn to it.
[It is] the light on the path
by which the worlds are guided;
It is men's surety in the youth of time
and its old age.
Fate and its vicissitudes run
according to the sentence it [has handed down],
Which is carried out and inscribed

106
upon creation.
When the dominion of Islam
rose and spread,
Its kingdoms walked in/were guided by? [the Sharia's]
perfect light.
It taught a nation that had dwelt
in the desert,
How to herd Caesars, after sheep
and camels.
How many a domain of lofty grandeur
in east and west
Did the reformers, acting on [the Sharia],
build?
For the sake of knowledge, justice,
and civilization,
They determined their actions
and tightened their belts.
How quickly they conquered the world
for their religion
And gave the people a first draught
of its cold sweet water.

They became the ones who guided

mankind to [the faith];
Through them it became man's clear path
to prosperity.
Time will never destroy
the foundation they constructed,
But the walll of tyranny, if you touch it,
collapses.
They obtained felicity
in both abodes,
And shared in Riḍwān's
distribution [of blessings].
So stop talking of the [glories]
of Rome and Athens,
For all the sapphires are in Baghdad,
and the silver beads.
And let Chosroes and the Arch
of which he boasted
Rise on the traces of the [Zoroastrain]
fire and smoke!
And leave of Ramsis, for the true sign

107
of dominion,
Is establishing justice,
not erecting pyramids.
Whenever the House of Peace [Baghdad]
is mentioned,
Rome, the House of Laws, throws up her hands
in surrender.
[Rome] could not equal [Baghdad]
in eloquence at council;
Nor could it imitate its justice
in disputes.
And the ranks of [Rome's] Caesars
never contained
[The likes of] a Rashīd, Maʾmūn,
or a Muʿtaṣim.
Of those who, when their squadrons
go forth [to war],
Impose their will upon the borders
and the boundaries of the earth.
They hold sessions devoted to science
and knowledge;
No one approaches them in intellect
or understanding.
The scholars, when they address a ssession,
bow their heads
In awe of knowledge, not it awe
of sovereign power.
These [caliphs] pour forth a profuse rain
[of gifts],
So there is no drought in the land
and no poor dwelling in it.
The Caliphs of God are too exalted
to be weighed [against others],
So don't compare them with
mere human kings.
For who among mankind could compare
with al-Fārūq [ʿUmar ibn al-Khaṭṭāb]
In justice, or with the humble and modest
[ʿUmar] Ibn ʿAbd al-ʿAzīz?
Or like the Imām [ʿAlī] when he dispersed
a crowd
With tears gathering in the corners
of his men's eyes.

108
[ʿAlī], the overflowing sweet water
in science and letters,
The victorious and sharp-witted
in war and peace.
Or [ʿUthmān] Ibn ʿAffān,
the Qurʾān in his hand,
Over which he bends, yearning like
a mother over her newly-weaned babe.
And gathering its verses in order
and arranging them
In an unbroken necklace
of the nights.
Two wounds in the liver of Islam
never healed:
The wound of the martyr[ed ʿUthmān]
and the [Holy] Book's bloody wound.
The valor of Abū Bakr
was never doubted
After his glorious achievements
in deeds and services.
With resolve and determination
he protected [Islam]/Religion
From trials that sorely tried the patience
of the mature and patient.
[Trials ] that lead astray
even the right-guided [ʿUmar] al-Fārūq
Concerning death, which is certain
an unambiguous.
He contended with the people,
drawing his Indian blade,
Concerning the greatest of Prophets,
how could he not live forever?
Don't blame [ʿUmar]
for being bewildered:
The beloved [Prophet] had died,
And an ardent lover, despite himself, erred.
O Lord, you blessings and peace
for as long as you desire
Upon him who dwells at Your throne,
the best of all Messengers.
Who kept prayer alive
all through the nights,
Uninterrupted except by tears of apprehension

