AKADEMIK JOVANKA KALIŒ UDC 929.52 Lazareviœ S. : 929.52.

Gorjanski N. II

DESPOT STEFAN I NIKOLA II GORJANSKI

Saþetak: U ovom prilogu se razmatraju porodiæni odnosi despota Ste-

fana Lazareviœa i Nikole II Gorjanskog krajem XIV i poæetkom XV veka.
Srodniæki odnosi dveju porodica uspostavqeni su još za þivota kneza La-
zara, koji je udao svoju kœer Teodoru za tadašweg bana Maæve, Nikolu II
Gorjanskog. Brak je sklopqen u periodu izmeðu 1387. i 1389. godine. Iz tog
braka potiæe Nikola III Gorjanski, koji se u izvorima pomiwe od 1401. go-
dine. Nikola II Gorjanski spadao je meðu najodanije pristalice kraqa Þig-
munda Luksemburškog (1387-1437), kasnije krunisanog cara. Na poloþaju
palatina na ugarskom dvoru Nikola II se nalazio od 1402. do 1433. godine, u
vreme najintenzivnijih odnosa Srbije despota Stefana sa Ugarskom. Pre-
sudno je uticao na donošewe vaþnih odluka na dvoru kraqa Þigmunda.

Kquæne reæi: Despot Stefan Lazareviœ Nikola Gorjanski, Srbija,

Ugarska, Beograd, Þigmund Luksemburški.

Kada je u leto 1402. godine knez Stefan Lazareviœ, sin kneza Lazara, u
Carigradu stekao veoma uglednu vizantijsku carsku titulu despota i
formalno je poæelo doba koje se u srpskoj istoriji naziva vremenom vlade
„srpskih despota“ ili jednostavnije Despotovinom. Titula despota u Vi-
zantiji, najviša posle carske, dodeqivala se strancima retko i po ustaqe-
nim pravilima. Dobijali su je obiæno srodnici carskog doma, sticala se
sveæano na carskom dvoru u prestonici, pruþala je ugled i æast nosiocima,
nije bila nasledna i nije zavisila od teritorije kojom je poæastvovani
upravqao. Po tim pravilima, ukquæujuœi i srodstvo sa carskom dinastijom
Paleologa, dodelio je Jovan VIII Paleolog to dostojanstvo srpskom knezu.
Tu titulu je kasnije stekao i Ðurað Brankoviœ, wome su se diæili i wegovi

95
naslednici u Srbiji i Ugarskoj.1 Titula despota je u Srbiji preþivela i
slom drþave (1459) u kojoj je utemeqena, pa su i sremski Brankoviœi produ-
þili tu tradiciju. Bila je to, meðutim, vrlo burna epoha srpske istorije sa
velikim i dubokim promenama u srpskom društvu (prisustvo Turaka u
Srbiji posle Kosovske bitke, neprekidno širewe podruæja wihove vlasti
odnosno uticaja, razarawe društvenih struktura, prve seobe, opšti strah
turski, itd). Tu poæiwe istorija seoba Srba prema juþnoj Ugarskoj sa dale-
koseþnim posledicama u napuštanim predelima, ali i u onima u novoj
sredini. Tom epohom se predano bavila i Dušanka Diniœ-Kneþeviœ dugi
niz godina, uvek kritiæki i pouzdano. Ovaj prilog s posebnim poštovawem
posveœujem uspomeni na wen dragoceni rad.
Izdvojila sam za ovu priliku jedan odlomak iz istorije dugih i razuðe-
nih srpsko-ugarskih odnosa u sredwem veku. Reæ je o nezapaþenim odnosima
Stefana Lazareviœa i Nikole II Gorjanskog Mlaðeg, naravno u kontekstu
politiækih i društvenih odnosa krajem XIV i poæetkom XV veka.
Porodiæni odnosi meðu vlasteoskim rodovima u sredwem veku su u svim
evropskim zemqama bili vaþan oblik politiækih veza, ali i u meðunarod-
nim odnosima. Feudalno društvo zasnovano na osobenim vidovima liæne
zavisnosti meðu qudima (vazalski i drugi odnosi) pridavalo im je veliku
vaþnost. Vlast i poloþaj u društvu i tim putem su se sticali odnosno gu-
bili, savezi meðu drþavama su sklapani i potvrðivani dinastiækim ve-
zama, male i velike ratove pratili su raznovrsni sporazumi te vrste. Tako
je bilo u Vizantiji i na Zapadu, tako i u Srbiji. I sama despotska titula
prvobitno je bila uslovqena odgovarajuœim porodiænim vezama davaoca
odnosno primaoca.
Porodiæne veze izmeðu Lazareviœa i Gorjanskih utemeqio je knez Lazar
pred kraj svog þivota. Wegova kœi, po svoj prilici Teodora, udala se za
maævanskog bana Nikolu II Gorjanskog „Mlaðeg“, sina izuzetno uticajnog
palatina Nikole Gorjanskog „Starijeg“, koji je poginuo 25. jula 1386.
godine kod Gorjana braneœi kraqicu Jelisavetu, udovicu Ludovika I i wenu
kœer Mariju, naslednicu ugarskog prestola. Dinastiæke borbe izmeðu
pristalica kraqa Þigmunda Luksemburškog (1387–1437), Marijinog muþa
i wegovih protivnika, koji su se zalagali za izbor novog vladara iz srod-
niæke dinastije napuqskih Anþujaca, trajale su dugo. Ugarsko plemstvo se
podelilo na dva jasno suprotstavqena tabora. Borbe su voðene na raznim
stranama, pored ostalog u Slavoniji i Sremu, u Vukovskoj þupaniji, u
Maævi i na podruæju Beograda. Bosanski kraq Tvrtko I je podrþavao

