0

LIPIDI

BIOLOŠKI ZNAČAJNI LIPIDI

PROBAVA MASTI

LIPOLIZA

β-OKSIDACIJA MASNIH KISELINA

LIPIDI

GRUPASPOJEVA NETOPLJIVIH U VODI A TOPLJIVIH U
ORGANSKIM OTAPALIMA (KLOROFORM, BENZEN, ETER...)

PODJELA LIPIDA OBZIROM NA STRUKTURNA SVOJSTVA

2.
SLOŽENI
1.
JEDNOSTAVNI
3.
IZOPRENOIDNI

LIPIDI

1
 0

LIPIDI

ČOVJEK tm = 70 kg:
1. JEDNOSTAVNI LIPIDI  420 000 kJ triacilgliceroli
 105 000 kJ proteini
 2 5000 kJ glikogen
TRIACILGLICEROLI  160 kJ glukoza

triacilgliceroli su koncentrirana skladišta

metaboličke energije

 mjesto pohrane: citoplazma adipoznih stanica

 nepolarni
 pohranjuju se u bezvodnom i i reduciranom obliku
(oksidacijom se oslobađa veća količina energije)

H O 1 g bezvodne masti sadrži

H C O C 6 puta više metaboličke energije
O od 1 g hidratiziranog glikogena
H C O C
O
H C O C
H

LIPIDI

2. SLOŽENI LIPIDI

A. FOSFOLIPIDI B. GLIKOLIPIDI

A1. A2.
GLICEROFOSFOLIPIDI B1. B2.
SFINGOFOSFOLIPIDI
(FOSFOGLICERIDI) GLICEROGLIKOLIPIDI GLIKOSFINGOLIPIDI
(SFINGOLIPIDI)

mono-
saharid

pr. fosfatidi pr.sfingomijelin pr.cerebrozidi,

gangliozidi

2
 0

A. FOSFOLIPIDI B. GLIKOLIPIDI

IZGRADNJA BIOLOŠKIH MEMBRANA

 Građene od lipida i proteina, a neke
sadrže i ugljikohidrate
LIPIDI –50% membrane većine
MODEL TEKUĆEG animalnih stanica
MOZAIKA (Singer i  Fosfatidilserin,
fosfatidiletanolamin, fosfatidilkolin
Nicholson, 1972) i sfingomijelin: čine više od 50%
model organiziranja svih fosfolipida u biološkim
bioloških membrana membranama
 Fosfatidilinozitol: slabo zastupljen,
važan u signalizaciji
 Kolesterol: regulator fluidnosti
(animalne stanice)
 Od glikolipida najzastupljeniji su
A. FOSFOLIPIDI glikosfingolipidi

DERIVATI FOSFOGLICERIDA:
UNUTARSTANIČNI GLASNICI

 DAG (diacilglicerol)
 PIP3 (inozitol-1,4,5-trifosfat;
IP3)
 Arahidonska kiselina

LIPIDI
AKTIVIRANI IZOPREN

3. IZOPRENOIDNI LIPIDI

STEROIDI: KOLESTEROL IZOPENTENIL-PIROFOSFAT

DIMETILALIL-PIROFOSFAT
OSNOVNA JEDINICA GRAĐE KOLESTEROLA

SLOBODNI  MEMBRANSKA KOMPONENTA - KONTROLA

KOLESTEROL FLUIDNOSTI

 PREKURSOR STEROIDNIH HORMONA

mineralkortikoidi
glukokortikodi
androgeni
estrogeni
progestageni

ESTERIFICIRANI  PREKURSOR VITAMINA D3

KOLESTEROL (KOLEKALCIFEROL) U KOŽI

(C18:2 U PLAZMI  PREKURSOR ŽUČNIH KISELINA/SOLI

C16:0 I c18:1 U
STANICI)

