‫صحبت سپيرين جي‬

‫ترمجو‬
‫صحبت نامہ (فارسي)‬

‫ملفوظات شريف‬
‫امام العارفني حضرت پري سائني روضي ڌڻي‬
‫قَدَسََاللَهََسَرَهََالَعَزَيزََ‬

‫جامع‬
‫حضرت خليفو حممد حسني مهيسر عليہ الرمحة‬

‫مرتجم‬
‫مفيت عبدالرحيم سڪندري‬
‫‪2‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫ڪتاب جو نالو‪ :‬صحبت سپريين جي‬
‫ترمجو ”صحبت نامہ“ (فارسي)‬
‫موضوع‪ :‬ملفوظات پري سائني روضي ڌڻي‬
‫ليکڪ‪ :‬خليفو حممد حسني مهيسر‬
‫سنڌيڪار‪ :‬مفيت عبدالرحيم سڪندري‬
‫ڪمپوزنگ‪ :‬عبدالرحيم نظاماڻي‬
‫ڇاپيندڙ‪ :‬مڪتبه جمدديه (‪)www.maktabah.org‬‬
‫سال‪2015 :‬‬
‫‪3‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫مقدمو‬

‫حضرت امام العارفني حمبوب سبحاني قطب يزداني پري دستگري سيد حممد‬
‫راشد قادري نقشبندي عرف پري سائني روضي ڌڻي � جن سنڌ جي هڪ عظيم‬
‫هسيت آهن‪ .‬سندن فيض ۽ ارشاد جي سرهاڻ اڄ به سڄي سنڌ ۾ حمسوس ڪئي وڃي‬
‫ٿي‪ .‬سندن فيوض و برڪات جي هڪ بي بها نشاني سندن ملفوظات شريف آهن‪،‬‬
‫سنڌيء جي ڪالسيڪل صويف ادب ۾ هڪ اهم حيثيت رکن ٿا‪ .‬جيئن‬ ‫َ‬ ‫جيڪي‬
‫شاعريء ۾ شاھ عبداللطيف ڀٽائي � جن جو ڪالم آهي‪ ،‬تيئن نثر ۾ پري سائني جن‬‫َ‬
‫جا ملفوظات شريف آهن‪ .‬سندن ملفوظات شريف ٻن خليفن گڏ ڪيا‪ .‬وڏي ملفوظات‬
‫شريف سندن خليفه اعظم خليفه حممود نظاماڻي � جن سندن وصال کان ‪ 14‬سال پوء‬
‫بنام جممع الفيوضات (فارسي) گڏ ڪئي‪ ،‬جنهن ۾ سورنهن باب ۽ ٻه هزار کان ڪجھ‬
‫مٿي نقل آهن‪ .‬ان ۾ مصنف مسيت ڪيرتن ئي راوين کان روايتون موجود آهن‪ .‬ٻي ملفوظات‬
‫شريف ننڍي خليفي حممد حسني مهيسر � جن پري سائنيؒ جن جي حياتي مبارڪ ۾‬
‫سندن ئي صحبت ۾ ويهي لکي‪ ،‬جنهن ۾ صرف خليفي صاحب جي زباني نقل آهن‪ .‬ٻئي‬
‫ڪنهن راوي جي روايت هن ملفوظات ۾ شامل ڪانهي‪ .‬خليفه حممد حسنيؒ پري سائنيؒ‬
‫جن جا ارشادات گرامي لکي‪ ،‬پوء کني پڙهي ٻڌائيندا هئا‪ ،‬جنهن ڪري هي ملفوظات‬
‫مبارڪ نايل ”صحبت نامہ“ جيڪا فارسي ۾ لکي وئي‪ ،‬صحت جي اعتبار کان سڀ‬
‫کان وڌيڪ مستند ۽ معترب آهي‪ .‬هي ملفوظات شريف جممع الفيوظات کان گھڻي خمتصر‬
‫آهي ۽ صرف ‪ 83‬نقلن تي مشتمل آهي‪.‬‬
‫”صحبت نامہ“ (فارسي) جو سنڌي ترمجو جناب عالمه مفيت عبدالرحيم‬
‫سڪندري صاحب ”صحبت سپريين جي“ جي نايل سان ڪيو آهي‪ ،‬جيڪو سڀ‬
‫کان پهريان ‪1994‬ع ۾ پريس مان ڇپجي پڌرو ٿيو‪ .‬جلد ئي ان جي ختم ٿي وڃڻ جي‬
‫ڪري ٻيو ڇاپو نڪتو جيڪو يف سبيل اهلل تقسيم ڪرڻ جي الء هيو‪ .‬هن جي طلب‬
‫۾ اضايف جي ڪري عني ممڪن آهي ته اهو ٻيو ڇاپو پڻ عنقريب ختم ٿي ويندو‪ .‬انهي َء‬
‫ڪري هن عاجز ارادو ڪيو ته مڪمل ڪتاب مان صرف ملفوظات گرامي ٽائيپ‬
‫‪4‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫ڪري هڪ خمتصر رسالو تيار ڪيو وڃي‪ ،‬جيڪو انٽرنيٽ تي شايع ڪيو وڃي‪.‬‬
‫نهيء ڪوشش ۾ هي خمتصر رسالو تيار ٿيو آهي‪ ،‬جنهن ۾ مڪمل ‪ 83‬ملفوظات شريف‬ ‫ا َ‬
‫شامل آهن ۽ ضروري فوٽ نوٽ پڻ ڏنا ويا آهن‪ .‬انٽرنيٽ تي شايع ڪرڻ سان گڏ‪ ،‬هي‬
‫عاجز ان جون پرنٽ ڪاپيون مفت تقسيم ڪري رهيو آهي‪ .‬جيڪي به دوست هي‬
‫رسالو پڙهن‪ ،‬تن کي عرض آهي ته هن عاجز کي پنهنجني دعائن سان نوازين‪ .‬دعا آهي ته‬
‫شال اهلل تبارڪ و تعالى هن فقري جي هي حقري ڪوشش صاحب ملفوظات جي‬
‫برڪت سان قبول فرمائي ۽ اسان سڀين کي سندن فيوض و برڪات سان مستفيض‬
‫فرمائي‪ .‬آمني!‬

‫عبدالرحيم نظاماڻي‬
‫اڱارو‪ 16 ،‬مئي ‪2006‬ع‬
 ‫‪5‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫َالرح ٰمنَالرحيمَ‬
‫بسمَاللَه َ‬

‫ىَ‬
‫الحمد َللَه َالَذي َنور َقلَوب َالعاشقين َبانوار َالمحبة َوالصلَوة َوالسَلام َعل َٰ‬
‫ى َالهََوصحبه َالنجباءَالکرامَالبررةَاجمعين‪َ.‬‬
‫سيَدناَمحمَدَخيرَالخليقةََوعل َٰ‬
‫امَاَبعد!َ‬

‫هڪ ڏينهن ماوى و ملجائي درماندگان حضرت پري دستگري ادامَاللَهَ‬ ‫‪.1‬‬
‫ارشاده جن جي زبان دُرافشان مان هن طرح ٻڌڻ ۾ آيو ته مريد کي جڳائي ته‬
‫جيڪو به نڪتو پنهنجي مرشد جي زبان گوهر افشان مان ٻڌي ته ان کي وحيءَ‬
‫وانگر ڄاڻي لکي ڇڏي‪ .‬اميد آهي ته انهن برڪت ڀرين لفظن جي طفيل (اهو مريد)‬
‫نهيء سبب جي ڪري جڏهن هن فقري‬ ‫بي بها نعمت ۽ اعلى درجي کي پهچندو‪ .‬ا َ‬
‫(ليکڪ) معرفت جي درياھ ۾ ٽٻني هڻندڙ عزت وارن بزرگن ۾ چونڊيل جو‬
‫ڪالم‪ ،‬جيڪو ڄڻڪه مئل هڏن کي جياريندڙ هيو‪ ،‬سندن ئي مبارڪ زبان‬
‫فرحت نشان مان ٻڌو ته ان کي مٿـئني فيض واري فرمودي موجب هن هنڌ لکي‬
‫ڇڏيو‪.‬‬
‫هڪ وقت ساداتن سڳورن مان هڪ شخص‪ ،‬حضرت پري دستگري‬ ‫‪.2‬‬
‫جن جي خدمت بابرڪت ۾ عرض ڪيو ته‪ :‬اي حقيقت واري واٽ جا مالڪ‬
‫۽ واليت جي ملڪ جا وايل! هي ڏکايل ٻانهو اوهان کي پرتل آهي‪ .‬ان جي جواب ۾‬
‫(کيس) ارشاد فرمايائون ته‪ :‬ڪنهن شخص هڪ واٽ ويندي بزرگ کي دعوت‬
‫کائڻ الء عرض ڪيو‪ .‬ان بزرگ چيو ته مون ساڻ هڪ گڏھ به رفيق آهي‪ ،‬متان‬
‫اوهان جي هٿان ان جي خدمت نه ٿي سگھي! ميزبان‪ ،‬پاڻ تي قسمني قسمني کاڌي‬
‫پييت ۽ گاھ داڻي ڏيڻ کي مقرر ڪيو‪ .‬ان فقري ميزبان جي چوڻ تي اعتبار ڪري‪،‬‬
‫توڪل واري واٽ‪ ،‬جيڪا انسان الء مضبوط رسي آهي‪ ،‬ان کي ڇڏي ڏنو ۽‬
 ‫‪6‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫حق ُسبحانہ ٗ و تعالى کان سواء غري تي ڀروسو ڪري ويهي رهيو‪ .‬جڏهن رات ٿي‬
‫ى ان جي دل تان غري تي ڀروسي ڪرڻ جي غريت سببان‪،‬‬
‫ته اهلل جلَشانهََوَتعال َٰ‬
‫گڏھ جي خدمت ڪرڻ (واري ڳالھ) وسارائي ڇڏي‪ .‬جيئن حضرت يوسف صلواةَ‬
‫ساقيء کي عزيز مصر اڳيان پنهنجي حال پيش ڪرڻ الء چيو هو‬
‫َ‬ ‫ىَعليه‬
‫اللَهَتعال َٰ‬
‫۽ حق سبحانہ ٗ و تعالى ان ساقيءَ جي دل تان‪ ،‬متام گھڻو وقت اها ڳالھ وسارائي‬
‫ڇڏي هئي‪ ،‬جيئن اهو قصو مشهور آهي‪ .‬صبح جو موڪالئڻ وقت اهو بزرگ‬
‫جڏهن گڏھ تي سوار ٿيو ته گڏھ ساري رات جي سخت اڃ ۽ بک سببان بيحال‬
‫ٿي ڪري پيو‪ .‬اهو مثال انهن بي دين ۽ رمسي پرين مشائخن جو آهي‪ ،‬جيڪي‬
‫(نذرانن ۽ حتفن) وٺڻ الء ته حمڪم ۽ مستقيم هوندا آهن‪( ،‬مگر) دين جي دڳ کان‬
‫دور ۽ روڪيل هوندا آهن‪ .‬جيڪي ماڻهو اهڙن بي دينن کي هديا ۽ خرياتون ڏين‬
‫ٿا‪ ،‬اهي وري انهن الء دعائون گھري‪ ،‬قيامت جا بار پاڻ تي کڻي انهن کي آسرا ڏئي‬
‫چون ٿا ته توهان اطمينان ڪريو جو اسان توهان کي سوال جواب وقت آزاد‬
‫ڪرائينداسون‪ .‬سو انهن جو مثال به ان گڏھ واري مثال جهڙو آهي‪ .‬اهي به گھڻني‬
‫ٻٽاڪن جي ڪري قيامت جي ميدان ۾ ڪريا پيا هوندا جو (اهلل ُسبحانہ ٗ و‬
‫تعالى جو فرمان ڇڏي) غري جي چئي تي ڀروسو ڪري اهلل تعالى جي ذڪر‬
‫ىَعليهََوسلَم‬
‫فڪر کان غافل ۽ سست ٿا ٿني‪ .‬جيئن رسول خدا صلَىَاللَهَتعال َٰ‬
‫جن جو فرمان آهي‪ :‬اَنَاَغَيَورَ َوَاللَهَ َاَغَيَرَ َمَنَي‪ .1‬يعين آئون غريت وارو آهيان ۽ اهلل‬
‫تعالى مون کان وڌيڪ غريت وارو آهي‪.‬‬
‫ترمجو‪ :‬ڀت تي ٽيڪ ڏمن ته مٿي‬ ‫رباعي‬
‫تي مٽي ڪري پئي‪ ،‬جيڪو‬ ‫تکيه بر ديوار کردم برسرم افتاد خاک‬
‫غري تي ڀروسو ڪري ان تي شال‬ ‫خاک بادا برسرش کو تکيه بر غريي کند‬

‫‪ 1‬مٿني حديث لفظن جي ٿوري ڦريڦار سان حضرت ابوهريره ۽ حضرت مغريه رضي اهلل عنهم کان مشڪوات‬
‫شريف جي باب اللعان فصل اول‪ ،‬صحيح مسلم جلد اول‪ ،‬۽ املستدرڪ للحاڪم جلد رابع ۾ موجود آهي‪.‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫مٽي پوي‪ .‬سارو جهان ڏٺم (مگر)‬ ‫برسر ديدم جهان را هيچ کس غمخوار نيست‬
‫ڪوبه غمخوار ڪونهي‪ ،‬هر‬ ‫آزمودم هر کسي را جز خدامي يار نيست‬
‫هڪ آزمايو اٿم خدا تعالى کان‬
‫سواء ڪوبه مددگار ڪونهي‪.‬‬

‫ان کان پوء ان سيد صاحب کي فرمايائون ته‪ :‬وسواس نه ڪجو‪ ،‬ڇو ته‬
‫مون هي نصيحت مبوجب فرموده ڪالم اهلل ”وَاَنذَرََعَشَيرَتَكََالَاَقَرَبَينَ۝‪ “1‬جي‬
‫اوهان کي چئي آهي ۽ اوهان وس آهر ڪوشش ۾ مشغول رهو ڇو ته‪” :‬اَنَلَيَسََ‬
‫ى۝‪ “2‬يعين انسان جي وس ۾ صرف ڪوشش ڪرڻ آهي‪.‬‬
‫لَلَاَنَسَانََاَلَاَمَاَسَع َٰ‬
‫ىَذَکَرََاللَهَ‪ “3‬يعين اهلل جلَشان َهَ‬
‫۽ ٻئي هنڌ اهلل تعالى جو فرمان آهي ته ”فَاسَعَوَاَاَل َٰ‬
‫ى جي ذڪر ڏانهن ڊوڙو (سندس يادگرييءَ الء ڪوشش ڪريو)‪ ،‬تنهن‬
‫وَتعال َٰ‬
‫يادگرييء ۾ مشغول هجو‪.‬‬
‫َ‬ ‫ڪري ان جي‬
‫هڪ ڏينهن واعظ ۽ نصيحت فرمائڻ ۾ مشغول هيا‪ .‬گفتگو هلندي‬ ‫‪.3‬‬
‫فرمايائون ته عارفن کي هر قسم جي مسجھ عطا ٿيل آهي‪ .‬جيئن هڪ قصو آهي‬
‫ماڻهوء کي حضرت بهلول دانا � طرف امتحان وٺڻ‬‫َ‬ ‫ته هڪڙي بادشاھ پنهنجي‬
‫خاطر ٽن سوالن پڇڻ الء موڪليو‪ .‬پهريون ته درويشي َء جو حال ڪيئن هوندو‬
‫آهي‪ .‬ٻيو ته جڏهن هر شيء خدا تعالى جي طرفان تقدير ۾ لکيل آهي ته پوء خدا‬
‫تعالى ڪنهن گناھ وغريه جي ڪري ڇو ٿو مواخذه فرمائي؟ ٽيون ته ابليس عليہ‬
‫اللعنة جڏهن باھ جي پيدائش آهي ته پوء باھ جو عذاب ان کي ڇا ڪندو؟‬