1 Boþidar Ferjanæiœ, Despoti u Vizantiji i juþnoslovenskim zemqama, Beograd,

1960.

96
Þigmundove protivnike, jedno vreme i knez Lazar.2 U tim sukobima Þig-
mundove pristalice je predvodio maævanski ban Nikola Gorjanski Mlaði.
Zatim je došlo do preokreta u odnosima sa Srbijom. Prema navodima poz-
nije Þigmundove poveqe, koja svodi zasluge Gorjanskih za krunu (1406), Ni-
kola Gorjanski je pre Kosovske bitke (1389) uspeo da izmiri kneza Lazara i
ugarskog kraqa i doprinese obnavqawu Lazarevih vazalskih veza sa kra-
qem Þigmundom.3 To se moglo dogoditi izmeðu 31. marta 1387. godine, kada
je Þigmund Luksemburški u Ugarskoj krunisan za kraqa, i pogibije kneza
Lazara na Kosovu 15. juna 1389. godine. Da je nesporazuma meðu dvojicom
vladara bilo, izgleda ne jednom, ukazuje i podatak o Þigmundovim namera-
ma da poæetkom 1389. godine napadne kneza Lazara. 4
Tom vremenu izmeðu 1387. i 1389. godine po svoj prilici pripada i oro-
ðavawe Nikole II Gorjanskog sa porodicom kneza Lazara. Iz tog braka La-
zareve kœeri i Nikole II Gorjanskog potiæe sin Nikola III Gorjanski „Naj-
mlaði“, koji se u izvorima javqa od 1401. godine.
Nikola II Gorjanski, zet Lazarev, imao je zapaþenu ulogu u srpsko-
-ugarskim odnosima pre Kosovske bitke i naroæito posle toga. Sve okol-
nosti nisu dokuæive prema raspoloþivoj istorijskoj graði, ali neke poje-
dinosti ukazuju da je kao poverqiv æovek kraqa Þigmunda obavqao i vrlo
delikatne diplomatske misije prvorazrednog znaæaja. Tako je ostalo zabe-
leþeno da je kraq Þigmund 7. jula 1389. godine ovlastio Nikolu Gorjanskog
da ode u Srbiju i pregovara sa vojvodom Vukom Brankoviœem „plemenitim
gospodinom“ i zetom „velemoþnog muþa Lazara, kneza Raške“. Bilo je
predviðeno da se pregovara o pitawima, kako stoji u dokumentu, korisnim
za samog Vuka Brankoviœa, ali i za srpsku (rašku) zemqu.5 Vuk Brankoviœ
je bio oþewen najstarijom œerkom kneza Lazara i bio je tada pašenog Ni-
kole Gorjanskog. U svakom sluæaju, drþavni poslovi su pratili tok liænih
odnosa ugledne vlastele. Pravi sadrþaj ove misije Nikole Gorjanskog nije
poznat, æak ni to da li je ostvarena ili je ostala besplodna. Nema sumwe da
u danima neposredno posle Kosovske bitke ona nije mogla odgovarati
interesima knegiwe Milice i srpskog dvora. 6

