Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√

«Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â

Ò∂÷’
ÍÃØ. «¬¯≈È ‘Ï∆Ï

Ù‘∆Á Ì◊ «√øÿ Ô≈Á◊≈∆ ÍÃ’≈ÙÈ, ´«Ë¡≈‰≈

(Í≥‹≈Ï∆ «ÚÌ≈◊, ≈‘πÒ Î≈¿π∫‚∂ÙÈ, Ò÷È¿»)
 ¡ÈπÚ≈Á’ ó ‚≈. ¡Œø«ÓÃÂ

Í«‘Ò∆ Ú≈ ó √ÂøÏ B@AA

ÍÃ’≈Ù’ : Ù‘∆Á Ì◊ «√øÿ Ô≈Á◊≈∆ ÍÃ’≈ÙÈ, ´«Ë¡≈‰≈

(Í≥‹≈Ï∆ «ÚÌ≈◊, ≈‘πÒ Î≈¿π∫‚∂ÙÈ, Ò÷È¿»)

ÍÂ≈ ó FI, Ï≈Ï≈ ’≈ ÍπÏ≈, Í∂Í«ÓÒ Ø‚,

«ÈÙ≈Â◊ø‹, Ò÷È¿»-BBF@@F

’∆Ó : A@ πͬ∂

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/2

 Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√
«Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â
A.
‹≈Â-ÍÃÊ≈ Ì≈ Á∆ √Ì ÂØ∫ ÷≈√, ’¬∆¡ª ¡Èπ√≈ «ÚÒæ÷‰ √Ó≈«‹’
√ø√Ê≈ ˛Õ √≈‚∂ «¬«Â‘≈√ Â∂ √æ«Ì¡≈⁄≈ Á∆ ’ج∆ Ú∆ «Ú¡≈«÷¡≈ Ș√≈È∆
’ÈÔØ◊ È‘ƒ ‘Ø √’Á∆ ˛ «‹øÈ≈ «⁄ ¿π‘ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË ˘ ¡≈͉∂ ’Ò≈Ú∂ ”⁄ È≈
ÒÚ∂Õ ‚∆. ‚∆. ’Ø√øÏ∆ Á∆ «ÚÁÚÂ≈ Á∆¡ª «⁄√Ê≈¬∆ ÍÃ≈ÍÂ∆¡ª «Úæ⁄Ø∫ «¬æ’ Ó≈ÈÚ-
«Ú«◊¡≈È’ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò Á∆ ‹∆ÚøÂÂ≈ ˘ «¬«Â‘≈√’ «Ú’≈√ Á∂ ¡≈ÒØ⁄È≈ÂÓ’
«ÚÙÒ∂Ù‰ È≈ˇ ‹ØÛÈ Á∆ ¿π‘Ȫ Á∆ ÔØ◊Â≈ √∆Õ ÓÀ˘ ¡≈√ ˛ «’ Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√
«Úæ⁄ ‹≈ Á∆ Ì»«Ó’≈ ˘ «¬√ ÒÀ’⁄ Á∂ «ÚÙ∂ Ú‹Ø∫ ¸‰ ’∂ ÓÀ∫ ’Ø√øÏ∆ Á∆¡ª ’πfi √Ì
ÂØ∫ Ó‘æÂÚÍ»È ¡øÂ«ÁzÙ‡∆¡ª Ï≈∂ ◊æÒ æ÷‰ ”⁄ √¯Ò ‘ØÚª◊≈Õ
Í ¡«‹‘∂ «’√∂ Ú∆ ÔÂÈ ˘ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª Í«Ì≈Ù≈ Á∆ √Óµ«√¡≈
È≈Ò ÁØ ⁄≈ ‘؉≈ ÍÚ∂◊≈Õ «¬‘ ˛≈È∆ Ú≈Ò∆ ◊æÒ È‘ƒ ‘ØÚ∂◊∆ ‹∂ «¬√ «Úæ⁄
ÓπÙ«’Ò ¡≈™Á∆ ˛, Í «Î Ú∆ ¡≈ø«Ì’ «ÏøÁ» Á∂ ÂΩ ”Â∂ «¬æ’ ’øÓ ⁄Ò≈¿»
Í«Ì≈Ù≈ Á∂‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ ¡√ƒ ’«‘ √’Á∂ ‘ª «’ ‹≈ «¬æ’
√ÍÙ‡ ¡Òæ◊ √Ó»‘ ˛ «‹√ Á∂ ¡Òæ◊-¡Òæ◊ ÓÀ∫Ï ¡≈ÍØ «Úæ⁄ √‹≈Â∆ «Ú¡≈‘-
√Ïø˪ (Endogamy) [‹ª ¿πµ⁄∆ ‹≈ ”⁄ «Ú¡≈‘ (Hypergamy)] ¡Â∂ Ï‘πÂ∆
Ú≈ Ú≈√«ڒ ‹ª ÂÀ¡ ’∆Â∂ ‘ج∂ √ªfi∂ ÚøÙ◊ Í∂Ù∂ ‹ª «˜øÓ∂Ú≈∆ Áπ¡≈≈ ‹πÛ∂ ‘πøÁ∂
‘ÈÕ Í ’¬∆ √Ó≈‹ «Ú«◊¡≈È∆ «¬√ Í«Ì≈Ù≈ ˘ ’≈Î∆ ¡Ë»∆ ÓøÈÁ∂ ‘ÈÕ ¿π‘Ȫ
¡Èπ√≈ √≈˘ Ï≈’∆ ‹≈Â∆¡ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ «’√∂ ‹≈ Á∆ ÷≈√ Á‹≈ÏøÁ∆ ˘ Ú∆
Óøȉ≈ ÍÚ∂◊≈ ‹Ø ¿π√ ‹≈ «ÚÙ∂Ù Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ ”⁄ Á»‹∆¡ª ‹≈ª Á∆ “ÙπæËÂ≈” ¡Â∂
“¡ÙπæËÂ≈” Á∆ ÍæË «Úæ⁄, ¡Â∂ È≈ˇ ‘∆ ‘∂’ ‹≈ Áπ¡≈≈ Í≈Ò‰ ’∆Â∂ ‹ªÁ∂ ‹ª
«˜øÓ∂ Òæ◊∂ ∆Â∆-«Ú≈‹ª Â∂ ¡≈⁄≈-«Ú‘≈ Á∂ »Í «Úæ⁄ ÍÃ◊‡ ‘πøÁ∆ ‘ØÚ∂ÕA ¡≈͉∆
Íπ√Â’ “‘ØÓØ «‘¡≈«’’√”B «Úæ⁄ ¨¬∆ «Á¿»ÓØ «‹Ú∂∫ «’ Íπ√Â’ Á∂ «√Ò∂÷ ÂØ∫ ‘∆
√ÍÙ‡ ˛, Á‹≈ÏøÁ∆ (Hierarchical) Á∂ «√˪ ˘ ‹≈Â∆-ÍÃÏøË Á≈ Ó»Ò Âæ Â∂
√Ø ÓøÈÁ∂ ‘È; «¬√ ÂØ∫ «ÏȪ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∆ ’ج∆ ‘Ø∫Á È‘ƒ ‘ØÚ∂◊∆Õ

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/3

 ¡√ƒ ¿π√ √Ò Í«Ì≈Ù≈ Á∆ ÚÂØ∫ ’∆¬∂ «‹√ ˘ ¡√ƒ ‘π‰∂ √πfi≈«¬¡≈
˛ ‹ª «Î «Á¿»ÓØ Áπ¡≈≈ ÍÃÚ≈«È ͫÌ≈Ù≈ Á∆? «¬‘ √Ú≈Ò Ó«‘˜ ÙÏÁª Á≈
√Ú≈Ò È‘ƒ ˛ √◊Ø∫ «¬‘ √Ú≈Ò ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Â∂ È≈ˇ ‘∆ √≈‚∆ √æ«Ì¡Â≈
Á∂ «¬«Â‘≈√ ˘ √Ófi‰ Ò¬∆ Ï‘π ӑæÂÚÍ»È ˛Õ «¬√ Ò¬∆ ÓÀ∫ «Á¿»ÓØ Á∂ «Ú⁄≈ª
Á∆ ’πfi «Ú√Ê≈ ”⁄ ‹ª⁄ ÍÛÂ≈Ò Ò¬∆ Í≈·’ª ÂØ∫ ◊«‘∂ «Ë¡≈È Á∆ Óø◊ ’Á≈
‘ªÕ
«Á¿»ÓØ ¡Èπ√≈ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ ˘ «¬√ Á∂ √≈Âæ Ì≈Ú Ë≈«Ó’ («‘øÁ»)
«Ú⁄≈Ë≈≈ Á∂ Í«Í∂÷ «Úæ⁄ ‘∆ √Ó«fi¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛ ‹Ø «¬√ ÍÃÊ≈ Á∂ √≈∂
»Íª «Úæ⁄ ⁄∆-Ú√∆ ‘ج∆ ˛Õ «¬√ Á≈ ÍÃ◊‡≈Ú≈ Á‹≈ÏøÁ∆ Á∆¡ª ¡ÈøÂ, ‹«‡Ò
Â∂ «ÚØË≈Ì≈√∆ «ÚÚ√Ê≈Úª «Úæ⁄ ‘πøÁ≈ ˛ «‹√ «Úæ⁄ √Ì ÂØ∫ ¿πµ⁄≈ Á‹≈ ‘Ó∂Ù≈ ‘∆
ÏÃ≈‘Ó‰ª Á≈ ‘πøÁ≈ ˛ «‹‘Û∂ “√Ì ÂØ∫ ÙπæË” ‘È Â∂ «¬√ Á∂ ’Ó-’ª‚ª Á≈ √ø⁄≈ÒÈ
Ú∆ ’Á∂ ‘ÈÕC «¬‘ Á‹≈ÏøÁ∆ Ù’Â∆ ‹ª √øÍÂ∆ Á∆ Úø‚ «Úæ⁄Ø∫ ‹ª ¿π√Á∂ ¡Èπ√≈∆
È‘ƒ ¿π◊ÓÁ∆ √◊Ø∫, «’‘≈ ‹≈Ú∂ «’, ÙπæËÂ≈-¡ÙπæËÂ≈ Á∂ Ó»Ò «√˪ Á∂ ’≈È
¿π◊ÓÁ∆ ˛Õ «¬√ Â∑ª ‹≈Â∆¡ª ‹Ó≈ª Á≈ ’ج∆ “«√÷Ò≈ »Í” È‘ƒ ‘ÈD ¡Â∂ È≈
‘∆ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ √Ó≈‹ Á∆ Úæ÷ Úæ÷ ÂÏ«’¡ª «Úæ⁄ Úø‚ Á∆ ’ج∆ «ÚÚ√Ê≈ ˛ «’™«’
«¬√ Á≈ √øÍÂ∆ ‹ª Ù’Â∆ Á∆ Úø‚ È≈ˇ √ÏøË ‘؉≈ È≈ ª Ò≈˜Ó∆ ˛ Â∂ È≈ ‘∆
¡«‹‘≈ ‘πøÁ≈ ˛ÕE «Á¿»ÓØ «¬√ ◊æÒ ”Â∂ Ú∆ ˜Ø «ÁøÁ∂ ‘È «’ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ ˘ “√Óπæ⁄ Á∂
«¬æ’ ¡øÙ” Á∂ »Í «Úæ⁄ √Ó«fi¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛ («¬‘ ¿π‘Ȫ Á≈ ÓÈÌ≈™Á≈
Óπ‘≈Ú≈ ˛) «‹√ Á≈ ¡Ê «¬‘ ˛ «’ Í»≈ √Ó≈‹ ‹≈ª «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ ‘؉≈ ‘∆
⁄≈‘∆Á≈ ˛ ¡Â∂ «¬√ Úø‚ ÂØ∫ Ï≈‘ ’πfi Ú∆ ¡ÊÍ»È È‘ƒ Ï⁄Á≈Õ «¬√ Â∑ª
«Ú‘≈’ »Í «Úæ⁄ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ ‹ª ª √Ó≈‹ Á∂ √ø◊·È Á≈ «¬æ’Ø∫ «¬æ’ ‹ª ÍÃË≈È »Í
‘ØÚ∂◊∆, ‹ª «Î «¬√ Á∆ ‘Ø∫Á ‘∆ È‘ƒ ‘ØÚ∂◊∆ÕF
‹∂’ «¬√ ◊æÒ ˘ ÓøÈ ’∂ ⁄æ«Ò¡≈ ‹≈Ú∂ «’ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ “ÙπæËÂ≈” Á∆
«Ú⁄≈Ë≈≈ ’≈È √≈Í∂«÷’ “ÙπæËÂ≈” Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ Á‹≈ÏøÁ∆ Á∂ ‘Ø∫Á «Úæ⁄ ¡≈¿π‰
’≈È ÍÀÁ≈ ‘ج∆ ˛ «‹√ «Úæ⁄ ¡≈«Ê’ ’≈’ª Á∆ ’ج∆ Ì»«Ó’≈ È‘ƒ ‘∆ ª
Ò≈˜Ó∆ ÂΩ ”Â∂ Ì≈Â∆ √Ó≈‹ «Úæ⁄ ¡≈«Ê’ Ù’Â∆¡ª Á∆ ◊Â∆Ù∆ÒÂ≈ Ï‘π ÿæ‡
‘∆ ‘ØÚ∂◊∆Õ «¬√ ÂØ∫ Ú∆ ¡æ◊∂, ‹∂ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ È∂ Ì≈ «Úæ⁄ ¡ÏÁÒ Á‹≈ÏøÁ∆ ˘
‹ÈÓ «ÁæÂ≈ ª Ì≈ Á≈ ’ج∆ Ú∆ «˜’ÔØ◊ «¬«Â‘≈√ È‘ƒ ‘Ø √’Á≈Õ «Á¿»ÓØ
«¬‘Ȫ ÁØÚ∂∫ Ë≈È≈Úª Á∆ Ï∂«fi‹’ ‘Ó≈«¬Â ’Á∂ ‘ÈÕ
¿π‘ ’«‘øÁ∂ ‘È, “ÓÀ∫ ÍÃ≈⁄∆È Ì≈ ¿πµÂ∂ ¡Ê-Ù≈√Â Á∆¡ª Ë≈È≈Úª
˘ Ò≈◊» ’È Á∆ «Ú‘≈«’Â≈ ”Â∂ ‘∆ √Ú≈Ò ¿π·≈¿π‰≈ ⁄≈‘ª◊≈Õ” ¡≈͉∂ Íæ÷
«Úæ⁄ ¿π‘ «¬√ “«√æË∂ √≈Á∂” ÂæÊ ÚæÒ «Ë¡≈È «ÁÚ≈™Á∂ ‘È «’ “√≈‚∂ ¡≈͉∂

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/4

(Íæ¤Ó∆) √Ó≈‹ «Úæ⁄ Ú∆ ¡ÊÙ≈√Â ¡·≈Úƒ √Á∆ Á∂ ¡÷∆ «Úæ⁄ ¡≈ ’∂ ‘∆
≈‹È∆Â∆ ÂØ∫ ¡˜≈Á «¬æ’ Úæ÷∂ ÷∂Â Á∂ »Í ”⁄ ¿πÌ«¡≈Õ”G «¬‘ ÁÒ∆Ò «¬øÈ∆
«˜¡≈Á≈ Â’‘∆‰ ˛ «’ «¬‘ Óøȉ «Úæ⁄ Ú∆ √ø’Ø⁄ ‘πøÁ≈ ˛ «’ ¡√ƒ «Á¿»ÓØ ˘
√‘∆ √‘∆ √Ófi «Ò¡≈ ˛Õ ’ج∆ √Óª √∆ «’ √Ó≈‹-«Ú«◊¡≈È Èª Á≈ ’ج∆ «Ú«◊¡≈È
È‘ƒ √∆, Í «¬√ ÂæÊ Á≈ «¬‘ ÓÂÒÏ «¬‘ ª È‘ƒ «’ «¬√ «Ú«◊¡≈È Á∂ ‘Ø∫Á
«Úæ⁄ ¡≈¿π‰ ÂØ∫ Í«‘Òª √Ó≈‹ª Á∆ ’ج∆ ‘Ø∫Á È‘ƒ √∆; «¬√ Â∑ª, ‹∂ ¡·≈Úƒ
ÙÂ≈ÏÁ∆ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡ÊÙ≈√Â Á∆ «Ú«◊¡≈È Á∂ ÂΩ ”Â∂ ’ج∆ ‘Ø∫Á È‘ƒ √∆ ª
«¬ø◊ÒÀ∫‚ Á∂ ÿ∂¨ ÔπæË ‹ª Í«‘Òª Á∆ «’√∂ ‘Ø «¬«Â‘≈√’ Íë’«¡≈ ‹ª ÿ‡È≈
«Í¤Ò∂ ¡≈«Ê’ ’≈Ȫ Ï≈∂ ÏØÒ‰ Á∆ ’ج∆ ÓÈ≈‘∆ È‘ƒ ‘Ø ‹ªÁ∆Õ
«¬√ Â∑ª Ì≈ Ú∆ «¬«Â‘≈√ «Ú‘»‰≈ ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛:
““Ì≈Â∆ √≈«‘ Â∂ √æ«Ì¡Â≈ «Úæ⁄ √Ó∂∫, ÿ‡È≈Úª Â∂ «¬«Â‘≈√ ÍÃÂ∆
¡≈Ó ÂΩ ”Â∂ Í≈¬∆ ‹≈‰ Ú≈Ò∆ ¿πÁ≈√∆ÈÂ≈ «¬«Â‘≈√’≈ Á≈ ’øÓ Ï‘π ¡Ω÷≈ ω≈
«ÁøÁ∆ ˛ - Í «¬‘Ȫ ‘≈Ò≈ª «Úæ⁄ ’∆ Ì≈ Á≈ ¿π‘Ȫ ¡ʪ «Úæ⁄ ’ج∆
«¬«Â‘≈√ ˛, «‹‘Ȫ ¡ʪ «Úæ⁄ «¬√≈¬∆ √æ«Ì¡Â≈ ‹ª «Î (!) ⁄∆È Á≈ «¬«Â‘≈√
˛?H””
Á»‹∂ ÙÏÁª «Úæ⁄, ’∆ √≈˘ «¬‘ ’«‘‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛ «’ «‹√ ¡≈ÁÓ∆ È∂
¡≈͉∆ ’ج∆ √ÚÀ‹∆ÚÈ∆ È‘ƒ «Ò÷∆, ¿π√ Á∆ ’ج∆ Ú∆ ‹∆ÚÈ∆ È‘ƒ «Ò÷∆ ‹≈
√’Á∆Õ
«Á¿»ÓØ «¬æÊ∂ ¿πµÊ∂ «¬‘ ¿πÁ≈‘‰ª «ÁøÁ∂ «‘øÁ∂ ‘È «’ Ì≈ Á∆
“«¬«Â‘≈√-‘∆‰Â≈” Á∆ «’Ú∂∫ «Ú¡≈«÷¡≈ ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆ ˛Õ √Ì ÂØ∫ ÚæË ÍÃÌ≈ÚÙ≈Ò∆
¿π‘Ȫ Á∆ ÏπæË ËÓ Á∂ ¿πµÌ≈ Â∂ ÍÂÈ Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ˛Õ ¿π‘Ȫ ¡Èπ√≈ ‹≈Â-
ÍÃÊ≈ Á∆ «Ú⁄≈Ë≈≈ Á≈ Â’≈˜≈ «¬‘ ˛ «’ «Ú¡’Â∆ √Ó≈‹ ˘ «Â¡≈◊ Á∂‰Õ
«¬‘Ȫ “«Â¡≈◊∆¡ª” «Úæ⁄Ø∫ ’πfi ÏÃ≈‘Ó‰ª È≈ˇ Óπ’≈ÏÒ≈ ’È Òæ◊∂Õ «¬√ Â∑ª Á∂
Óπ’≈ÏÒ∂ «Úæ⁄Ø∫, ÏπæË Â∂ ‹ÀÈ ËÓ È∂ ¡«‘ø√≈ Á≈ «√˪ «Ú’√ ’∆Â≈ ¡Â∂ ÍÙ»-
‘æ«Â¡≈ Â∂ Ó≈√ ÷≈‰ ˘ ¡Í«ÚæÂ ’«‘ ’∂ «Èø«Á¡≈Õ «¬√ Á∂ ÈÂ∆‹∂ Ú‹Ø∫ ÏÃ≈‘Ó‰ª
È∂ ÍÙ»-ÏÒ∆ ˘ «Â¡≈◊ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ ¿π‘Ȫ ˘ ¸‰ΩÂ∆ Á∂‰ Ú≈«ˇ¡ª ÂØ∫ Ú∆ «’Â∂
«˜¡≈Á≈ ‹ª ÚË∂∂ ÔØ‹È≈ÏæË Â∆’∂ È≈ˇ Ù≈’≈‘≈ ”Â∂ ˜Ø Á∂‰ Òæ◊ ͬ∂ÕA@ «¬√
Â∑ª ÏØË∆¡ª Á∆ Óπ«‘øÓ Óæ·∆ ÍÀ ◊¬∆, Ù≈’≈‘≈ ÙπæËÂ≈ Á≈ «¬æ’ ‘Ø ÍÃÂ∆’ ω
«◊¡≈ ¡Â∂ ÏÃ≈‘Ó‰ª ˘ ¿πÁØ∫ Âæ’ ¡≈≈Ó Á∆ ȃÁ √Ω‰ Á≈ ÓΩ’≈ «ÓÒ «◊¡≈ ‹Á
Âæ’ ÈÚ∂∫ √È’∆ «√˪ª È≈ˇ “«Â¡≈◊∆¡ª” («‹Ú∂∫ «’ «Òø◊≈«¬Â) Á≈ «¬æ’ ÈÚª
◊∂Û È≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ Ùπ»¡≈Â∆ ÏπæË ËÓ Á∆ √ÎÒÂ≈ Á≈ ’≈È ’Ø√øÏ∆ È∂ ÍÙ»-
Í≈Ò‰ ÂØ∫ ÷∂Â∆ ÚæÒ √ø’ÃÓ‰, ¡≈. ¡À√. ÙÓ≈ È∂ Ù«‘ª Á∂ ¿πÌ≈ Â∂ ÚÍ≈ Á∂