109
flowing down.
Glorifying You
beneath the wing of night,
Enduring sleeplessness and the pain
of swollen feet.
Content his soul,
with no complaint of weariness,
For if your love is true,
it never grows weary.
And bless, my Lord, his family, the elect
among whom
You set the banner of the House [= the Kaʿbah]
and Sacred Precinct [of Mecca].
Their faces are white
when fate's face is pitch-black;
Theirs heads [lit.: noses] held high and haughty
when hot-headed fate [brings disasters].
And give Your best blessing
to those four of the Companions [of the Prophet[
Whose friendship was
an inviolable trust.
[They are] the riders, when the Prophet calls them
from among the common herd
For glorious exploits that are
fearsome and dangerous.
[They are] the steadfast
when the very earth is shaking;
Those who laugh as they recklessly
plunge into perils.
O my Lord, peoples [before]
have risen from death,
And nations have awakened from
the slumber of nothingness/privation.
Good- and ill-fortune and dominon—
You are their master;
You make prevail both blessings
and chastisements.
You divine decree beholds us
in its wisdom—
How noble is your face
as judge and avenger!
So for the sake of the Messenger of the words,
be gracious to us,

110
And do not increase the humiliation of his people
and their disgrace.
O my Lord, through [Muḥammad] you made
the Muslims' beginning beautiful,
So complete Your grace and grant them
a good end.

111
‫اللوح المحفوظ هو مصطلح فی العقیدة اإلسالمیة یدل‪ ،‬بشكل عام‪ ،‬على أداة حفظ بها هللا مقادیر الخلق‬
‫ع لمشیئاته‪.‬‬ ‫قبل أن یخلقهم وهو مستود ٌ‬
‫ظهر فی القرأن الكریم بشكل مباشر فی سورة البروج[‪ ]1‬والتی ربطته بالقرأن الكریم نفسه‪ .‬كما ظهر‬
‫فی أیات أخریات بشكل غیر مباشر بتعابیر مثل "الكتاب" و"اإلمام المبین" و"أم الكتاب"‪.‬وتم تفسیر‬
‫المعنى الحقیقی للوح المحفوظ فی األحادیث النبویة وعن طریق مفسری القرأن والسنة‪ .‬وهناك ملل‬
‫أخرى فسرته بحسب معتقداتها‪.‬‬
‫محتویات‬
‫[أخف]‬
‫‪1‬فی القرآن‬
‫‪2‬وصف اللوح المحفوظ‬
‫‪2.1‬فی األحادیث النبویة‬
‫‪2.2‬عند الشیعة‬
‫‪2.3‬عند الملل األخرى‬
‫‪2.4‬فی األدیان األخرى‬
‫‪3‬المصادر‬
‫فی القرآن[عدل]‬
‫فسرت كل األیات القرأنیة التی تدل على اللوح المحفوظ على أنه هو أم الكتاب الذی عند هللا تعالى‬