‫‪ 1‬اها آيت سورة شعراء جي عه ‪ 214‬آهي جنهن جي معنى آهي ته ”۽ پنهنجن وجيھن عزيزن کي ڊيڄار‪“.‬‬
‫‪ 2‬سورت النجم آيت عه ‪39‬‬
‫‪ 3‬سورت مجعة آيت عه ‪9‬‬
 ‫‪8‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫ان سوال ڪندڙ شخص کي حضرت بهلول � هڪ ڀرت کڻي زور سان‬
‫وهائي ڪڍيو‪ ،‬جنهن سبب ان سوال ڪندڙ کي ڏاڍو سور ٿيو ۽ اهو بادشاھ‬
‫وٽ دانهن کڻي آيو‪ .‬بادشاھ حضرت بهلول � کي پاڻ وٽ گھرايو‪ .‬فريادي ۽ جوابدار‬
‫ياديء پنهنجي دعوى پيش ڪئي ته هن مون کي‬‫کي پنهنجي اڳيان ويهاريائني‪ .‬ان فر َ‬
‫ڀرت هنيو آهي جنهن ڪري مون کي ڏاڍو سور ٿيو آهي‪ .‬ان کي حضرت بهلول دانا‬
‫� جواب ڏنو ته مون ته تنهنجن سوالن جا جواب ڏنا آهن‪ .‬فريادي چيو اهو وري‬
‫ڪيئن؟ تنهن تي بهلول � فرمايو ته‪ :‬تو سوال ڪيو هو ته درويشي ڪيئن‬
‫هوندي آهي؟ آئون توکان سوال ٿو ڪريان ته سور ڪيئن ٿيندو آهي جيڪو‬
‫توکي ڀرت لڳڻ سان ٿيو آهي‪ .‬فريادي چيو ته سور سور آهي جيڪو زبان سان‬
‫ٻڌائي نٿو سگھجي‪ ،‬ان جو تعلق حال سان آهي‪ .‬تنهن تي حضرت بهلول دانا �‬
‫فرمايو ته جڏهن تون سور کي زبان سان بيان ڪري نٿو سگھني ته آئون وري توکي‬
‫درويشي جنهن جو تعلق به حال سان آهي اها ڪيئن زبان سان ٻڌائي سگھندس؟‬
‫”الحالَلاَيعبرَبالمقال“ يعين حال جو بيان قال سان نه ٿي سگھندو آهي‪ .‬ٻيو تو‬
‫پڇيو هو ته ابليس لعني باھ جي پيدائش آهي ۽ باھ کي باھ ڇا ڪندي؟ ان جو‬
‫مٽيء جي پيدائش آهني جيئن اهلل سبحانہ ٗ و تعالى‬
‫َ‬ ‫جواب هن طرح ڏمن ته تون به ته‬
‫قرآن جميد ۾ ارشاد فرمايو آهي‪” :‬مَنَهَاَخَلَقَنَاکَمََوَفَيهَاَنَعَيدَکَمََوَمَنَهَاَنَخََرجَکَمََ‬
‫مٽيء مان خلقيو آهي ۽ ان ۾ توهان کي‬
‫َ‬ ‫تَارَةَ َاَخََرىَٰ‪ “1‬ترمجو‪ :‬توهان کي اسان‬
‫مٽيء جو آهي‬
‫َ‬ ‫موٽائينداسون ۽ ان مان ئي اوهان کي ٻيهر ڪڍنداسون‪ .‬سو ڀرت به‬
‫مٽيء کي مٽي ڇو نقصان ڏنو؟ تو ٽيون سوال ڪيو هو ته تقدير قادر ڪرمي‬‫َ‬ ‫پوء‬
‫جي طرفان آهي پوء ٻني تي ڇو ٿي تهمت رکي وڃي؟ ان جو جواب هي آهي ته پوء‬
‫مون کي عيوض وٺڻ الء ڇو پڪڙيو اٿـ َو؟‬

‫‪ 1‬سورة طہ آيت منرب ‪55‬‬

 ‫‪9‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫هڪ ڏينهن ڪتاب خريد فرمايائون‪ .‬پوء فرمايائون ته (دينـي) ڪتاب‬ ‫‪.4‬‬
‫مهانگا خريد ڪرڻ بهرت آهن‪ ،‬ڇو ته دنيا خسيس ۽ لعني‪ ،‬پليد ۽ فاني آهي‪ ،‬اها ڏئي‬
‫دين متني خريد ڪرڻ گھرجي‪ .‬جيئن اهلل تعالى فرمايو آهي‪” :‬مَاَعَندَکَمَ َيَنفَدَ َوَمَاَ‬
‫عَندَ َاللَهَ َبَاقَ‪ “1‬يعين توهان وٽ جو ڪجھ آهي سو ختم ٿيندو ۽ جيڪي اهلل‬
‫تعالى وٽ آهي سو هميشہ رهندڙ آهي‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن فرمايائون ته جيڪو شخص اهلل تعالى جي رضامندي‬ ‫‪.5‬‬
‫خاطر (دينـي) ڪتاب مهانگا خريد ڪندو ته اهڙي شخص جي اوالد ۾ علم‬
‫باقي رهندو‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن واعظ نصيحت فرمائڻ ۾ مشغول هئا‪ .‬ان دوران ۾ ڪتاب‬ ‫‪.6‬‬
‫مشائل حممدي ﷺ مان هڪ قصو بيان فرمايائون ته حضرت پيغمرب ڪرمي عَلَيَهََ‬
‫ى َعَنَهَمَ کي بيحد حمبت‬
‫الصَل َٰوةَ َوَالسَلَامَ سان صحابه ڪرام َرضَيَ َاللَهَ َتَعَال َٰ‬
‫هوندي هئي‪ .‬اُحد شريف واري جنگ جي ڏينهن شيطان لعني مدينه منوره زادهاَ‬
‫اللَهَشرفَاَوَتعظيمَا ۾ اچي ڪوڙو اعالن ڪيو ته حضرت رسول مقبول عَلَيَهََ‬
‫الصَل َٰوةَ َوَالسَلَامَ دارالبقا ڏانهن رحلت فرمائي ويا آهن‪ .‬اهو اعالن ٻڌي هڪ‬
‫عورت مدينه منوره کان ٻاهر (احد شريف ڏانهن) ڊوڙندي ٿي وئي ۽ چوندي ٿي وئي‬
‫ته حضرت رسول خدا ﷺ وڃي ڏسان‪ .‬پوء ان عورت کي واٽ ۾ چار جنازا نظر‬
‫آيا جيڪي ماڻھو کنيو ٿي آيا‪ .‬ماڻهن ان عورت کي چيو ته هي هڪ تنهنجي پيءُ‬
‫جو جنازو آهي‪ ،‬ٻيو جنازو تنهنجي ڀاءُ جو آهي‪ ،‬ٽيون جنازو تنهنجي پٽ جو آهي‬
‫۽ هي چوٿون جنازو تنهنجي مڙس جو آهي‪ .‬ان عورت انهن جنازن ڏانهن ڏٺو به‬
‫ڪني ۽ چوڻ لڳي ته هي مصيبت مون الء متام هلڪي آهي‪ .‬مونکي رسول خدا‬
‫ﷺ ڏَسيو ته آئون سندن زيارت ڪريان‪ .‬پوء ائني چوندي ڊوڙندي ٿي ويئي ته‬

‫‪ 1‬سورة النحل آيت منرب ‪96‬‬

 ‫‪10‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫سامهون پيغمرب ڪرمي عليهََالصَلوٰةََوَالسَلَامَ جن کي (خري سان صحيح سالمت)‬
‫َ‬
‫رسول اهلل! هي چارئي (قرينب جي وڇوڙي‬ ‫ڏٺائني‪ .‬سندن دامن وٺي چوڻ لڳي يا‬
‫واريون) مصيبتون مون تي اوهان کي نه ڏسڻ واري تڪليف کان هلڪيون آهن‪.‬‬
‫اوهان جو فراق مون الء وڏي مصيبت هيو‪.‬‬
‫ائني فرمائي سندن اکيون مبارڪ پاڻي سان ڀرجي ويون ۽ فرمايائون ته‪:‬‬
‫صحابه ڪرام کي رسول اهلل ﷺ سان ڪيرتي نه حمبت ۽ اميان هيو جو پنهنجي‬
‫جان‪ ،‬اوالد‪ ،‬مال ۽ عزيزن قرينب ۽ سڀين انسانن کان وڌيڪ پاڻ ڪرمين ﷺ جن‬
‫سان حمبت ڪندا هئا‪ .‬جيئن حديث شريف ۾ آهي‪:‬‬
‫ىَاکونَاحبَ‬
‫قالَرسولَاللَهَصلَىَاللَهَعليهَوَالهََوسلَم‪َ:‬لاَيؤمنَاحدکمَحت َٰ‬
‫‪1‬‬
‫اليهَمنَنفسهَوَمالهَوَولدهَوَوالدهَوالنَاسَاجمعين‬
‫ترمجو‪ :‬حضرت انس بن مالڪ � کان روايت آهي ته رسول اهلل صَلَىَاللَهََعَلَيَهََ‬
‫وَالَهَََوسَلَمَ جن فرمايو ته‪ :‬اوهان مان تيستائني ڪوبه مؤمن نٿو ٿي سگھي جيستائني‬
‫آئون کيس سندس جان‪ ،‬مال‪ ،‬اوالد‪ ،‬پيءُ ماءُ ۽ سڀين ماڻهن کان وڌيڪ پيارو نه‬
‫هجان‪.‬‬
‫ايئن فرمائي وري فرمايائون ته اسني ان زماني جي الئق نه هياسون تڏهن ته‬
‫رب تعالى اسان کي پري ڪري ڏوراهني ۽ آخري دور ۾ پيدا فرمايو‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن نقل بيان فرمايائون ته هڪڙي عورت پنهنجي مڙس جي هر‬ ‫‪.7‬‬
‫ڳالھ ۾ هميشہ خمالفت ڪندي هئي‪ .‬هڪ ڏينهن کيس مڙس چيو ته تنهنجي پيءَ‬
‫ماءُ وٽان ماڻهو آيو آهي صبح جو هلنداسون‪ .‬ان کي زال چيو ته صبح نه‪ ،‬هينئر ئي‬
‫تيار ٿي ته هلون‪ .‬نيٺ ٻئي تيار ٿي درياھ جي پتڻ تي پهتا‪ .‬مڙس زال کي چيو ته تون‬
‫عورت ذات آهني تنهنڪري تون ٻيڙي َء تي چڙھ ۽ آئون ڍڳي جو پڇ جھلي ترندو ٿو‬
‫هالن‪ .‬عورت مڙس جي خمالفت ڪندي ٻيڙي تي چڙهڻ کان انڪار ڪيو ۽‬

‫‪ 1‬بخاري شريف جلد اول صه ‪7‬‬

‫‪11‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫ڍڳي جي پڇ ۾ چنبڙي پئي‪ .‬پوء جڏهن درياھ جي وچ سري ۾ پهتا ته مڙس زال کي‬
‫چيو ته ڍڳي جو پڇ مضبوط جھلجان‪ .‬عورت مڙس جي خمالفت ڪرڻ سبب ڍڳي‬
‫جو پڇ کڻي ڇڏيو ته ٻڏي وئي‪.‬‬
‫اي عزيز! اهڙي طرح جيڪا دل (غري جو پڇ ڇڏي) هميشہ نفس جي‬
‫خمالفت پئي ڪندي سا نيٺ حقيقت واري درياھ ۾ مستغرق ٿيندي‪ .‬جيئن قدسي‬
‫حديث آهي‪ :‬دعَنفسكَوَتعال (يعين پنهنجي نفس کي ڇڏ پوء اچ)‪.‬‬
‫هڪ دفعي رات جو درگاھ مبارڪ واري مسجد شريف ۾ ويٺو هئس‬ ‫‪.8‬‬
‫ته اوچتو حضرت جن مون وٽ آيا ۽ اچي مون سان صحبت ۾ مشغول ٿيا‪ .‬ان دوران‬
‫مسجد شريف جي اڱڻ واري ڀت ڏانهن اشارو ڪندي فرمايائون ته اي ادا! سڀاڻي‬
‫هن ڀرت ۽ سون ۾ ڪو فرق نه ڪجان (يعين عارف جي نظر ۾ سون ۽ مٽي برابر‬
‫هجڻ گھرجن)‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن پنهنجي زبان گوهر افشان سان فرمايائون ته پنهنجي عملن کي‬ ‫‪.9‬‬
‫دنياوي غرضن ۽ نفساني خواهشن کان پاڪ ڪريو‪ .‬ائني فرمائي مثنوي شريف مان‬
‫ڪرَمََاللَهَََوجَهَهَ جن هڪ ڪافر‬
‫هڪ نقل آندائون ته حضرت امري املؤمنني علي َ‬
‫کي (جنگ دوران) قتل ڪرڻ الء زمني تي دسيو‪ .‬ان وقت ان ڪافر حضرت علي‬
‫� جن جي منهن مبارڪ ڏانهن (حسد وچان) ٿڪ اڇالئي‪ .‬پاڻ ان کي ڇڏي‬
‫ڏنائون‪ .‬ڪنهن شخص عرض ڪيو ته حضرتا هن ڪافر کي ڇا الء ڇڏي ڏن َو؟‬
‫ڪٺم ٿي‪،‬‬ ‫پاڻ فرمايائون ته پهريائني هن کي خالص باري تعالى جي رضا واسطي ُ‬
‫مگر هاڻي ٿورو نفساني غرض به هن ۾ شامل ٿي ويو آهي‪ .‬توڙي جو ڪافر کي‬
‫ڪهڻ ڀلو عمل آهي پر پوء به هن کي ڇڏي ڏنو اٿم‪.‬‬
‫هڪ ڀريي فرمايائون ٿي ته جڏهن باري تعالى تي توڪل ڪئي هيم‪،‬‬ ‫‪.10‬‬
‫پوء پنهنجي حويلي ۾ وڃي اهل خانه صاحنب کي چيو هيم ته اسان خدا تعالى تي‬
 ‫‪12‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫توڪل ڪئي آهي اوهان به ڪريو‪ .‬جيڪڏهن اوهني اهو امر جبا نه آڻيندا ته‬
‫اسان اهلل تعالى جو اهو امر جبا آڻينداسون جيڪو خدا تعالى پنهنجي حمبوب‬
‫ڪرمي ﷺ جن کي قرآن جميد ۾ فرمايو آهي ته‪” :‬يَاََاَيَهَاَالنََبيََقَلَلَاَزَوَاجَکََاَنَ‬
‫َکنتَنََتََردَنََالَحََٰيوةََالدَنَيَاَوَزَينَتَهَاَفَتَعَالَيَنََاَمَتَعَکَنََوَاَسََرحَکَنََسَرَاحَاَجَمَيلَا۝‪“1‬‬
‫ترمجو‪ :‬اي نيب پنهنجني گھروارين کي چئو جيڪڏهن توهان دنيا جي حياتي ۽ ان‬
‫جو سينگار گھرو ٿيون ته اچو توهان کي گذاري جو سامان ڏيان ۽ سهڻي منوني ڇڏي‬
‫ڏيان‪.‬‬
‫تنهن تي سڀين اهل خانه صاحنب چيو ته اسان به اهلل تعالى تي توڪل‬
‫ڪئي آهي‪ .‬ان کان پوء آزمائش طور اسان تي ڪجھ ڏينهن فقر ۽ فاقه جي تلوار‬
‫وسندي رهي ۽ متام گھڻيون تڪليفون آيون‪ .‬ان کان بعد باري تعالى ايرتي ته فراخي‬
‫عطا فرمائي جو هي هيرتا سارا ٻيا ماڻھو به بفضل االهي کائي رهيا آهن‪.‬‬
‫هڪ ڀريي سومهڻي جي مناز کان بعد درگاھ شريف واري مسجد‬ ‫‪.11‬‬
‫شريف اندر هن فڪر ۾ ويٺو هئس ۽ دل ۾ پھ ويٺي پچامي ته وقت نٿو ملي جو کڻي‬
‫پنهنجي اندر جو احوال مرشد ڪرمي کي عرض ڪريان‪ .‬ان فڪر ۾ حريان ويٺو‬
‫هئس ۽ پاڻ حضرت جن مسجد شريف اندر مراقيب ۾ ويٺا هيا‪ .‬پوء پاڻ اوچتو‬
‫مراقيب مان اٿي کڙا ٿيا ۽ حويلي مبارڪ ڏانهن وڃڻ لڳا‪ .‬جڏهن هن فقري جي ڀرسان‬
‫اچي لنگھيا ته منهنجي دل جي حال موافق جواب ڏيندي فرمايائون ته‪ :‬خدا تعالى‬
‫توهان جي دلني جا حال ڄاڻندڙ آهي (يعين جيڪي به اوهان جي دل ۾ آهي تنهن‬
‫کي هو ڄاڻي ٿو) ٻئي کي حال ٻڌائڻ جي ضرورت نه آهي‪.‬‬
‫هڪڙي ڏينهن مسجد شريف جي اڱڻ ۾ ويٺو هئس‪ .‬حضرت ميان‬ ‫‪.12‬‬
‫صاحب (حضرت پري سائني روضي وارن قَدَسَ َاللَهَ َسَرَهَ َالَعَزَيزَ جن جو والد‬
‫ماجد حضرت سيد حممد بقا شاھ شهيد نَوَرَ َاللَهَ َمَرَقَدَهَ) جن واعظ ۽ نصيحت‬