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/5

«Ú’≈√ ˘ «√æË ’∆Â≈ ‘Ø √’Á≈ ˛, Í ¿π‘Ȫ Á∂ ÔÂÈ Ï∂¡Ê ‘ÈÕ «¬√ Á∂
«Í¤Ò≈ «¬æ’Ø «¬æ’ ’≈È “ÙπæËÂ≈ Á∂ Óπ‘≈Ú∂” ˘ ÚË∂∂ √ÎÒÂ≈ È≈ˇ Ò≈◊» ’È≈
√∆; ¡Â∂ «¬‘ √ÎÒÂ≈ Ú∆ «‹√ ’’∂ √øÌÚ ‘Ø √’∆ ¿π‘ √∆ “√ø√≈-«Â¡≈◊” Á≈
⁄ÓÂ’≈Õ
‹∂ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Ï≈∂ «¬æ’ √Ó’≈Ò∆ Íæ¤Ó∆ √Ó≈‹-Ù≈√Â∆ Á∆¡ª Ë≈È≈Úª
Á∂ «Îæ‡ ¡≈¿π‰ Ò¬∆ Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ ˘ ¡«‹‘≈ ωÈ≈ ÍÀ «‘≈ ˛, ª ’∆ «¬√
◊æÒ Á∆ √øÌ≈ÚÈ≈ «˜¡≈Á≈ È‘ƒ «’ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∆ ʪ «¬‘Ȫ Ë≈È≈Úª
«Úæ⁄ ‘∆ «’Â∂ ◊ÛÏÛ ˛? ¡√Ò «Úæ⁄ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Ï≈∂ «Á¿»ÓØ Á∂ Ï∂‘æÁ Âø◊-
Ș∆¬∂ Á∆ Ú∆ «¬æ’ ¡æ¤∆ ÷≈√∆ «¬«Â‘≈√’ «Ú¡≈«÷¡≈ √øÌÚ ˛Õ «Í¤Ò∂ √Ω ‹ª
«¬√ ÂØ∫ ’πfi ÚæË √≈Òª ÁΩ≈È Ì≈Ú∂∫ ÚøÙ◊ «’æÂ≈ Úø‚ Í»∆ Â∑ª ‡πæ‡∆ È‘ƒ, Í
Ï‘π ‘æÁ Âæ’ «„æÒ∆ ˜» ͬ∆ ˛ÕAA ÈÂ∆‹∂ Ú‹Ø∫, ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∂ Ï⁄∂ «‘ ◊¬∂ »Íª
«Úæ⁄ «¬‘ Íæ÷ ÚË∂∂ ’’∂ «Íæ· Ì»Ó∆ «Úæ⁄ ⁄Ò≈ «◊¡≈ ˛ÕAB Í «¬√Á∂ ÙπæË Ë≈«Ó’
Â∂ «Ú¡’Â∆◊ ͫ‘¨ ÿæ‡ ÍÃÌ≈«Ú ‘ج∂ ‘ÈÕ («¬‘ Á∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’
«¬‘ «¬’æÒ∂ Ì≈ Á∆ ÷≈√∆¡Â È‘ƒ ˛: Ë≈«Ó’ «Ú⁄≈Ë≈≈ Á∆ ‘Ø∫Á ¿π√ √Ó≈‹
«‹√ ˘ Â’√ø◊ ·«‘≈¿π‰ Ò¬∆ ÷≈√ ËÓ ¿πÍ«‹¡≈ ‘πøÁ≈ ˛, Á∂ ÷ÂÓ ‘Ø ‹≈‰
ÂØ∫ Ï≈¡Á Ú∆ ÒøÓ∂ √Ó∂∫ Ò¬∆ ω∆ «‘øÁ∆ ˛Õ) ¡«‹‘∂ «Úæ⁄ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∂ Ï⁄∂ ÷π⁄∂
Í«‘¨¡ª (Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ Ë≈«Ó’) ˘ «¬æ’Ø «¬æ’ ‹ª «˜¡≈Á≈ Ó‘æÂÚÍ»È Âæ ¡Â∂
ÍÂÈÙ∆Ò Í«‘¨¡ª (¡≈«Ê’) ˘ ◊Ω‰ Á‹∂ Á∂ ‹ª «ÏÒ’πÒ ‘∆ ◊À-˜»∆ ÂæÂ
√Ófi ÒÀ‰≈ √πÌ≈«Ú’ ˛Õ «Á¿»ÓØ È≈ «√¯ «¬√ √‘∆ √Ófi Á∂ «Ù’≈ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È,
√◊Ø∫ Ì≈ ’∆ ˛ «¬√ Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È Ò¬∆ «¬æ’ ◊Ò Ó≈ÈÂ≈ Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂
«¬æ’ Í»≈ «√˪’ „ª⁄≈ ÷Û∑≈ ’ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ Í ‘π‰ ¿π‘Ȫ Á∂ Ì≈ «Úæ⁄
Á‹∂ÏøÁ∆ ”⁄ ÏøÈ∂ ÓÈπæ÷ Ï≈∂ Á≈¡«Ú¡ª ˘ ÓøÈ ÒÀ‰≈ ˙È≈ ‘∆ ¡Ω÷≈ ˛ «‹øÈ≈ «’
¿π‘Ȫ Á∂ Á»√∂ «ÚÙÚ≈√ ˘ Óøȉ≈ «’ ¡æ‹ Á≈ Íæ¤Ó∆ √Ó≈‹ «¬æ’ “Ï≈Ï∆
¡Ë≈«” √Ó≈‹ ˛Õ

B
«¬√ Â∑ª, ‹∂ ‘ØÓØ «‘¡≈≈’∆’√ √≈˘ ÍÃÌ≈«Ú ’È «Úæ⁄ È≈’≈Ó
«‘øÁ≈ ˛, ª ¡√ƒ «’ÊØ∫ Ùπ»¡≈ ’ √’Á∂ ‘ª? Ó∂∂ «÷¡≈Ò ¡Èπ√≈ ¿π√∂ ÍæËÂ∆
˘ Ú‰≈ ˜»∆ ˛ «‹√ Á∆ ’Ø√øÏ∆ È∂ Ï‘π √ÍæÙ‡Â≈ È≈ˇ Â∂ Ò◊≈Â≈ Í≈Ò‰≈
’∆Â∆, ¿π‘ ÍæËÂ∆ «‹√ ˘ ’≈Ò Ó≈’√ È∂ «Ú’√ ’∆Â≈Õ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∆ ‹ª⁄-
ÍÛÂ≈Ò Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ ’ÃÓÚ≈ ¿πÍ‹∆¡ª Úæ÷ Úæ÷ √Ó≈«‹’ ωÂª ”⁄ «¬√ ÚæÒØ∫
«ÈÌ≈¬∆ ◊¬∆ Ì»«Ó’≈ ˘ «Ë¡≈È ”⁄ æ÷ ’∂ ‘∆ ’∆Â∆ ‹≈‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ˛Õ «¬æ’

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/6

√Ó≈«‹’ ωÂ ‹Ø “«’ Íë’«¡≈” ”Â∂ ¡Ë≈« ˛, ¿πÁØ∫ ‘∆ ‘Ø∫Á «Úæ⁄ ¡≈™Á∆
˛ ‹ÁØ∫ √Ó≈‹ «Úæ⁄ ¿πÂÍ≈Á’ “Ú≈Ë» ÍÀÁ≈Ú≈” ’È Á∂ ÔØ◊ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘
√Ø⁄‰≈ Ï∂Ó≈¡È∂ ‘ØÚ∂◊≈ «’ «¬√ ÍÛ≈¡ ÂØ∫ Í«‘Òª ‹≈Â-ÍÃÊ≈ «‹‘∆ «’√∂ √Ó≈«‹’
√ø√Ê≈ Á∆ ’ج∆ ‘Ø∫Á ‘Ø √’Á∆ ˛Õ ¡√Ò «Úæ⁄ «Á¿»ÓØ ÷πÁ Ú∆ «¬√ ˘ √Ú∆’≈ ’Á∂
‘È, «’™«’ ¿π‘ ÓøÈÁ∂ ‘È «’ ‹≈ª Á∂ ‘Ø∫Á «Úæ⁄ ¡≈¿π‰ Ò¬∆ «’ Úø‚ Á≈
‘؉≈ Ò≈˜Ó∆ ˛ ‹Ø «’ ¡≈«Á √Ó≈‹ «Úæ⁄ È‘ƒ Í≈¬∆ ‹≈ √’Á∆ÕAC «◊Ú∂Á «Ú⁄Ò≈
ÍπÙ√»’ ‹Ø «’ ⁄≈ ÚȪ Á∆ Ó»Ò «Ú¡≈«÷¡≈ ˛, ‹≈ª Á∆ ʪ ”Â∂ √Ó≈«‹’
‹Ó≈ª Á≈ Ú‰È «˜¡≈Á≈ ˛: ≈‹≈ÈÔ≈√ (’πÒ∆È), ÏÃ≈‘Ó‰ (Íπ‹≈∆), «Ú√
(¡≈Ó ÒØ’, «˜¡≈Á≈Â «’√≈È) ¡Â∂ Ù»Á (Á≈√ª ”⁄Ø∫ ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ ◊πÒ≈Óª Á≈
√Ó»‘)Õ ÚÀ«Á’ ’≈Ò ÁΩ≈È ÚøÙ◊ «’ Úø‚ Á≈ ‹ª √‹≈Â∆ «Ú¡≈‘ Á∂ «’√∂ »Í
Á∆ ’ج∆ fiÒ’ È‘ƒ «ÓÒÁ∆Õ «¬√ Â∑ª Ùπ»¡≈Â∆ ÚȪ «Úæ⁄ Ï≈¡Á ”⁄ «Ú’√Â
‘ج∂ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË Á≈ Ï‘π ‘∆ ÿæ‡ √ø’∂ «ÓÒÁ≈ ˛Õ
“Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ Á∆ «¬æ’ ‹≈‰-ͤ≈‰” (An Introduc-
tion To The Study of Indian History) «Úæ⁄ ’Ø√øÏ∆ È∂ «¬‘ «Ú⁄≈ Í∂Ù ’∆Â≈
«’ ‹≈ª Á≈ ‹ÈÓ ¡≈ø«Ì’ ÚÀ«Á’ √Ó≈‹ «Ú⁄Ò∂ ÚȪ Á∆ ¡øÁ»È∆ Úø‚ ”⁄Ø∫
È‘ƒ √◊Ø∫ «¬æ’ ¡√ÒØ∫ ‘∆ Úæ÷∆ Ï≈‘∆ Íë’«¡≈ ’≈È ‘Ø«¬¡≈: “Ì≈ Á≈ Í»≈
«¬«Â‘≈√ Á√≈™Á≈ ˛ «’ ’Ï∆Ò≈¬∆ ÒØ’ª Á≈ ¡≈Ó √Ó≈‹ «Úæ⁄ Ò∂Úª ‘πøÁ≈
«‘≈ ˛Õ «¬‘ ÿ‡È≈⁄æ’... Ì≈Â∆ √Ó≈«‹’ Â≈‰∂-Ï≈‰∂ Á∆ √Ì ÂØ∫ Ó‘æÂÚÍ»È
÷≈√∆¡Â Ì≈Ú ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á≈ Ó»Ò ¡Ë≈ ˛Õ”AD «¬√ ¡øÂ«ÁzÙ‡∆ Á∆ ÍπÙ‡∆ ‹≈Â∆
ÙÏÁ Á∆ ÚÂØ∫ ÂØ∫ ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆ ˛Õ ‹ÁØ∫ ÏπæË Á≈ “Ùæ’” ‹≈Â∆ È≈Ò √ÏøË ‘؉
Ï≈∂ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛ ª «¬√ ÙÏÁ Á≈ ÓÂÒÏ ’Ï∆Ò∂ ÂØ∫ ‘πøÁ≈ ˛Õ ‹ÁØ∫ «¬√∂ √≈«‘Â
«Úæ⁄ “¿πµÂÓ Â∂ È∆Ú∆¡ª” ‹≈Â∆¡ª Á≈ Ú‰È «ÓÒÁ≈ ˛ ª ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á≈ √ÍÙ‡
√ø’∂ «ÓÒÁ≈ ˛ÕAE ’Ï∆Ò∂ ¡’√ √‹≈Â∆ «Ú¡≈‘ª Á∆ ’·ØÂ≈ È≈ˇ Í≈Ò‰≈
’Á∂ √È: «¬‘∆ ÏπæË Á∆ Ùæ’ Ì≈Úª Ú≈Ò∆ ’‘≈‰∆ ˛ «‹‘Ȫ È∂ ’Ï∆Ò∂ ÂØ∫ Ï≈‘
«Ú¡≈‘ ’Ú≈¿π‰ ÂØ∫ Ï⁄‰ Ò¬∆ ¡≈͉∆¡ª ÌÀ‰ª È≈ˇ «Ú¡≈‘ ’∆Â≈ √∆ÕAF ’∆
¡√ƒ «¬‘ ÓøÈ √’Á∂ ‘ª «’ ‹ÁØ∫ ’Ï∆Ò∂ “«Ú¡≈Í’ √Ó≈‹” «Úæ⁄ Ù≈ÓÒ ‘ج∂ ª ¿π‘
¡≈͉∆ √‹≈Â∆ «Ú¡≈‘ Á∆ ∆ ˘ √Ó≈‹ «Úæ⁄ È≈ˇ ‘∆ ÒÀ ¡≈¬∂? ‹∂ ’Ï∆Ò≈
Í«‘Òª ‘∆ «¬æ’ ÷∂Â∆ ’È Ú≈Ò≈ √Ó»‘ ω ¸æ’≈ ‘πøÁ≈ ª ¿π‘ «√æË≈ ‘∆ «¬Ò≈’∂
Á∆ «’√≈È ‹≈Â∆ ω ‹ªÁ≈ √∆Õ
Í “¡≈Ó √Ó≈‹ «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ‘؉” Ú≈Ò∂ ’Ï∆«Ò¡ª ”⁄ Úæ‚∆ «◊‰Â∆
‹ø◊Òª ”⁄ «‘øÁ∂ «Ù’≈ ’È Ú≈Ò∂ ‹ª ÌØ‹È «¬’æ·≈ ’È Ú≈Ò∂ ¡√æ«Ì¡’
’Ï∆«Ò¡ª Á∆ √∆ «‹‘Û∂ ¡æ◊∂ ÚË ‘∂ «’√≈È √Ó»‘ª Áπ¡≈≈ ¡Ë∆È ’ Ò¬∂ ◊¬∂Õ