3
 0

LIPIDI

PODJELA LIPIDA OBZIROM NA STRUKTURNA SVOJSTVA

2. ZAJEDNIČKA SVOJSTVA:
SLOŽENI
1.
1. IZGRAĐENI IZ ACETIL-CoA
JEDNOSTAVNI 2. VEĆINA SADRŽI DUGOLANČANE MASNE


KISELINE
3.
3. U METABOLIZMU LAKO PRELAZE JEDNI
IZOPRENOIDNI U DRUGE
4. HIDROFOBNE MOLEKULE, U ORGANIZMU
SE PRENOSE LIPOPROTEINIMA

LIPIDI

MASNE KISELINE
BROJ BROJ UOBIČAJENO
UGLJIKOVIH DVOSTRUKIH (TRIVIJALNO) SUSTAVNO
ATOMA VEZA IME IME

ZASIĆENE MASNE KISELINE

KRATKOLANČANE
4 0 BUTIRAT n-BUTANOAT
6 0 KAPROAT n-HEKSKANOAT
SREDNJELANČANE
8 0 KAPRILAT n-OKTANOAT
10 0 KAPRAT n-DEKANOAT
DUGOLANČANE
12 0 LAURAT n-DODEKANOAT
14 0 MIRISTAT n-TETRADEKANOAT
16 0 PALMITAT n-HEKSADEKANOAT
18 0 STEARAT n-OKTADEKANOAT
20 0 ARAHIDAT n-EIKOZANOAT
22 0 BEHENAT n-DOKOZANOAT
24 0 LIGNOCERAT n-TETRAKOZANOAT
NEZASIĆENE MASNE KISELINE
16 1 PALMITOLEAT ∆9-HEKSADEKANOAT
cis-∆
18 1 OLEAT ∆9-O-HADEKANOAT
cis-∆
MUFA
18 2 LINOLEAT ∆9, ∆12-OKTADEKADIENOAT
cis, cis-∆ PUFA
18 3 LINOLENAT SVE-cis-∆ ∆9, ∆12, ∆15 -OKTADEKATRIENOAT
20 4 ARAHIDONAT SVE-cis-∆ ∆5, ∆8, ∆11, ∆14 -EIKOZATETRAENOAT
20 5 EPA SVE-cis-∆ ∆5, ∆8, ∆11, ∆14 , ∆17-EIKOZAPENTAENOAT
22 6 DHA SVE-cis-∆ ∆4, ∆7, ∆10, ∆13 , ∆16, ∆19 -DOKOZAHEKSAENOAT

4
 0

NOMENKLATURA MASNIH KISELINA

SUSTAVNO IME SE IZVODI OD POLAZNOG UGLJIKOVODIKA:

SIMBOL
ZASIĆENA M.K. S C18 – OKTADEKAN MASNA KISELINA 18 : 0
(ISHODNI SPOJ JE ZASIĆENI UGLJIKOVODIK OKTADEKAN)
NEZASIĆENE M.K. S C18 – OKTADEKAEN–KISELINA (1 DVOSTRUKA VEZA) 18 : 1
– OKTADEKADIEN–KISELINA (2 DVOSTRUKE VEZE) 18 : 2
– OKTADEKATRIEN–KISELINA (3 DVOSTRUKE VEZE) 18 : 3

3 2 1 O DVOSTRUKU VEZU OZNAČAVA SIMBOL ∆:

H3C – (CH2)n – C – C – C
ω β α OH cis- ∆9 – DVOSTRUKA VEZA IZMEĐU C-9 i C-10.

PRI FIZIOLOŠKIM UVJETIMA MASNE KISELINE SU IONIZIRANE,

PA SE NAVODE U ODNOSU NA KARBOKSILATNI OBLIK
(npr. PALMITAT ILI HEKSADEKANOAT).