‫المدون فیه كل شیء إذ أن هللا وضع كل سنن ومجریات الحیاة وما سیحدث فی الكون منذ خلقه للكون‬ ‫ّ‬
‫وحتى نهایته وحفظها بشكل غیر قابل للتغییر‪ .‬واختلف حول نوعیة وشكل اللوح فمنهم من قال أنه‬
‫لوح مكتوب ومنهم من قال أنه على جبهة اسرافیل‪.‬‬
‫األیات التی تدل على اللوح الحفوظ فی القرأن هی‪:‬‬
‫﴿فی لَ ْوح َمحْ فُوظ﴾ [‪ ]85:22‬وهو مذكور بشكل مباشر‪ .‬وفسره الطبری على أنه إما لوح منقوش حماه‬
‫هللا من الزیادة والنقصان أو أنه على جبهة إسرافیل‪(.‬الطبری) أما ابن كثیر فأضاف أنه "لوح من درة‬
‫بیضاء طوله ما بین السماء واألرض وعرضه ما بین المشرق والمغرب وحافتاه الدر والیاقوت ودفتاه‬
‫یاقوتة حمراء وقلمه نور وكالمه معقود بالعرش وأصله فی حجر ملك‪]2[".‬‬
‫علَى َّللا یسی ٌر﴾ [‪،]22:70‬‬ ‫َّللا ی ْعلَ ُم َما فی الس َماء َو ْاْل َ ْرض إن َذلكَ فی كت َاب إن َذلكَ َ‬ ‫﴿أَلَ ْم ت َ ْعلَ ْم أَن َ‬
‫ففسر ابن عطیة كلمة "كتاب" هنا أنها تدل على اللوح المحفوظ كما ذكر الطبری(الطبری)‪ .‬أما ابن‬
‫كثیر ففصل أن اللوح المحفوظ خلق بعدما خلق هللا القلم وأمره أن یكتب علمه فی خلقه إلى یوم‬
‫الساعة‪]2[.‬‬
‫صینَاهُ فِی إِ َم ٍام‬ ‫ب َما قَ َّد ُموا َوآَث َ َ‬
‫ار ُه ْم َو ُك َّل َ‬
‫شی ٍء أحْ َ‬ ‫﴿إِنَّا نَحْ نُ نُحْ یی ا ْل َم ْوتَى َونَ ْكت ُ ُ‬
‫ُمبِی ٍن﴾ [‪ ]36:12‬ففسر القرطبی[‪ ]3‬أن ابن كثیر ربط مصطلح "اإلمام مبین" على أنه "اللوح‬
‫المحفوظ"‪ ]2[.‬بینما ربط المفسرون األخرون اإلمام المبین بأنه أم الكتاب والتی هی اللوح‬
‫المحفوظ(القرطبی)‪.‬‬
‫َ‬
‫على َّللا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اب م ْن ُمصیبَة فی اْل ْرض َوال فی أنفسك ْم إال فی كت َاب من قبْل أن نَب َْرأهَا إن ذلكَ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ص َ‬‫﴿ َما أ َ َ‬
‫یسی ٌر﴾ [‪ ]57:22‬ففسر القرطبی كلمة "كتاب" الواردة فی هذه األیة على أنها اللوح‬
‫المحفوظ‪(.‬القرطبی)‬
‫وصف اللوح المحفوظ[عدل]‬
‫هناك اختالفات فی توصیف اللوح المحفوظ بحسب المفسرین المسلمین‪ .‬جاء فی كتاب فتح الباری‬
‫"ان اللوح المحفوظ هو فوق العرش"[‪ ]4‬كما ذكر القرطبی عن ابن عباس أن‪" :‬اللوح من یاقوتة‬
‫حمراء‪ ،‬أعاله معقود بالعرش‪ ،‬وأسفله فی ِحجْ ر ملك یقال له ماطریون‪ ...‬ینظر هللا عز وجل فیه كل‬
‫یوم ثالثمائة وستین نظرة"؛ وعن أنس أنه قال‪" :‬إن اللوح المحفوظ هو فی جبهة إسرافیل"؛ وعن‬
‫مقاتل أن‪" :‬اللوح المحفوظ عن یمین العرش"[‪ ]5‬وذكر األصبهانی عن سعید بن جبیر أنه قال أن‬