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/7

«¬√ ˘ Ùæ’ª Â∂ ’ØÒ∆¡ª Á∂ ¡≈Í√∆ √øÿÙ ÂØ∫ √Ó«fi¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ÕAG ’Ø√øÏ∆ È∂
‹ø◊Ò Ú≈√∆ È≈«◊¡ª Ï≈∂ ’≈Î∆ «Ú√Ê≈ ”⁄ «Ò«÷¡≈ ˛ «‹‘Û∂ ¡≈∆¡Èª Á∂
¡æ◊∂ Úˉ ÂØ∫ Í«‘Òª ‘∆ «Íæ¤∂ ‘‡ ◊¬∂ √È Í ÏÃ≈‘Ó‰∆ ÁøÁ-’Ê≈Úª Â∂ ÚÀ«Á’
’Ó-’ª‚ª «Úæ⁄ ¡≈͉∂ ÍÁ-«⁄øÈ∑ ¤æ‚ ◊¬∂ÕAH «’™«’ ÌØ‹È «¬’æ·≈ ’È
Ú≈Ò∂ ¡Ë∆È ’ Ò¬∂ ◊¬∂ √È, «¬√ Ò¬∆ ¿π‘ È∆Ú∆¡ª ‹≈Â∆¡ª «Úæ⁄ ÏÁÒ ◊¬∂,
«¬øÈ∂ È∆Ú∂∫ «’ ¿π‘Ȫ ˘ Ú‰ª ÂØ∫ Ú∆ «¬æ’ÁÓ Ï≈‘ ’æ„ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ÕAI ÓÈπ√«ÓÃÂ∆
«Úæ⁄ «ÁæÂ∆ ◊¬∆ “√ø’ (Mixed) ‹≈Â∆¡ª” Á∆ «◊‰Â∆ ÂØ∫ «¬‘Ȫ √Ó»‘ª Á∆
Ï‘πÒÂ≈ Á≈ ÍÂ≈ ⁄ÒÁ≈ ˛: √À ¡øË ÍÙ»¡ª ˘ Í≈Ò» ω≈¿π‰ Ò¬∆ ’≈Ï» ’Á∂
√È, ’≈Ú ÓÒ≈‘ √È; «È√≈Á Óæ¤∆ Í≈Ò‰ ’Á∂ √È; Ó∂Á≈, ¡ªË, ¸ø⁄» Â∂
ÓÁ◊π√ ÌØ‹È Ò¬∆ ‹ø◊Ò∆ ‹≈ÈÚª ˘ Ó≈ ’∂ ◊π˜≈≈ ’Á∂ √È; ’Ù«Âz√, ¿π◊
Â∂ Íπ’√ “÷π悪 ”⁄ «‘‰ Ú≈Ò∂ ‹≈ÈÚª ˘ ÎÛ’∂ Â∂ Ó≈ ’∂” «‹™Á∂ √È; ’≈Ú
Â∂ «Ë◊Ú‰ ⁄ÓÛ∂ Á≈ ’øÓ ’’∂; ¡Â∂ ͪ‚»√ØÍ’ ÏÀ∫ Á≈ ’øÓ ’Á∂ √È (Ó˘,
Á√Úª Ì≈◊ (X), CB, CD, CF-CG, DH-DI)Õ ÏπæË ◊øÃʪ «Úæ⁄ ⁄ø‚≈Ò Â∂ «È√≈Á
ÁØÚª Á≈ «˜’ «Ù’≈∆¡ª Á∂ »Í «Úæ⁄ ¡≈™Á≈ ˛Õ «¬‘∆ Ó»Ò “¡¤»Â” ‹≈ª
√ÈÕB@ «’™«’ ¿π‘Ȫ ˘ ÷∂Â∆Ï≈Û∆ ¡ÍÈ≈¿π‰ ÂØ∫ Úª«fi¡ª ’ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ √∆,
Â∂ ¿π‘Ȫ Á∂ ¡≈͉∂ Ó»Ò ‹ª ÏÁÒÚ∂∫ «’æÂ∂ Ó≈Ó»Ò∆ ‹ª ÓΩ√Ó∆ Ó‘æÂÚ Á∂ «‘ ◊¬∂
√È, ¿π‘ «’√≈Ȫ Â∂ Úæ‚∂ Ì»Ó∆ÍÂ∆¡ª Ò¬∆ ’øÓ ’È Ú≈Ò∆ √√Â∆ ’∆Ó ”Â∂
¿πÍÒÏË ÏøË»¡≈, ◊πÒ≈Ó Ì»Ó∆‘∆‰ «’ Á∂ «ÚÙ≈Ò √Ø ω ◊¬∂Õ «¬√ Ș∆¬∂
˘ È’≈ Á∂‰≈ Ï‘π ÓπÙ«’Ò ˛ «’ È∆Ú∆¡ª ‹≈Â∆¡ª ÍÃÂ∆ Ï≈’∆ √Ó≈‹ ÚæÒØ∫
«Á÷≈¬∆ ◊¬∆ ÿØ ÁπÙÓ‰∆ Á≈ ¡√Ò ¡Ë≈ «‘æª Á∆ «¬‘∆ Ïπ«È¡≈Á∆ ‡æ’ √∆Õ
“ÙπæËÂ≈” Â∂ “¡Í«ÚæÂÂ≈” Á∆¡ª Ë≈È≈Úª ¡√Ò «Úæ⁄ «¬√∂ Ïπ«È¡≈Á∆ ¡≈«Ê’
ÂæÊ ˘ ‘æ’∆ ·«‘≈¿π‰ Ò¬∆ ‘Ø∫Á ”⁄ ¡≈¬∆¡ªÕ
«’√≈È∆ ¡Â∂ È∆Ú∆¡ª ‹≈ª Á≈ Úæ÷∂ ‘؉≈ «’ Úø‚ Á∂ «¬æ’ √≈Ë≈È
»Í ˘ Á√≈™Á≈ ˛Õ Í ¡≈. ¡À√. ÙÓ≈ È∂ «¬æ’ Á»√∂ Ù«‘∆ «¬È’Ò≈Ï
(Í«‘Ò≈ Ù«‘∆ «¬È’Ò≈Ï ‘ÛæÍ≈ √æ«Ì¡≈⁄≈ √∆) ÚæÒ «Ë¡≈È «ÁÚ≈«¬¡≈ ˛ ‹Ø
«’ ÏπæË ËÓ Á∂ ¿πÌ≈ ÂØ∫ «ÏÒ’πÒ Í«‘Òª ¡≈™Á≈ ˛ÕBA «¬√ Á≈ ¡Ê «¬‘
‘Ø«¬¡≈ «’ ’¬∆ Â∑ª Á∂ Óπ‘≈ Ú≈Ò∂ ÍÀÁ≈Ú≈∆ «’æ«Â¡ª Á≈ «Ú’≈√ ‘Ø ¸æ«’¡≈
‘ØÚ∂◊≈Õ ◊≈‚È ⁄≈¬∆Ò‚ È∂ Ï‘π √≈∂ ÈÚ∂∫ Ó≈«‘ ’≈«Ó¡ª Á∂ ÍÀÁ≈ ‘؉ «Úæ⁄
“ÈÚ∂∫ √øÁª Â∂ «’ Á∆ Ïæ⁄ ’È Ú≈Ò∂ ¿πÍ’Ȫ «‹Ú∂∫ «’ ’Ϙ∂ Ú≈Ò∆ √øÈ∑∆
(Hinged Tong), ’À∫⁄∆, Á≈Â∆, ÿπøÓ ’∂ ⁄Ò‰ Ú≈Ò∆ ⁄æ’∆ (Rotary Querns)” Á∆
Ó‘æÂÂ≈ Â∂ ˜Ø «ÁæÂ≈ ˛ÕBB «¬‘Ȫ ⁄Ø∫ ’πfi √øÁ («‹Ú∂∫ ’À∫⁄∆, ⁄æ’∆) Í«‘Ò∆ √Á∆ Âæ’
Â’«ÙÒ≈ «Úæ⁄ «Ú’√ ‘Ø ¸æ’∂ √ÈÕBC ‹≈Â’ ’Ê≈Úª √≈˘ “ÍÀÁ≈’≈ª Á∂ «Í≥‚ª”

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/8

Ï≈∂ Áæ√Á∆¡ª ‘È «‹‘Ȫ «Úæ⁄ Ë≈ Á≈ ’øÓ ’È Ú≈Ò∂ ´‘≈, Â∂ Â÷≈‰ «‘øÁ∂
√ÈÕBD «¬‘ √øÌÚ ˛ «’ Óπæ÷ Ë≈≈¬∆ √Ó≈‹ «Úæ⁄ Úæ‚∂ ÍæË ”Â∂ Ù≈«ÓÒ ’∆Â∂ ◊¬∂
’Ï∆Ò∂ «’ Úø‚ Á∂ ÁÏ≈¡ ’≈È Ù≈÷≈Úª ”⁄ Úø‚∂ ‹≈‰ Òæ◊∂Õ Ó»Ò ’Ï∆«Ò¡ª ÂØ∫
¡Òæ◊ ‘ج∂ Úæ÷ Úæ÷ ’≈∆◊ª Á∂ √Ó»‘ ÷≈√ ‹≈ª ”⁄ Úæ‡ ◊¬∂Õ «¬√ ’≈È ‘∆ Ó˘
(Á√Úª Ì≈◊ (X), DG-DH) “√ø’ ‹≈ª” «Úæ⁄ Â÷≈‰ª, ÊÚ≈Ȫ Â∂ ‘’∆Óª ˘
Ù≈«ÓÒ ’Á≈ ˛Õ Ú‰‹ Á∂ «Ú’≈√ Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ «ÚÌ∂Á∆’È Á∆ «¬æ’ ¡«‹‘∆ ‘∆
‘Ø Íë’«¡≈ Á∂ «√æ‡∂ Ú‹Ø∫ ÚÍ≈∆ ‹≈ª ‘Ø∫Á «Úæ⁄ ¡≈¬∆¡ª «‹‘Ȫ Á≈ ‹≈Â’
’Ê≈Úª ”⁄ ÌÍ» «˜’ «ÓÒÁ≈ ˛Õ √Ó∂∫ È≈ˇ ¿π‘Ȫ È∂ ¡≈͉≈ ÷πÁ Á≈ ‘∆ ÚÀÙ
Ú‰ ω≈ «Ò¡≈ÕBE
‹≈Â-ÍÃÊ≈ «Úæ⁄ ÏÃ≈‘Ó‰ª Á∆ ÍØ‹∆ÙÈ √πÌ≈«Ú’ »Í ”⁄ ¿π‘Ȫ Á∂ Íπ«Ø ‘Â∆
’øÓª ’≈È Â∂ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∆ æ«÷¡≈ ’È Ú≈Ò∂ ËÓ Á∂ √ÍÃ√ Á∆ Ì»«Ó’≈ ÂØ∫
«ÈË≈ ‘ج∆Õ ’Ø√øÏ∆ ¡Èπ√≈ ¿π‘Ȫ Á∆ ˛√∆¡Â Á≈ ’≈È ’πfi ‘æÁ Âæ’
’ÀÒø‚ Ï≈∂ ¿π‘Ȫ Á≈ «◊¡≈È Ú∆ √∆ «‹√ Á∆ ÷∂Â∆Ï≈Û∆ Á∂ ’øÓª ˘ «ÈÔÓÏæË
⁄Ò≈¿π‰ Ò¬∆ Ï‘π ӑæÂÂ≈ √∆Õ
‹≈Â∆ Â≈‰∂-Ï≈‰∂ ”⁄ «’√∂ Ú∆ ÏÁÒ≈¡ ’≈È √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ÍÃÌ≈«ÚÂ
‘؉ Ú≈Ò≈ «‘æ√≈ ‘’»Ó ’È Ú≈Ò≈ Â∂ ÔØË≈ Ú◊, Ì≈Ú ’ÙæÂ∆ (≈‹≈ÈÔ≈Ó√)
√∆Õ ‘Ó«Ò¡ª Â∂ Ï◊≈Úª ’≈È ‘«Ê¡≈ÏøÁ Â≈’ ”Â∂ Í∆Û∑∆ Á Í∆Û∑∆ ¬∂’≈«Ë’≈
ω≈¬∆ æ÷‰≈ Ï∂‘æÁ ¡Ω÷≈ √∆, «‹√ Á∆ ◊Ú≈‘∆ Íπ≈‰ Ú∆ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ Â∑ª
«‹æÊ∂ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ ˘ √Ì ÂØ∫ ÚæË Ó˜Ï»Â ‘؉≈ ⁄≈‘∆Á≈ √∆, ¡√Ò «Úæ⁄ «¬‘ ¿πÊ∂ ‘∆,
Ì≈Ú «’ ‘≈’Ó √Ó»‘ Á∆ √«ÊÂ≈ Á∂ ¡ʪ «Úæ⁄, √Ì ÂØ∫ ÚæË ’Ó˜Ø √∆Õ ‹≈Â-
ÍÃÊ≈ Á≈ Í»≈ „ª⁄≈ ´æ‡ Á∆ «¬æ’ ¡«‹‘∆ «ÚÚ√Ê≈ ˛ «‹√ Á∂ Óπæ÷ Ò≈ÌÍ≈Â
¡’√ ‘∆ «¬√ Á∂ ÷≈√∂ ’≈È Ë≈ÛÚ∆ ‹ª «ÚÁ∂Ù∆ ÒØ’ ‘∂ ‘ÈÕ

C
Ò◊Ì◊ ‘ ’ج∆ «¬√ È≈ˇ √«‘Ó ‹≈ÍÁ≈ ˛ «’ Ì≈ «Úæ⁄ ‹≈Â-
ÍÃÊ≈ ˘ √Ï-«Ú¡≈Í’ ω≈¿π‰ «Úæ⁄ ÏÃ≈‘Ó‰ª Á∆ ÍÃÓπæ÷ Ì»«Ó’≈ ‘∆ ˛ ¡Â∂
‹≈ Á∂ «√˪ ˘ ËÓ Á≈ ¡ø◊ ω≈ ’∂ ÏÃ≈‘Ó‰ª È∂ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË ¡Â∂ ÏÃ≈‘Ó‰Ú≈Á
˘ ¡‡πæ‡ «ÙÂ∂ ”⁄ ÏøÈ∑ «ÁæÂ≈Õ «¬‘Ȫ Ó≈ÈÂ≈Úª Á≈ «¬æ’ «√æ‡≈ «¬‘ «È’«Ò¡≈
«’ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∂ «Ú’√ ‘؉ «Úæ⁄ ÏπæË ËÓ Á∆ Ì»«Ó’≈ ¡’√ ¡æ÷ª ÂØ∫ ¿π‘Ò∂
‘πøÁ∆ ‘∆ ˛Õ
Ú‰ «ÚÚ√Ê≈ ”Â∂ Ì≈∆ ˜Ø Á∂‰ Ú≈Ò∂ ’Ω‡æ«Ò¡≈ Á∂ ¡Ê-Ù≈√Â ˘
ÍÛ∑È ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹∂ ’ج∆ Ú∆ ¡√Ø’ Á∂ «ÙÒ≈Ò∂÷ª ”Â∂ «Ë¡≈È Á∂Ú∂ ª √ÍæÙ‡ ¡øÂ

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/9

«Á÷≈¬∆ «ÁøÁ≈ ˛Õ ÙÏÁ (Ú‰ ‹ª ‹≈Â∆) ¡√Ø’ Á∂ «ÙÒ≈Ò∂÷ª «Úæ⁄ «’Â∂ Ú∆ È‘ƒ
Ú«Â¡≈ «◊¡≈; Ú‰ «ÈÔÓª Á∆ Â≈Ï∂Á≈∆ «’Â∂ √ø’∂«Â’ »Í «Úæ⁄ Ú∆ ¿π√ ËÓ
Á≈ ¡ø◊ È‘ƒ ωÁ∆ «‹√ Á≈ ÍÃ⁄≈ ¡√Ø’ È∂ ’∆Â≈ Â∂ «‹√ Á∂ «√˪ ¿π√È∂
«ÙÒ≈Ò∂÷ª Â∂ √Âø̪ Â∂ ÷π‰Ú≈¬∂Õ «‹Ú∂∫ ÏπæË Ó È∂ ÏÃ≈‘Ó‰ª Á∆ Ë≈«Ó’ Ù∂ÃÙ·Â≈
˘ È’≈«¡≈, ¿πÚ∂∫ ‘∆ ¿π√ È∂ Ò≈˜Ó∆ ÂΩ ”Â∂ Ú∂Áª ÂØ∫ ⁄ÒÁ∆ ¡≈¬∆ Ú‰ Úø‚ Á∆
Â’√ø◊Â≈ ”Â∂ Ú∆ √Ú≈Ò ¿π·≈«¬¡≈Õ
Í «Î Ú∆ «¬‘ √Ú≈Ò Íπ櫤¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’ ÏπæË Ó Á≈ ‹≈ ÍÃÊ≈
Á∂ «Ú’≈√ «Úæ⁄ ¡≈͉≈ ’ج∆ ÔØ◊Á≈È Ú∆ «‘≈ ˛? ’Óª Á≈ «√˪ ‹ª ¡≈ÂÓ≈
Á∂ ¡≈Ú≈◊ÓÈ Á≈ «√˪ ‹Ø ÏπæË Ó Á∂ ÎÒ√Î∂ Á∆ Ïπ«È¡≈Á ˛, ‹≈ ÍÃÏøË Á∆
¡≈ÁÙ «Ú¡≈«÷¡≈ √∆ «‹√ È∂ «¬√ Á∂ «È¡ª√ø◊ ‘؉ Á≈ «ÚÙÚ≈√ ¿π‘Ȫ «Úæ⁄
ÍÀÁ≈ ’ «ÁæÂ≈ ‹Ø «¬√ ÂØ∫ √Ì ÂØ∫ ÚæË Í∆Û √ÈÕ Ó˘√«ÓÃÂ∆ «Úæ⁄ («◊¡≈Úª
Ì≈◊ (XI), BD-BF) «¬‘ Í«‘Òª ‘∆ ‹≈ Á∂ «√˪ Á∂ Ø√ ¡ø◊ Ú‹Ø∫ «Á÷≈¬∆
Á∂‰ Ò◊Á≈ ˛Õ
Á»√≈, ¡«‘ø√≈ ”Â∂ Ï‘π ˜Ø «ÁæÂ≈ «◊¡≈Õ ’Ø√øÏ∆ ¡Èπ√≈ ÏπæË ÓÂ
«Úæ⁄ ‹∆Ú-‘æ«Â¡≈ Ú«‹Â ‘؉ ”Â∂ «¬√ Ò¬∆ ˜Ø «ÁæÂ≈ «◊¡≈ «’™«’ ÍÙ»
Í≈Ò‰ Á∆ ʪ √Ê≈¬∆ ÷∂Â∆ Ùπ» ‘Ø ‹≈‰ È≈ˇ ÏÃ≈‘Ó‰ª Áπ¡≈≈ ÏÒ∆ Ò¬∆ Úæ‚∂ ÍæË
”Â∂ ÍÙ»¡ª ˘ Ó≈È≈ ◊À-«Ú‘≈«’ ‘Ø «◊¡≈ √∆ÕBF «ÈÙ⁄∂ ‘∆ ’Ø√øÏ∆ «¬æÊ∂ «‘ø√≈ ‹ª
’»Â≈ ˘ È’≈È Á∆ ÏπË æ Á∆ ◊øÌ∆Â≈ ˘ ÿæ‡ ’’∂ È‘ƒ Á∂÷ ‘∂ (¡Â∂ ¡≈÷’≈
¡√Ø’ È∂ Ú∆ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ Áπ¡≈≈ ’«Òø◊≈ «Úæ⁄ ’∆Â∂ ’ÂÒ∂¡≈Ó Á∆ «È÷∂Ë∆ ’∆Â∆
√∆)ÕBG «‹√ ◊æÒ ÚæÒ ¿π‘ «Ë¡≈È «ÁÚ≈¿π‰≈ ⁄≈‘πøÁ∂ √È ¿π‘ «¬‘ √∆ «’ Úæ‚∂
ÍæË Â∂ ‹≈ÈÚª ˘ Ó≈È Á∆ ’ج∆ Ú∆ ¡≈ÒØ⁄È≈ √πÌ≈«Ú’ ‘∆ “ÍÙ» Í≈Ò‰ Á≈ ’øÓ
’È Ú≈Ò∂ ÚÀÙª” «Úæ⁄ ‘ÓÈ-«Í¡≈∆ ‘؉∆ ‘∆ √∆Õ Í ÓÀ∫ Í»∂ ¡≈Á È≈ˇ
¡«‘ø√≈ Á∂ «¬æ’ ‘ÓÈ-«Í¡≈∂ «√˪ ω ‹≈‰ «Í¤∂ «¬æ’ ‘Ø «˜¡≈Á≈ √øÌ≈«ÚÂ
’≈È Ï≈∂ Ú∆ Áæ√‰≈ ⁄≈‘ª◊≈Õ «¬√È∂ ÌØ‹È «¬’æ·≈ ’È Ú≈Ò∂ √Ó»‘ª ˘ ◊πÒ≈Ó
ω≈¿π‰ Â∂ ¡ÍÓ≈«È ’È Á≈ «¬’ ¡Ë≈ ÍÃÁ≈È ’∆Â≈Õ ¡√Ø’ Á∂ «ÙÒ≈Ò∂÷ª
«Úæ⁄ «Ù’≈ ’È Â∂ Óæ¤∆ ÎÛÈ Á∆ ÓÈ≈‘∆ Á∂ Ú∂Ú∂ «ÓÒÁ∂ ‘È,BH ÏØË ◊ÃøÊ Ú∆
“‹≈ÈÚª ˘ Ó≈ ’∂ ◊π˜≈≈ ’È Ú≈Ò∆¡ª ‹≈Â∆¡ª” ÍÃÂ∆ ¿πµÈ∆ ‘∆ «ÿÉ≈
«Á÷≈™Á∂ ‘È «‹øÈ∆ ÏÃ≈‘Ó‰ ËÓ ◊ÃøÊÕ
¡√Ò «Úæ⁄, «¬æÊ∂ ÏπæË Ó È∂ Ú‰ «ÚÚ√Ê≈ ¡øÁ «’√≈È∆ Á∂ ÊæÒ∂ Ëæ’∂
‹≈‰ «Úæ⁄ ÔØ◊Á≈È Ú∆ Í≈«¬¡≈Õ ¡≈. ¡À√. ÙÓ≈ Á∆ «¬‘ «Ú¡≈«÷¡≈ «’ «’Ú∂∫
«’√≈È∆ ˘ ÚÀÙ Ú‰ Á∆ ʪ Ù»Á Ú‰ «Úæ⁄ æ«÷¡≈ ‹≈‰ Òæ«◊¡≈, Í»∆ Â∑ª
ÓøȉÔØ◊ ˛ÕBI «¬√ ÍÁ-¡ÚπÈÂ∆ «Úæ⁄ ¡«‘ø√≈ Á∂ «√˪ È∂ Ú∆ Ì»«Ó’≈ «ÈÌ≈¬∆Õ