‫‪ 1‬سورة احزاب آيت ‪28‬‬

 ‫‪13‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫فرمائڻ ۾ مشغول هيا‪ .‬اوچتو فرمائڻ لڳا اي ڀائرو! ٻڌايو ته جيڪڏهن هن وقت اهلل‬
‫تعالى توهان سڀين کي کڻي وفات ڏئي ته پوء اهل عيال ٻار ٻچا ڪنهن جي حوايل‬
‫ڪندؤ؟ (نيٺ ته اهلل تعالى جي ئي حوايل ڪندؤ تنهنڪري هي ڀلو نه آهي جو)‬
‫جنهن کي مرڻ بعد اهل عيال حوايل ڪندؤ ان کي هاڻي ئي هن حياتي ۾ حوايل‬
‫ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫هڪڙي ڏينهن الڙڪاڻي شهر ۾ حضرت جن جي خدمت اقدس ۾‬ ‫‪.13‬‬
‫ويٺو هيس۔ حضرت جن مون کان سوال پڇيو ته مرد کي اوگھڙ ڍڪڻ ڪيستائني‬
‫فرض آهي؟ عرض ڪيم ته دُن تائني‪ .‬پوء فرمايائون ته عارف شخص جو دُن‬
‫ڪهڙو آهي؟ عرض ڪيم ته مون کي خرب نه آهي‪ ،‬اوهان مسجھايو؟ تنهن تي پاڻ‬
‫فرمايائون ته‪ :‬عارف جو دُن عرش عظيم آهي‪ .‬عارف الء ضروري آهي ته هو پاڻ‬
‫کي عرش عظيم تائني ڍڪي‪ ،‬ان کان مٿي جيڪڏهن اگھاڙو آهي ته ڀؤ ناهي‪.‬‬
‫هڪ وقت پنهنجي مسجد شريف جي ڀرسان وضو ٿي ساريائون‪.‬‬ ‫‪.14‬‬
‫جڏهن وضو ڪري فارغ ٿيا ته پنهنجي سونهاري مبارڪ کي ڦڻي ڏنائون‪ .‬اوچتو‬
‫منهنجي دل ۾ خيال پيدا ٿيو ته حضرت جن رات جو ڦڻي ڏين ٿا (سو االئي جائز‬
‫آهي يا نه؟) تنهن تي منهنجي حال موافق جواب ڏيندي فرمايائون ته‪ :‬سرور عامل عَليهََ‬
‫الصَلوٰةَ َوَالسَلَامَ عشاء جي وقت ڦڻي ٿي ڏني ته اوچتو مؤمنن جي ماءُ حضرت‬
‫الىَعَنَهَا پڇيو ته حضرتا! روزانو رات جو ڦڻي ڏيندا‬
‫عائشہ صديقہ َرضَيََاللَهََتَعَ ٰ‬
‫آهيو تنهن ۾ ڪهڙي حڪمت آهي؟ پاڻ فرمايائون ته رات جو جيڪو شخص‬
‫سونهاري کي ڦڻي ڏيندو تنهن تي قرض نه ٿيندو‪ .‬پوء مؤمنن جي ماءُ پڇيو ته حضرتا!‬
‫اوهان تي ڪنهن جو قرض آهي ڇا؟ پاڻ فرمايائون ته هائو اوهان جو ڪابـني‬
‫(مهر) اسان تي قرض آهي‪ .‬تنهن تي ام املؤمن نني عرض ڪيو ته حضرتا مون پنهنجو‬
‫ڪابـني اوهان کي بخش ڪيو‪ .‬پوء ٻي رات وري ام املؤمننين ڏٺو ته پاڻ ڦڻي ڏئي‬
‫رهيا آهن‪ .‬تڏهن حضرت صديقہن عرض ڪيو ته حضرتا جيڪي اسان جو قرض‬
‫‪14‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫هيو اهو ته بخشيوسون‪ ،‬هاڻي ڇا الء ٿا ڦڻي ڏيو؟ پاڻ فرمايائون ته جنهن شيء مان‬
‫اهڙو فائدو ٿئي ان کي ڇا الء ڇڏيان؟‬
‫هڪڙي ڏينهن (حضرت جن سان گڏ) رسيت سان ويندي ڪجھ ماڻهو‬ ‫‪.15‬‬
‫رسيت ۾ مالقاتي ٿيا‪ .‬جڏهن انهن وٽان لنگھياسون ته مون انهن جي اهانت ڪئي‬
‫(يعين انهن تي چٿر وغريه ڪيم) تنهن تي پاڻ فرمايائون ادا حممد حسني! هي ڇا ٿو‬
‫چوين؟ اسان کي ڏمرائني ٿو‪ .‬اڃا تنهنجي نظر چڱي مٺي تي آهي‪ ،‬توکي جڳائي ٿو‬
‫ته تون سڀ ڪنهن کي چڱو ڄاڻ‪ ،‬چڱو چئو ۽ چڱو ڀانء‪ .‬پوء ان ئي وقت مون‬
‫تي راضي ٿيا ۽ ڪجھ توحيد جي رمز مسجھايائون‪.‬‬
‫هڪ دفعي حضرت جن سان گڏ ٻيڙي ۾ سوار هيس‪ .‬پنهنجي شاگرد‬ ‫‪.16‬‬
‫کي چيم ته منهنجي چادر ڌوئي صاف ڪري اچ‪ .‬تنهن تي مون کي حضرت جن‬
‫فرمايو ته‪ :‬تون پاڻ ڇو نٿو ڌوئني؟ مون عرض ڪيو ته حضرتا اوهان جي حاضري‬
‫کان جدا ٿي نٿو سگھان‪ .‬پوء ان وقت فرمايائون ته‪ :‬خادم کي جيڪڏهن خمدوم‬
‫ڪو ڪم چوي ته جائز آهي‪ .‬پر اوهان کي تعليم الء چوان ٿو ته طاقت ۽ توفيق‬
‫هوندي پنهنجو ڪم ٻئي کي چوڻ نه گھرجي‪ .‬پر جيڪڏهن چئجي ته ڀؤ ناهي‪.‬‬
‫هڪڙي ڏينهن رسيت سان ويندي عرض ڪيم ته شايد قيامت وجيھي‬ ‫‪.17‬‬
‫اچي وئي آهي جو هر هڪ شهر ۽ ديھ جو ٽيون يا چوٿون حصو آباد آهي (يعين‬
‫آبادي جي ڪثرت قيامت جي نشاني آهي)‪ .‬پاڻ خوش طبعي ۽ ڀوڳ جي انداز ۾‬
‫مونکي فرمايائون ته تنهنجي قيامت وجيھي اچي وئي آهي‪.‬‬
‫هڪ ڀريي رات جو (هن ملفوظات شريف جي جامع الء) فرمايائون ٿي‬ ‫‪.18‬‬
‫ته‪ :‬خليفو به سٺو آهي ۽ سٺو مسجھيو اٿس‪ ،‬پر آئون ڪوبه اهڙو ماڻهو نٿو ڏسان‬
‫جنهن سان پنهنجي علم ۽ راز جي ڳالھ ڪجي‪.‬‬
‫هڪ وقت الڙڪاڻي شهر ۾ حضرت جن جي حضور ۾ ويٺو هيس‪.‬‬ ‫‪.19‬‬
‫ان وقت پاڻ فرمايائون ته عارف کي اهڙو عروج هجڻ گھرجي جو جٿي به سندس‬
 ‫‪15‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫نظر پوي ته انهيءَ وقت ۾ پنهنجي قدم کي ان هنڌ تي رکي‪ ،‬توڙي جو سندس نظر‬
‫لکن سالن جي واٽ تي پويس ته به بنا دير پنهنجي قدم کي نظر واري جاء تي رکي‪.‬‬
‫هڪ دفعي خليفي صاحب حممود نظاماڻي (عليہ الرمحة) جي ڳوٺ‬ ‫‪.20‬‬
‫(ڪڙيو گهنور) ۾ مهمان هياسون‪ .‬فقري مسجد شريف ۾ ويٺا هيا ۽ پاڻ کٽ تي‬
‫جيڪا مسجد شريف جي ڀرسان پيل هئي‪ ،‬ان تي آرامي هيا‪ .‬آئون سندن‬
‫سرياندي کان ويٺو هيس‪ .‬ڪنهن مهل پنهنجي هٿ مبارڪ کي ڊگھو ڪري‬
‫فرمايائون اي ادا حممد حسني! اڄ پاڻ ڳالهيون ڪونه ڪيون آهن‪ .‬ايئن فرمائيندي‬
‫پنهنجو دست مبارڪ منهنجي ٻانهن ۾ وجھي مون کي پنهنجي کٽ تي کڻي‬
‫ويهاريائون‪ .‬پوء جيڪي سندن نوڪر خادم ۽ حاضر جملس وارا هئا سي مون‬
‫تي ڏمريا‪ .‬تنهن تي انهن کي فرمايائون ته‪ :‬اوهني هن تي ڇو ٿا ڏمرجو! اوهان پاڻ سڄو‬
‫ڏينهن لسي ٿا کائو ۽ ٻني کي پاڻي ٿا ڏيو‪ .‬سڀ مؤمن ڀائر آهيون اهڙو فرق نه ڪريو‪.‬‬
‫هڪڙي وقت فرمايائون ته‪ :‬آئون ننڍڙائپ ۾ ڪڏهن ڪڏهن طالب‬ ‫‪.21‬‬
‫علمن جي صحبت ۾ وڃي وهندو هيس‪ .‬پوء مون کي حضرت ميان صاحب نَوَرََ‬
‫اللَهََمَرَقَدَهَ جن فرمائيندا هيا ته بابا اهڙن شخصن جي صحبت ۾ نه وهندا ڪريو‪.‬‬
‫ڇاڪاڻ ته اهي صرف زباني ڳالهيون ڪندا آهن‪ .‬انهن وٽ رڳو قال آهي پر حال‬
‫ڪجھ به نه اٿن‪ .‬پوء قال بنا حال جي بي نصييب آهي‪.‬‬
‫معنى‪ :‬قال کي ڇا ڏسندين؟ حال ڏانهن‬ ‫قال را چه بيين بنگر بسوء حال‬
‫نهار‪ .‬تنهنجي اشهد تي باللن وارو اسهد‬ ‫بر اشهد تو خنده زند اسهد بالل‬
‫کلي ٿو‪.‬‬
‫(يعين حضرت بالل � جيڪو رسول ڪرمي ﷺ جو عاشق ۽ صاحب حال هو‬
‫سو ٻاتائيندو هو ۽ ٻانگ ۾ اشهد چوڻ جي جباء اسهد چوندو هو‪ .‬سو حال ۽ حمبت‬
‫واري جو اسهد تو قال واري جي اشهد کان ڪيرتا حصا بهرت آهي)‪.‬‬
‫‪16‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫هڪڙي وقت مسجد شريف ۾ ويٺا هئا‪ .‬مون پنهنجو حال سندن‬ ‫‪.22‬‬
‫خدمت بابرڪت ۾ عرض ويٺي ڪيو ۽ درخواست ويٺي پيش ڪيم‪ .‬پوء پاڻ‬
‫فرمايائون‪ :‬جيڪڏهن هٿن کي باھ تي رکجي ته نفس سهي سگھندو يا نه؟ عرض‬
‫ڪيم ته نه! تڏهن فرمايائون ته اوهان منهنجا هٿ آهيو‪ .‬جيڪڏهن پنهنجي هٿن‬
‫کي سڙڻ نه ڏمن ته انشاءاهلل تعالى توهان کي به سڙڻ نه ڏيندس‪ .‬بمنهََوَکمالَکرمهَ‬
‫هڪ وقت حضرت جن سان گڏ رسيت سان ٿي ويس‪ .‬عرض ڪيم‬ ‫‪.23‬‬
‫ته يا شيخ! توهان اهلل تعالى جي خزانن جا ڪنجي بردار آهيو‪ .‬جيڪڏهن خزاني‬
‫مان ڪجھ عطا فرمائيندؤ ته ڇا ٿيندو؟ ۽ خدا عزوجل جي خزاني ۾ ڪا کوٽ‬
‫به ڪانه ٿيندي ۽ هڪ ذري جيرتي به ڪمي ڪانه ايندي‪ .‬ڪنجي بردارن‬
‫کي (حاڪم جي طرفان) اختيار به گھڻا هوندا آهن‪ .‬جيئن مري نصري خان بروهي‬
‫پنهنجي نائب ڏانهن‪ ،‬ڪنهن کي جاگري جو پروانو لکي ڏئي‪ ،‬پوء جيڪڏهن اهو‬
‫نائب چاهي ته ان پرواني کان وڌيڪ ڏئي يا ان پرواني کان گھٽ ڪري ته به نائب‬
‫جو اختيار آهي‪ ،‬ڪنهن کي ڏئي يا نه ڏئي‪( .‬۽ اوهني به اهلل تعالى جا پيارا آهيو)‬
‫تنهن تي فرمايائون ته‪ :‬انهن جو حاڪم انڌو آهي ۽ اساجنو حاڪم ڄاڻندڙ ۽‬
‫ڏسندڙ آهي ۽ انهن جو حاڪم پرپٺ ۽ غائبانه ڏسڻ کان نابني آهي‪ ،‬ان جا خزانچي‬
‫جيڪي به ڏين ٿا تنهن کي هو ڪونه ٿو ڏسي‪ ،‬اسان جو حاڪم عامل الغيب‬
‫والشهادة آهي‪” .‬اَنََاللَهََعَلَيمََبَذَاتََالصَدَورَ‪ “1‬ترمجو‪ :‬بيشڪ اهلل تعالى سينن جا‬
‫راز ڄاڻندڙ آهي‪ .‬اي عزيز! اسان جو حاڪم جنهن کي ڏياريندو آهي ته ان کي‬
‫ڏيندا آهيون ۽ جنهن کي نٿو ڏياري ته تنهن کي نٿا ڏيون‪.‬‬
‫هڪ دفعي سندن خدمت ۾ عرض پئي ڪيم ۽ پنهنجو حال ويٺي‬ ‫‪.24‬‬
‫ٻڌامي‪ .‬پوء پاڻ فرمايائون ته اي ڀاءُ! تون مونکي گھڻو ئي پيارو آهني‪ ،‬پر تنهنجي ۽‬