2 G. Fejér, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/1, 416-7. Opšti pregled: Istorija
srpskog naroda II, Beograd 1982, 43, 47; J. Kaliœ-Mijuškoviœ, Beograd u sredwem
veku, SKZ, Beograd 1967, 78-80; P. Rokai, Z Ðere, T. Pal, A. Kasaš, Istorija
Maðara, Beograd 2002, 122-125.
3 F. Šišiœ, Nekoliko isprava iz poæetka XV stoleœa, Starine JAZU 39 (1938), 279.
4 G. Fejer, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/1, 517; J. Kaliœ, Srbija i Beograd
poæetkom XV veka, Godišwak grada Beograda 25 (1978), 98; S. Œirkoviœ, Srbija
uoæi bitke na Kosovu, Kosovsko-Metohijski zbornik 1, Beograd 1990, 17-18.
5 J. Gelcich - L. Tallóczy, Raguza és Magyarország òsszekòttetéseinek oklevéltára, Budapest
1887, 113-114.
6 I. Boþiœ, Neverstvo Vuka Brankoviœa, Zbornik radova „O knezu Lazaru“, Beograd
1975, 23.

97
 Nikola Gorjanski je otada tokom više godina æetovao u pograniænim
srpsko-ugarskim predelima samostalno u svojstvu maævanskog bana ili u
sastavu vojnih pohoda kraqa Þigmunda protiv Turaka odnosno Srba, koji su
kao vazali sultana Bajazita I, bili prinuðeni da im se pridruþe.7 Meðu-
tim, razmere turske opasnosti za Ugarsku pokazala je u pravom svetlu tek
bitka kod Nikopoqa u Bugarskoj 1396. godine. Tu je velika krstaška vojska
zapadnih ritera zajedno sa odredima kraqa Þigmunda 28. septembra
doþivela teþak poraz u sudaru sa snagama sultana Bajazita I. Ugarski kraq
se jedva spasao sa bojišta i brodom zaobilaznim putem preko Carigrada i
Dubrovnika vratio u zemqu tek poæetkom 1397. godine. U wegovoj pratwi
nalazili su se odani Nikola Gorjanski i grof Herman Ceqski. Na bojištu
kod Nikopoqa u turskoj vojsci borio se knez Stefan Lazareviœ, sultanov
vazal.
Kraq Þigmund je u samoj Ugarskoj imao snaþnu opoziciju u redovima
plemstva. Nezadovoqstvo wegovom vladom, posebno blagonaklonim odno-
som prema strancima kojima je pruþao znatne privilegije u Ugarskoj, uz
æitav niz drugih nesporazuma dovodilo je u više mahova do ozbiqnih
sukoba. Vrhunac su ipak dostigli u proleœe 1401. godine, kada je deo pobu-
wenog plemstva prešao u napad i na samu vladarevu liænost. Nezadovoq-
nici su 28. aprila te godine u Budimu zarobili Þigmunda i zatim ga spro-
veli u grad Višegrad. Sudbina zatoæenog vladara je bila neizvesna.
Plemstvo je traþilo novog kandidata za ugarski presto. Jedni su se
opredelili za kraqa Ladislava iz napuqske loze dinastije Anþujaca, dru-
gi su pomišqali na poqskog kraqa Vladislava II Jagelonca, neki su u
Habsburškoj dinastiji traþili pogodnog kandidata za presto. Nesloga je
oslabila tabor Þigmundovih protivnika. Tada je na scenu stupio Nikola II
Gorjanski. On je posredovao u pregovorima izmeðu kraqa i wegovih pro-
tivnika. Najpre je uspeo da Þigmunda prevede iz Višegrada u svoj grad
Šikloš u barawskoj þupaniji i time bitno popravio poloþaj zatoæenika.
Da bi to ostvario Nikola Gorjanski je kao taoce predao svog sina i svog
brata Jovana Gorjanskog.8 Zatim je opet zaslugom Nikole Gorjanskog po-
stignut i sporazum sa vlastelom. Þigmund se odrþao na prestolu (avgust
1401). Sin Nikole II Gorjanskog, koga je otac dao kao taoca pobuwenoj
vlasteli u Ugarskoj (maj-avgust 1401), bio je wegov sin iz prvog braka sa
srpskom princezom, œerkom kneza Lazara. To je bio Nikola III Gorjanski
„Najmlaði“ koji se pomiwe u izvorima od 1401. godine, upravo u ovim
dogaðajima.9 Tako je poæeo svoj þivotni put mladi ugarski unuk kneza
Lazara.