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/10

Ó˘ (Á√Úª Ì≈◊ (X), HD) ‘ˇ Á∆ ÚÂØ∫ Á∆ «ÈøÁ≈ ’Á≈ ˛ «’™«’ «¬√ Á∆ ÒØ‘∂
Á∆ ÈØ’ ‹∆ÚÈ ÍÃ≈‰∆¡ª ˘ Áπæ÷ Í‘πø⁄≈¿π‰ Á≈ ’≈È Ï‰Á∆ ˛Õ «¬‘∆ ◊æÒ Ï≈¡Á
Á∂ ÏπæË Ó «Úæ⁄ Ú∆ ÍÃ◊‡ ‘πøÁ∆ ˛; «¬-«√ø◊ Á≈ ’ÊÈ ˛ «’ ÏπæË È∂ «Ì÷Ù»¡ª ˘
÷∂Â∆Ï≈Û∆ «Úæ⁄ «‘æ√≈ ÒÀ‰ Á∆ ÓÈ≈‘∆ ’∆Â∆ √∆ «’™«’ «¬√ «Úæ⁄ “‘ˇ ⁄Ò≈¿π‰
Â∂ «√ø‹≈¬∆ ’È √Ó∂∫ ‹∆ÚÈ Á∆ ‘≈È∆ ‘πøÁ∆ ˛Õ”C@
«¬√ Ò¬∆ «¬‘ Óøȉ≈ ◊Ò ‘ØÚ∂◊≈ «’ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∆ «Ú⁄≈Ë≈≈ Á≈
«¬’Ø «¬æ’ √Ø ÏÃ≈‘Ó‰Ú≈Á ‘∆ ˛Õ

D
ÏπæË Ó Á∂ ¿πÌ≈ √Ó∂∫ (E@@ ¬∆√Ú∆ Í»Ú Á∂ Ò◊Ì◊) ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ◊πÍÂ
’≈Ò (⁄ΩÊ∆ Â∂ Í≥‹Úƒ √Á∆ ¬∆√Ú∆) Âæ’ Á∂ √Ó∂∫ ˘ Ì≈Â∆ ‹≈Â∆ «ÚÚ√Ê≈ ¡Â∂ «¬√
Á∆ ÍØÙ’ “«Ú⁄≈Ë≈≈” Á∂ «Ú’√ ‘؉ Á≈ ÁΩ Óø«È¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ «¬‘ ¡«‘Ó
◊æÒ ˛ «’ «ÚÁ∂Ù∆ «¬√ «ÚÚ√Ê≈ Á∆ “Á‹∂ÏøÁ∆” ÂØ∫ È‘ƒ √◊Ø∫ «¬√ Á∆ ÚøÙ◊Â
«’æÂ≈ Úø‚ ÂØ∫ ÍÃÌ≈«Ú ‘πøÁ∂ √ÈÕ ¡≈͉∆ √æ ‹≈ª Á∆ √»⁄∆ ≈‘ƒ Ó∂◊√ÊÈ∆˜
(C@@ ¬∆√Ú∆ Í»Ú Á∂ Ò◊Ì◊), Â∂ Ô»¡≈È ¸¡ª◊ È∂ «¬√ Ï≈∂ √ÍÙ‡ «Ï¡≈È
’∆Â≈ ˛ ¡Â∂ «¬Ú∂∫ ‘∆ Ï≈¡Á Á∂ «ÚÁ∂Ù∆ «È∆÷’ª «‹Ú∂∫ «’ Ï≈Ï Â∂ ÏÈ∆¡ È∂
Ú∆ «˜’ ’∆Â≈ ˛ÕCA
«’ Úø‚ Á∂ Óπ’≈ÏÒÂÈ ’·Ø „ª⁄∂ Á∂ »Í «Úæ⁄, ‹≈ «ÚÚ√Ê≈
ÍÀÁ≈Ú≈∆ √Ïø˪ Á≈ «¬æ’ «‘æ√≈ √∆Õ ‹≈ «ÚÚ√Ê≈ «’ Á∂ ÁØ Úæ÷∂ Úæ÷∂ ÷∂Âª
«Úæ⁄ ’øÓ ’Á∆ ˛, ¡Â∂ «¬‘Ȫ ÁØÚ∂∫ ÷∂Âª «Úæ⁄ Î’ ’È≈ ‹≈ «ÚÚ√Ê≈ ¡Â∂
¿π√ √Ó≈«‹’ ωÂ «‹√ Á≈ «¬‘ ¡ø◊ ˛, ˘ «˜¡≈Á≈ «Ï‘Â √Ófi‰ Ò¬∆
Ï‘π ˜»∆ ˛Õ Ó≈’√ È∂ ¿π√ √Ó∂∫ «⁄‚ ‹ØÈ√ ÂØ∫ «¬æ’ Ó‘æÂÚÍ»È ¡øÂ«ÁzÙ‡∆
Á≈ «Ú’≈√ ’∆Â≈ ˛, ‹ÁØ∫ ¿π‘Ȫ È∂ «¬æ’ «Í≥‚ Á∂ Á√Â’≈ ¡Â∂ Í»∆ Â∑ª Óø‚∆ Á∂
¿πÂ≈¡-⁄Û∑≈¡ ”Â∂ «ÈÌ Ù«‘ Á∂ Á√Â’≈ «Ú⁄≈Ò∂ Î’ √≈‘Ó‰∂ «Ò¡ªÁ≈Õ
«¬æ’ ʪ ‹≈Â∆ «’ ’πÁÂ∆ ¡Ê⁄≈∂ Á≈ «‘æ√≈ ˛, Á»√∆ ʪ ”Â∂ «‹‰√ ‹ª
«ÚæÂ∆ ¡Ê⁄≈∂ Á≈ ¡ø◊ ˛ÕCB
«‹‘Û∂ ÒØ’ Ì≈Â∆ Í∂∫‚» √ÓπÁ≈«¬ Ï≈∂ Ó≈’√ Á∆¡ª «Ò÷ª ÂØ∫ ‹≈‰»
‘È ¿π‘Ȫ ˘ Ô≈Á ‘ØÚ∂◊≈ «’ ¿π‘ «¬√ Á∂ ¡Ê⁄≈∂ Á∆ Ïπ«È¡≈Á Á∂ «ÚØË∆ Âæª
Á∆ «¬’Ø √Ó∂∫ È≈ˇ È≈ˇ ‘Ø∫Á «Úæ⁄ Á√≈™Á∂ ‘È: Í«‘Ò≈ ˛ “÷∂Â∆Ï≈Û∆ Â∂ Á√Â’≈∆
ÍÀÁ≈Ú≈∆ ◊Â∆«ÚË∆¡ª Á∆ ÿ∂¨ «¬æ’Óπæ·Â≈” ‹Ø Ú‡ªÁ∂ Á∂ Á≈«¬∂ ˘ «Í≥‚ Á∂
¡øÁ ‘∆ √∆«Ó ’’∂ æ÷Á∆ √∆; Â∂ Á»√≈ ˛ ‹≈ª Á∂ »Í «Úæ⁄ Ïæfi∂ Á√Â’≈ª Â∂
È∆⁄ ’øÓ ’È Ú≈«Ò¡ª Á∆ “«¬æ’ ¡ÏÁÒ «’ Úø‚” ‹Ø √Óπæ⁄∂ «Í≥‚ Á∂ √∂Ú’ ‘πøÁ∂

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/11

√È, «‹‘Ȫ ˘ «Ú≈‹ ¡Èπ√≈ Ú√ª ‹ª Ì»Ó∆ ”⁄Ø∫ «¬æ’ «‘æ√∂ Á∂ »Í «Úæ⁄ Ìπ◊Â≈È
’∆Â≈ ‹ªÁ≈ √∆, «¬√ Â∑ª «‹‰√ª Á∂ Ú‡ªÁ∂ Á∆ ’ج∆ ˜» ȑƒ «‘ ‹ªÁ∆
√∆ÕCC ÓÀ’√ ÚÀÏ È∂ «¬√ Â∑ª Á∆ «’ Úø‚ ˘ ÁÀÚ∆ «’ Úø‚ Á≈ Ȫ «ÁæÂ≈ ˛Õ
‚Ï«Ò¿». ¡Àµ⁄. Ú≈¬∆˜ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ ‘∆ ¡≈Ëπ«È’ √Ó≈‹-«Ú«◊¡≈È∆
«¬√ Ș∆¬∂ Â∂ ·ø‚≈ Í≈‰∆ «¤Û’‰ Á∆ ’Ø«ÙÙ ’Á∂ ¡≈ ‘∂ ‘ÈÕ ¿π‘Ȫ ¡Èπ√≈,
¡√Ò ÍÃÏøË «¬‘ ÁÀÚ∆ «’ Úø‚ Á≈ È‘ƒ, √◊Ø∫ ‹‹Ó≈È∆ ÍÃÏøË √∆ «‹√ «Úæ⁄
Á√Â’≈ ’πfi ÷≈√ Í«Ú≈ª Á∆ √∂Ú≈ ’Á∂ √ÈÕ ¿πÓ∆Á ¡Èπ√≈ ¨¬∆ «Á¿»ÓØ
Ò¬∆ «¬‘ Ó√Ò≈ «¬’ÁÓ «’√∂ ÷≈√ ¿πµ⁄-‹≈ Á∂ Í«Ú≈ª Â∂ “ÙπæËÂ≈” Á∂ ·∂’∂Á≈
Ì≈Ú ÏÃ≈‘Ó‰ ¡Â∂ ⁄«Ó¡≈ «Ú⁄’≈ «¬æ’ ’Ó-’ª‚ ”Â∂ ¡Ë≈« √ÏøË Ï‰
‹ªÁ≈ ˛ «‹√ ˘ Ï≈¡Á «Úæ⁄ Á»√∂ Á√Â’≈ª Â∂ «’Â∆ ÒØ’ª È≈ˇ √Ïø˪ ”Â∂
Ò≈◊» ’ «ÁæÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬√ Â∑ª √≈˘ Áæ«√¡≈ ‹ªÁ≈ ˛: “¡≈÷∆ Èπ’Â≈ «¬‘ ˛
«’ «’ Úø‚ Ë≈«Ó’ ¡Â∂ ◊À-Ë≈«Ó’ ‹ª “¡≈«Ê’” ’≈Ȫ Á∆ ÚæË ‹ª ÿæ‡
¡’≈È È∂ÛÂ≈ È‘ƒ, √◊Ø∫ ÁØÚª, Ë≈«Ó’ ¡Ë≈ ¡Â∂ ¡≈Í√∆ «ÈÌÂ≈ Á∂ Ë≈«Ó’
ÍÃ◊‡≈Ú∂ ˘ Á√≈™Á∆ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ Ú∆ ¡æ◊∂, «¬‘ ¡≈Í√∆ «ÈÌÂ≈ ËÓ ÂØ∫ ‘∆
¿πÂÍ≥È ‘ج∆ ˛Õ”CD Òæ◊Á≈ ˛ «’ «Á¿»ÓØ È∂ ¡≈͉∆ «Ò÷ ˘ «¬«Â‘≈√ Ï≈∂ ‘Ø ‘∂
√Ó’≈Ò∆ ’øÓ ÚæÒ ’πfi ÷≈√ «Ë¡≈È «ÁæÂ∂ «ÏȪ ‘∆ ¤Í‰ Ì∂‹ «ÁæÂ≈Õ AIGB «Úæ⁄,
«‘ØÙ∆ Îπ’≈˜≈Ú≈ È∂ ¡·≈Úƒ √Á∆ Á∂ Íπ≈Ò∂÷ª «‹‘Ȫ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ ”⁄ Ó‘ª≈Ù‡
Ï‘π ¡Ó∆ ˛, ”Â∂ ¡≈Ë≈« ¡≈͉∆ ‹ª⁄ ÍÛÂ≈Ò Á∂ ÈÂ∆‹∂ ÍÃ’≈«Ù ’∆Â∂Õ
Á√Â≈Ú∂‹∆ ‘Ú≈«Ò¡ª ”Â∂ Ï‘π Ï≈∆’∆ È≈ˇ ¡Ë≈« ¿π‘Ȫ Á≈ √ÍæÙ‡ ÈÂ∆‹≈
«¬‘ √∆ «’ ‹‹Ó≈È∆ Á≈ «√˪ «√Î ÍπØ«‘Â∆ ’øÓª ”Â∂ Ò≈◊» ‘πøÁ≈ √∆; Ú≈«¬Â∆
Ï≈ª “Ϩ” (Â÷≈‰, ´‘≈, ÿπÓ≈, ⁄«Ó¡≈, È≈¬∆ ¡≈«Á) Ó»Ò »Í ”⁄ Í»∂
«Í≥‚ Á∂ √∂Ú’ ‘πøÁ∂ √È «‹‘Ȫ ˘ Ìπ◊Â≈È ˜Ó∆È∆ «‘æ√∂ (ÚÂÈ) ‹ª «’√≈Ȫ Á∆¡ª
Î√Òª ”⁄Ø∫ «‘æ√∂ Á∂ »Í «Úæ⁄ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ Îπ’≈˜≈Ú≈ Á∂ ‘Ú≈Ò∂CE «¬øÈ∂ ·Ø√ ‘È
«’ ¿π‘Ȫ È∂ «¬æÊØ∫ Âæ’ «‡æ͉∆ ’ «ÁæÂ∆ «’ ‹∂ ¡æ‹ Á∂ Í∂∫‚» Á√Â’≈ ’πfi ‘∆
Í«Ú≈ª Á∂ √∂Ú’ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∂ ‘È Âª ¡«‹‘≈ ¡≈Ëπ«È’ ‘≈Ò≈ª ¡Ë∆È Íπ≈‰∂
«√√‡Ó Á∂ ÍÂÈÙ∆Ò ‘؉ ’’∂ ˛Õ
Í∂∫‚» √∂Ú’ª √ÏøË∆ «¬«Â‘≈√’ √ϻ ¡√Ò «Úæ⁄ ’≈Î∆ Í«‘Òª Á∂ √«Ó¡ª
”⁄ Ú∆ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ ’Ø√øÏ∆ È∂ ¿πµÂ∆ Ì≈ Á∂ «Í≥‚ª «Úæ⁄ Â÷≈‰ª Á∂ ˜Ó∆È∆
ÍÒ≈‡ª √ÏøË∆ «ÙÒ≈Ò∂÷ª Á∂ »Í «Úæ⁄ ¡«‹‘∂ ‘Ú≈«Ò¡ª Á∆ «ÈÙ≈ÈÁ∂‘∆ ’∆Â∆ ˛
‹Ø «’ Í≥‹Úƒ √Á∆ Âæ’ Íπ≈‰∂ ‘ÈÕCF Ï∆. ¡ÀÈ. ¡À√. Ô≈ÁÚ Ò∂÷≈-ÍæËÂ∆ Á∂
Á√Â≈Ú∂‹ª (◊π‹≈Â, A@@@ ¬∆√Ú∆) ÚæÒ «Ë¡≈È «ÁÚ≈™Á∂ ‘È ‹Ø «Íø‚ª Á∂ Í≥‹
Á√Â’≈ª (Í≥⁄≈ ’≈»’≈) ¡Ê≈ Â÷≈‰, ´‘≈, ÿπ«Ó¡≈, È≈¬∆ Â∂ ËØÏ∆, Ï≈∂