‫‪ 1‬سورة آل عمران آيت ‪119‬‬

 ‫‪17‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫منهنجي وچ تي هي آيت سڳوري ”اَنَکَ َلَاَتَهَدَيَمَنَ َاَحَبَبَتَ‪ “1‬پردو بنيل آهي‬

‫(يعين بيشڪ ائني نه آهي جو تون جنهن کي پنهنجي طرفان گھرين‪ ،‬ان کي هدايت‬
‫ڪرين)‪.‬‬
‫هڪ وقت ٻيڙي ۾ سوار هياسون‪ ،‬پوء ننڊ ڪرڻ الء کٽ جي بسرتي‬ ‫‪.25‬‬
‫تي آرامي ٿيا‪ .‬مون خادم کي چيو ته ڪاٺي جو ٽڪرو کڻي ڏي ته کٽ جي پاڳي‬
‫هيٺان ڏيان (جيئن کٽ سنئني سڌي رهي)‪ .‬تنهن تي پاڻ فرمايائون ته جيڪڏهن‬
‫ڪاٺي جو ٽڪرو کٽ جي پاڳي هيٺان نه به ڏيندؤ ته به خري آهي آئون عادي‬
‫ڪونه آهيان جو منهنجي وات مان کري وهي پوندو‪ .‬يعين ظاهر ظهور منع نه فرمايائون‪،‬‬
‫مريدن جي تعليم الء ائني فرمايائون (ته گھڻو آرام طلب نه ٿيو)‪.‬‬
‫هڪ ڀريي ٻيڙي تي سوار هياسون‪ .‬اوچتو خليفو دين حممد اٿي بيٺو ۽‬ ‫‪.26‬‬
‫مالن موليڏني کي چيائني ته حضرت جن کي منهنجو عرض ڪر‪ .‬پوء مالن موليڏني‬
‫(حضرت جن جو خادم ڪؤنري بردار هيو) سندن حضور ۾ عرض پيش ڪيو‬
‫ته حضرتا! خليفو دين حممد عرض ٿو ڪري ۽ چوي ٿو ته آئون قرآن ڪرمي جي‬
‫تعليم‪ ،‬تدريس ۾ مشغول آهيان‪ .‬جواب ڏنائون ته قرآن ڪرمي نور آهي‪ ،‬پر ”ربَ‬
‫قاَرئَالقرانَوالقرانَيلعنه“ يعين قرآن جميد جا ڪي پڙهندڙ اهڙا به آهن‪ ،‬جن کي‬
‫قرآن جميد لعنت ڪري ٿو‪ .‬هن زماني جا ماڻهو قرآن جميد جي تالوت وقت (گويا)‬
‫پنهنجي رب تعالى سان هم ڪالم ته ٿني ٿا‪ ،‬پر پنهنجي دل کي هن فاني جهان جي‬
‫ڪمن سان مشغول رکن ٿا‪ .‬جنهن ٿانو ۾ پليدي رکيل هوندي ته ان ۾ پاڪائي‬
‫ڪٿان جاء وٺندي! هن فرمودي ۾ پنهنجي دل کي هٿ ۾ آڻڻ ڏانهن اشارو آهي‪َ.‬‬
‫يعين‪ :‬دل جو حضور هٿ ڪر‪ ،‬جو‬
‫دل بدست آور که حج اکرب است‬
‫اڪربي حج اهو اٿئي‪.‬‬

‫‪ 1‬سورة القصص آيت ‪56‬‬

‫‪18‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫هڪ ڀريي ترائي (ڪڙئي گهنور جي وجيھو) ڳوٺ ۾ حضرت جن سان‬ ‫‪.27‬‬
‫گڏ ترسيل هئاسون‪ .‬حضرت جن جي مسهڻ وقت ڏٺم ته کٽ تي صرف هڪ‬
‫فراسي پئي هئي‪ .‬مون هڪڙي خادم کي چيو ته ڪو ٻيو ڪپڙو (پٿرڻي وغريه)‬
‫به فراسي تي وڇائڻ الء کڻي اچ‪ .‬تنهن تي پاڻ فرمايائون ته منهنجي عادت آهي ته‬
‫اڪثر مسجد شريف جي ڪکن تي مسهندو آهيان‪ .‬پوء پٿرڻي وغريه وڇائڻ نه‬
‫ڏنائون‪ ،‬۽ انهي َء فراسي تي آرام فرمايائون‪.‬‬
‫هڪ دفعي مهيسرن جي ڳوٺ ۾ ترسيل هياسون‪ .‬جڏهن ننڊ جو وقت‬ ‫‪.28‬‬
‫ٿيو‪ ،‬مون ڏٺو ته حضرت جن مسجد شريف جي ڪکن تي ليٽي پيا‪ .‬پهراڻ مبارڪ‬
‫جيڪو سندن جسم شريف تي هيو اهو به الهي ڇڏيائون ۽ خايل ڪکن تي‬
‫پاسو مبارڪ رکي مسهي پيا‪.‬‬
‫هيڪر ٻيڙي تي سوار هياسون‪ .‬حضرت جن واعظ ۽ نصيحت فرمائڻ‬ ‫‪.29‬‬
‫۾ مشغول هيا‪ .‬اوچتو ڪتاب بوستان کڻي ان مان هڪ حڪايت جون ٻٽي‬
‫سٽون پڙهيائون ۽ ايرتو ته جوش ۾ آيا جو سندن اکني مبارڪن مان لڙڪ مبارڪ‬
‫وهي پيا‪ .‬فرمايائون ته‪ :‬اسان کي ماڻهن تي عجب ٿو اچي جو پنهنجي ڪوتاهي ۽‬
‫سسيت سببان هن درگاھ کان حمروم ۽ بي نصيب رهجي وڃن ٿا‪ .‬ائني فرمائي بي‬
‫پرواھ باري تعالى جي ثنا ۽ تعريف الء زبان مبارڪ کوليائون‪ .‬ان وقت سندن اکني‬
‫مبارڪن مان موتني جهڙا لڙڪ وهي رهيا هئا‪ ،‬۽ ان حڪايت کي پڙهڻ ڇڏي‬
‫ڏنائون‪ .‬ٻئي ڏينهن مون کان پڇيائون ته ڪالھ ڪهڙي حڪايت پڙهي رهيا‬
‫هئاسون؟ مون عرض ڪيو ته فالڻي درويش واري حڪايت‪ ،‬جيڪو (بيت‬
‫اهلل شريف جي) دروازي تي اچي سوايل ٿيو هو‪ .‬پوء اها حڪايت بوستان مان‬
‫ڳويل مسوري پڙهيائون‪.‬‬
‫هڪ وقت حضرت جن جي حضور ۾ ويٺو هيس‪ .‬ان وقت فرمايائون ته‬ ‫‪.30‬‬
‫اي ادا! عاجزي ڪندڙ ٿي‪ .‬جيڪي ڪجھ آهي سو عاجزي ۾ آهي‪ .‬ان کان‬
‫بعد حضرت ميان صاحب نَوَرََاللَهََمَرَقَدَهَ جن جو نقل ٻڌايائون ته هڪ ڀريي مون‬
 ‫‪19‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫کي سڏي پنهنجي وجيھو ويهاري پڇيائون ته ابتدا ۾ سرور ڪائنات عليهََالصَلوٰةََ‬
‫وَالسَلَامَ جن جو حال مبارڪ ڪهڙو هيو؟ فرمايائون ته مون عرض ڪيو ته مون‬
‫کي خرب نه آهي ۽ ڪجھ گھڙي کن دير جو ڪيم ته ان بعد پاڻ مون کي مسجھايائون‬
‫ته ابتدا ۾ سرور ڪائنات عليهََالصَلوٰةََوَالسَلَامَ جن جو يتيمي حال هو‪ .‬جيڪي‬
‫ڪجھ آهي سو يتيمي ۾ آهي‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن حضرت جن جي ڪچهري ۾ ويٺو هيس ته فرمايائون‪ :‬اي‬ ‫‪.31‬‬
‫ادا مان ۽ اسان (پنهنجي هسيت) واري دعوى ڇڏي ڏيو ۽ ڪنهن سان به دعوى نه‬
‫ڪريو‪ .‬پوء ان متعلق مثال ڏنائون ته هن طرح ڪريو جو هي ڪپڙو جيڪو‬
‫منهنجي ڪلهي تي آهي ۽ هي تسبيح جيڪا منهنجي هٿ ۾ آهي‪ ،‬انهن الء‬
‫جيڪڏهن ڪو شخص مون کي چوي ته اهي شيون منهنجون آهن ته آئون اهي‬
‫شيون جلدي ان کي ڏئي ڇڏيندس‪ ،‬توڙي جو اهي شيون منهنجي ملڪيت آهن‪.‬‬
‫پر ان ڪري جو جيڪڏهن آئون چوندس ته اهي شيون منهنجون آهن ۽ هو چوندو‬
‫ته منهنجون ته ان ’مان‘ ۽ ’اسان‘ منجھان جھڳڙو پيدا ٿيندو‪ .‬پوء حق ُسبحانہ ٗ و‬
‫تعالى جي طالب کي جڳائي ٿو ته هو ڪنهن سان به دعوى ٻڌي ڪورٽ ۾‬
‫حاضر نه ٿئي‪.‬‬
‫هڪ ڀريي ترائي جي ڳوٺ ۾ مسجد شريف جي صحن ۾ حضرت جن‬ ‫‪.32‬‬
‫سان ويٺو هيس ته مون کي فرمايائون ته ادا حممد حسني! اوري آءُ ته ڪا ڀڄڻ جي‬
‫صالح ڪريون‪ .‬عرض ڪيم ته ڪهڙي طرف ڀڄون؟ فرمايائون بر الرحيم جي‬
‫طرف (يعين پنهنجي رب رحيم ڏانهن)‪.‬‬
‫هڪ ڀريي حضرت جن سان گڏ رسيت سان ٿي ويس‪ .‬ته ڪنهن‬ ‫‪.33‬‬
‫شخص چيو ته اڄ رات عيد جي آهي‪ .‬تنهن تي پاڻ فرمايائون‪ :‬عيد اها نه آهي‪ ،‬اسان‬
‫الء عيد ان ڏينهن آهي‪ ،‬جنهن ڏينهن خامتو باخلري ۽ اميان سان ٿئي‪.‬‬
‫‪20‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫هيڪر حضرت جن سان ٻيڙي تي سوار هيس‪ .‬تڏهن فرمايائون ته‪ُ :‬مالن‬ ‫‪.34‬‬
‫الهداد چڱو ٿيو آهي پر اڃا مڙس نه ٿيو آهي جو ماڪوڙي به نه ماري اٿس‪ .‬يعين‬
‫ظاهري زينت ٿو رکي‪.‬‬
‫هڪ ڀريي حضرت جن سان ٻيڙي َء تي سوار هيس‪ .‬ان وقت ماڻهن‬ ‫‪.35‬‬
‫حضرت جن جي گھوڙن الء ايرتو ته گاھ پئي آندو جو هڪڙو کٽوئي نٿي ته ٻيو پئي‬
‫آندائون ۽ گاھ ٻيڙي َء ۾ بچيو پيو هو‪ .‬پوء حضرت جن پنهنجي زبان مبارڪ سان‬
‫فرمايو ته اي يارو! ڏسو ته اهلل جل شانہ ٗ جڏهن اسان جي گھوڙن کي به جلدي جلدي‬
‫روزيء الء اجائي‬
‫َ‬ ‫رزق رسائي ٿو ته پوء اسان کي ڇا ٿيو آهي جو پنهنجي‬
‫تڪليف ڪريون ٿا‪.‬‬
‫هڪ دفعي فرمايائون ته‪ :‬مريد چوڻ بدعت آهي ’يار‘ چوڻ بهرت آهي‪.‬‬ ‫‪.36‬‬
‫ڇاڪاڻ ته پيغمرب ڪرمي عليهَ َالصَلوٰةَ َوَالسَلَامَ جن جي زماني پاڪ ۾‬
‫’اصحاب‘ لفظ چوندا هيا جنهن جي معنى يار آهي‪ .‬پوء نقل ٻڌايائون ته حضرت‬
‫ميان صاحب نَوَرََاللَهََمَرَقَدَهَ جن به پنهنجي مريدن الء فرمائيندا هيا ته فالڻي هنڌ‬
‫منهنجو يار آهي (مريد ڪني چوندا هيا)‪.‬‬
‫هڪ دفعي مون کان پڇيائون ته جيڪڏهن ڪنهن شخص جو باغ‪،‬‬ ‫‪.37‬‬
‫پاڻي نه ملڻ جي ڪري خشڪ ٿي ويو هجي ۽ ويران پيو ٿئي‪ ،‬ان حالت ۾‬
‫جيڪڏهن ڪو شخص ان باغ کي پاڻي ڏئي آباد ڪري ته ان باغ جو مالڪ‬
‫پاڻي ڏيندڙ شخص کان ڪيرتو نه خوش ۽ راضي ٿيندو! مون عرض ڪيو ته ان‬
‫باغ جو مالڪ ته ڏاڍو خوش ٿيندو پر جيڪو به ان باغ کي ڏسندو ته اهو به خوش‬
‫ٿيندو‪ .‬تنهن تي پاڻ فرمايائون ته هي جهان به اسان جي نظر ۾ باغ جي مثل آهي‪.‬‬
‫هڪ دفعي جي ڳالھ آهي ته ڪنهن شخص پرپٺ يا سندن حضور‬ ‫‪.38‬‬
‫پرنور ۾ اعرتاض طور عرض ڪيو هيو ته حضرت ميان صاحب قَدَسََاللَهََسَرَهَ‬
‫جن هر هڪ شخص کي (بيعت ڪري) تلقني فرمائني ٿا‪ ،‬عامل هجي خواه جاهل‪،‬‬
‫‪21‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫سيد هجي يا غري سيد‪ ،‬ننڍو هجي توڙي وڏو‪ ،‬عورت هجي چاهي مرد‪ .‬تنهن تي‬
‫پنهنجي زبان درافشان سان فرمايائون ته‪ :‬سڀئي اهلل تعالى جا ٻانها آهن‪ .‬هي جيڪو‬
‫زمانو آهي سو آزمائڻ ۽ جتربي جو زمانو ڪونه آهي‪ .‬جيئن اڳيان بزرگ آزمائي ۽‬
‫استخاره ڪرائي پوء (بيعت الء) تلقني فرمائيندا هيا‪ .‬بعد ۾ هي مثال بيان فرمايائون‬
‫ته‪ :‬اهو به ان شڪاري جي مثل آهي جيڪو پنهنجي دام جي چوڌاري داڻا‬
‫ڇٽي ڇڏيندو آهي ۽ انهن داڻن چڳڻ الء ڪانو ڪبوتر گڏجي ايندا آهن‪ .‬پوء‬
‫جيڪڏهن شڪاري ڪانون کي اڏاريندو ته ڪبوتر به هليا ويندا‪ .‬تنهن الء‬
‫هينئن ڪرڻ گھرجي ته ٻنهي (ڪانون ۽ ڪبوترن) کي ڪجھ به نه چئجي‪،‬‬
‫جنهن جو نصيب هوندو سو اچي دام ۾ پاڻهيئي پوندو‪.‬‬
‫هڪ ڀريي رسيت سان هلندي برادرم مالن سائينڏني عجز ۽ نياز سان‬ ‫‪.39‬‬
‫چيو ته آئون سڀين کان گھٽ آهيان‪ .‬تنهن تي پاڻ فرمايائون ته تون سڀين کان ڀلو آهني‪،‬‬
‫جو تون پاڻ کي گھٽ ٿو ڏسني ۽ ڀائني‪ .‬ان کان بعد هڪ نقل بيان فرمايائون ته حضرت‬
‫موسى عليهَ َالسَلَامَ جي زماني ۾ پنج سؤ يا ڪجھ گھٽ وڌ متام وڏا پرهيزگار‬
‫شخص گڏ ڪيا ويا جن الء چيو ويو ته هنن مان جيڪو وڌيڪ پرهيزگار هجي‬
‫ان کي منرب وار هڪ هڪ ڪري چونڊي ڪڍي اچو‪ .‬پوء سڀ چونڊي‬
‫ڪڍي باقي پنج شخص وڃي ڇڏيائون‪ .‬پوء انهن پنجن مان به وڌيڪ پرهيزگارن‬
‫کي چونڊي ڪڍڻ الء چيو ويو‪ .‬تان جو باقي ٻه ڄڻا وڃي رهيا‪ ،‬جن کي ٻني سڀين‬
‫کان متام گھٽ مسجھي ڇڏي ڏنائون‪ .‬تڏهن حضرت موسى عليهَ َالسَلَامَ فرمايو ته‬
‫اهي ٻئي ڄڻا سڀين کان ڀال آهن‪ ،‬ڇو ته انهن کي ماڻهن سڀين کان گھٽ ڪري ڇڏي‬
‫ڏنو اٿن‪.‬‬
‫هڪ ڀريي فرمايائون ٿي ته‪ :‬حضرت نيب ڪرمي ﷺ جن جي متابعت‬ ‫‪.40‬‬
‫کي هٿان نه ڇڏيو‪ .‬سندن سنت اطهر کي فرض مثل ڄاڻي ان تي پوري اعتقاد سان‬
‫عمل ڪريو‪.‬‬
‫‪22‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫هڪ ڀريي حضرت جن فرمايو ٿي ته جيڪي به سنتون منهنجون ڏٺل ۽‬ ‫‪.41‬‬
‫منهنجي نظر ۾ آيل آهن انهن سڀين کي پنهنجي حمبوب ڪرمي ﷺ جن جي متابعت‬
‫خاطر پورو ڪيو اٿم‪ .‬پر اڃا ٻڪريون ڪونه چاريون اٿم‪ .‬هڪ ڏينهن وڃي‬
‫انهن کي به چاريندس ته جيئن ڪل متابعت حاصل ٿئي‪.‬‬
‫هڪ ڀريي زبان گوهر افشان سان فرمايائون ته‪ :‬هڪ ڏينهن خليفي ميان‬ ‫‪.42‬‬
‫الھ رکئي� حضرت ميان صاحب نَوَرََاللَهََمَرَقَدَهَََوجعلَالجنَةَمثواه کان سوال‬
‫ڪيو هو ته حضرتا! هن ڳالھ ۾ ڪهڙي حڪمت آهي جو ماڻهو اڃ بک جي‬
‫وگھي مري ٿا وڃن؟ جواب ڏنائون ته انهن جي نظر پاڻي تي آهي پر ساقي تي نه آهي‪.‬‬
‫جيڪڏهن ماڻهن جي نظر ساقي تي هجي ها ته کني اڃ بک هرگز نقصان نه ڏئي‬
‫ها‪.‬‬
‫هڪ دفعي فرمايائون ٿي ته‪ :‬اي يارو! ُمبتدي (سلوڪ ۾ نئني داخل‬ ‫‪.43‬‬
‫ٿيندڙ طالب) کي گوشه نشيين ضروري آهي جو مڙني شني کان پنهنجو منهن موڙي‬
‫حق سبحانہ ٗ و تعالى ڏانهن متوجہ ٿئي‪ .‬جيئن سرور عامل ﷺ جن معراج واري رات‬
‫”مَاَزَاغََالَبَصَرَ“ جو سرمو اکني مبارڪن ۾ پاتو هئائون‪ .‬يعين مٿي وڃڻ وقت براق‬
‫کي اهڙي طرح هاليو هيائون جو ڪنهن به غري ڏانهن ڪونه ٿي واجھايائون‪ .‬تان ته‬
‫وڃي پنهنجي مطلوب حقيقي وٽ پهتا‪ .‬ان کان بعد جڏهن واپس موٽيا ته بهشت‪،‬‬
‫دوزخ‪ ،‬حورن‪ ،‬قصورن‪ ،‬غلمانن ۽ ٻني شني جو نظارو فرمائيندا آيا‪ .‬تنهن ڪري‬
‫عرفان جي واٽ جي طالب الء الزم آهي ته هو (پنهنجي حمبوب ۽ مطلوب حقيقي‬
‫جي رضا خاطر) هڪ گھڙي ۽ اک ڇنڀ جيرتو وقت به پنهنجي دل کي َماس َوا اهلل‬
‫ڏانهن ڪڏهن به متوجه نه ڪري‪.‬‬
‫هڪ ڀريي فرمايائون ٿي ته ساري رات مسهي ننڊ نه ڪندا ڪريو جو‬ ‫‪.44‬‬
‫رات ۾ (رب ڪرمي جي رمحت جا) ڪيئي نظارا ٿيندا آهن‪ .‬پوء جيڪڏهن‬
‫ڪو ماڻهو سڄي رات مسهي ننڊ ڪندو ته حق سبحانہ ٗ و تعالى جي رمحت جي‬
 ‫‪23‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫نظاري کان بي نصيب ٿي ويندو‪ .‬پوء فرمايائون ته اي ادا! جيڪڏهن ننڊ ڪرين‬
‫ته ويهي ڪر‪ ،‬ان الء جو حمبوب حقيقي حق تعالى ڄاڻندڙ ۽ ڏسندڙ آهي‪ .‬اهو‬
‫(توکي ويٺل ڏسي) فرمائيندو ته هي بندو پاسي ڀر مسهي ننڊ ڪرڻ واري لذت کي‬
‫منهنجي (رضا) واسطي ڇڏي ويهي ننڊ ٿو ڪري‪ .‬ائني چئي فرمايائون ته ڏسو‪،‬‬
‫جيڪڏهن ڪو سوايل ڪنهن جي در تي چند ڏينهن ويهي رهندو آهي ته ان‬
‫کي ڪجھ نه ڪجھ ضرور ملندو آهي‪ ،‬خدا تعالى ته ارحم الرامحني آهي‪ .‬ايئن‬
‫فرمائي سندن اکيون مبارڪ لڙڪن سان ڀرجي آيون‪.‬‬
‫هڪ دفعي ”الصوفي َلاَمذهبَله“ مقويل جي معنى هن طرح ٻڌائڻ‬ ‫‪.45‬‬
‫فرمايائون ته‪ :‬صويف چئين مذهنب (حنفي‪ ،‬شافعي‪ ،‬حنبلي ۽ مالڪي) ۾ اختيار‬
‫وارو آهي ته هو جنهن کي اختيار ڪري ته ان الء جائز آهي‪ .‬ان جي ٻي معنى‬
‫هيء به آهي ته مذهب هلڻ جي جاء کي چئبو آهي‪ .‬جڏهن ڪو شخص عارف‬
‫ڪامل ٿي‪ ،‬ڪمال واري درجي کي پهچي ٿو ته پوء ان کي طرف‪ ،‬قبلي‪ ،‬مڪان‪،‬‬
‫زمان‪ ،‬رات‪ ،‬ڏينهن ۽ مذهب جي ضرورت ڪانه آهي‪.‬‬
‫هڪ وقت پنهنجي زبان درافشان سان فرمايائون ته پنهنجي خالق ساڻ‬ ‫‪.46‬‬
‫ائني هجو ڄڻ ته خلق موجود ئي ڪانه آهي ۽ خلق ساڻ ائني هجو ۽ ائني زندگي‬
‫گذاريو ڄڻ ته توهني پاڻ ڪونه آهيو‪.‬‬
‫هڪ ڀريي فرمايائون ٿي ته ماڻهو ڀائني ٿا ته اهلل تعالى جي ولني کي خدا‬ ‫‪.47‬‬
‫پاڪ جو خوف نه آهي‪ .‬جيئن (ظاهر ۾) ”اَلَاََاَنََاَوَلَيَاءََاللَهََلَاَخََوفََعَلَيَهَمَََولَاَ‬
‫هَمَ َيَحَزَنَونَ‪ “1‬سورة يونس ۾ آهي (معين‪ :‬ٻڌو بيشڪ اهلل تعالى جي ولني تي نه‬
‫ڪجھ خوف نڪو غم)‪ .‬ليڪن انهن کي اهلل تعالى جو ايرتو ته خوف آهي جو‬