NEKE ČESTE MASNE KISELINE

1. STEARINSKA KISELINA
2. OLEINSKA KISELINA
3. LINOLNA KISELINA (ω-6)
4. LINOLENSKA KISELINA (ω-3)

(ω-3):
LINOLENSKA KISELINAe
Izvori: laneno i sojino ulje, ulje pšeničnih
klica, orašasti plodovi, sjemenke lana
EPA (20:5)
DHA (22:6)
Izvori: tuna, losos, haringa, sardine
pastrmka, ulje jetre bakalara,
orašasti plodovi, sjemenke lana

(ω-6)
LINOLNA KISELINAe
Izvori: ulje soje, suncokreta, kukuruza
sjemenke suncokreta
ARAHIDONSKA KISELINA

1. 2. 3. 4.

5
 0

MASNE KISELINE U BIOLOŠKIM SUSTAVIMA

NAJČEŠĆE MASNE KISELINE IMAJU 16 i 18 C – ATOMA.

KONFIGURACIJA DVOSTRUKE VEZE JE NAJČEŠĆE cis;

U POLINEZASIĆENIM MASNIM KISELINAMA DVOSTRUKE VEZE SU ODVOJENE
BAREM JEDNOM METILENSKOM GRUPOM.
trans-MASNE KISELINE NASTAJU INDUSTRIJSKIM HIDROGENIRANJEM ULJA., ALI I U
ŽELUCU PREŽIVAČA

SVOJSTVA MASNIH KISELINA OVISE O DULJINI LANCA I STUPNJU NEZASIĆENOSTI:

TEMPERATURA TALJENJA JE NIŽA U NEZASIĆENIM I KRAĆIM MASNIM KISELINAMA.
MALA DULJINA LANCA I VEĆA NEZASIĆENOST
POVEĆAVAJU FLUIDNOST MASNIH KISELINA I NJIHOVIH DERIVATA.

ZASIĆENE SMJESA ZASIĆENIH I NEZASIĆENIH

MASNE KISELINE MASNIH KISELINA
(više talište) (niže talište)

trans-MASNE KISELINE

PRIRODNE INDUSTRIJSKE
- Skupina geometrijskih i
strukturnih izomera C18:2 Margarin
Danas: bez ili sa
smanjenim udjelom
KONJUGIRANA LINOLENSKA KISELIN cis-9, trans-11 izomer
trans-masnih kiselina

KONJUGIRANA LINOLENSKA KISELINA trans-10, cis-12 izomer

6
 0

MASNE KISELINE

IZVOR ENERGIJE (TRIACILGLICEROLI)

IZGRADNJA BIOLOŠKIH MEMBRANA (FOSFOLIPIDI I
GLIKOLIPIDI)

EIKOZANOIDI: DERIVATI MASNIH KISELINA S
LOKALNIM HORMONSKIM DJELOVANJEM

STANIČNA SIGNALIZACIJA (ARAHIDONSKA
KISELINA NASTALA RAZGRADNJOM MEMBRANSKIH
FOSFOGLICERIDA DJELOVANJEM FOSFOLIPAZE A)

Eikozanodi:derivati 20C polinezasićenih mk –arahidonska (prekursor linolna),

EPA (prekursor α-linolenska) i homo-γ-linolenska - s parakrinim djelovanjem

Posrednici upalnog odgovora

Sudjeluju na putovima nastanka boli i vrućice
 Regulacija krvnog tlaka i zgrušavanja krvi

 Regulacija reproduktivnih funkcija

 Regulacija cirkadijanog ritma

eikozanoidi nastali iz ω-6 mk:

 Povećavaju sklonost agregacije trombocita i stvaranja krvnih ugrašaka,
povećavaju viskoznost krvi
 Vazokonstrikcijsko djelovanje
OMEGA MASNE
KISELINE
 Podržavaju upalne procese
poželjan omjer:
 Pospješuju dijeljenje i diobu stanica ω-3 : ω-6 = 1:4 – 1:5

eikozanoidi nastali iz ω-3 mk: suprotno djelovanje Zapadnjačka prehrana
 Protuutpano djelovanje (povećan unos linolne
 Smanjuju agregaciju trombocita i reaktivnost tromba
kiseline iz biljnih ulja, a
smanjen unos ribe:
 Blago antihipertenzijsko djelovanje
ω-3 : ω-6 = 1:10(20)
 Smanjuju viskoznost plazme