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/12

Áæ√Á∂ ‘È «‹‘Û∂ «’√≈È ÂØ∫ ◊π˜≈∂ ÔØ◊≈ ¡È≈‹ ÍÃ≈Í ’È Á∂ ¡«Ë’≈∆ √ÈÕCG
Ï≈Ò≈‘, ‹ª «Í≥‚ Á∂ È∆⁄ ’øÓ ’È Ú≈Ò∂, ‹Ø ˜Ó∆È Ó≈Ò’∆ Á∂ √Ì ÂØ∫ ‘∂·Ò∂ ÍæË
”Â∂ √È, Á≈ «˜’ ¡Ò≈¿πÁ∆È «÷Ò‹∆ Á∆ ‡À’√ «ÚÚ√Ê≈ Á∂ Ï≈≈È∆ Áπ¡≈≈
«ÁæÂ∂ «ÚÚ‰ «Úæ⁄ Ú∆ ¡≈™Á≈ ˛ÕCH
«¬√ Â∑ª ÚøÙ◊ Á√Â’≈ª Â∂ √∂Ú’ª Á∆ «Í≥‚ª Á∆ ¡≈ÂÓ-«ÈÌÂ≈
¡Â∂ ¡øÁ»È∆ ’πÁÂ∆ ¡Ê⁄≈∂ ˘ ω≈¬∆ æ÷‰ «Úæ⁄ Ó‘æÂÚÍ»È Ì»«Ó’≈ √∆Õ
«¬√ Â∑ª Á∆ ¡≈ÂÓ-«ÈÌÂ≈ È∂ È≈ «√¯ «Í≥‚ª ˘ ¡Òæ◊-ÊÒæ◊ ’ «ÁæÂ≈,
È≈Ò ‘∆ ‘≈’Ó ‹Ó≈ ˘ Ú≈Ë» ÍÀÁ≈Ú≈ Á≈ Úæ‚∂ ÂØ∫ Úæ‚≈ «‘æ√≈ Á∂‰ Á∂ √ÓæÊ
ω≈«¬¡≈ «’™«’ «¬√ ˘ ¡≈͉∆¡ª Á≈ÓÁª Ò¬∆ «˜¡≈Á≈ Ú≈Ë» ¿πÂÍ≈ÁÈ Á∆
ÒØÛ È‘ƒ «‘øÁ∆ √∆Õ
«‹Ú∂∫ «’ Ó≈’√ È∂ Í»ø‹∆ Á∂ Í«‘Ò∂ Ì≈◊ ”⁄ Ú∆ Ì≈Â∆ Í∂∫‚» √ÓπÁ≈«¬
Ï≈∂ ¡≈͉∆ «Ò÷ «Úæ⁄ ÷≈√ ÂΩ ”Â∂ «˜’ ’∆Â≈ ˛, «‹Ú∂∫ ‘∆ «Í≥‚ª «Ú⁄Ø∫ Ú≈Ë»
ÍÀÁ≈Ú≈ Ï≈‘ «È’ÒÁ∆ √∆, «¬‘ «‹‰√ Ú‡ªÁ∂ Á∂ ÷∂Â «Úæ⁄ Á≈÷Ò ‘Ø ‹ªÁ∆
√∆Õ «Í≥‚ ÂØ∫ Ï≈‘ Á√Â’≈ Óø‚∆ «Úæ⁄ ¡≈͉≈ Ó≈Ò Ú∂⁄‰ Ú≈Ò∂ «¬æ’ «Ú¡’Â∆
Á∂ »Í «Ú⁄ «Ú⁄Á≈ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ≈ ˛Õ ‹≈ «ÈË≈ ÚøÙ◊ «’æÂ≈ “«¬æ’ ÷≈√
«’Â∂ Á∆ Óπ‘≈” ˘ “Í∆Û∑∆ Á Í∆Û∑∆ «¬’æ·∆” ‘πøÁ∆ ‹≈‰ Á∂‰ Ò¬∆ Ú∆ ˜»∆ √∆ÕCI
«¬√ ÚøÙ◊ √ø’Ó‰ È∂ Óπ‘≈ ª Ï⁄≈¬∆ æ÷∆ Í «¬’Ø ÍæË Á∆¡ª ‹≈ª «Úæ⁄
√ÏøË √Ê≈Í ‘؉ Á∆ √øÌ≈ÚÈ≈ ˘ Ú∆ ÷ÂÓ ’ «ÁæÂ≈Õ «¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈, ‹≈Â∆
«ÚÚ√Ê≈ È∂ Ï‘π √≈∆¡ª Á√Â’≈∆ ‹≈ª ˘ È∆Úª ‘؉ Á≈ Á‹≈ Á∂ ’∂ √øÌ≈«ÚÂ
ÂΩ ”Â∂ ‘≈’Ó ‹Ó≈ª Ò¬∆ Î≈«¬Á∂ Á≈ «¬æ’ ‘Ø Âæ ÍÀÁ≈ ’ «ÁæÂ≈Õ Ó˘√«ÓÃÂ∆
«Úæ⁄ Í«‘Òª ‘∆ Á√Â’≈∆ ‹≈ª “√ø’ ‹≈ª” Á∆ ÙÃ∂‰∆ ”⁄ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∆¡ª
‘È; ¡Â∂ «◊¡≈Úƒ √Á∆ «Úæ⁄, ¡ÒÏ»È∆ √Ó≈‹ «Úæ⁄Ø∫ ¤∂’∆¡ª ‘ج∆¡ª ‹≈ª,
¡øÂÔ≈‹√, Á∆ √»⁄∆ «Úæ⁄ ‹πÒ≈‘∂ Â∂ ⁄«Ó¡≈ √Ó∂ ¡æ· «’æ«Â¡ª ˘ Ù≈«ÓÒ
’Á≈ ˛ÕD@ «Ì¡ø’ Á≈Ï∂ Á∆ ‘≈Ò Â∂ ◊Â∆Ù∆ÒÂ≈ Á∆ ¡‰‘Ø∫Á ’≈È ¿π‘Ȫ Á∆
Á√Â’≈ª Á∂ ÂΩ ”Â∂ «ÚØË ’È Á∆ √ÓæÊ≈ ‹ªÁ∆ ‘∆ ¡Â∂ ¿π‹Â∆ Ò≈◊Â
Ï‘π ÊØÛ∆ ‘∆ ˛Õ
«¬√ Â∑ª ‹≈ «ÚÚ√Ê≈, ¡≈͉∂ Ú≈«¬Â∆ »Í «Úæ⁄ ’πÁÂ∆ ¡Ê⁄≈∂
¡øÁ ¿πÈ∆ ‘∆ ¡√≈È∆ È≈ˇ ’øÓ ’Á∆ ˛ «‹øÈ∆ «’ Óø‚∆ Áπ¡≈≈ √ø⁄≈«ÒÂ
¡Ê⁄≈∂ «Úæ⁄Õ «‹Ú∂∫ Ú∆ ‘ØÚ∂ «¬√ È∂ «÷¡≈Ò∆ “ÙπæËÂ≈” Á∂ Ë≈◊∂ ˘ ω≈¬∆ æ÷‰
«Úæ⁄ È‘ƒ (‹∂ ¡«‹‘≈ ˛ Ú∆ ª «¬‘ Í»∆ Â∑ª «¬ÂÎ≈’È ˛) √◊Ø∫ ‹Ó≈Â∆ ´æ‡ Á∂
ÂøÂ ˘ Í«‘Òª Úª◊ ‘∆ ’·Ø ω≈ ’∂ æ÷‰ ”⁄ Ïπ«È¡≈Á∆ Ì»«Ó’≈ «ÈÌ≈¬∆Õ

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/13

 E
Â∂Úƒ √Á∆ Á≈ ¡≈øÌ ’¬∆ ¡ʪ «Úæ⁄ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ ¡øÁ «¬æ’
“ÓØÛ «ÏøÁ»” Á≈ √»⁄’ ˛Õ «¬‘ ÓØÛ È≈ «√¯ «¬√Ò≈Ó Á∂ ¡≈¿π‰ È≈ˇ ‘∆ ¡≈«¬¡≈,
√◊Ø∫ ¡√ƒ «¬æ’ ¡«‹‘∆ √Ó≈«‹’ ωÂ Á∂÷Á∂ ‘ª «‹‘Û∆ Ó≈’√ Á∆ “¬∂Ù∆¡≈¬∆
«Èø’πÙÂ≈” È≈ˇ «ÓÒÁ∆ ‹πÒÁ∆ ˛ ‹Ø ’Ø√øÏ∆ Â∂ ¡≈. ¡À√. ÙÓ≈ Áπ¡≈≈ ∂÷ª«’Â
«¬√ ÂØ∫ Í«‘Òª Á∂ “Ì≈Â∆ ‹≈◊∆Á≈∆” Á∂ ’≈Ò ÂØ∫ «ÌøÈ ˛Õ Í «Î Ú∆ √≈˘
Ï√Â∆Ú≈Á∆ ÁΩ ÂØ∫ Í«‘Òª Á∂ Ì≈ «Úæ⁄ Ó≈’√ Á∂ «’¡≈√ ÂØ∫ «’Â∂ «˜¡≈Á≈
Úæ‚∂ ÍæË ”Â∂ «‹‰√ ¿πÂÍ≈ÁÈ Â∂ Ù«‘∆’È Á∆ ◊æÒ √Ú∆’≈ ’È∆ ÍÚ∂◊∆Õ
«Íø‚ª Â∂ Ù«‘ª ÁØÚª Ê≈Úª Â∂ ‹≈Â∆ ωÂ ¡≈͉∂ Ïπ«È¡≈Á∆ »Í ”⁄
Í«‘Òª Á∆ Â∑ª ‘∆ ω∆ ‘∆Õ «‹Ú∂∫ «’ ‹Ø ¡√ƒ Í«‘Òª «’‘≈ ˛, ¿π√ ÂØ∫ √ÍÙ‡ ‘∆
‘ØÚ∂◊≈ «Í≥‚ª Â∂ Ù«‘ª «Úæ⁄ ÚøÙ◊ ‹≈ ¡Ë≈« «’ Á∂ ÍÃÓ≈‰ ÍÃ≈⁄∆È ’≈Ò
ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ¡·≈Úƒ ÙÂ≈ÏÁ∆ Âæ’ «¬æ’ Â∑ª Ò◊≈Â≈ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ √‘∆ ˛ «’
«¬√Ò≈«Ó’ ’≈˘È «√¯ È≈◊«’ Â∂ ◊πÒ≈Ó (¡Â∂ ÓÁ Â∂ ¡ΩÂ) ¡Ë≈« Ì∂Áª
˘ ‘∆ Ó≈ÈÂ≈ «ÁøÁ≈ ˛; «¬√ Ò¬∆ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ «¬√ Á∂ ’≈˘È «ÚË≈È Ò¬∆ Ï∂◊≈È∆
ÙÀ¡ ˛Õ «Î Ú∆ ‹≈ «ÚÚ√Ê≈ ÍÃÂ∆ Óπ√ÒÓ≈Ȫ Á∂ ÚÂ∆∂ ”⁄ «ÿÉ≈ ª «ÏÒ’πÒ
Ș È‘ƒ ¡≈™Á∆Õ ‹ÁØ∫ GAA-AD «Úæ⁄ ¡Ϫ È∂ «√øË ˘ «‹æ«Â¡≈ ª ¿π‘Ȫ Á∂
‹ÈÀÒ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó È∂ Íπ≈‰∆ ‘’»Ó ÚæÒØ∫ Ó˘√«ÓÃÂ∆ «Úæ⁄ ⁄ø‚≈Òª
Ò¬∆ Áæ«√¡≈ ◊¬∆¡ª Í≈ÏøÁ∆¡ª Ú◊∆¡ª ‹æ‡ª Â∂ Ò≈¬∆¡ª ◊¬∆¡ª ÏøËÙª ˘
«ÏȪ «’√∂ «fi‹’ Á∂ Ï‘≈Ò ’ «ÁæÂ≈ÕDA Í»∂ ÓæË Ôπæ◊ ÁΩ≈È Óπ√ÒÓ≈Ȫ Áπ¡≈≈
«‘øÁ» Ó ”Â∂ Ò≈◊» ’∆Â∆ √À∫√«ÙÍ Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ «¬√ Á∂ Ï‘π-Á∂ÚÚ≈Á ¡Â∂ Ó»Â∆
Í»‹≈ Á∂ Áπ¡≈Ò∂ ‘∆ ’∂∫Á ‘∆, ¡Â∂ «¬√ È∂ ’Á∂ Ú∆ ‹≈ ¡Ë≈ È≈Ï≈Ï∆ ˘
¤π«‘¡≈ Âæ’ È‘ƒÕ «¬’Ø «¬æ’ «Ú¡’Â∆ «‹√ È∂ «¬√ Á∆ ‘Ò’∆ ¡ÒØ⁄È≈ ’∆Â∆
¿π‘ ËÓ-Ù≈√Â∆ È‘ƒ √◊Ø∫ «Ú«◊¡≈È∆ ¡ÒÏ»È∆ (A@C@ ¬∆√Ú∆ Á∂ Ò◊Ì◊)
√∆, «‹√ È∂ «’‘≈: “«¬‘ ÓøÈÁ∂ ‘ج∂ «’ Ë≈«Ó’ ÓÈΩ ˘ ¤æ‚ ’∂ √≈∂ ÓÈπæ÷ Ï≈Ï
‘È, ¡√ƒ Óπ√ÒÓ≈È «ÈÙ⁄∂ ‘∆ «¬√ √Ú≈Ò Á∂ √øÁÌ «Úæ⁄ «ÏÒ’πÒ ¿πÒ‡∂ Í≈√∂
÷Û∂ ‘ªÕDB Í «¬√ Â∑ª Á≈ √Ó≈ÈÂ≈Ú≈Á∆ «Ú⁄≈ «¬’ ¤Ø‡ √∆; ⁄ΩËÚƒ √Á∆ Á≈
«¬«Â‘≈√’≈ Ï≈≈È∆ ¡≈͉∆ «Ò÷ Â≈∆÷-¬∂-«¬»˜-Ù≈‘∆ «Úæ⁄ Í»∂ ˜Ø È≈Ò
‹ÈÓ ¡Ë≈« “Á‹≈ÏøÁ∆” Á∆ Ú’≈Ò ’Á≈ ˛, Ì≈Ú∂∫ «’ ¿π‘ «¬√ ˘ ‹≈ª Á∆
ʪ ‹Ó≈ª Á∂ »Í «Úæ⁄ √Ø⁄ «‘≈ √∆, ¡Â∂ ¿π√ ˘ «‘øÁ» „ª⁄≈ «¬’ √‘∆ ¿πÁ≈‘È
Á∂ ÂΩ ‹«⁄¡≈ È‘ƒÕ
«‹Ú∂∫ «’ ¡√ƒ Á∂÷Á∂ ‘ª «’ «‹øÈ≈ «⁄ ‹≈ «ÚÚ√Ê≈ «Í≥‚ª «Ú⁄Ø∫ √≈Ò≈È≈
≈‹’∆ ¡≈ÓÁÈ Ò¬∆ ÚË∂∂ Úæ‚∂ «‘æ√∂ ˘ ¿π◊≈‘π‰ ¡Â∂ Ù«‘ª «Úæ⁄ ¿π‹Â∆

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/14

Ò≈◊ ˘ ÿæ‡ æ÷‰ «Úæ⁄ √‘≈¬∆ ‘πøÁ∆ ˛, Ì≈Â∆-Óπ√«ÒÓ ‘’»Óª Ò¬∆ «¬√ ˘
ω≈¬∆ æ÷‰ ’ج∆ «Áæ’ ȑƒ √∆ Ì≈Ú∂∫ ¿π‘Ȫ ¡øÁ ÍÃÓπæ÷ Ó»Â∆-Í»‹’ ÏÃ≈‘Ó‰ª
ÍÃÂ∆ ÁπÙÓ‰≈È≈ Ì≈Ú È≈ Ú∆ √‘∆, ¿πÁ≈√∆ÈÂ≈ Á∂ «‹øÈ∂ Ó‹∆ Ì≈Ú ‘Ø‰Õ (’∆ «¬√
Á≈ «¬æ’ ÓÂÒÏ «¬‘ Ú∆ È‘ƒ «’ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË Á∆ ‘Ø∫Á Ï’≈ «‘‰ Ò¬∆
ÏÃ≈‘Ó‰ª Á∆ Ù∂ÃÙ·Â≈ «’√∂ Ú∆ ¡Ê «Úæ⁄ Ò≈˜Ó∆ Ù ȑƒ ˛?) «Î Ú∆ ‹≈Â∆
ÍÃÏøË ˘ ’πfi √ÓfiΩÂ∂ Â∂ ÂÏÁ∆Ò∆¡ª «Ò¡≈¿π‰∆¡ª ͬ∆¡ª «‹‘Ȫ Á∂ Ó‘æÂÚ ˘
¡‰Á∂«÷¡≈ È‘ƒ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈, «¬‘ «’√∂ √πÒÂ≈È Á∆¡ª È∆Â∆¡ª Á∆ Ú‹∑≈
’’∂ È‘ƒ, √◊Ø∫ ÈÚ∆¡ª ‘≈Ò≈ª ’≈È √øÌÚ ‘Ø«¬¡≈Õ
√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ª ÈÚ∆¡ª ‘≈’Ó ‹Ó≈ª ¡Â∂ ¿π‘Ȫ ”Â∂ «ÈÌ ÒØ’ª
È∂ ¡≈͉∆ ÓæË Â∂ Íæ¤Ó∆ ¬∂Ù∆¡≈¬∆ «Íæ· Ì»Ó∆ ’’∂ «√¯ ÈÚ∂∫ ¿πÂÍ≈Áª Â∂
ÈÚ∆¡ª √∂Ú≈Úª Á∆ Óø◊ ˘ ‘∆ ‹ÈÓ È‘ƒ «ÁæÂ≈, √◊Ø∫ ’¬∆ Â∑ª Á∆¡ª ÈÚ∆¡ª
Á√Â’≈∆ Â’È∆’ª Ú∆ È≈Ò ÒÀ ’∂ ¡≈¬∂Õ ’Ø√øÏ∆ È∂ ¡≈͉∆ «Âæ÷∆ √»fi È≈ˇ
“«¬√Ò≈Ó’ Ë≈ÛÚ∆¡ª Áπ¡≈≈ ÈÚ∆¡ª Â’È∆’ª ˘ ¡ÍÈ≈¿π‰ Â∂ ¿π‘Ȫ Á∂
√ø’Ó‰ ”⁄ ÷Û∆¡ª Ú≈«¬Â∆ Ø’ª ˘ ÂØÛÈ” ÚæÒ «¬Ù≈≈ ’∆Â≈ÕDC √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª
(Â∂Úƒ Â∂ ⁄ΩÁÚƒ √Á∆ ÁΩ≈È) ¡≈¿π‰ Ú≈Ò∆¡ª Â’È∆’∆ «ÚË∆¡ª ”⁄ √Ӓ؉∆
◊≈∆ («‹√ È≈ˇ Î≈√∆ Í‘∆¬∂ Á≈ ¡øÂÓ »Í «Ú’√ ‘Ø«¬¡≈), ⁄÷≈, ’≈◊˜
ω≈¿π‰ Á∆ «ÚË∆, ‚≈‡ Ú≈Ò∆ ¤æ Á∆ «ÈÓ≈‰-«ÚË∆, ’ØÒÂ≈ (Òæπ’) Â∂ ⁄»È≈-
√∆«Óø‡ Á∆ ÚÂØ∫, ÒØ‘∂ Á∆ ω∆ ÿØÛ∂ Á∆ ÷π∆, ¡Â∂ ‘Ø Ï‘π √≈∆¡ª Â’È∆’ª
Ù≈ÓÒ ‘ÈÕDD «¬√ È∂ ’πfi ‘≈Ò≈ª ”⁄ ÈÚ∂∫ «’æÂ∂ («‹Ú∂∫ ’≈◊˜ ω≈¿π‰ Ú≈Ò∂,
⁄»È≈ «ÓÒ≈¿π‰ Ú≈Ò∂) ¡Â∂ ’πfi Ó≈Ó«Ò¡ª ”⁄ ÈÚ∆¡ª «ÚË∆¡ª ˘ «√æ÷‰ Á∆
˜» ÍÀÁ≈ ’ «ÁæÂ∆; Ó؇∂ ÂΩ ”Â∂ «¬‘ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√
«Úæ⁄ “Â∆‹∂ Ù«‘∆ «¬È’Ò≈Ï” Á∂ È≈ˇ È≈ˇ Á√Â’≈∆ ¡Ï≈Á∆ Á∂ ÎÀÒ≈¡ Á∆
ÒØÛ ÍÀÁ≈ ‘ج∆Õ
ÈÚ∂∫ ‘≈Ò≈ª Á∂ ÁÏ≈¡ È∂ Â∂Úƒ Â∂ ⁄ΩÁÚƒ ÙÂ≈ÏÁ∆ ÁΩ≈È Ùπ» «Úæ⁄
Úæ‚∂ ÍÀÓ≈È∂ ”Â∂ ◊πÒ≈Óª Á∂ ÚÍ≈ ¡Â∂ ◊πÒ≈Ó «’ Á∂ Ù«‘∆ «’ Á∂ Ó‘æÂÚÍ»È
«‘æ√∂ Ú‹Ø∫ ¿πÌ≈ ˘ ‹ÈÓ «ÁæÂ≈Õ √πÒÂ≈Ȫ Á∂ «‡’≈«‰¡ª «Úæ⁄ ◊πÒ≈Óª Á∆ «◊‰Â∆
Ï‘π «˜¡≈Á≈ √∆ (¡Ò≈¿πÁ∆È «÷Ò‹∆ Á∂ ¡Ë∆È E@,@@@ ¡Â∂ «ÎØ‹ Âπ◊Ò’
Á∂ √Ó∂∫ A,H@,@@@)Õ Ï≈≈È∆ ’∆Óª Á∂ ÍæË Á≈ ¡ÈπÓ≈È Ú∆ ◊πÒ≈Óª Á∆ ’∆ÓÂ
È≈ˇ ÂπÒÈ≈ ’ ’∂ Ò◊≈™Á≈ √∆ ¡Â∂ ◊πÒ≈Ó Ò◊Ì◊ ‘ ‹◊∑≈ ÓΩ‹»Á √ÈÕ ¡√Ò
«Úæ⁄ ‹≈‘∆‰ ‘؉ ¡Â∂ «¬√Ò≈Ó Ë≈È ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á ◊πÒ≈Óª ˘ «’√∂ Ú∆ ’øÓ
‹ª «’√∂ Ú∆ ÚÍ≈ ”⁄ Ò◊≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ √∆Õ √øÌ≈ÚÈ≈ ˛ «’ √Óª Í≈ ’∂
¡≈˜≈Á ‘ج∂ «¬‘Ȫ ◊πÒ≈Óª È∂ ÍÃÚ≈√∆ Á√Â’≈ª È≈ˇ «ÓÒ ’∂ Óπ√«ÒÓ Á√Â’≈ª