‫‪ 1‬سورة يونس آيت ‪62‬‬

‫‪24‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫ٻئي ڪنهن به نه آهي‪ .‬البت انهن کي غرياهلل جو خوف نه آهي‪ .‬عارفن ۾ غري جي‬
‫خوف جو ذرو به نٿو لڀي‪ .‬اللَهَاعلمَبالصواب‪.‬‬
‫هڪ دفعي هڪ شخص کان ڪو غري شرعي ڪم ٿي ويو‪ .‬ان‬ ‫‪.48‬‬
‫ڳچيء ۾ ڳارو وجھي‪ ،‬حضرت جن جي خدمت اقدس ۾ معايفءَ‬ ‫َ‬ ‫شخص پنهنجي‬
‫الء عرض ڪيو ته حضرتا! مونکي بخش فرمايو ۽ مون تي رنج نه فرمايو‪ ،‬جو مونکي‬
‫چار پنج ڏينهن ٿيا آهن ته مون اَن نه کاڌو آهي ۽ آئون اوهان جو رضامندو چاهيان‬
‫ٿو‪ .‬اوهني خدا واسطي مون تي راضي ٿيو‪ .‬پوء ان کي زبان مبارڪ سان فرمايائون‬
‫ته اي ادا! تو منهنجو گناھ نه ڪيو آهي جو آئون توکي بخش ڪريان‪ .‬تو ته ويچارن‬
‫مسڪينن تي ظلم ڪيو آهي ۽ غري شرعي ڪم ڪيو اٿئي‪ ،‬مان توسان‬
‫ڪيئن پرچان؟ گناھ يا منهنجو حق جيڪو تنهنجي ذمي هيو اهو توکي بخشيم‬
‫بخشيم‪ ،‬مگر ”رضاءَالکفرَکفرََورضاءَالمعصيةَمعصية“ (ڪفر تي راضي ٿيڻ‬
‫ڪفر آهي ۽ گناھ تي راضي ٿيڻ گناھ آهي)‪ .‬ان کان پوء فرمايائون ته ننڍي هوندي‬
‫دل ۾ خيال ڪندو هيس ۽ فڪر ٿيندو هيو ته ماڻهن جا حق جيڪي منهنجي‬
‫ذمي آهن اهي ڪهڙي طرح لهندا؟ پوء هڪ جاء تي وڃي مناجات ڪيم ۽‬
‫دعا گھرمي ۽ عرض ڪيم ته يا الہ العاملني! خملوق جا جيڪي حق منهنجي ذمي‬
‫آهن‪ ،‬اهي پنهنجي فضل ساڻ بخش ڪر ۽ معاف فرماء‪ ،‬۽ جيڪي منهنجا حق‬
‫ڪنهن ٻئي جي ذمي هيا يا آهن يا ٿيندا ته مون اهي صرف تنهنجي رضامندي ۽‬
‫خوشنودي خاطر بخشي ۽ معاف ڪري ڇڏيا ۽ آئنده جيڪو به مون کي ڪو‬
‫ڇيهو پهچائيندو يا ڏکائيندو يا منهنجو حق کائيندو ته ان کي پڻ تنهنجي رضامندي‬
‫خاطر بخشيم ۽ معاف ڪيم‪ .‬پوء ان شخص کي جنهن آزيون نيزاريون پئي‬
‫ڪيون فرمايائون ته اي ادا! جيڪو به منهنجو گناھ ڪيو هيئي اهو ته هن کان‬
‫اڳ توکي بخشي ڇڏيو هيم ۽ هينئر به توکي بخشيم ۽ معاف ڪيم‪ .‬مگر جن‬
‫سان تو جھڳڙو ڪيو آهي (۽ انهن کي رجنايو اٿئي) تن کي وڃي پرچاء (راضي‬
‫ڪر) ڇو ته تو گناھ به ته انهن جو ڪيو آهي‪.‬‬
‫‪25‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫هڪ ڀريي حضرت جن‪ ،‬مرحوم مغفور ميان سراج الدين جي تعزيت الء‬ ‫‪.49‬‬
‫اسان جي مسجد شريف ۾ اچي ويٺا‪ .‬پوء ٽپهري جي وقت حضرت حامت اصم‬
‫قَدَسََاللَهََسَرَهَ جو نقل‪ ،‬پنهنجي زبان مبارڪ سان بيان فرمايائون ته‪ :‬هڪ هنڌ‬
‫حضرت حامت اصم ويٺو هيو ۽ هڪ عورت به سندن ڀرسان اچي ويٺي‪ .‬اوچتو ان‬
‫عورت کان واءُ وهي ويو (جنهن ڪري ڏاڍي شرمندي ٿي پئي)‪ .‬پر حضرت حامت‬
‫اصم � صرف ان عورت جي پرده پوشي ڪرڻ خاطر ان کي (سندس سوال‬
‫جو) جواب نه ڏنو ۽ پاڻ کي ڄاڻي واڻي ٻوڙو ظاهر ڪيائني‪ .‬اها عورت تقريبًا ويھ‬
‫ايڪيھ سال کن زنده هئي‪ ،‬تيستائني حضرت حامت اصمؒ پاڻ کي ٻوڙو سڏايو‪ .‬ان‬
‫کان پوء ان بزرگ تي ’اصم‘ معنى ٻوڙو لقب پئجي ويو‪ .‬اي مؤمن ڀائرو! عيب پوشي‬
‫ائني ڪرڻ گھرجي‪ ،‬جيئن مٿي ذڪر ٿيو‪.‬‬
‫هڪ ڀريي رات جو مؤمنن کي ارشاد ويٺي فرمايائون‪ .‬ان مهل ٻه ٽي‬ ‫‪.50‬‬
‫دولتمند سادات سڳورا قدم بوسي الء آيا ۽ ڪنهن شخص کي چيائون ته حضرت‬
‫جن کي اسان جو عرض ڪري واقفيت ڪراء‪ .‬ان شخص حضرت جن جي‬
‫خدمت مبارڪ ۾ (انهن دولتمندن ساداتن سڳورن الء) عرض ڪيو‪ .‬پاڻ ان کي‬
‫صاف جواب ڏنائون ته توهان کي حق تعالى جي ڪم ۾ دنياوي ڪم جو رخنو‬
‫نه وجھڻ گھرجي‪ .‬ارشاد فرمائڻ کان بعد جڏهن فارغ ٿيا ته انهن ساداتن کي گھرائي‬
‫ساڻن بغلگري ٿيا ۽ انهن دعا الء عرض ڪيو ته کني دعا فرمائي رخصت ڪيائون‪.‬‬
‫ان بعد فرمايائون ته‪ :‬دنيادارن کي انتظار ڪرائڻ گھرجي ته جيئن سندن حق ۾‬
‫نيڪي لکجي وڃي‪ .‬بالشڪ ويهڻ سان اثر به وٺندا پر جيڪڏهن انتظار‬
‫ڪري نه ويهندا ته شرمندا ٿي اٿي ويندا ۽ وري نه ايندا‪.‬‬
‫هڪ دفعي فرمايائون ٿي ته‪ :‬اي حق تعالى جا طالبو! خدا تعالى جي‬ ‫‪.51‬‬
‫عشق ۾ وس آهر ڪوشش ڪريو جو عشق االهي مهدي آهي‪ .‬ڏٺو ويو آهي ته‬
‫ڪي طالب نفساني غرضن‪ ،‬سڌن ۽ خواهشن مطابق زندگي گذارين ٿا‪ .‬ڀلي هو‬
‫‪26‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫ڪيرتو به چون ته اسان سڌون ۽ خواهشون ڇڏي ڏنيون آهن پر هو نفساني‬
‫خواهشن کي سڃاڻن ئي ڪونه ٿا‪ .‬مگر نفساني سڌن جو سڃاڻيندڙ هزارن ۾‬
‫ڪو هڪڙو هوندو‪.‬‬
‫هڪ ڀريي فرمايائون ٿي ته‪ :‬ماڻهو پنهنجي پاڻ کي ويل ڀانئني ٿا‪( .‬پر) انهن ۾‬ ‫‪.52‬‬
‫واليت جو ڪوبه اثر ڪونهي‪ ،‬۽ جيڪو شخص پاڻ کي پرهيزگار ڀانئي ٿو اهو‬
‫به تقوى جو صاحب نه آهي‪ .‬اولياءاهلل کي پاڻ تي نظر نه هوندي آهي نڪي ٻني جي‬
‫عينب تي‪.‬‬
‫هڪ ڀريي فرمايائون ٿي ته‪ :‬هڪ بادشاھ جي شهر ۾ ڪنهن بزرگ‬ ‫‪.53‬‬
‫جي وفات کان پوء سندس مس َند تي ڪو ٻيو بزرگ مس َند نشني ٿيو‪ .‬ان بزرگ جي‬
‫زيارت ۽ قدم بوسي الء اهو بادشاھ ڪڏهن ڪڏهن وٽس ايندو هو‪ ،‬پر اهو‬
‫درويش بادشاھ سان ڪجھ به ڳالهائيندو نه هو‪ .‬بادشاھ ساڻس ڳالهائڻ الء متام گھڻو‬
‫مشتاق هوندو هو‪ .‬ان ويل شخص جا ڪي مائٽ ٻئي هنڌ رهندا هيا‪ ،‬انهن پاڻ ۾‬
‫صالح ڪئي ته اسان جو فالڻو عزيز هيڏي وڏي مرتيب تي پهچي ويو آهي جو‬
‫بادشاھ به ساڻس ڳالهائڻ الء سڪي ٿو‪ .‬پاڻ کي ان وٽ هلڻ گھرجي ته جيئن اسان‬
‫کي بادشاھ کان انعام اڪرام وٺي ڏئي‪ .‬اها صالح ڪري اهي شخص ان بزرگ‬
‫وٽ اچي ويٺا‪ .‬جڏهن بادشاھ ان ڀالري شخص جي مالقات الء آيو ته ان بزرگ‬
‫بادشاھ سان ڳالهائڻ شروع ڪيو ۽ کيس فرمايائني ته هي (منهنجا عزيز پري کان آيا‬
‫آهن) سي پنهنجو اڌ منهن ڪارو ڪري آيا آهن ۽ ٻيو اڌ ُمنهن جو تون ڪارو‬
‫ڪرين‪ .‬تڏهن بادشاھ چيو ته جيڪو به انهن جو ڪم ڪار هوندو سو‬
‫انشاءاهلل ڪندس‪ .‬ان کان پوء بادشاھ ان بزرگ کان سوال پڇيو ته حضرتا! ڪهڙو‬
‫سبب آهي جو مرجع خلق (خملوق جي رجوعات) ٽن شخصن وٽ آهي يعين خلق‬
‫ٽن شخصن ڏانهن رجوع ٿيندي آهي‪ .‬هڪ بادشاهن وٽ‪ ،‬ٻيو ولني وٽ ۽ ٽيون عاملن‬
‫وٽ‪ .‬مگر وفات کان بعد ۾ ٻن مجاعنت (عاملن ۽ بادشاهن) وٽ خلق جي رجوعات‬
‫بند ٿي ويندي آهي‪ .‬باقي ولني وٽ وفات کان بعد به خلق جي رجوعات رهندي‬
‫‪27‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫آهي‪ .‬جواب ۾ فرمايائون ته اصل مرجع اهي نه هوندا آهن‪ ،‬بلڪه اسم اعظم‬
‫هوندو آهي‪ .‬بادشاهن کي اسم اعظم پيشاني ۾ ٿيندو آهي جيڪو مرڻ کان پوء‬
‫ان مان سلب ڪيو ويندو آهي‪ .‬عاملن کي زبان ۾ ٿيندو آهي جيڪو ان مان به‬
‫ملڪ املوت سلب ڪري ٿو وٺي‪ .‬پر اولياء اهلل کي دل ۾ هوندو آهي‪ ،‬ملڪ املوت‬
‫کي طاقت نه آهي جو اهو اولياء اهلل جي دل مان ڪڍي سگھي‪ .‬هڪ ٻئي بزرگ‬
‫حضرت جن کان سوال پڇيو ته سائني! ظاهر جي عاملن کي ڇا هٿ آيو آهي؟‬
‫فرمايائون ته‪ :‬انهن جي نظر صرف کل تي پئي آهي ۽ کني صرف شريعت پاڪ جي‬