7 V. Trpkoviœ, Tursko-ugarski sukobi do 1402. godine, Istorijski glasnik 1-2 (1959),

93-120.
8 E. Mályusz, Kaiser Sigismund in Ungarn 1387-1437, Budapest 1990, 62-63; P. Rokai i drugi,
Istorija Maðara, 129.
9 P. Engel, Magyarország világi archontolygiája 1301-1457, Budapest 1996, II, 81.

98
 Ne zna se kada je umrla prva þena Nikole II Gorjanskog, kœi Lazareva, ni
koliko je dece ostavila za sobom. Svakako da nije bila u þivotu 1401.
godine kada se Nikola II Gorjanski najpre verio, a zatim i oþenio naj-
mlaðom œerkom uticajnog ceqskog grofa Hermana II. Kada se kasnije i sam
obudoveli kraq Þigmund oþenio najmlaðom œerkom istog grofa Hermana
II Ceqskog, Barbarom (1405), Nikola II Gorjanski i kraq Þigmund, potowi
nemaæki kraq i car, postali su pašenozi. Vrhunac politiæke karijere
doþiveo je Nikola Gorjanski septembra 1402. godine kada ga je kraq Þig-
mund imenovao na najviši poloþaj u zemqi – izabran je za palatina na
ugarskom dvoru i on je tu duþnost obavqao veoma dugo, do svoje smrti 1433.
godine.10
Na kraju ostaje da se razmotri da li su i u kom obliku, naravno uz opšte
prilike vremena, liæni odnosi moœnog palatina Nikole II Gorjanskog i
despota Stefana Lazareviœa uticali na ukupne srpsko-ugarske odnose.
Hronološki okvir u kome se mogu potraþiti bar neki odgovori na to pita-
we æine godine 1402. (imenovawe Nikole II Gorjanskog za palatina) odnos-
no 1427. godina (smrt despota Stefana). U tom vremenskom rasponu odi-
grali su se vaþni dogaðaji. Najpre, tada su posle prvih neuspešnih srps-
ko-ugarskih pregovora tokom 1397. godine obustavqeni daqi pregovori,
pre svega zbog prilika u Srbiji i pritiska Turaka,11 a zatim su obnovqeni
krajem 1403. ili najkasnije poæetkom 1404. godine. U senci Þigmundovog
poraza kod Nikopoqa (septembar 1396) neophodan je bio saveznik za daqe
borbe protiv Turaka. I to je prava prekretnica u politici despota Stefana.
Despotov biograf u svom delu izriæito navodi da je inicijativa
potekla s ugarskog dvora.12 Neposredne pregovore je vodio Pipo od Ozore
(Pipo Spano) i uspešno ih je priveo kraju. Despot Stefan je postao vazal
kraqa Þigmunda i dobio na upravu Beograd, Maævu i neke posede u Ugar-
skoj. Misao o osloboðewu od Turaka i spremnosti da se bori protiv wih
iskazao je despot Stefan u više navrata u svojim poveqama. Tu vest su
wegovi poslanici preneli i u Veneciju.13 Sa svoje strane Þigmund je veœ
16. aprila 1404. godine preko svojih poslanika uputio pismo burgundskom
vojvodi Filipu sa vestima o sporazumu sa srpskim despotom. Javqao je da se
on potæinio wegovoj vlasti, da se veœ bori protiv Turaka i da je postigao
znatne uspehe. Te poruke nosio je u Francusku upravo palatin Nikola II
Gorjanski zajedno sa Hermanom Ceqskim i jednim biskupom. 14