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/15

Â∂ «’Â∆¡ª Á∂ √ÓπÁ≈¬∂ ω≈ Ò¬∂Õ «¬√∂ √Ó∂∫ ÁΩ≈È Ï‘π √≈∂ ¡≈˜≈Á ÒØ’ª È∂
ËÓ Í«ÚÂÈ ’∆Â≈, √øÌÚ ÂΩ ”Â∂ ’¬∆ Ó≈Ó«Ò¡ª ”⁄ ¡«‹‘≈ ‹≈ª Á∂ «‘æ«√¡ª
È∂ ¡≈͉∂ Ó»Ò √Ó»‘ª È≈ÒØ∫ ‡πæ‡ ’∂ «Ï‘Â ˛√∆¡Â Ò¬∆ ‹ª Í≈ÏøÁ∆ÙπÁ≈ «’æ«Â¡ª
‹ª ’≈-«Ú‘≈ª ˘ ¡ÍÈ≈¿π‰ Á∆ ⁄≈‘ «Úæ⁄ ’∆Â≈Õ «¬√ Â∑ª √Óª Í≈ ’∂ Óπ√«ÒÓ
¡≈Ï≈Á∆ ’≈Î∆ ‘Ø ◊¬∆ÕDE
‹≈Â-ÍÃÊ≈ È∂ «¬‘Ȫ √ÓπÁ≈«¬¡ª Â∂ Ú∆ ¡≈͉≈ ÍÃÌ≈Ú Í≈¿π‰≈ ‹≈∆
æ«÷¡≈Õ ¿πÈ∆Úƒ √Á∆ ÂØ∫ «◊¡≈ ¿π‘Ȫ Á∂ ∆Â∆-«Ú≈‹ª ˘ Á∂÷Á∂ ‘ج∂ «’‘≈ ‹≈
√’Á≈ ˛ «’ ‹πÒ≈«‘¡ª, ’√≈¬∆¡ª, È≈¬∆¡ª Â∂ ‘Øª Áπ¡≈≈ √‹≈Â∆ «Ú¡≈‘ª Á∆
’·ØÂ≈ È≈ˇ Í≈Ò‰≈ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ‘∆Õ È∆⁄ ‹≈Â∆¡ª È∂ Óπ√ÒÓ≈Ȫ ”⁄ ¡≈ ’∂
’Ó∆È √ÓπÁ≈«¬ Á≈ »Í Ë «Ò¡≈, ‹Ø Ì≈Ú∂∫ ¡¤»Â ª È‘ƒ ‘∂ Í ‘≈Ò∂ Ú∆ ¿π‘Ȫ
˘ Úæ÷∂ Â∂ Ï∂«¬æ˜Â ’’∂ æ«÷¡≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ Í «Î Ú∆ «¬‘ ’«‘‰≈ √‘∆ ‘ØÚ∂◊≈
«’ ¡≈Ï≈Á∆ Á∂ Óπ√«ÒÓ «‘æ√∂ ‹≈Â∆ Â≈‰∂-Ï≈‰∂ Á∂ Óπæ„Ò∂ »Íª ÂØ∫ Ú∆ Á» ‘∆ ‘∂;
¡Â∂ ‹∂ «¬√ Á≈ ÍÃÌ≈Ú √∆ Ú∆ ª «¬‘ Â≈‰≈-Ï≈‰≈ Ï‘π ’Ó˜Ø «‘≈ «’™«’
«’æÂ∂ ¡Â∂ √‹≈Â∆ «Ú¡≈‘ ÁØÚª Á∆ ¿πÒøÿ‰≈ √øÌÚ √∆ÕDF Á»‹∂ ÙÏÁª ”⁄, ‘π‰
«’Â∂ «˜¡≈Á≈ ◊Â∆Ù∆ÒÂ≈ Á∆ √øÌ≈ÚÈ≈ √∆Õ
Í «¬√ ◊æÒ Â∂ √Ú≈Ò∆¡≈ «ÈÙ≈È ˛ «’ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ ÂØ∫ Óπ’≈ÏÒÂÈ
Óπ’ «¬‘Ȫ ¡≈Ï≈Á∆¡ª È∂ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË ˘ «’√∂ Ú∆ Â∑ª ’Ó˜Ø ’∆Â≈Õ «¬‘Ȫ
¡≈Ï≈Á∆¡ª È∂, ‘Ø √’Á≈ ˛, Íπ≈‰∆¡ª ‹≈Â∆¡ª Á∆ ωÂ «Úæ⁄ ’ج∆ «‘Ò‹πÒ
‘؉ ÂØ∫ «ÏȪ ‘∆ ÈÚ∂∫ «’æ«Â¡ª ‹ª Ëø«Á¡ª Ò¬∆ «˜Ú «’ ¿πÍÒÏË ’Ú≈ ’∂
‹≈Â-ÍÃÊ≈ ˘ Ӌϻ ‘∆ ’∆Â≈Õ Í «¬‘ Ú∆ Ùæ’∆ ˛ «’ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË «Úæ⁄, «‹Ú∂∫ «’
ÓÀ’√ ÚÀÏ √Ø⁄Á∂ ‘È, ◊Â∆Ù∆ÒÂ≈ Á∆ ’ج∆ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘∆ È‘ƒ √∆Õ ÓØ«√ ‚∆.
ÓØ«√ «¬æ’ Ó‘æÂÚÍ»È Ò∂÷ «Úæ⁄ ÁÒ∆Ò «ÁøÁ∂ ‘È «’ ¡√Ò «Ú‘≈ ”⁄ ‹≈Â
«ÚÚ√Ê≈ ¿π√ È≈ÒØ∫ «ÏÒ’πÒ ¡Òæ◊ Â∆’∂ È≈ˇ «Ú⁄Á∆ ˛ «‹√ Â∑ª ’≈˘È
Á∆¡ª «’Â≈Ϫ ‹ª «‹√ ˘ «Á¿»ÓØ “«Ú⁄≈Ë≈≈” ¡≈÷Á∂ ‘È, ”Â∂ ¡Ë≈« √Ó«fi¡≈
‹ªÁ≈ ˛ÕDG ‹≈ª «¬æ’ «‘æ√∂ Áπ¡≈≈ ÈÚ∂∫ Í∂Ù∂ ˘ ¡ÍÈ≈¿π‰ Ò¬∆ «ÚÌ≈‹Â ‘πøÁ∆¡ª
«‘øÁ∆¡ª √È: Îπ’≈˜≈Ú≈ ¡·≈Úƒ √Á∆ ÁΩ≈È Ó‘≈≈Ù‡ Á∂ «¬æ’ Á√Â≈Ú∂˜ª
Áπ¡≈≈ ÍÃÓ≈«‰Â Ó≈ÓÒ∂ ÚæÒ «Ë¡≈È «ÁÚ≈™Á∂ ‘È, «‹√ «Úæ⁄ ¤ƒ«Ï¡ª Á∂ «¬’
«‘æ√∂ È∂ ÒÒ≈∆ Á≈ ’øÓ ¡Í‰≈ «Ò¡≈ Â∂ Á»‹≈ È∆Ò-ø◊≈¬∆ Á∂ ’øÓ ”⁄ Òæ◊ «◊¡≈
¡Â∂ ÁØÚª È∂ √‹≈Â∆ «Ú¡≈‘ ’È Ú≈Ò∆¡ª ¿πÍ-‹≈Â∆¡ª ω≈ Ò¬∆¡ªÕDH
«¬«Â‘≈√’ ÂΩ ”Â∂ «¬æ’ ‘Ø «ÚÒæ÷‰ ¿πÁ≈‘‰ ‹æ‡ª Á∆ ˛ «‹‘Û∂ ¡æ·Úƒ ÙÂ≈ÏÁ∆
«Úæ⁄ «√øË Á∂ ÍÙ»Í≈Ò‰ Ú≈Ò∂ ⁄ø‚≈Òª Á∂ ÍæË Á∂ ’Ï∆Ò∂ √È «‹‘Ȫ È∂ «◊¡≈Úƒ
√Á∆ «Úæ⁄ ¡≈ ’∂ Ù»Áª Á≈ Á‹≈ Í≈ «Ò¡≈ (¡ÒÏ»È∆) ¡Â∂ √Â≈Úƒ √Á∆ Âæ’

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/16

¡≈™Á∂ ¡≈™Á∂ ÙÃ∂Ù· «’√≈È (ÚÀÙª Á∂ Á‹∂ Á∂ Ï≈Ï) ω ◊¬∂ (Á≈«Ï√Â≈È∆-
¬∂-Ó˜‘Ï)ÕDI √øÌ≈ÚÈ≈ ˛ «’ ’≈ÙÂ’≈∆ ÚæÒ ÍÃ√Ê≈È «¬æ’ ‘Ø Íë’«¡≈
“√ø√«¥Â∆’È” È≈ˇ ‹π«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛, ‹Ø √Â≈Úƒ √Á∆ Á∂ ‹æ‡ «ÚÁØ‘ ’≈È
‹æ‡ª Á∂ «¬æ’ ÂÏ’∂ Áπ¡≈≈ «˜ÓƒÁ≈ª ¡Â∂ ≈‹Í»Âª Á∆ ÍØ‹∆ÙÈ Âæ’ Í‘πø⁄‰ Á∆
’Ø«ÙÙ ÁΩ≈È ‹≈∆ «‘øÁ≈ ˛Õ
«Î ‹ÁØ∫ “√ø√«¥Â∆’È” ¡√ÎÒ ‹ª Ï‘π Ë∆Ó∆ «√æË ‘؉∆ Ùπ» ‘Ø ◊¬∆
ª «¬’-¬∆ÙÚÚ≈Á∆ Ò«‘ª «‹‘Ȫ È∂ ‹≈ «ÚÚ√Ê≈ Á∆ “«Ú⁄≈Ë≈≈” Á∆
«È÷∂Ë∆ ’∆Â∆, ÚæÒ πfi≈È Úˉ Òæ◊≈Õ «¬‘ ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ «¬√Ò≈Ó Á∂ «¬æ’-
¬∆ÙÚ «Úæ⁄ «ÚÙÚ≈√ ”Â∂ Óπ√«ÒÓ √Ó≈‹ «Úæ⁄ ’≈˘È∆ ÂΩ ”Â∂ Ï≈Ï∆ Á≈ «¬‘Ȫ
«¬æ’-¬∆ÙÚÚ≈Á∆ Ò«‘ª ”Â∂ ’≈Î∆ ÍÃÌ≈Ú «Í¡≈ √∆Õ Í «¬‘Ȫ «Úæ⁄ Ï≈Ï∆
”Â∂ ˜Ø ¡Â∂ ‹≈ ÍÃÊ≈ Â∂ ’Ó-’ª‚ª Á∆ «È÷∂Ë∆ Á≈ ÍæË «’√∂ Ú∆ √Ó’≈Ò∆
«¬√Ò≈Ó’ ¿πÍÁ∂Ù Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ «’Â∂ «˜¡≈Á≈ «Âæ÷≈ √∆Õ «¬√ Á∂ ¿πµÿ∂ ÍÃ⁄≈’ª ”⁄Ø∫
Ï‘πÂ∂ È∆Ú∆¡ª ‹≈Â∆¡ª È≈ˇ √ÏøË æ÷Á∂ √È; ’Ï∆ ‹πÒ≈‘∂ √È, «ÚÁ≈√ Ìø◊∆
√È, √ÀÈ È≈¬∆ √È, Á≈Á» Â∂Ò∆ √È, ËøÈ≈ ‹æ‡ √ÈÕ ËøÈ≈ ‹æ‡ Ò¬∆ «Ò÷∂ ◊¬∂ «¬æ’
√πøÁ ÍÁ «Úæ⁄ «√æ÷ª Á∂ Í≥‹Ú∂∫ ◊π» (¡‹È) È∂ «¬√ Â∑ª Á∂ È∆Úƒ ‹≈Â∆ Á∂
¿πÍ≈Ù’ª ”Â∂ ¬∆ÙÚ Á∆ «ÚÙ∂Ù «¥Í≈ ‘؉ Á∆ ◊æÒ ’‘∆ ˛Õ
«¬‘Ȫ √ÓπÁ≈«¬¡ª (Í≥ʪ) Á∂ ÁÚ≈˜∂ √Ì ‹≈ª Á∂ ÒØ’ª Ò¬∆ ÷πæÒ∑∂ √ÈÕ
√ÂÈ≈Ó∆ √øÍÃÁ≈«¬ (‹Ø «’ √Â≈Úƒ √Á∆ «Úæ⁄ ’πfi ‘æÁ Âæ’ ’Ï∆ Ì◊ª Áπ¡≈≈
⁄Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈) «Úæ⁄ «¬æ’ Ú∂Ú∂E@ ¡Èπ√≈ √π«È¡≈, Â÷≈‰, Ìø◊∆ Â∂ ⁄ÓÛ≈
√≈Î ’È Ú≈Ò∂, ¡Â∂ «¬æ’ Á»√∂ Ú∂Ú∂EA ¡Èπ√≈ «’√≈È Â∂ ÚÍ≈∆ Ù≈ÓÒ √ÈÕ
√Â≈Úƒ √Á∆ Á∂ «√æ÷ √Ó≈‹ «Úæ⁄ Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ ‹æ‡ «’√≈È √È; ¡◊Ò∆ ÙÂ≈ÏÁ∆
Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ «¬‘ «Ù’≈«¬Âª ¡≈¿π‰ Òæ◊∆¡ª «’ «¬‘Ȫ «Úæ⁄ Â≈’ “√Ì ÂØ∫ È∆Ú∂∫
Ìø◊∆ Â∂ ⁄ÓÛ≈ √≈Î ’È Ú≈Ò∂ «‹√ ÂØ∫ ÚæË È∆⁄ «‘øÁπ√Â≈È «Úæ⁄ ’ج∆ È‘ƒ √∆”,
Á∂ ‘æÊ «ÁæÂ∆ ‹≈ ‘∆ √∆ÕEB «¬‘Ȫ Íøʪ Á∆¡ª ‘π-∆ª ¡Èπ√≈ ‹≈Â∆◊Â
Ì∂ÁÌ≈Ú ’È Á∆ ÓÈ≈‘∆ √∆, ¡Â∂ «¬‘Ȫ √ÓπÁ≈«¬¡ª «Úæ⁄ √‹≈Â∆ «Ú¡≈‘ª ÍÃÂ∆
πfi≈È √∆ «‹Ú∂∫ «’ √ÂÈ≈Ó∆¡ª «Úæ⁄ «‹‘Ȫ Á∂ Ë≈«Ó’ ◊ÃøÊ «Úæ⁄ ‘∆ «¬√ Á∆
‘Á≈«¬Â ˛ÕEC ’æπÒ «ÓÒ≈ ’∂ «¬√ Á≈ ÈÂ∆‹≈ «¬‘ «È’«Ò¡≈ «’ Ì≈Ú∂∫ «¬‘Ȫ
√øÍÃÁ≈«¬¡ª Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ‹≈Â∆ „ª⁄∂ Á∂ «ÚØË «Úæ⁄ ‘ج∆ Í ¡≈÷ ˘ «¬‘ Ú∆
¿π‘Ø «‹‘∂ „ª⁄∂ «Úæ⁄ ‘∆ Úæ‡ ◊¬∂ Ì≈Ú∂∫ «¬‘ Í«‘Òª Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ ¿µπ⁄∂ Ë≈ÂÒ ”Â∂
‘Ø«¬¡≈Õ «¬√ Â∑ª Í«‘Òª Ú∆ ‘Ø«¬¡≈ √∆, «‹Ú∂∫ ’È≈‡’ «Úæ⁄ «Òø◊≈«¬Âª Á∂
Ó≈ÓÒ∂ ”⁄; ¡Â∂ «¬√∂ Â∑ª ‘∆ √ØÒÚƒ Â∂ √Â≈Úƒ √Á∆ Á∆¡ª «¬‘Ȫ Ò«‘ª È∂ Ú∆
‹≈Â∆ ÍÃÏøË ˘ ¿πÒ‡≈ Á∂‰ Á∆ ʪ «¬√ «Úæ⁄ ’πfi ÒØÛƒÁ∂ Î∂ÏÁÒ ‘∆ ’∆Â∂Õ