‫(ظاهري متابعت واري) کل حقيقت جي (اصلي اخالص واري) مغز کان خايل هٿ‬
‫آئي آهي‪.‬‬
‫هڪ وقت فرمايائون ٿي ته ڪنهن بزرگ خدا تعالى جو خواب ۾‬ ‫‪.54‬‬
‫مشاهدو ڪيو ۽ درگاھ معلى ۾ عرض ڪيائني ته يا االهي! تنهنجي بارگاھ‬
‫ڪربيائي جي الئق سڀ کان وڌيڪ مناسب ۽ بهرتين حتفو ڪهڙو آهي؟ جواب‬
‫۾ ٻ ُڌائني ته اسان جي بي پرواهي واري درٻار ۾ سڀ ڪجھ موجود آهي‪ .‬مگر‬
‫عاجزي‪ ،‬نهٺائي ۽ بيوسي ڪانه آهي‪ .‬ان کان وڌيڪ بهرت حتفو اسان جي درگاھ‬
‫معلى ۾ ٻيو ڪجھ به نه آهي‪ .‬پوء طالب کي جڳائي ته هميشہ عاجزي انڪساري‬
‫۽ بيوسي کي پنهنجي عادت بنائي (جو اها اهلل تعالى جي درگاھ ۾ وڌيڪ پسند‬
‫آهي)‪.‬‬
‫هڪ دفعي فرمايائون ٿي ته ڪامل انسان ”عامل امر“ ۽ ”عامل خلق“ جو‬ ‫‪.55‬‬
‫جامع آهي‪ .‬ڪامل انسان جو دُن عرش عظيم آهي‪ .‬ان کان مٿي پنج لطيفا آهن جن‬
‫کي گڏي عامل امر چئبو آهي‪ .‬ان (منزل) ۾ پهچڻ وارا هيئن چون ٿا‪.‬‬
‫من خدامي من خدامي من خدا‬
‫فارغم از ڪرب ڪينه و از هوا‬
‫‪28‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫(انهن لفظن چوڻ وارا) ان وقت مطلق حق هوندا آهن‪ .‬۽ دن کان هيٺ‬
‫”عامل خلق“ جو آهي‪ .‬ان ۾ چار عناصر (مٽي‪ ،‬پاڻي‪ ،‬هوا ۽ باھ) ۽ پنجون نفس شامل‬
‫آهي‪ .‬اتي نفس مان مراد اها موهوم هسيت (خيايل وجود) آهي جو ان (منزل) ۾ ذوق‬
‫۽ شوق جي ڪري پاڻ تي عبديت کي الزم ڪيو اٿس‪ .‬مناز جي وقت اهي‬
‫لب املولى مذڪر“ جي مصداق هوندا آهن سي پنهنجا‬ ‫ڪامل مرد جيڪي ”طا ُ‬
‫هٿ دُن جي هيٺان رکي پاڻ کي عامل خلق (عبديت) ۾ ڄاڻي واڻي بندگي ۽ عبوديت‬
‫۾ مشغول ڪن ٿا ۽ ڪابه گھڙي بندگي کي نه ڇڏيندا آهن‪ .‬جيئن هي بيت آهي‪.‬‬
‫ترمجو‪ :‬آئون ان ڪامل مرد جو غالم‬ ‫منم آن بندهء مرد متامي‬
‫آهيان جو سرداري هوندي به غالمي جو‬ ‫کنم با خواجگي ڪار غالمي‬
‫ڪم ڪريان ٿو‪.‬‬
‫مگر دن جي مٿان جو عامل امر آهي‪ .‬اتي ٻانهو نه آهي‪ ،‬بلڪه حق آهي‪ .‬زالون‬
‫جيڪي ”طالب العقبى مؤنث“ جي مصداق آهن سي پنهنجا هٿ سيين تي ٻڌن‬
‫ٿيون ۽ پنهنجي حقيقت کي نه سڃاتو اٿن ۽ عامل امر جي کني ڪابه ڄاڻ نه آهي‪،‬‬
‫سڀ جو سڀ مٿي کان پرين تائني عامل خلق جو آهن‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن فرمائي رهيا هئا ته مرد الء ٽي ڪپڙا ڪفن جا آهن‪ .‬جن‬ ‫‪.56‬‬
‫مان مراد ڪلمو شهادت‪ ،‬مناز ۽ روزو آهي‪ .‬۽ زالن الء پنج ڪپڙا ڪفن جا‬
‫آهن جن مان مراد شهادت جو ڪلمو‪ ،‬مناز‪ ،‬روزو‪ ،‬حج ۽ زڪواة فرض آهي‪.‬‬
‫خدا تعالى جي مردن جي مناز حمض خدا تعالى جي ذاتي قرب ۽ حق تعالى جي‬
‫مشاهدي جي حمبت ۽ شوق الء هوندي آهي جيڪو کني هن ئي جهان ۾ هٿو هٿ‬
‫حاصل ٿيندو آهي‪ .‬۽ نيڪ شخص‪ ،‬بهشت‪ ،‬حورن قصورن جي حصول ۽ دوزخ‬
‫جي عذاب کان بچاءُ الء مناز پڙهندا آهن‪ ،‬ڇاڪاڻ ته سندن مناز ۾ االهي حمبت‬
‫۽ ديدار حقيقي جو ڪوبه حصو نه هوندو آهي‪ .‬نقد (روڪڙ) کي ڇڏي اوڌر‬
‫جي آسري تي مزدوري ڪندا آهن‪ .‬دنيا جا طالب جيڪي ”خمنث“ (کدڙا) آهن‬
‫سي حق تعالى جي ديدار ۽ بهشت‪ ،‬حورن قصورن کان بي نصيب آهن‪ ،‬جيڪي‬
‫‪29‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫به ڪن ٿا سو دنيا جي حاصل ڪرڻ الء‪ ،‬باقي بهشت جي اميد ۽ دوزخ جي‬
‫خوف کان گھٽ ڪن ٿا‪.‬‬
‫هڪڙي وقت حضرت جن فرمايو ته‪ :‬حضرت آدم عليهََالسَلَامَ کان جو‬ ‫‪.57‬‬
‫معصيت ۽ نافرماني صادر ٿي هئي‪ ،‬مگر ان هوندي به هو معصوم آهي‪ .‬ڇاڪاڻ‬
‫ته اها نافرماني به حق ُسبحانہ ٗ و تعالى جي قرب جي ڪري ٿي هئي‪ .‬جيئن جو‬
‫ٻڌو هيائني ته هن وڻ کي جيڪڏهن کائيندين ته بهشت ۾ هميشہ رهندين جو ان‬
‫وڻ کي ”شجرةَالخلد“ چون ٿا‪ .‬اها ڳالھ کيس ابليس لعني چئي هئي‪ .‬۽ اهو به ٻڌو‬
‫هئائني ته جيڪڏهن ان وڻ مان نه کائيندين ته بهشت مان ٻاهر ايندين‪ .‬اهو ٻڌي‬
‫ڪڻڪ جو داڻو کاڌو هيائني جنهن ڪري کانئونس گناھ صادر ٿي پيو‪ .‬ليڪن‬
‫حضرت آدم عليهََالسَلَامَ کي نفساني ارادو هرگز ڪونه هيو‪ .‬جيئن قرآن جميد ۾‬
‫آهي‪” :‬ولمََنَجَدََلَهََعَزَما۝‪ “1‬يعين ان ۾ اسان سندس (حضرت آدم عليهََالسَلَامَ‬
‫جو) ارادو نه ڏٺو‪ .‬داڻي کائڻ جو سبب (سندس خيال موجب) صرف اهو هيو ته‬
‫متان نه کائڻ جي ڪري حق سبحانہ ٗ و تعالى جي قرب کان پري ٿي وڃان‪.‬‬
‫ابليس لعني به سجدو ڪونه ڪيو هو‪ ،‬جنهن سبب جي ڪري بي‬
‫فرمان ٿي پيو جو حق تعالى جو امر جبا نه آندائني ۽ سندس اها نافرماني تڪرب جي‬
‫ڪري هئي جو چيو هئائني ته‪” :‬اناَخيَرََمنَهَ‪( “2‬يعين آئون آدم عليهََالسَلَامَ کان ڀلو‬
‫آهيان) ان سبب جيڪري لعنيت ٿي تڙجي ويو‪ .‬حضرت آدم عليهََالسَلَامَ ترڪ‬
‫نهي جو ڪيو هو ۽ ابليس لعني ترڪ امر جو ڪيو‪ .‬انهن ٻنهي ۾ فرق آهي‪ .‬جڏهن‬
‫ته حضرت آدم عليهََالسَلَامَ جي معصيت حق تعالى جي حمبت ۽ قرب سبب هئي‬

‫‪ 1‬سورة طہ آيت ‪115‬‬

‫‪ 2‬سورة اعراف آيت ‪12‬‬
 ‫‪30‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫۽ نفساني ارادو ڪونه ڪيو هيائني تنهن ڪري ان هوندي به معصوم آهي‪ .‬پر‬
‫ابليس لعني امر جو ترڪ وڏائي جيڪري ڪيو هو‪ ،‬جو چيو هيائني ته‪” :‬خلَقَتَنيَ‬
‫منَنَارَ ََوخلَقَتهَ َمنَطينَ‪( “1‬ترمجو‪ :‬تو مون کي باھ مان پيدا ڪيو ۽ ان آدمؑ کي‬
‫مٽيء مان بڻايو) ان سبب جي ڪري حق تعالى جي بارگاھ مان تڙجي ويو‪ .‬اهڙي‬
‫َ‬
‫طرح انبياء عليهَمََالسَلَامَ ۽ اولياء ڪرام کان به لعزش ٿا ڪرائني ته جيئن مغفرت‬
‫واري خزاني مان فائدو وٺن‪ .‬ڇاڪاڻ ته مغفرت الء گناھ جو هجڻ الزم آهي‪.‬‬
‫جيڪڏهن گناھ ظاهر نه ٿيندا ته مغفرت (بخشش) جا دروازا به بند هوندا ۽‬
‫بخشش جو خزانو به ته گنهگارن کي عطا ڪيو ويندو‪.‬‬
‫هڪ ڀريي حضرت جن فرمائي رهيا هئا ته‪ :‬ڪامل اولياء اهلل‪ ،‬حق‬ ‫‪.58‬‬
‫تعالى جي صفنت سان سينگاريل هوندا آهن‪ .‬ڪڏهن کڻي انهن کان ڪو گناھ ٿي‬
‫االهيء مان بي انداز‬
‫َ‬ ‫به پوندو آهي ته پوء ان گناھ کان موٽڻ جيڪري انهن تي بارگاھ‬
‫انعام ۽ رمحت نازل ٿيندي آهي‪ .‬جيئن حضرت يوسف عليهَ َالسَلَامَ پنهنجو سونو‬
‫ٽويو ( َان ماپڻ جو ٿانو) ابن يامني جي ان واري ٻوري ۾ رکائي وري ان جي ڳوال‬
‫ڪرائي‪ ،‬ابن يامني جي ئي ٻوري مان ڪڍرايو هيائني‪ .‬ابن يامني ماڻهن جي نظر ۾‬
‫ته چور ٿي پيو‪ ،‬پر حضرت يوسف عليهََالسَلَامَ وٽ ڀاءُ هيو‪ .‬اهو ٿانو کي لڪائي‬
‫ان تي چوري جي تهمت لڳائڻ ڪو دمشين جي ڪري ڪونه هيو پر بن يامني‬
‫سان حمبت ۽ قرب جي ڪري (پاڻ وٽ رهائڻ جو حيلو) هيو‪.‬‬
‫ابن يامني را عجب حالت بنگر ترمجو‪ :‬ابن يامني جي عجب جهڙي حالت‬
‫در صحرا دزد و در خانه برادر ڏس‪ ،‬رڻ ۾ چور ته وري گھر ۾ ڀاءُ‪.‬‬
‫اهلل تعالى جي ولني کان به جيڪا لغزش ۽ گناھ ڪرايو ٿو وڃي ان جو مثال به ان‬
‫جهڙو آهي جنهن جي راز جي مسجھ ۽ خرب ڍورن جهڙن عام ماڻهن کي نه آهي‪.‬‬