‫‪112‬‬
 ‫"اللوح من یاقوتة وانا اقول كان من زمرد‪ ،‬كتابتها من الذهب‪ ،‬و َكتَبَها الرحمن عز وجل بیده‪ ،‬وسمع‬
‫أهل السماوات صریر القلم"[‪ )4( ]6‬وذكر السیوطی عن ابن عباس أن‪" :‬خلق هللا اللوح المحفوظ‬
‫عام"[‪ .]7‬أما ابن كثیر فذكر عن ابن عباس أن "اللوح المحفوظ طوله ما بین السماء‬ ‫لمسیرة مائة ٍ‬
‫واألرض وعرضه ما بین المشرق والمغرب وهو من درة بیضاء"[‪]8‬‬
‫فی األحادیث النبویة[عدل]‬
‫قال رسول هللا‪" :‬كان هللا ولم یكن شیء غیره‪ ،‬وكان عرشه على الماء‪ ،‬وكتب فی الذكر كل شیء‪،‬‬
‫وخلق السموات واألرض"‬
‫روى البخاری فی صحیحه عن النبی‪" :‬كان هللا ولم یكن شیء غیره‪ ،‬وكان عرشه على الماء‪ ،‬وكتب‬
‫فی الذكر كل شیء‪ ،‬وخلق السموات واألرض"‪ .‬قال الحافظ ابن حجر "أن المراد بالذكر هنا‪ :‬هو اللوح‬
‫المحفوظ وورد أیضا فی القرأن فی قول القرآن فی سورة البروج األیة ‪."22‬‬
‫ونسب إلى ابن عباس أنه قال‪" :‬اللوح من یاقوتة حمراء أعاله معقود بالعرش وأسفله فی حجر ملك‪،‬‬
‫كتابه نور‪ ،‬وقلمه نور ینظر هللا عز وجل فیه كل یوم ثالثمائة وستین نظرة لیس منها نظرة إال وهو‬
‫یفعل ما یشاء‪ :‬یرفع وضیعا‪ ،‬ویضع رفیعا یغنی فقیرا ویفقر غنیا‪ ،‬یحیی ویمیت ویفعل ما یشاء ال إله‬
‫إال َّ هو‪".‬‬
‫عام فقال للقلم قبل أن یخلق الخلق‪ :‬اكتب علمی‬ ‫ومنها أنه قال‪ :‬خلق هللا اللوح المحفوظ لمسیرة مائة ٍ‬
‫فی خلقی‪ ،‬فجرى بما هو كائن إلى یوم القیامة"‪.‬‬
‫عند الشیعة[عدل]‬
‫وعند الشیعة‪ ،‬المقدرات اإلالهیة محفوظة فی كتابین هما كتاب اللوح المحفوظ وكتاب المحو واإلثبات‪.‬‬
‫فمحتوى األول ال یمكن تبدیله أما الثانی فیبدل بحسب تصرفات ودرجة إیمان اإلنسان‪]10[]9[.‬‬
‫عند الملل األخرى[عدل]‬
‫الصوفیة‪ :‬یعتبر الجیلی أن حقیقة "اللوح المحفوظ هی النفس الكلیة‪ ،‬أی نفس اإلنسان الكامل‪ .‬فهی‬
‫النفس التی تتكشف فیها حقائق الوجود المطلق‪ ،‬ألنها هی نفسها تجسیدا له‪ .‬فاللوح المحفوظ الذی‬
‫یحتفظ على معانی القرآن وتبدله فی الصور ما هو إال نفس العارف الكلیة‪ ...‬هو لوح الوجود الدائم‬
‫ولوح الكشف الدائم‪ .‬إذ لیس اللوح المحفوظ سوى نفس العارف"[‪ .]11‬كما یعتبر بعض الصوفیون‬
‫المتأثیرین باألفالطنیة المحدثة أن الكون یحتوى على ‪ ٣٠٠‬لوح محفوظ (أی عناقید المجرات‬
‫الهائلة)‪ ،‬كل منها یتحكم بثمانین ألف حظیرة (مجرة) وكل حظیرة تتحكم بثالثة عشر ملیون نظام‬
‫نجمی‪ .‬وهناك ملیار نظام نجمی یحوی على الحیاة فی أحد كواكبها‪ .‬ویدور فی فلك كل نجمة ‪ ٩‬أو ‪١٢‬‬
‫أو ‪ ١٣‬كوكبا‪]12[.‬‬
‫المعاصرین‪ :‬یعتبر المسلمین المعاصرین المحدثین أن "اللوح المحفوظ هو برنامج القوانین الصارمة‬
‫الناظمة للكون‪ ،‬هذا البرنامج ال ینفع فیه الدعاء وال یتغیر من أجل أحد"‪]13[.‬‬
‫فی األدیان األخرى[عدل]‬
‫المسیحیة‪ :‬یذكر فی اإلنجیل مصطلح "سفر الحیاة" التی یعتبره البعض أنه اللوح المحفوظ إذ ورد فی‬
‫سفر الرؤیا ‪" :١٧-٨‬الذین لیست اسماؤهم مكتوبة فی سفر الحیاة منذ تاسیس العالم"‪.‬‬
‫الیهودیة‪ :‬وهناك من ربط فكرة "لوائح موسى" باللوح المحفوظ مع اإلختالف إذ ربطوا بین احتواء‬
‫اإلثنین على قوانین هللا‪ .‬إذ وورد فی سفر ملوك االول ‪ 9 - 8‬وفی رسالة العبرانیین ‪ 3 - 9‬و‪ 4‬أن‬
‫لوحی مسى ُحفظا فی تابوت العهد الذی صنعه موسى حسب أمر هللا وهو ما هو معنى اللّوح‬
‫المحفوظ‪ ،‬أو بالحری معنى اللوحین المحفوظین‪.‬‬
‫السوماریة‪ :‬اعتقد السومریون بوجود ألواح طینیة محفوظة فی السماء عند األلهة‪.‬‬
‫اإلیزیدیة‪ :‬تؤمن الدیانة االیزیدیة بوجود لوح محفوظ عند إله األیزیدیة‪.‬‬

‫‪113‬‬
114
115