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/17

 «¬√ Ò¬∆ ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ «Úæ⁄ Ú∆ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË ‹Ó≈Â∆ ´æ‡ Á≈ «¬æ’
Ó‘æÂÚÍ»È ÊøÓ Ï«‰¡≈ «‘≈Õ «‹Ú∂∫ «’ ¡√ƒ Í«‘Òª ‘∆ «’‘≈ ‘À «’ «¬√ Á∆ Óπæ÷
Ò≈ÌÍ≈Â ‘≈’Ó ‹Ó≈ ‘∆ ‘∆ ˛; ÓæË’≈Ò «Úæ⁄ «¬√ ‹Ó≈ «Úæ⁄ «¬æ’ ’πÒ∆È
Ú◊ Â∂ Á»√∂ «Í≥‚ª Á∂ ¿πµ⁄∂ Ú◊ Ì≈Ú «˜ÓƒÁ≈ Ù≈ÓÒ √ÈÕ ‹∂ ≈‹È∆Â’
Â≈’ «˜ÓƒÁ≈ª Á∂ ‘æÊ «Úæ⁄ √∆ ª «¬√ «Íæ¤∂ Ú∆ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ ‘∆ √∆ «’™«’
«˜ÓƒÁ≈ ¡≈Ó ÂΩ ”Â∂ ¿µπ⁄∆¡ª ‹≈ª «Úæ⁄Ø∫ ‘∆ ‘πøÁ∂ √È Â∂ ¿π‘ ¡≈͉∆ Íؘ∆ÙÈ
‹Ï Á∂ «√ ”Â∂ ω≈ ’∂ æ÷Á∂ √ÈÕ Ô≈Á ‘∂ «’ ‹ÁØ∫ ¡ÏπÒ Î˜Ò ¡≈͉∆ «Ò÷Â
¡≈¬∆È∂ ¡’Ï∆ «Úæ⁄ Óπ◊Ò √≈Ó≈‹ Ï≈∂ «Ú√Ê≈« ¡ø’Û≈ √»⁄∆¡ª «Úæ⁄
«˜ÓƒÁ≈ª Á∆¡ª ‹≈ª Á‹ ’Á≈ ˛ ª ¿π‘ «¬√ Á∂ È≈ˇ ¿π‘Ȫ Á∂ ’Ϙ∂
‘∂·Ò∆ ˜Ó∆È Á≈ È‘ƒ √◊Ø∫ ¿π‘Ȫ Á∂ ¡Ë∆È ¡≈™Á∂ ÿØÛ√Ú≈ Â∂ ÍÀÁÒ ¡ÓÒ∂
Á≈ Ú∂Ú≈ «ÁøÁ≈ ˛ÕED «¬√ Ò¬∆ ¿π√ √Ó∂∫ «ÏȪ Ùæ’ ‹≈Â∆ Á‹∂ ¡Â∂ ÎΩ‹∆ Â≈’Â
«Ú⁄’≈ √ÏøË Í≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ
Ï«ø◊‡È Ó» ‹»È∆¡ ’πfi ˛≈È∆ ‹≈‘ ’Á∂ ‘È «’ ‚Ï«Ò¿». ¡À⁄.
ÓØÒÀ∫‚ È∂ Óπ◊Ò’≈Ò∆È Ì≈Â∆ ¡Ê⁄≈∂ ”Â∂ ¡≈͉∆¡ª «Ú√Ê≈« «Ò÷ª
ÁΩ≈È ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á≈ «¬øÈ≈ ÿæ‡ «˜’ ’∆Â≈ ˛ÕEE «¬‘ Ó∂∆¡ª ¡≈͉∆¡ª ’πfi
«Ò÷ª Â∂ Ú∆ Ò≈◊» ‘πøÁ≈ ˛Õ «¬√ «Íæ¤∂ ’≈È Ù≈«¬Á «¬‘ ˛ «’ ÷≈√ √Ïø˪ «‹Ú∂∫
«¬æ’ «’√≈È Â∂ ‡À’√ ¿π◊≈‘π‰ Ú≈Ò∂ ‹ª «Î ¤Ø‡∂ ÍÀÁ≈’≈ Â∂ ÚÍ≈∆ «Ú⁄≈Ò∂
√ÏøË Á∆ ‹ª⁄ ’Á∂ ‘ج∂ ‹≈ ÚæÒ «¬’ÁÓ «Ë¡≈È È‘ƒ ‹ªÁ≈Õ «¬‘Ȫ √Ïø˪ Á∆
«Íæ·Ì»Ó∆ Á≈ Úæ‚≈ «‘æ√≈ ¡√Ò «Úæ⁄ ‹≈ Á∆ ‘∆ Á∂‰ ˛Õ «¬√ È∂ ÷∂Â∆ ”⁄ Òæ◊∆
¡≈Ï≈Á∆ ˘ «’√≈Ȫ Â∂ ÈΩ’ª Ú≈Ò≈ ’øÓ ’È Ú≈Ò∆¡ª ‹≈ª Á∂ ÁØ «ÚØË∆ ÷∂«Ó¡ª
”⁄ Úø‚ «ÁæÂ≈; ¡Â∂ «¬√ È∂ ¤Ø‡∆ ÍÀÁ≈Ú≈ «Ú⁄Ò∆ «’ Úø‚ ˘ √Ê≈¬∆ ’
«ÁæÂ≈Õ Í «¬√ Ï≈∂ ’πfi Íæ’≈ È‘ƒ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ «’ «¬‘ Ì»«Ó’≈ «¬øÈ∆
Ó‘æÂÚÍ»È √∆ «‹√ ¡Ë≈ ”Â∂ ¡√ƒ «¬‘ «√˪ Í∂Ù ’ √’∆¬∂ «’ ÓæË’≈Ò
(AB@@-AGE@ Á∂ Ò◊Ì◊) «Úæ⁄ «’ Íë’«¡≈ ˘ ‹≈ ‘∆ Í«Ì≈Ù ’Á∆
√∆Õ «‹Ú∂∫ «’ ¡√ƒ Á∂«÷¡≈ ‘∆ ˛ ◊Â∆Ù∆ÒÂ≈ ¡Â∂ Óπ’≈ÏÒ∂ Á∂ Âæ Ú∆ ’πfi ‘æÁ
Âæ’ ÓΩ‹»Á √ÈÕ ÓæË’≈Ò∆È √Ó∂∫ ÁΩ≈È ≈‹È∆Â’ Â∂ ¡≈«Ê’ √ø◊·È Á∆ Ș
ÂØ∫ «¬≈È Ì≈ È≈ˇ Ï‘π «ÓÒÁ≈ ‹πÒÁ≈ √∆, Í ¿πÊ∂ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË È‘ƒ √∆Õ «Î
’∆ ¡√ƒ «¬‘ ’«‘ √’Á∂ ‘ª «’ Óπ◊Ò’≈Ò∆È Ì≈ Â∂ √Î≈Ú∆ ÚøÙ Á≈ «¬≈È
«√Î «¬√∂ Ò¬∆ ÁØ ¡Òæ◊ ¡Òæ◊ √Ó≈«‹’ „ª⁄∂ √È «’ «¬æ’ «Úæ⁄ ‹≈Â-ÍÃÊ≈
ÓΩ‹»Á √∆ ‹Á «’ Á»√∂ «Úæ⁄ È‘ƒ? «¬√ Ó√Ò∂ Â∂ ’ج∆ Ú∆ «‡æ͉∆ «¬√ √Ó∂∫ «√Î
¡‡’Ò-Íæ⁄» ‘∆ ‘Ø √’Á∆ ˛, ¡Â∂ ¡≈√ ˛ «¬√ Ï≈∂ «Ú‡≈-Ú‡ªÁ≈ ¡æ◊∂ Ú∆
‹≈∆ ‘∂◊≈Õ

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/18

 ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ «Úæ⁄ ‹≈ Á∂ √Ú≈Ò ”Â∂ ◊æÒ ÷ÂÓ ’È ÂØ∫ Í«‘Òª
’πfi ‘Ø ÙÏÁÕ ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ «‹‘∆ «’√∂ Ú∆ ‹Ó≈Â∆ ωÂ «Úæ⁄ ¡øÁ»È∆
‰≈Úª Á≈ ÍÀÁ≈ ‘؉≈ Ò≈˜Ó∆ √∆, «‹√ Á≈ ÍÃ◊‡≈Ú≈ Í«√æÂ∂ ÒØ’ª Á∂ √øÿÙª «Úæ⁄
‘Ø«¬¡≈Õ Ì≈ «Úæ⁄ «’√≈È «ÚÁØ‘ª Á≈ Í»≈ «¬«Â‘≈√ ˛ ‹Ø «◊¡≈Úƒ √Á∆
ÁΩ≈È Ïø◊≈Ò «Úæ⁄ fi؇≈-√Ú≈∆ ’È Ú≈Ò∂ ’ÀÚª Á∆ Ï◊≈Ú Âæ’ ⁄Ò≈ ‹ªÁ≈
˛ÕEF Í «¬‘ √Â≈Úƒ √Á∆ ˛ «‹√ ÂØ∫ Ï≈¡Á √≈˘ «’√≈È «ÚÁØ‘ª Á∂ ÌÍ»
ÍÃÓ≈‰ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ Ô»Í ‹ª ⁄∆È Á∂ «ÚÁØ‘ª Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ «¬‘Ȫ Ï◊≈Úª Á∆
«¬æ’ Úæ‚∆ ’Ó˜Ø∆ «¬‘ ‘∆ «’ Ï≈◊∆¡ª Á∆ ‹Ó≈Â∆ ⁄∂ÂÈ≈ Á≈ ÍæË Ï‘π È∆Úª
√∆Õ «’√≈È «ÚÁØ‘∆ «˜ÓƒÁ≈ª Á∂ «Í¤Òæ◊» (Ó≈·∂) ω∂ ‘∂, ‹ª «Î ¿π‘ Ë≈«Ó’
√ÓπÁ≈«¬¡ª («√æ÷, √ÂÈ≈Ó∆), ‹≈ª ‹ª ’Ï∆«Ò¡ª (‹æ‡, ¡Î◊≈È) Á∂ ÓÀ∫Ïª Á∂
»Í «Úæ⁄ «Ú⁄∂; ¿π‘ ¡≈͉∆ Í«‘⁄≈‰ «’√≈Ȫ Á∂ ÂΩ ”Â∂ ’È ”⁄ ¡Â∂ «’√≈Ȫ
Á∂ «’√∂ Ú∆ «‘æ√∂ Á∆¡ª ¡≈«Ê’ ‹ª √Ó≈«‹’ Óø◊ª ˘ ¿π·≈¿π‰ ”⁄ È≈’≈ÓÔ≈Ï
‘∂Õ ÓÀ˘ Òæ◊Á≈ ˛ «’ «¬√ È≈’≈ÓÔ≈Ï∆ Á≈ «¬æ’ ’≈È ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Ú∆ ‘∆Õ «¬√
È∂ «¬æ’ ‹≈ Á∂ «’√≈È Á∆ Á»√∆ ‹≈ Á∂ «’√≈È È≈ˇ ’ج∆ Ú∆ √ªfi ÍÀÁ≈ ‘؉ ˘
Ø’∆ æ«÷¡≈ ¡Â∂ ‘Ó∂Ù≈ ‘∆ «’√≈È∆ Á∆ ¡≈ÂÓ-⁄∂ÂÈ≈ Á∂ «Ú’≈√ Á∂ ≈‘ «Úæ⁄
¡«Ûæ’∂ ÷Û∂ ’∆Â∂Õ

F
«Í¤Ò∂ Í≥«È¡ª ”Â∂ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á≈ «¬«Â‘≈√ ¡≈Ëπ«È’ √Ó∂∫ Á∂ Ï‘π È∂Û∂
Í‘πø⁄ «◊¡≈ ˛Õ Ó∂≈ «¬√ ˘ ¡æ◊∂ ÚË≈¿π‰ Á≈ ’ج∆ «¬≈Á≈ È‘ƒ ˛, Í «Î Ú∆
¡ø«Â’≈ Á∂ »Í ”⁄ ’πfi ◊æÒª ’‘∆¡ª ‹≈ √’Á∆¡ª ‘ÈÕ
AHEC «Úæ⁄ «Ïë‡Ù ≈‹ Á∂ ÈÂ∆«‹¡ª Á∆ ÍÛ⁄ØÒ ’Á∂ ‘ج∂ Ó≈’√ È∂
Ì«Úæ÷Ï≈‰∆ ’∆Â∆ √∆ «’ “∂ÒÚ∂ „ª⁄∂ ÂØ∫ «Ú’√ ‘ج∆ ¡≈Ëπ«È’ √È¡Â «’Â
Á∆ ¿π√ ÚøÙ◊ Úø‚ ˘ ÈÙ‡ ’ Á∂Ú∂◊∆ «‹√ ”Â∂ Ì≈Â∆ ‹≈Â∆¡ª ÷Û∆¡ª ‘È, ‹Ø
Ì≈ Á∆ Âæ’∆ Â∂ Ì≈ Á∆ Â≈’ Á∂ «Ú’≈√ «Úæ⁄ «È‰≈«¬’ π’≈Ú‡ª ‘ÈÕ”
«¬√ ◊æÒ ˘ ¡«Â-¡≈Ù≈Ú≈Á∆ ’«‘ ’∂ «¬√ Á≈ Ó÷ΩÒ ¿π‚≈¿π‰ Á≈ «Ú≈‹ «‹‘≈
ω «◊¡≈ ˛ (Á∂÷Ø Ò»¬∆ «Á¿»ÓØ)ÕEG Í «¬√ ◊æÒ ÂØ∫ «¬È’≈ ’È≈ ¡√øÌÚ ˛ «’
¡≈Ëπ«È’ ‘≈Ò≈ª È∂ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË Á∂ ¡≈«Ê’ ¡≈Ë≈ ˘ Ïπ∆ Â∑ª È≈ˇ «‘Ò≈ ’∂
æ÷ «ÁæÂ≈ ˛Õ «¬‘ «√¯ «¬√ ’’∂ È‘ƒ «’ Ï‘π √≈∆¡ª ‹≈Â∆¡ª Á∂ Ó˜Á»
«¬æ’Ø ÎÀ’‡∆ «Úæ⁄ ’øÓ ’È Òæ◊Á∂ ‘È, ¡Â∂ «¬√ Â∑ª ‘؉ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ú≈«¬Â∆
«’ Úø‚ ‡π應 Òæ◊Á∆ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ Ú∆ Ó‘æÂÚÍ»È ÂæÊ «¬‘ ˛ «’ √È¡Â∆
¿πÂÍ≈ÁÈ È∂ Í∂Ù≈◊ ‹ª Á√Â’≈∆¡ª Á∆¡ª Í»∆¡ª ‹≈ª ˘ ‘∆ ÂÏ≈‘ ’

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/19

«ÁæÂ≈ ˛Õ «¬‘ ¡ÓÒ Òø’≈Ù≈«¬ Á∂ ’æÍÛ∂ Á∆ Á≈ÓÁ È≈ˇ Ó≈’√ Á∂ «Ò÷‰ ÂØ∫
Í«‘Òª ‘∆ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈ √∆Õ «’ Á∆ ‹≈ ¡Ë≈« Úø‚ «¬æ’ ‘Ø ’≈È ’’∂
Ú∆ ’Ó˜Ø ‘ج∆Õ «‹Ú∂∫ «’ √π∂∫Á ‹∂. ͇∂Ò È∂ Áæ«√¡≈ ˛, ÷∂Â∆ Á∂ ÚÍ≈∆’È È∂
Úæ‚∆ «◊‰Â∆ «Úæ⁄ «’√≈Ȫ ˘ Ì»Ó∆‘∆‰ Ó˜Á»ª «Úæ⁄ ÏÁÒ «ÁæÂ≈ ˛, «¬√ Â∑ª
Ì»Ó∆‘∆‰Â≈ ‘π‰ “È∆⁄” ‹≈Â∆¡ª Á∆ ¡˜≈∂Á≈∆ È‘ƒ ‘∆ Ì≈Ú∂∫ «’ ‘≈Ò∂ Ú∆ Ï‘πÂ∂
÷∂Âª «Úæ⁄ Ì»Ó∆‘∆‰ª Á≈ Úæ‚≈ «‘æ√≈ ¿π‘∆ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕEH
Í ‹∂’ ‹≈Â∆ ÍÃÏøË Á≈ ¡≈«Ê’ ¡Ë≈ «‘æÒ ¸æ’≈ ˛ ª ’∆ «¬‘∆
◊æÒ «¬√ Á∆ ÍØÙ’ «Ú⁄≈Ë≈≈ Ï≈∂ Ú∆ ’‘∆ ‹≈ √’Á∆ ˛? √‹≈Â∆ «Ú¡≈‘ ¡‹∂
Ú∆ «¬√ ˘ Ó‹Ï»Â∆ Ï÷ÙÁ∂ ‘È ¡Â∂ ¡≈Í√∆ Í«‘⁄≈‰ Â∂ Ò∂Ú∂∫ ’≈È ‹≈ª Á∂
÷∂Âª «Úæ⁄ ÎÀÒ≈¡ Á∆ Íë’«¡≈ Ú∆ ⁄≈¨ ˛Õ “√ø√«¥Â∆’È” «‹√ ˘
¡≈Ëπ«È’∆’È «¬æ’ ʪ ”Â∂ ¡≈ ’∂ ¿πÂÙ≈«‘ ’Á≈ ˛, ÍÃÏøË ÂØ∫ «’√∂ √Ó∂∫ Í∆ÛÂ
‘∂ ÒØ’ª ˘ «¬√ Á∂ ÙπÌ«⁄øÂ’ ω≈™Á≈ ˛Õ «‹øÈ≈ «⁄ Ì»Ó∆‘∆‰ «’Â∆¡ª Â∂ Ì»-
Ó≈Ò’ ‹Ó≈ª Á∂ «‘ ‡’≈™Á∂ «‘‰◊∂, ¿πÈ∆ Á∂ Âæ’ √≈∆¡ª ‹≈ª Á∂ ¡¤»Âª
«÷Ò≈¯ «‹‘Ȫ ˘ ¡√ƒ Á»√∂ ÙÏÁª «Úæ⁄ ¡Èπ√»«⁄ ‹≈Â∆¡ª ’«‘øÁ∂ ‘ª, Á∂
«÷Ò≈¯ «¬æ’Óπæ· ‘؉ Á∂ ‘≈Ò≈ ω∂ «‘‰◊∂Õ ‹≈ ‘≈Ò∂ Ú∆ √≈‚∂ Á∂Ù «Úæ⁄
Úø‚∆¡ª Í≈¿π‰ Ú≈Ò∆ √Ì ÂØ∫ Ó‘æÂÚÍ»È Â≈’ ˛Õ
¿π‘Ȫ √≈«¡ª Ò¬∆ «‹‘Û∂ Ì≈ Á∂ ÒØ’ª ˘ ÌΩ«Â’ Â∂ ÏΩ«Ë’ Óπ’Â∆ Á∂
√øÿÙª «Úæ⁄ «¬æ’ Óπæ· Á∂÷‰≈ ⁄≈‘πøÁ∂ ‘È, «¬‘ Ï‘π ӑæÂÚÍ»È ˛ «’ √≈‚∂
ÒØ’ª Á∂ ÓȪ ”Â∂ ω≈¬∆ ‘ج∆ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∆ ‹’Û ˘ ÷ÂÓ ’È Á∆¡ª ’Ø«ÙÙª
«Úæ⁄ ÈÚƒ »‘ λ’∆ ‹≈Ú∂Õ «‹√ ˘ Ó≈’√ È∂ Ì≈ Á∆ Âæ’∆ «Úæ⁄ «È‰≈«¬’
π’≈Ú‡ «’‘≈ √∆, ª ‘∆ ÒªÌ∂ ’∆Â≈ ‹≈ √’∂◊≈, ¡Â∂ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ ˘ «¬√ Á∆ √‘∆
ʪ «¬«Â‘≈√ Á∂ ’»Û∂Á≈È «Úæ⁄ √π櫇¡≈ ‹≈ √’∂◊≈Õ