‫‪ 1‬سورة اعراف آيت ‪12‬‬

 ‫‪31‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫هڪ ڀريي حضرت جن فرمائي رهيا هيا ته‪ :‬اهلل تعالى جي ولني جو‬ ‫‪.59‬‬
‫عارضي وجود به اياز جي گودڙي مثل آهي‪ .‬جنهن ان گودڙي کي پنهنجي اڳوڻي‬
‫عاجزي واري حالت ڏيکارڻ الء پاڻ وٽ سنڀايل رکيو هو‪ .‬عارفن به بشريت واري‬
‫گودڙي اهڙي طرح پاڻ تي ڍڪي آهي جيئن چوڻي آهي‪:‬‬
‫ترمجو‪ :‬سرداري الء عاجزي ۽ ويچارائپ‬ ‫جز عجز بيچارگي‬
‫کان سواء ٻي ڪا روڪڙ ڪانهي‪.‬‬ ‫نقدي نه دارد خواجگي‬
‫هڪ ڏينهن حضرت جن فرمايو ٿي ته‪ :‬عارف شخص جو وجود گالب‬ ‫‪.60‬‬
‫جي گل مثل آهي‪ ،‬جنهن جي فيض جي سرهاڻ هر خاص ۽ عام جي دماغ کي‬
‫(سندس ديل ارادت مطابق) پهچندي آهي‪ .‬عارفن جو ڪالم وري عرق گالب‬
‫جي مثل آهي جو انهن جي وصال کان پوء هر هڪ شخص پنهنجي پنهنجي قابليت‬
‫خوشبوء سان‪ ،‬پنهنجي دماغ ۽ روح کي معطر‬
‫َ‬ ‫۽ اهليت مطابق انهن جي فيض جي‬
‫ڪندو رهندو آهي‪.‬‬
‫هڪ ڀريي حضرت جن پنهنجي زبان مبارڪ سان فرمايائون ته‪:‬‬ ‫‪.61‬‬
‫دنيادارن سان دوسيت گھٽ ڪريو‪ .‬ائني فرمائي‪ ،‬حضرت ميان صاحب نَوَرَ َاللَهََ‬
‫مَرَقَدَهَ جن کان نقل بيان فرمايائون ته‪ :‬حضرت والد معظم جن اسان کي ڪيرتا ڀريا‬
‫وصيت فرمائي هئي ته بابا دنيادارن جي اعتقاد تي ڀروسو نه رکجو‪ ،‬توڙجيو هو‬
‫ڪهي اوهان جي مهماني ڪن ته به ڄاڻجو ته اهو سندن پٽ جو‬ ‫پنهنجو پٽ ُ‬
‫ڪهڻ به ذاتي مطلب کان خايل نه هوندن (يعين اُهي اوهان سان پوء به خملص نه‬
‫هوندا)‪.‬‬
‫هڪ ڀريي فرمايائون ٿي ته‪ :‬دنياوي دوسيت جو مثال هن طرح آهي جيئن‬ ‫‪.62‬‬
‫ڪنهن بادشاھ جا ٻه غالم هيا‪ .‬تن مان هڪ بادشاھ تي عاشق هيو (۽ ٻيو‬
‫ڪنهن ڌارين عورت تي عاشق هيو)‪ .‬بادشاھ ٻنهي کي ڪنهن ڪم سان‬
 ‫‪32‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫موڪليو‪ .‬جيڪو غالم بادشاھ تي عاشق هيو تنهن رات ڏينهن هڪ ڪري‬
‫ان ڪم الء ڪوشش ڪئي ته جيئن هي ڪم جلدي ڪري وڃي بادشاھ‬
‫ساڻ مالن‪ .‬۽ هو ٻيو غالم جيڪو پرائي عورت تي عاشق هيو‪ ،‬سو بادشاھ جي‬
‫ڪم کي ڇڏي وڃي ان عورت سان ويٺو (۽ ائني ڪايف عرصو گذاري ڇڏيائني)‪.‬‬
‫ان کان بعد بادشاھ انهن ٻنهي غالمن کي ماڻهو موڪلي پاڻ وٽ گھرايو‪.‬‬
‫(پوء فرمايائون ته) جيڪو غالم بادشاھ تي عاشق هيو‪ ،‬ان کي ٻه‬
‫خوشيون مليون‪ .‬جيئن حديث شريف ۾ آهي‪” :‬لَلصَائَمََفََرحَتَان“‪ ،‬يعين روزائت کي‬
‫ٻه خوشيون ٿينديون (هڪ روزي کولڻ وقت‪ ،‬ٻي خدا تعالى جي ديدار وقت)‪.‬‬
‫اهڙي طرح ان غالم کي به ٻه خوشيون ٿيون‪ .‬هڪ ته بادشاھ سان مالقي ٿيو‪ ،‬ٻيو ته‬
‫بادشاھ جي ڏسيل ڪم کي پوري ڪرڻ سببان بادشاھ جو وڌيڪ قرب حاصل‬
‫ڪيائني (تنهن الء هو کلندو خوس ٿيندو ۽ ڊوڙندو آيو)‪ .‬پر ان ٻئي غالم کي ”خَسرَ‬
‫الدنياَو َالاخرة“ (يعين دنيا ۽ آخرت ۾ نقصان) جي مصداق ٻه غم ٿيا‪ .‬هڪ ته‬
‫کيس ان معشوقه عورت جي جدائي جو غم ۽ ٻيو بادشاھ سالمت جي ڪاوڙ‬
‫جو غم‪ .‬ان حالت ۾ ڇا چوندو؟ افسوس جيڪر مون کي بادشاھ جي روبرو نه‬
‫وٺي وڃن ۽ هيت ئي مٽي ۾ پوري ڇڏين‪” .‬ياَليَتنَيَکنتَ َترَابَا۝‪( “1‬جيڪر ته‬
‫مٽي هجان ها)‪ .‬انبياء عليهَمََالسَلَامَ ۽ اولياء ڪرام جو حال ۽ گمراهن جو حال‬
‫به ان طرح آهي‪.‬‬
‫هڪ ڀريي عبداهلل فقري ڪاتيار کي فرمايائون ٿي ته‪ :‬انهن خيالن کان باز‬ ‫‪.63‬‬
‫اچ ۽ پاڻ کي عبداهلل (اهلل جو ٻانهو) مسجھ ۽ توبہ تائب ٿيءُ ۽ هنن ڪمن کان رجوع‬
‫ٿي‪ ،‬خداوند ڪرمي جي حضور ۾ توبہ ڪر‪ .‬مذڪور فقري رندي ۽ قلندرانه‬
‫مشرب رکندڙ هو‪( ،‬بيخودي ۾) ڪڏهن مناز به ڪونه پڙهندو هو ۽ گھڻو ڪري‬
‫ان حالت ۾ رقص ڪري صوفيانه ڪالم چوندو هو ۽ حضرت جن کي سڪر‬