 Potiču fibrinolizu

 Poboljšavaju funkciju endotela

 Snižavaju koncentraciju triglicerida

7
 0

TRIACILGLICEROLI (TRIGLICERIDI)
izvori u organizmu:

lipoliza
trigliceridi

glicerol

masne kis
lipogeneza
glicerol

MASNO TKIVO HRANA

PROBAVA
LIPIDA
I. Početni stupanj: želudac

LINGUALNA LIPAZA:

izlučuju Ebnerove žlijezde

aktivna u kiseloj sredini

optimalan pH=4,0 - 4,5

potiskuje se s bolusom u ŽELUDAC

ŽELUČANA LIPAZA:

izlučuju glavne želučane žlijezde

optimalan pH ~ 5,4

za aktivnost treba Ca2+

LINGUALNA I ŽELUČANA LIPAZA U ŽELUCU HIDROLIZIRAJU

PRETEŽITO KRATKO- I SREDNJELANČANE TA (MLIJEKO, MASLAC,
MASLO, KOKOSOVO ULLJE, ULJE PALMINIH KOŠTICA

U ŽELUCU SE HIDROLIZIRA 10-30% TA IZ HRANE

8
 0

PROBAVA LIPIDA

II. TANKO CRIJEVO: glavnina probave

 enzimi:

pankreasna lipaza (+kolipaza)
 žučne soli

DUODENUM:

SEKRETIN:
 potiče gušteraču na lučenje HCO3-
 potiče jetru na lučenje žuči u žučni mjehur

KOLECISTOKININ
 potiče gušteraču na lučenje enzima:
 PANKREASNA LIPAZA (i kolipaza)
 potiče kontrakciju žučnog mjehura  lučenje žuči u
duodenum

ŽUČNE SOLI
- C24 derivati kolesterola

HIDROFOBNI ŽUČNA SOL

DIO TRIACILGLICEROL
nepolaran i OSTALI LIPIDI
ugljikovodičn
i kostur

KOLNA
KISELINA
MICELA: SMJESA
TA, FL,
polarne
skupine
KOLESTEROLA I
Svojstva žučnih soli: HIDROFILNI VITAMINA
ampfipatske molekule DIO TOPLJIVIH U
hidrofobni hidrofilni
Uloga žučnih soli: dio dio MASTIMA
potpomažu probavu masti/ lipida
(emulgatori)
potpomažu apsorpciju razgradnih
produkata žučna sol
emulgirana
neophodne za apsorpciju u mastima masna
topljivih vitamina (A, D, E i K) kapljica
kapljica

9
 0

HIDROLIZA TRIACILGLICEROLA LIPAZOM IZ GUŠTERAČE

O O
1
O CH2 O C R 1 O
1
CH2 O C R 1
2 lipaza R3-COO-
R 2 C O CH O + H2O R 2 C O CH
2
+ Masna
3 aktivirana kolipazom kiselina
CH2 O C R 3 3
CH2 OH
triacilglicerol 1,2-diacilglicerol

lipaza R1-COO
+ H2O + Masna
aktivirana kolipazom kiselina

1,2-diacilglicerol 2-moacilglicerol

2-MONOACILGLICEROL-LIPAZA
ili IZOMERAZA

Enzim: 1-monoacil-glicerol
lipaza iz gušterače aktivirana kolipazom

Produkti razgradnje: lipaza

2-monoacilacilglicerol (78%),
1-monoacilacilglicerol (6%)
glicerol i masne kiseline(14%) Masna
Glicerol + kiselina