b b b b b

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/20

 ‘Ú≈Ò∂ Â∂ «‡æ͉∆¡ª

A. J. H. Hutton, Caste in India ⁄ΩÊ≈ √ø√’È, ÓπøϬ∆, AIFI, Í≥È≈-GA.

B. Ó∂∂ √≈∂ √øÁÌ Íπ√Â’ Á∂ ÍÀÒ∂‚∆È √ø√’È, Òø‚È, AIIB Á∂ ‘ÈÕ
C. ¿πÁ≈‘‰ Ò¬∆ Ú∂÷Ø Homo Hierarchicus, Í≥È≈ C@@ (Á‹∂ÏøÁ∆ «ÚÚ√Ê≈
Á≈ «√ı ÏÃ≈‘Ó‰ ˛)Õ
D. ¿πÍØ’Â Í≥È≈ BHH ¡Â∂ ¡æ◊∂Õ
E. ¿πÍØ’Â Í≥È≈ C@@.
F. ¿πÍØ’Â Í≥È≈ BFB, BGD, Dumont Á∂ ¡Èπ√≈, “«‘øÁ» ¡Â∂ Óπ√ÒÓ≈È ÁØ
«ÌøÈ «ÌøÈ √Ó≈‹ ‘È” (Í≥È≈ BEG)Õ
G. ¿πÍØ’Â Í≥È≈ B@I.
H. ¿πÍØ’Â ÍøÈ≈ BDB.
I. ¿πÍØ’Â Í≥È≈ BC@-CA.
A@. ¿πÍØ’Â Í≥È≈ AIB-IE.
AA. ¡ÏÁÒ ‹≈ ÍÃÊ≈ √ÏøË∆ «‡æ͉∆¡ª, (¿πÍØ’Â Í≥È≈ BFE-FF) «Úæ⁄ «Á¿»ÓØ
«¬√ ÏÁÒ≈¡ ÍÃÂ∆ Ò◊Ì◊ Í»∆ Â∑ª ¡‰‹≈‰ «Á÷≈¬∆ Á∂∫Á∂ ‘ÈÕ
AB. ¡æ‹ «Á¿»ÓØ «¬‘ Ò≈˜Ó∆ ’«‘ √’Á∂ ‘È «’ ‹≈Â-ÍÃÊ≈ Á∂ ≈‹È∆Â’ ¡≈«Ê’
Íæ÷ √ø÷∂Í »Í «Úæ⁄ ◊Ω‰ ¡Â∂ ¡ª⁄«Ò’ ‘È, (¿πÍØ’Â Í≥È≈ BHC).
AC. ¿πÍØ’Â (Í≥È≈ BF@, CCA-CB), «¬√ Á∆ ÂπÒÈ≈ ’Ø√øÏ∆ Á∂ «¬√ Ú≈’ È≈ˇ
’∆¬∂ «’ ‹≈ ÍÃÊ≈ ¿πÂÍ≈ÁÈ Á∂ «¬’ Óπæ„Ò∂ ÍæË Á∆ Ú◊ «ÚÚ√Ê≈ ˛Õ
(’Ò⁄ ¡À∫‚ «√ÚÒ≈¬∆˜∂ÙÈ ¡≈¯ ¡ÀÈÙ∆¡À∫‡ «¬ø‚∆¡≈ «¬È «‘√‡Ø∆’Ò
¡≈¿»‡Ò≈¬∆È), Òø‚È, AIFE, Í≥È≈ E@.
AD. ‚∆. ‚∆ ’Ø√øÏ∆, ¡ÀÈ «¬ø‡Ø‚’ÙÈ ‡» Á≈ √‡æ‚∆ ¡≈¯ «¬ø‚∆¡È «‘√‡∆,
ÏøϬ∆, AIEF, Í≥È≈-BE.
AE. Narendra Wagle, √π√≈«¬‡∆ ¡≈¯ Á≈ ‡≈¬∆Ó ¡≈¯ ÏπæË≈, ÏøϬ∆, AIFF,
Í≥È≈ ABB-BC.
AF. ¿πÍØ’Â ÍøÈ≈ A@C-@D.
AG. ’Ø√øÏ∆ ¿πÍ «ÁæÂ≈ ‘Ú≈Ò≈, Í≥È≈ ABB.

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/21

AH. ¿πÍØ’Â ABA-BC.
AI. ’Ø√øÏ∆, ’Ò⁄ ¡À∫‚ «√ÚÒ≈¬∆‹∂ÙÈ «¬È ¡ÀÈÙ∆¡À∫‡ «¬ø‚∆¡≈, Í≥È≈ AE.
B@. «¬ø‚∆¡È «‘√‡Ø∆’Ò «Ú¿»-B, «Úæ⁄ «ÚÚ∂’≈ÈøÁ fi≈¡ Á≈ Ò∂÷ Í≥È≈ BB-
BC.
BA. ¬∂. ÿØÙ, Á≈ «√‡∆ «¬øÈ ¡Ò∆ «‘√‡Ø∆’Ò «¬ø‚∆¡≈, «ÙÓÒ≈, AIHC Á∆
¡≈. ¡À√. ÙÓ≈ Áπ¡≈≈ ¡≈ÒØ⁄È≈, «¬ø‚∆¡È «‘√‡Ø∆’Ò ∆«Ú¿»-A,
Í≥È≈ IH-A@C.
BB. V. Gardan Childe, √ØÙÒ ¡ÀÚ∂«Ò¿»ÙÈ (√øÍ≈Á’ √Ú-Ó≈‡≈«¬Ó
Ú‘∆Ò), ÎπÒ‡≈È≈ Ïπ’√, AIFC, Í≥È≈ AA@.
BC. Á∂÷Ø, Sir John Marshall, Taxila, II, Cambridge, AIEB, ÁØ, Í≥È≈ DHF
(⁄æ’∆ Ï≈∂) ¡Â∂ Í≥È≈, EEE (’À∫⁄∆¡ª Ï≈∂)Õ
BD. R. Fick, Á≈ √ØÙÒ ¡≈◊≈È≈¬∆˜∂ÙÈ ¡≈Î ÈΩÊ ¬∆√‡ «¬ø‚∆¡≈ «¬È ÏπæË≈˜
‡≈¬∆Ó, ¡ø◊∂˜∆ ¡ÈπÚ≈Á, ’Ò’æÂ≈ AIB@, Í≥È≈ BH@-HE.
BE. ’Ø√øÏ∆, «¬ø‡Ø‚’ÙÈ, Í≥È≈ BCF-CG.
BF. ¿πÍØ’Â, Í≥È≈ AEH-EI.
BG. «ÙÒ≈Ò∂÷ AC.
BH. ÷≈√ ’’∂ Í∆. ¬∆. Ï∆. ¡Â∂ ◊øË≈ Á≈ ÁØ Ì≈Ù∆ «ÙÒ≈Ò∂÷Õ
BI. ¡≈. ¡À√ ÙÓ≈, Ù»Á˜ «¬È ¡À∫Ù∆¡ø‡ «‘√‡∆, «ÁæÒ∆, AIEH ÷≈√ ’’∂
BCB-CD.
C@. ¬∂ «’≈‚ ¡≈¯ Ïπ«Ë√‡ Ò∆˜È ¡À˜ ÍÃ’‡≈¬∆˜‚ «¬È «¬ø‚∆¡≈ ¡À∫‚ Á≈
ÓÒ≈Ô ¡≈’∂«ÍÒ≈◊Ø, ¡ÈπÚ≈Á J. Takakusu, ¡≈’√ÎØ‚, AIHF, Í≥È≈
CB.
CA. ÓÀ◊≈√ʫȘ Ò¬∆ Á∂÷Ø, ¡≈. √∆. Ó‹»øÓÁ≈ Á≈ ’Ò≈«√’ ¡’ª¿»‡√ ¡≈¯
«¬ø‚∆¡≈, ’Ò’æÂ≈, AIF@, Í≥È≈ BBD-BF, BFF-FH, ÔØ¡≈È. ¸¡ª◊ Á∂
¡ÈπÚ≈Á Ò¬∆ ¡À√ Ï∆Ò, Ïπæˬ∆√‡ «’≈‚ ¡≈¯ Á≈ ÚÀ√‡È ÚÒ‚,
Òø‚È, AHHD, «¬’, Í≥È≈ HB, Ï≈Ï È≈Ó≈ (¡ÈπÚ≈Á ¬∂. ¡À√. Ï∂Ú˜)
Òø‚È, AIBA, Í≥È≈ EB@, Îª’≈¬∆˜ ÏÒ∆¡, ‡ÀÚÒ˜ «¬È Á≈ Óπ◊Ò
«¬ÓÍ≈«¬˜, AFEF-FH, (¡ÈπÚ≈Á ¬∂. ’≈√‡∂ÏÒ, √øÍ≈ÁÈ Ú∆. ¬∂. √«ÓæÊ),
Òø‚È, AIAF, Í≥È≈ BEI.
CB. ’≈Ò Ó≈’√, «Ê¿»∆˜ ¡≈¯ √ÍÒ√ ÚÀ«Ò¿», ¡ø◊∂˜∆ ¡ÈπÚ≈Á ÍÃ◊Â∆
ÍÃ’≈ÙÈ, Ó≈√’Ø, AIGI, Ì≈◊ Â∆‹≈, Í≥È≈ DCE.
CC. ’ÀÍ∆‡Ò, Ì≈◊ Í«‘Ò≈, Ó» ¡Â∂ ¡Ú∂«Òø◊ Áπ¡≈≈ ¡ÈπÚ≈«ÁÂ, √øÍ≈Á’

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/22

 ‚ØÈ≈ ‡Ø, Òø‚È, AIBH, Í≥È≈-AEI.
CD. ‘ØÓØ. ‘∂¡≈’«√’√, Í≥È≈ AE@.
CE. H. Fukazawa, »Ò √ÚÀ∫‡√ «¬øÈ Á≈ ¬∂‡∆ÈÊ √À∫⁄»∆ Ó‘≈Ù‡∆¡È
«ÚÒ∂˜ Á∂«ÓÔ»‹«’ ¡À∫‚ ‹‹Ó≈È∆ «√√‡Ó, Hitotsubashi ‹ÈÒ ¡≈¯
«¬’È≈«Ó√-AB (Èø. B) AIGB, Í≥È≈ AD-D@.
CF. ’Ø√øÏ∆ «¬ø‡Ø‚’ÙÈ, ¿πÍ «ÁæÂ≈ ‘Ú≈Ò≈, Í≥È≈ CAB.
CG. Ï∆. ¡ÀÈ. ¡À√. Ô≈ÁÚ, √π√≈«¬‡∆ ¡À∫‚ ’Ò⁄ «¬øÈ È≈ÁÈ «¬ø‚∆¡≈ «¬øÈ
Á≈ ‡ÚÀÒÚÊ √À∫⁄»∆, «¬Ò≈‘≈Ï≈Á, AIGC, Í≥È≈-BCG.
CH. Ziauddin Barari, Tarikh-i-Firuz-shahi, √øÍ≈Á’ ¡À√. ¬∂. ÷≈È, ‚Ï«Ò¿».
¡ÀÈ Ò∆˜ ¡À∫‚ ’Ï∆¿πÁÁ∆È, «ÏÏ. «¬ø‚., ’Ò’æÂ≈, AIF@-FB, Í≥È≈
BHG. Ï≈Ò≈‘≈ Ò¬∆ Á∂÷Ø, ¡À⁄. ¡ÀÓ. «¬Ò∆¡‡, ÓÀÓ≈«¬˜ ¡≈¯ «‘√‡∆,
ÎØ’ÒØ ¡À∫‚ «‚√‡∆«Ï¿»ÙÈ ¡≈¯ ·ØÙ˜ «¬øÈ È≈Ê ÚÀ√‡È ÍÃØ«ÚøÈ√˜,
ÁØ, √øÍ≈Á’ ‹Ø‘È Ï∆Ó˜, Òø‚È, AHFI, Í≥È≈ BDI ¡Â∂ «¬Î≈È ‘Ï∆Ï,
¡◊∂∆¡È «√√‡Ó ¡≈¯ Óπ◊Ò «¬ø‚∆¡≈ Í≥È≈ AB@-BA.
CI. ’≈Ò Ó≈’√, ’ÀÍ∆‡Ò Ì≈◊ Í«‘Ò≈, Í≥È≈ CCA-CB
D@. Edward C. Sachan, ¡ÒÏ∂»È∆ «¬ø‚∆¡≈, Òø‚È AIA@, Í≥È≈ A@A.
DA. ¡«◊¡≈ ⁄≈⁄È≈Ó≈, Â∂∑Úƒ √Á∆ Á≈ Î≈√∆ √ø√’È, √øÍ≈Á’ Ô». Á∆Á
ÍØÂ≈, ˛Á≈≈Ï≈Á ÁÈ, AIFI, (Í≥È≈ BAD-BF, Í≥È≈ DG-DH Ú∆ Á∂÷Ø)
Ï≈¡Á «Úæ⁄ «¬æ’ ¡Ï √»Ï∂Á≈ È∂ ‘π’Ó ‹≈∆ ’∆Â≈ «’ Í«‘⁄≈‰ Ò¬∆ ‹æ‡ª
˘ ‘Ó∂Ù≈ ’πæÂ∂ È≈ˇ æ÷‰∂ ⁄≈‘∆Á∂ ‘ÈÕ Á∂÷Ø ¬∂Ò∆¡‡ ¡À∫‚ ‚≈¿»√È, «‘√‡∆
¡≈¯ «¬ø‚∆¡≈ ¡À˜ ‡ØÒ‚ Ï≈¬∂ «¬‡√ «‘√‡Ø∆¡È˜, Òø‚È, AHCG, Í≥È≈
AAI.
DB. ¡ÒÏÀ»È∆˜ «¬ø‚∆¡≈, Í≥È≈ A@@.
DC. ’Ø√øÏ∆, «¬ø‡Ø‚’ÙÈ Í≥È≈ CG@.
DD. Á∂÷Ø «¬Î≈È ‘Ï∆Ï, ⁄∂∫‹√ «¬øÈ ‡À’È≈ÒØ‹∆ «¬øÈ Ó∆‚∆ÚÒ «¬ø‚∆¡≈, √‡æ‚∆˜
«¬øÈ «‘√‡∆, Ì≈◊-ÁØ, Èø-A, AIH@, Í≥È≈ AE-CI.
DE. «¬‘ ÍÀ≈ ’À∫Ï∂˜ «¬’È≈«Ó’ «‘√‡∆ ¡≈¯ «¬ø‚∆¡≈, Ì≈◊ Í«‘Ò≈, AIHB,
Í≥È≈ HI-IC «Úæ⁄ Ó∂∂ Áπ¡≈≈ ÍÃ√Âπ Âæʪ ”Â∂ ¡Ë≈« ˛Õ √ت Á∂
«Ú√Ê≈ √øÁÌ Ú∆ «¬æÊ∂ «ÓÒ ‹≈‰◊∂Õ
DF. Íæ¤Ó∆ Í≥‹≈Ï Ï≈∂ D. Ibberson Á∆ «¬‘ «‡æ͉∆ Á∂÷Ø, “¿πÊ∂ «¬√Ò≈Ó È∂
’≈Î∆ ‘æÁ Âæ’ ÏÃ≈‘Ó‰Ú≈Á ˘ «Ú√Ê≈«Í ’ «ÁæÂ≈ √∆” (Í≥‹≈Ï ’≈√‡√,
Ò≈‘Ω, AIAF, Í≥È≈ A@-AA)

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/23

DG. Marris D. Marris, ÚÀ«Ò¿»˜ ¬∂˜ ¡ÀÈ ¡Ï√‡∆’Ò ‡» «¬’È≈«Ó’ ◊ØÊ
«¬È √≈¿»Ê ¬∂Ù∆¡≈, ‹ÈÒ ¡≈¯ «¬’È≈«Ó’√ «‘√‡∆, BG, Í≥È≈ EHH-
F@G.
DH. «‘√‡Ø∆’Ò ‹ÈÒ ¡≈¯ «¬’È≈«Ó’√, 1*(1), 1968, ÍøÈ≈ CI.
DI. Í≥‹≈Ï Í≈√‡ ¡À∫‚ ÍÀ∫‹‡, ¡À√∂˜ «¬øÈ ¡≈È ¡≈¯ ‚≈. ◊ø‚≈ «√øÿ, √øÍ≈Á’
‘Ïø√ «√øÿ ¡Â∂ ¡ÀÈ. ‹∆. ÏÀ∆¡, Í«‡¡≈Ò≈, AIGF, Í≥È≈ IB-A@F.
«Úæ⁄ Ó∂∂ Ò∂÷ ‹≈‡√ ¡≈¯ Í≥‹≈Ï ¡À∫‚ «√øË «Úæ⁄ «¬√ Ï≈∂ ÍÃÓ≈‰ «ÁæÂ∂ ◊¬∂
‘ÈÕ
E@. Saqi Musta’idd Khan, Óπ¡≈Ù∂-¡≈ÒÓ◊∆∆, √øÍ≈Á’ ¡≈◊≈ ¡«‘ÓÁ
¡Ò∆, ’Ò’æÂ≈, AHG@-GC, Í≥È≈ AD-AE.
EA. ’Î∆ ÷≈È, ÓπøÂ≈÷ÏπÒ ´Ï≈Ò, √øÍ≈Á’ ’Ï∆-¿πÁ-Á∆È-¡«‘ÓÁ, ’Ò’æÂ≈,
AHF@-G@, Ì≈◊ ÁØ, Í≥È≈ BEB.
EB. Óπ‘øÓÁ √Î∆ Ï∆Á, Ó∆≈ÂπÒ-Ú∆Á≈Â, «Ïë‡Ù Ò≈«¬Ï∂∆, Òø‚È, ¡ÀÓ.
¡À√., ¡À∫‚ FEGA ÎØÒ∆˙ AAGÏ∆.
EC. «¬‘Ȫ ¡≈Á∂Ùª Á∂ √È≈ÂÈ∆ ◊ÃøÊ Á≈ «√Ò∂÷ “ÍØÊ∆ «◊¡≈È Ú≈‰∆ √≈Ë
√ÂÈ≈Ó∆” ˛ ¡Â∂ «¬‘ Ø¡≈«¬Ò ¬∂Ù∆¡À«‡’ √π√≈«¬‡∆, Òø‚È, ¡ÀÓ. ¡À√.
«‘øÁ «Úæ⁄ √πæ«÷¡Â ‘ÈÕ «¬√ Á∆ ‘Ø ’ج∆ ’≈Í∆ È‘ƒ «ÓÒÁ∆Õ
ED. ¡≈¬∆È∂-¡’Ï∆ Á∂ Jarret Áπ¡≈≈ ’∆Â∂ ¡ÈπÚ≈Á «Úæ⁄ «¬‘ ◊æÒ È‘ƒ
¡≈™Á∆ «’™«’ ¡ÈπÚ≈Á’ È∂ ’ÒÓª Á∆ «ÚÚ√Ê≈ «Úæ⁄ Î∂ÏÁÒ ’ «ÁæÂ∂
‘ÈÕ Á∂÷Ø Ó∂∆ Íπ√Â’ ¡◊∂∆¡È «√√‡Ó ¡≈¯ Óπ◊Ò «¬ø‚∆¡≈, ÏøϬ∆,
AIFC, Í≥È≈ ACA.
EE. √ØÙÒ ¡Ø∆‹È˜ ¡≈Î «‚’‡∂‡«ÙÍ ¡À∫‚ ‚ÀÓØ’∂√∆, ÍÀ∫◊π¡È˜ Ïπæ’√,
AIGG, ÍøÈ≈ CAG-AH.
EF. ¡≈. ¡À√. ÙÓ≈, «¬ø‚∆¡È «Î¿»‚«Ò˜Ó, √ø√’È Á»‹≈, «ÁæÒ∆, AIH@,
Í≥È≈ BB@.
EG. ‘ØÓØ«‘¡≈≈«’’√, Í≥È≈ BFE.
EH. √π∂∫Á ‹∂. ͇∂Ò. ¡À◊∆’Ò⁄Ò Ò∂Ï˜ «¬øÈ «¬ø‚∆¡≈ ¡À∫‚ Í≈«’√Â≈È,
ÏøϬ∆, AIEB, Í≥È≈ I-B@ ¡Â∂ FC-FE.
****

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/24

Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‹≈Â-Í≈Â/25