10 E. Mályusz, Kaiser Sigismund, 65; P. Engel, o. c. I, 5.

11 Istorija srpskog naroda, II, 62-63.
12 Konstantin Filozof, Þivot Stefana Lazareviœa despota srpskog, izd. V. Jagiœ,
Glasnik SUD 42 (1875), 284.
13 S. Ljubiœ, Listine o odnošajih izmeðu Juþnoga Slavenstva i Mletaæke Republike, V, Zagreb 1875,
76-77.
14 M. Diniœ, Pismo ugarskog kraqa Þigmunda burgundskom vojvodi Filipu, Zbornik
za društvene nauke Matice srpske 13-4 (1956), 96.

99
 Ugarska je postala vaþan saveznik Srbije u borbi protiv Turaka, koji su
i daqe u najveœoj meri uticali na prilike u zemqi. U Budimu su cenili
usluge Stefana Lazareviœa. Kada je kraq Þigmund krajem 1408. godine
osnovao viteški red Zmaja po ugledu na sliæne oblike okupqawa u Evropi,
ciq je bio da se izdvoje i posebno odlikuju najodanije pristalice vladara.
Novija istraþivawa pokazuju da je palatin Nikola Gorjanski imao presud-
nu ulogu u izboru ælanova toga reda. Prvi meðu imenovanim, posle vladara
i kraqice Barbare, bio je despot Stefan, zatim slede Herman Ceqski,
Fridrih Ceqski, Jovan Gorjanski, Nikola Seæi, Pipo od Ozore, i drugi. 15
Despot Stefan je u Ugarskoj tih i sledeœih godina bio ugledna i rado
viðena liænost. U leto 1411. godine on je u pratwi odabrane srpske vla-
stele boravio u Budimu. Tada su voðeni novi pregovori o meðusobnim odno-
sima. Pojedinosti nisu poznate. U Nemaæku su jula 1411. godine stizale
vesti o daqem pribliþavawu Stefana Lazareviœa Ugarskoj.16 Stekao je
prostrane posede u satmarskoj, šaroškoj, sabolækoj i torontalskoj þupa-
niji, kao i u juþnoj Ugarskoj.17 Opet je vaþnu ulogu u tim dogaðajima imao
Nikola II Gorjanski.
Zna se da je despot Stefan u prvim decenijama XV veka æesto odlazio u
Budim na sabore ugarskog plemstva, na pregovore s kraqem Þigmundom i
drugim prvacima, sa stranim vladarima ili wihovim poslanicima. Duga je
ta istorija meðunarodnih veza koje je despot ostvario u Ugarskoj i posred-
stvom Ugarske. Oæuvao se i jedan vidqivi trag tih dogaðaja odnosno nasto-
jawa da se prisustvom u zapadnoevropskom svetu potraþi oslonac za ne-
mirne prilike balkanskog sveta. To je despotova palata u Budimu, koja se
nalazila u tzv. Italijanskoj ulici (platea Italicorum), središwoj ulici grad-
skog naseqa prestonice. Pomiwe se u poveqi kraqa Vladislava (1440)
kojom vladar oduzima despotovom nasledniku Ðurðu Brankoviœu „veliku
kamenu kuœu“ u Budimu i daruje Simonu Rozgowiju i wegovoj porodici.18 To
je prema opseþnim arheološkim istraþivawima posle Drugog svetskog
rata deo moderne Országház-ulice (Skupštinska ulica).19 Poloþaj zgrade u
toj ulici mogao se odrediti samo prouæavawem istorije potowih vlasnika
tog imawa na osnovu arhivske graðe iz Drþavnog arhiva Maðarske, objav-
qenih izvora i rezultata arheoloških istraþivawa. To me je navelo da

15 G. Fejér, Codex diplomaticus X/4, Budae 1841, 687; o ulozi Nikole Gorjanskog u
obrazovawu Zmajevog reda: E. Mályusz, o. c. 75-76. J. Hozinga, Jesen sredweg veka, N.
Sad, 1991.
16 Deutsche Reichstagsakten VII, Gotha s.a., 125-128.
17 D. Csánki, Magyarország történelmi földrajza, I-II, Budapest 1890, passim; K. Jireæek – J.
Radoniœ, Istorija Srba II, Beograd 1952, 355-356.
18 L. Thallóczy – A. Áldásy, Magyarország melléktartomanyainak oklevéltara, Budapest 1907,
376.
19 V. Pataki, A budai var középkori helyrajza, Budapest Régiségei 15 (1950), 261-263. Postoji
obimna istorijska i arheološka literatura o sredwovekovnoj topografiji
Budima.