PROBAVA (HIDROLIZA) TRIACILGLICEROLA IZ HRANE

MASTI IZ
HRANE 8
1 MASNE KISELINE SE
TRIACILGLICEROLI OKSIDIRAJU ILI
UGRAĐUJU SE U PONOVO ESTERIFICIRAJU
MICELE ŽUČNIH SOLI U SVRHU POHRANJIVANJA
U DUODENUMU
ŽUČNI
MJEHUR
MIOCIT
ILI
7 ADIPOCIT
MASNE KISELINE
ULAZE U STANICU

TANKO 6
CRIJEVO
LIPOPROTEIN LIPAZA,
2 AKTIVIRANA
CRIJEVNE LIPAZE LIPOPROTEIN S ApoC-II
RAZGRAĐUJU LIPAZA U KAPILARI
TRIACILGLICEROLE. OSLOBAĐA
MASNE KISELINE
I GLICEROL.
KAPILARA
CRIJEVNA 5
MUKOZA HILOMOKRONI LIMFOM
3
I KRVLJU DOSPIJEVAJU
MASNE KISELINE I U TKIVA.
2-MONOACILGLICEROLE ApoC-II
PREUZIMA CRIJEVNA MUKOZA HILOMIKRONI
I PREVODI U TRIACILGLICEROLE. TRIACILGLICEROLI SE
4 S OSTALIM LIPIDIMA I
APOLIPOPROTEINIMA
UGRAĐUJU U HILOMOKRONE.

10
 0

HILOMIKRONI

apolipoproteini

Sastav hilomikrona:

1-2% proteini
85-88% triacilgliceroli
~8% fosfolipidi
~3% esterificirani kolesterol
kolesterol fosfolipidi
~1% kolesterol
triacilglicerol
esterificirani kolesterol

HILOMIKRONI

nastaju u stanicama crijevnog epitela

Sadrže apoB-48 (nascentni hilomikroni)

U krvotoku preuzimaju apoC-II iz HDL (zreli hilomikroni)

prenose egzogene lipide iz tankog crijeva do jetre, masnog tkiva, srčanog i
skeletnih mišića

pretežno se sastoje od egzogenih triacilglicerola (TAG)

također prenose u mastima topljive vitamine i kolesterol

EGZOGENI PRIJENOS
TRIACILGLICEROLA

 proces probave triacilglicerola

iz hrane (egzogeni triacilgliceroli)
te prijenos apsorbiranih
triacilglicerola hilomikronima

LIPOPROTEINSKA LIPAZA:

• Stijenke krvnih žila

• apoCII (iz HDL) aktivator

• Hidrolizira triacilglicerole u
hilomikronima (lipoproteinima)
na glicerol i masne kiseline

11
 0

INTERAKCIJA HORMONIMA POTAKNUTA LIPOLIZA

HORMON - RECEPTOR
(HIDROLIZA TRIACILGLICEROLA)
INAKTIVNA U ADIPOCITIMA
ADENILAT CIKLAZA

AKTIVNA
ADENILAT CIKLAZA
ADRENALIN,
NORADRENALIN, GLUKAGON
ATP POTIČU LIPOLIZU;
INZULIN INHIBIRA
cAMP
LIPOLIZU.

R2C2

2C = AKTIVNA
PROTEIN KINAZA

OH ATP
INAKTIVNA
HORMON OSJETLJIVA
LIPAZA AKTIVNA
P HORMON OSJETLJIVA
LIPAZA
HORMON OSJETLJIVA MONOACILGLICEROL
LIPAZA LIPAZA
DIACIL- MONOACIL- GLICEROL
TRIACILGLICEROL GLICEROL GLICEROL

MASNA MASNA MASNA

KISELINA KISELINA KISELINA

MASNE KISELINE I GLICEROL

1. HIDROLIZA EGZOGENIH TRIACILGLICEROLA (probava)
2. LIPOLIZA U MASNOM TKIVU (HORMON-OSJETLJIVA LIPAZA)

(ili
adrenalin)

ILI
GLIKOLIZA
Kako?

12
 0

SUDBINA GLICEROLA

glicerol-kinaza glicerol-fosfat-
dehidrogenaza

L-GLICEROL L-GLICEROL-3-FOSFAT DIHIDROKSIACETON-FOSFAT

GLIKOLIZA
GLUKONEOGENEZA

SUDBINA MASNIH KISELINA?

MJESTO
ENZIM SUPSTRAT PRODUKTI
DJELOVANJA

LINGUALNA I KRATKO I SREDNJE LAČANI

ŽELUDAC MK + 1,2-DAG
ŽELUČANA LIPAZA TA

PANKREASNA LIPAZA TANKO CRIJEVO DUGOLANČANI TA MK + 2-MAG

2-MONOACILGLICEROL
TANKO CRIJEVO 2-MAG MK + GLICEROL
LIPAZA

FL S NEZASIĆENIM MK NA MK (nezasićene) +
FOSFOLIPAZA A2 TANKO CRIJEVO
POLOŽAJU 2 LIZOFOSFATIDAT

LIPOPROTEINSKA STIJENKE TA U HILOMIKRONIMA I

MK + GLICEROL
LIPAZA KRVNIH ŽILA VLDL

HORMON OSJETLJIVA TA POHRANJENI U MASNOM

ADIPOCITI MK + 2-MAG
LIPAZA TKIVU

MONOACILGLICEROL
ADIPOCITI 2-MAG U MASNOM TKIVU MK + GLICEROL
LIPAZA

13
 0

RAZGRADNJA MASNIH KISELINA (β - OKSIDACIJA):

POSTEPENO
ODSTRANJIVANJE JEDINICA OD 2 C – ATOMA S –COOH KRAJA

3 2 1 O
H3C – (CH2)n – C – C – C
β α OH
4 reakcije koje se ponavljaju

• Cilj: stvoriti karbonilnu grupu na β-C

atomu
• To se postiže u prve tri reakcije;
četvrta je reakcija tioklastičnog
cijepanja
• Produkti: acetil-CoA
i
masna kiselina kraća za dva C-atoma
(acil-CoA)

14
 0

AKTIVACIJA MASNIH KISELINA

Sumarno:

Enzim: ACIL-CoA-SINTETAZA (TIOKINAZA)

Gdje: VANJSKA MEMBRANA MITOHONDRIJA
Kako: DVA STUPNJA REAKCIJE

ADENOZIN ATP
1. masna kiselina + ATP → acil-AMP + PPi

Masna kiselina

Acil-CoA
sintetaza

ADENOZIN
2. acil-AMP + HSCoA → acil-SCoA + AMP
Acil-adenilat
(vezan na enzim)
Pirofosfat
Acil-CoA
Anorganska
PPi + H2O → 2 Pi !!!!!! difosfataza
sintetaza

Acil-CoA

PRIJENOS DUGOLANČANIH MK U MATRIKS MITOHONDRIJA:

KARNITIN
TRANSICILIRANJE:
O-acilkarnitin
1. KARNITIN-PALMITOILTRANSFERAZA I
(ili KARNITIN-ACILTRANSFERZA I)
(CTP I)
(na citosolnoj strani unutrašnje membrane
mitohondrija)
L-karnitin - Regulira brzinu β-oksidacije
KARNITIN-
Među- - Inhibirana s MALONIL-CoA
membranski
ACILKARNITIN
prostor TRANSLOKAZA
CTP I 2. KARNITIN-PALMITOILTRANSFERAZA II

CTP (ili KARNITIN-ACIL TRANSFERAZA II)

Matriks
II (CTP II)
mitohondrija
(na matriksnoj strani
unutrašnje membrane
mitohondrija)

Karnitin:

O-acilkarnitin sintetizira se u jetri

i bubrezima
L-karnitin iz lizina i metionina

15
 0

NASTAVAK:
PONEDJELJAK, 13. 11. 2017.

16