100
zakquæim da se zgrada nalazila na mestu današwe graðevine u Országház
ulici broj 9.20 Nedaleko od ove palate æije se sredwovekovno jezgro pre-
poznaje i danas, posebno na fasadi i u ulaznom hodniku sa poznogotiækim
nišama na obema stranama hodnika, nalazila se i palata Gorjanskih u
Budimu.21
Savezniæki srpsko-ugarski odnosi bili su od obostrane koristi.
Prestali su meðusobni pograniæni sukobi u Podunavqu i Posavini, koji su
Srbiji nanosili velike štete. Ugarska je stekla vaþnog saveznika u borbi
protiv Turaka i to na glavnom pravcu wihovog širewa prema ravniæar-
skim predelima Þigmundove drþave. Despot Stefan je, opet, mogao raæu-
nati na vojnu i svaku drugu pomoœ u sluæaju novih napada Osmanlija na
Srbiju. Izmeðu Ugarske i Turske on se mirio sa jednima i pregovarao sa
drugima, posredovao izmeðu te dve sile, podrþavao antiturske planove
hrišœanskih drþava (Vizantija, Ugarska, Venecija, Nemaæka i druge), ali
i odrþavao veze sa sultanima Mehmedom I i Muratom II. Od ugarsko-turskih
odnosa zavisio je opstanak srpske Despotovine. Stefan Lazareviœ je bio
veliki drþavnik posledwe epohe srpske samostalnosti. Uz pomoœ Ugarske
i kraqa Þigmunda, on je branio opstanak zemqe. Nikada wene severne
granice nisu bile otvorenije prema susedu. Iz ugarskih prelazilo se u
srpske gradove „kao iz doma u dom“, svedoæio je oæevidac Konstantin
Filozof.22 Uspostavqawu tih odnosa doprineo je palatin Nikola II
Gorjanski. Kasnije se gube podaci o wegovoj delatnosti na tom podruæju. On
se ne pomiwe u znaæajnijim dogaðajima poznije faze despotovog þivota.
Sluæaj ili stvarnost za – sada nije dokuæivo. Wegov sin Nikola III
Gorjanski, despotov sestriœ, boravio je, kako izgleda, u jedan mah u Srbiji. 23

20 J. Kaliœ, Palata srpskih despota u Budimu, Zograf 6, Beograd 54-58, sa pregledom

izvora i literature. Zahvaqujuœi predusretqivosti maðarskih vlasti postavili
smo 1985. godine spomen ploæu na fasadu te zgrade sa likom despota Stefana
Lazareviœa (rad vajara Nebojše Mitriœa) i dvojeziænim maðarsko-srpskim
natpisom.
21 L. Gerevich, Gótikus házak Budán, Budapest Régiségei 15 (1950), 233-234.
22 Konstantin Filozof, Þivot Stefana Lazareviœa, izd. V. Jagiœ, 311.
23 P. Engel, o. c. I, 284.

101
ACADEIMICIAN JOVANKA KALIŒ

DESPOT STEPHEN AND NICOLA GORJANSKI

Summary

In this abstract Despot Stephen Lazareviœ's and Nicola II Gorjanski's family relations
toward the end of XIV and at the beginning of XV century have been examined. The rela-
tions of two family’s kinship were established during the life of Prince Lazar, who married
off his daughter Teodora to Nicola II Gorjanski, the governor of Maæva of that time. They
got married between 1387 and 1389. Nicola III Gorjanski originated from that marriage,
which has been mentioned within the sources since 1401. Nicola II Gorjanski belonged to
the group of most devoted followers of King Sigismund of Luxemburg (1387-1437), the
emperor later to be crowned. From 1402 to 1433, Nicola II was at the position of a Palatino
at the Hungarian court during the period of the most intensive relations between Despot
Stephen's Serbia and Hungary. He was the one to exert influence decisively on the signifi-
cant decision making at the King Sigismund's Hungarian court.

102