‫‪ 1‬سورة النبا‪ ،‬آيت ‪40‬‬

‫‪33‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫جي حالت ۾ پنهنجو خدا ڪري ڀائيندو هو‪ .‬ان حالت ۾ مٿئني عاشق (عبداهلل‬
‫فقري) حضرت جن کي عرض ڪيو ته‪ :‬اي سائني توبہ ڪرڻ ۽ ڏوھ جي تهمت سر‬
‫تي کڻڻ‪ ،‬سو مون کي ته توبہ ڪرڻ کان توبہ آهي‪ .‬ان وقت وجد ۽ مسيت ۾ اچي‬
‫غري شرعي‪ ،‬۽ شرڪ آميز شعر چوڻ لڳو‪ .‬حضرت جن کيس فرمايو ته عارف کي‬
‫گھرجي ته دُن تائني (جنهن مان مراد عرش عظيم آهي) پاڻ کي ڍڪي‪ ،‬ان کان مٿي‬
‫اگھاڙو هجي ته جائز آهي‪ .‬مگر پوء به ڪپڙا ڍڪڻ تقوى آهي‪.‬‬
‫هڪ دفعي خليفي حممود عليہ الرمحة‪ ،‬جيڪو حضرت جن جو جماز‬ ‫‪.64‬‬
‫مطلق ۽ خليفو برحق هيو‪ ،‬حضرت جن جي حضور پرنور ۾ عرض پيش ڪيو ته‬
‫حضرتا! عشق واري سڪرات ۾ مناز جيڪا مؤمن جو معراج آهي سا وسري‬
‫ٿي وڃي‪ .‬کيس فرمايائون ته‪ :‬اي ادا! ان حالت ۾ اصل مناز ئي ته ٻانهي واسطي‬
‫تارو اهو هوندو آهي‬
‫االهيء الء) عينڪ ٿـئي ٿي‪ ،‬۽ درياھ جو (سٺو) ُ‬
‫َ‬ ‫(ديدار‬
‫جيڪو ڇولني ۾ پنهنجون اکيون ۽ ڪن ٻڏڻ نه ڏئي‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن حضرت جن مسجد شريف کان پنهنجي حويلي ڏانهن اچي‬ ‫‪.65‬‬
‫رهيا هئا‪ .‬رسيت تي (پنهنجي) صاحبزادي ميان حممد ياسني شاھ (اول) کي‬
‫(جيڪي ننڍڙا هيا) مٽي ۾ ڀريل ڏسي وٽس ويهي‪ ،‬سندس منهن ۽ مٿو صاف‬
‫ڪري هنج ۾ ويهاريائون‪ .‬ان ئي مهل ڏٺم ته حضرت جن جي منهن مبارڪ جو‬
‫رنگ بدجلي ويو‪ .‬پاڻ واپس ٿي مسجد شريف ۾ مراقبو ڪري ويهي رهيا‪ .‬ايرتي‬
‫۾ ڪنهن ماڻهو اچي ٻڌايو ته صاحبزادي ميان حممد ياسني کي االئي ڇا ٿي ويو آهي‬
‫جو پنهنجي هوش ۾ ڪونهي ۽ سڪرات واري حالت ٿي وئي اٿس (تنهن ڪري)‬
‫حضرت جن کي هلڻ گھرجي‪ .‬مگر حضرت جن پنهنجي منهن مبارڪ کي مراقيب‬
‫مان مٿي ئي نه کنيو‪ .‬ايرتي ۾ ٻه ٽي ٻيا ماڻهو به حضرت جن کي سڏڻ الء آيا‪ .‬نيٺ‬
‫صاحبزادي جي وفات جي خرب آئي‪ .‬پوء پاڻ مراقيب مان مٿو مبارڪ کڻي‬
‫شڪراني جو نفل پڙهيائون‪ .‬سالم کان پوء مجاعت ڏانهن منهن مبارڪ ڪري‬
‫‪34‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫ويٺا ۽ فرمايائون ته اي ڀائرو! حمبوب جي حالت کي زبان سان ٻڌائڻ ته مشڪل‬
‫آهي‪ .‬پر اوهان جي هدايت خاطر توهان کي ڪجھ ٻڌايان ٿو جو اهلل تبارڪ و‬
‫تعالى جي ذات پاڪ ايرتي ته غريت واري آهي جو جيئن سرور عامل ﷺ جن‬
‫فرمايو آهي ته‪ :‬آئون غريت وارو آهيان ۽ مون کان وڌيڪ خدا تعالى کي غريت آهي‪.‬‬
‫گھڙيء ۾ رب العزت ايرتي ته غريت ۾ اچي ويو جو اوهان پاڻ ڏٺو‪ .‬جن ماڻهن‬
‫َ‬ ‫هڪ‬
‫االهيء جي) ڪهڙي‬
‫َ‬ ‫مال‪ ،‬عيال ۽ پنهنجي جان سان ايرتي دل التي آهي سي (حمبت‬
‫حجت ڪندا؟ ائني فرمائيندا رهيا ۽ اکني مبارڪن مان موتني جهڙا لڙڪ‬
‫ڳاڙيندا رهيا ۽ مجله مجاعت به روڄ ۽ راڙي‪ ،‬وجد ۽ مسيت ۾ مستغرق هئي‪.‬‬
‫ڪايف وقت گذري ويو آهي پر زبان ان حسن بيان (جي ڪيفيت) ٻڌائڻ کان‬
‫گونگي آهي‪ .‬گھڻي وقت کان پوء پاڻ اٿيا ۽ صاحبزادي جي ڪفن دفن وغريه ۾‬
‫شامل ٿيا‪.‬‬
‫هڪ ڀريي حضرت جن سوئي شريف جي مسجد شريف ۾ جناب‬ ‫‪.66‬‬
‫حمبوب سبحاني سيد صاحب ميان حسن شاھ جيالني (جيڪو حضرت جن جي‬
‫وڏن خليفن ۽ پيارن مريدن مان هو) وٽ صبح جي مناز کان بعد مجاعت جي سامهون‬
‫ويٺا هئا‪ .‬اوچتو سيد صاحب جون اکيون مبارڪ پاڻي سان ڀرجي آيون ۽ سندن‬
‫منهن مبارڪ ڳاڙهو ٿي ويو‪ .‬جوش ۾ اچي چوڻ لڳو ته حضرتا! اڄ مون کي اجازت‬
‫ڏيو ته آئون اعالن ڪريان ته سڀئي ماڻهو اوهان جي زيارت فيض بشارت هن هنڌ‬
‫ڪن ۽ جنهن به اڄ اوهان جي زيارت ڪئي ۽ اوهان کي ڏٺائني‪ ،‬تنهن تي دوزخ‬
‫جي باھ حرام آهي‪ .‬حضرت جن مرڪي فرمايو ته اي حمبوب! اها ته اوهان جي‬
‫واليت آهي‪ .‬جڳائي ته ائني ٿو جو توهان ئي پنهنجو منهن مبارڪ خلق کي ڏيکاريو‪.‬‬
‫سيد صاحب عرض ڪيو اي حمبوب! منهنجو اميان ۽ عقيدو اوهان ئي آهيو‪ ،‬آئون‬
‫ڇا آهيان ۽ ڪري آهيان جو پنهنجو منهن ڏيکاريان‪ .‬آئون ته اوهان جي ئي ذات‬
‫واالصفات جي ڪمرتين ۽ ننڍڙن غالمن مان هڪ غالم آهيان‪ .‬آخر پاڻ سيد‬
‫صاحب جي رضا الء اجازت ڏيڻ فرمايائون‪ .‬سيد صاحب جوش ۾ اٿي بيهي پڙهو‬
‫‪35‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫پي ڏنو ته اي خدا پاڪ جا ٻانهو! اچو ۽ اچي منهنجو حمبوب ڏسو‪ ،‬پاڻ تي دوزخ‬
‫جي باھ حرام ڪرايو‪ .‬ان اعالن تي خلق جو ايرتو ته انبوھ اچي گڏ ٿيو جو ويهڻ‬
‫جي جاء نٿي ملي‪ .‬صبح کان وٺي ويندي اڳني مناز تائني حضرت جن مسجد شريف‬
‫۾ واعظ ۽ نصيحت فرمائڻ ۾ مشغول ويٺا رهيا ۽ فرمايائون ٿي ته‪ :‬فقري ڇا آهي؟‬
‫اهو ته مٽي جي مثل آهي‪ ،‬جيڪا ڪٽي سٽي پاڻي ۾ پسائيب آهي‪ .‬فقري کي‬
‫جڳائي ته مال عيال‪ ،‬بلڪه نفس کان به بيزار هجي‪ .‬ڪيرتائي اهلل تعالى جا اهڙا‬
‫بندا آهن جيڪي ڪنهن کي به نه رجنائيندا آهن‪ .‬پر ڪي ٿورا اهڙا هوندا‬
‫جيڪي ڪنهن جي رجنائڻ سان رنج نه ٿني‪.‬‬
‫هڪ ڀريي حضرت جن رياست بهاولپور (جي حدود) ۾ رسيت سان‬ ‫‪.67‬‬
‫مجاعت مسيت وڃي رهيا هيا‪ .‬رياست جي نوابن جو هڪ مالزم خانپور شهر‬
‫(غالبًا خانپور ڪٽورا) کان ٻاهر پنهنجي اٺ جي ڳوال ۾ پئي ويو‪ .‬اوچتو ان جي نظر‬
‫حضرت جن جي مجاعت تي پيئي‪ .‬تڏهن ان شخص اچي حضرت جن جي ذات‬
‫واالصفات جي قدم بوسي ڪئي ۽ ڪجھ پنڌ پيادل حضرت جن سان گڏجي‬
‫هليو‪ .‬ان کان پوء (واپس ٿيڻ جي) موڪل گھريائني‪ .‬حضرت جن ان کي فرمايو ته‪ :‬اي‬
‫ادا! ڪيرتا ڏينهن اٺ جي طلب ۾ رهندين؟ ڪم اهو ڪر‪ ،‬جيڪو سڀاڻي‬
‫ڪم اچيئي‪ .‬هي جيڪا حياتي آهي سا انسان کي غنيمت ڪري ڏني وئي‬
‫آهي‪ .‬پنهنجي دل کي هن ڪميڻي دنيا کان ڇين مضبوط يقني ۽ حضرت نيب ڪرمي‬
‫اهڙيء طرح ڳچ تائني فرمائيندا رهيا‪،‬‬
‫َ‬ ‫ﷺ جن جي دين سان حمڪم ٻڌڻ گھرجي‪.‬‬
‫تان جو ان مالزم جو منهن بدجلي ويو ۽ جوش ۾ اچي بيهوش ٿي ويو‪ .‬ڪجھ وقت‬
‫تائني غش پيو هو ۽ حضرت جن به گھوڙي تي بيٺا رهيا‪ .‬جڏهن اهو مالزم هوش ۾‬
‫آيو ته مريد ٿيڻ الء عرض ڪيائني‪ .‬حضرت جن به کيس اتي (سلسلي ۾ داخل‬
‫فرمائي) مريد ڪيو‪ .‬ان کان پوء اهو شخص خانپور جي اوسي پاسي ۾ حضرت‬
‫جن سان گڏ هيو‪ .‬پوء اجازت وٺي هليو ويو‪ .‬ڳالھ ٿا ڪن ته حضرت جن جي‬
‫‪36‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫اجازت کان پوء اهو شخص وري شهر ۾ (واپس) نه ويو ۽ اتي ئي جھنگل ۾ حجرو‬
‫االهيء ۾ مشغول رهيو ۽ انساني‬
‫َ‬ ‫ٺاهي ويهي رهيو‪ .‬جيستائني جيئرو هيو ته ياد‬
‫ضرورت کان سواء ان حجري مان ٻاهر نه نڪتو‪ .‬تان ته وفات کان پوء سندس الش‬
‫حجري مان ٻاهر ڪڍيائون‪.‬‬
‫هڪ وقت حضرت جن مون کي فرمايو ته اي ادا حممد حسني! فقري‪،‬‬ ‫‪.68‬‬
‫دانشمند ۽ صويف ڪنهن کي چوندا آهن ۽ درويش‪ ،‬زاهد ۽ عارف ڪري آهي؟‬
‫مون عرض ڪيو ته حضرتا! اوهان مسجھايو جو ڪل عقل اوهان جي ذات‬
‫مبارڪ آهي‪ ،‬هن بندي تي مهرباني فرمائي ڪجھ مسجھايو‪ .‬فرمايائون ته فقري ۾‬
‫چار حرف (ف‪ ،‬ق‪ ،‬ي‪ ،‬ر) آهن‪ .‬ف مان مراد فاقو ڪڍڻ‪ ،‬ق مان مراد قيام شب‪،‬‬
‫رات جو جاڳڻ ۽ ڏينهن جو عبادت ڪرڻ مراد آهي‪ .‬۽ ي مان مراد هر هڪ ۾‬
‫يقني ڪرڻ ۽ ر مان مراد آهي ته خداوند ڪرمي جي رمحت ۾ اميدوار هجڻ‬
‫گھرجي‪.‬‬
‫دانشمند ۾ ست حرف (د‪ ،‬ا‪ ،‬ن‪ ،‬ش‪ ،‬م‪ ،‬ن‪ ،‬د) آهن‪ .‬د معنى دنيا کي ٽي‬
‫طالقون ڏئي‪ ،‬الف معنى آخرت کي طليب‪ ،‬ن معنى نصيحت چوندڙ هجي‪ ،‬ش معنى‬
‫شريعت حممدي ﷺ الء ڪوشش ڪري‪ ،‬م معنى مسڪني ٿي زندگي گذاري‪،‬‬
‫ن معنى نشست برخواست (تعلق) خدا تعالى کان سواء ڪنهن ٻئي سان نه رکي ۽‬
‫د معنى دين جي حفاظت ڪري‪.‬‬
‫صويف ۾ چار حرف (ص‪ ،‬و‪ ،‬ف‪ ،‬ي) آهن‪ .‬ص معنى اندر جو صادق هجي‪ ،‬و‬
‫معنى وفا ڪندڙ قول جو هجي‪ ،‬ف معنى فاني نفس هجي ۽ ي معنى ياري (مدد)‬
‫خدا تعالى کان طليب‪.‬‬
‫درويش ۾ پنج حرف (د‪ ،‬ر‪ ،‬و‪ ،‬ي‪ ،‬ش) آهن‪ .‬د معنى دنيا کي طالق ڏئي‪ ،‬ر معنى‬
‫دنيا جو رنج سهي‪ ،‬و معنى وجه حالل يعين حالل روزي حاصل ڪري‪ ،‬ي معنى‬
‫ياري (مدد) خدا تعالى کان طليب ۽ ش معنى شريعت حممدي ﷺ تي عمل ڪري‪.‬‬
‫‪37‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫زاهد ۾ چار حرف (ز‪ ،‬ا‪ ،‬ھ‪ ،‬د) آهن‪ .‬ز معنى زينت ترڪ ڪري ڇڏي‪ ،‬الف‬
‫معنى آخرت کي اختيار ڪري‪ ،‬ھ معنى هواء نفس يعين نفساني سڌون ڦٽي ڪري‬
‫۽ د معنى دنيا کي طالق ڏئي‪.‬‬
‫عارف ۾ چار حرف (ع‪ ،‬ا‪ ،‬ر‪ ،‬ف) آهن‪ .‬ع معنى عايل همت هجي‪ ،‬الف معنى اهلل‬
‫پاڪ کي ياد ڪري‪ ،‬ر معنى هر حال ۾ راضي هجي ۽ ف معنى فارغ جهان ۽‬
‫خلق کان هجي‪.‬‬
‫هڪ دفعي حضرت جن سان گڏ ٿر جي سفر ۾ پئي وياسون‪ .‬رسيت ۾‬ ‫‪.69‬‬
‫ڪجھ ماڻهو ڊوڙندا آيا ۽ حضرت جن جي قدم بوسي ڪري سندن سواري‬
‫مبارڪ جي واڳ کي وٺي پنهنجن گھرن ڏانهن ڇڪي‪ ،‬دعوت ۽ مهماني کائڻ الء‬
‫منٿون ڪرڻ لڳا‪ .‬حضرت جن به انهن جي دجلوئي خاطر خاموش رهيا ۽ انهن سان‬
‫گڏ سندن ڳوٺ ڏانهن روانا ٿيا‪ .‬تنهن تي ان عالئقي جي ڪجھ معترب مريدن حضرت‬
‫جن جي خدمت ۾ عرض ڪيو ته حضرتا! هي ماڻهو چور آهن‪ .‬ڦر‪ ،‬چوري ڪرڻ‬
‫۽ حرام کائڻ کان سواء انهن جو ٻيو ڪوبه ڪم ڪونه آهي‪ .‬ان قوم جو ڪم‬
‫ئي اهو آهي‪ ،‬تنهن ڪري انهن جي دعوت ۽ مهماني قبول نه فرمايو‪ .‬حضرت جن‬
‫جواب ۾ فرمايو‪:‬‬
‫ترمجو‪ :‬جيڪڏهن عارف مرد قاتل زهر‬ ‫مرد عارف را مني دارد زيان‬
‫کائيندو ته به اهو ان کي نقصان نه ڏيندو‪.‬‬ ‫گر خورد او زهر قاتل را عيان‬
‫۽ فرمايائون ته باري تعالى جي مرضي هيٺان جيڪو راز خمفي ۽ پردي اندر آهي‬
‫سو جلد پنهنجي حجاب (پردي) مان ظاهر ٿيندو‪ .‬پوء سڀين کڻي ماٺ ڪئي ۽ پاڻ‬
‫اوڏانهن روانا ٿيا ۽ دعوت قبول فرمايائون‪ .‬دعوت کان پوء ان ڳوٺ جا سڀ ننڍا وڏا‪،‬‬
‫مرد ۽ عورتون چوري ۽ سڀين گناهن کان سچي دل سان توبہ تائب ٿيا ۽ حضرت‬
‫جن جي بيعت ڪري مريد ٿيا‪ .‬حضرت جن فرمايو ته هڪ دل کي خدا تعالى‬
‫جي راھ تي آڻڻ سؤ سال جي حالل کائڻ کان بهرت آهي‪.‬‬
 ‫‪38‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫ترمجو‪ :‬دل هٿ ڪر (دل جو حضور‬ ‫بيت‬

‫دل بدست آور که حج اکرب است هٿ ڪر) جو اڪربي حج اهو اٿئي‪.‬‬
‫از هزاران کعبه يک دل بهرت است هزارين ڪعنب (جي عبادت) کان هڪ‬
‫دل (جو حضور هٿ ڪرڻ) بهرت آهي‪.‬‬
‫فرمايائون ته جيڪڏهن هي هڪ مشتبھ يعين شڪ وارو لقمو نه کائون ها ته هي‬
‫هيرتيون ساريون دليون ڪيئن هٿ ڪريون ها‪ .‬اميد ته منهنجي ان هڪ خطا‬
‫کي هيرتين سارين دلني کي خدا تعالى جي راھ تي آڻڻ جي عيوض ضرور بخشيو‬
‫ويندو‪.‬‬
‫يعين‪ :‬ٻڌو اٿم ته قيامت جي ڏينهن اهلل تعالى‬ ‫شنيدم که در روز اميد و بيم‬
‫نيڪن جي طفيل بڇڙن کي به بخشي‬ ‫بدان را بنيکان ببخشد ڪرمي‬
‫ڇڏيندو‪.‬‬
‫قرآن جميد ۾ آهي‪” :‬وََاخرونَاعَتَرَفواَبَذنوبَهَمََخلَطواَعملاَصالحَاَوَاخرَسيَئَاَ‬
‫عسَىَاللَهََانَيتوبَعليَهمََانَاللَهََغَفَورَََرحَيمَ‪ “1‬ترمجو‪ :‬۽ ڪجھ ٻيا (ٻانها) آهن‬
‫جن پنهنجي گناهن جو اقرار ڪيو ۽ ماليائون هڪ ڪم سٺو ۽ ٻيو خراب‪.‬‬
‫قريب آهي اهلل انهن جي توبہ قبول ڪندو‪ .‬بيشڪ اهلل بخشيندڙ مهربان آهي‪.‬‬
‫هڪ ڀريي حضرت جن سان گڏ ٻيڙي ۾ ويهي درياھ ٽپي رهيا هياسون‪.‬‬ ‫‪.70‬‬
‫ٻيڙيء مان ڏسي‬
‫َ‬ ‫ڪي ماڻهو درياھ جي پرين ڀر ٻيڙي جي انتظار ۾ بيٺا هيا (اسان‬
‫رهيا هئاسون ته) اهي ماڻهو حضرت جن جي ٻيڙي کي ايندو ڏسي خوش پئي ٿيا‪.‬‬
‫ان وقت پاڻ پنهنجي زبان وحي ترمجان سان فرمايائون ته شال مون کي به اهلل سبحانہٗ‬
‫و تعالى جي وصال جي اهڙي خوشي حاصل ٿئي‪.‬‬

‫‪ 1‬سورة التوبہ آيت ‪102‬‬

‫‪39‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫هڪ ڏينهن حضرت جن فرمايو ٿي ته اهلل تبارڪ و تعالى جي ديدار‬ ‫‪.71‬‬

‫فرحت آثار الء ڪوشش ڪريو‪ .‬ان کان بعد هڪ نقل مثال طور بيان فرمايائون‬
‫ته هڪ بادشاھ هو جنهن هڪ باغ تيار ڪرڻ جو حڪم ڪيو‪ .‬جڏهن باغ‬
‫ٺهي راس ٿيو ته ان ۾ قسمني قسمني ميوا گل هيا‪ .‬وري بادشاھ حڪم ڪيو ته‬
‫ان باغ ۾ حمالتون ٺاهي‪ ،‬انهن ۾ خزانا‪ ،‬ڳائڻيون‪ ،‬نچڻيون ۽ عيش عشرت جو سامان‬
‫۽ ٻيون قيميت شيون موجود ڪيون وڃن‪ .‬ان کان پوء بادشاھ مسوري لشڪر کي‬
‫گھرائي چيو ته آئون هن باغ جي اندر لڪي ٿو وڃان اوهان سڀئي ڪوشش‬
‫ڪري مون کي ڳويل لهي ڏسو‪ .‬جڏهن بادشاھ ان باغ ۾ لڪي ويو ته سڀئي بادشاھ‬
‫کي ڳولڻ الء ان باغ ۾ ويا‪ .‬جڏهن ان باغ اندر طرحني طرحني نعمتون ڏٺائون ته کانئن‬
‫بادشاھ جي ڳوال ڪرڻ ئي وسري وئي ۽ هو انهن نعمنت ۾ مست ٿي ويا‪ .‬ڪي دنيا‬
‫۽ تونگري ۾ لڳي ويا ۽ ڪي ڳائڻني ۽ نچڻني ۾ ته ڪي وري گلن جي نظارن ۾ ته‬
‫ڪي ميون کائڻ ۾ مست ٿي ويا‪ .‬پر جيڪي بادشاھ جا سچا عاشق ۽ سندس‬
‫حمبت ۾ فنا هئا تن باغ جي ڪنهن به دل فريب ۽ سهڻي کان سهڻي شيء ڏانهن‬
‫نهاريو به ڪني ۽ پنهنجي اکني ۾ ”ما زاغ البصر“ وارو سرمو پائي بادشاھ جي حضور‬
‫۾ پهچي سندس وصال ماڻيائون‪ .‬باقي جيڪي اڌورا عاشق ۽ بادشاھ جي رعب‬
‫تاب کان ڊڄندڙ ۽ مطليب هيا تن ٿورو گھڻو باغ جو نظارو به ڪيو ۽ بادشاھ کي به‬
‫وڃي لڌائون‪ .‬باقي ٻيا جيڪي رڳو باغ جي نعمنت ۾ مست هيا تن ڪجھ به نه‬
‫ڪيو‪ .‬ايرتي ۾ بادشاھ پنهنجي پردي واري جاء مان نڪري جلوه افروز ٿيو‪.‬‬
‫جيڪي سندس سچا عاشق هئا تن کي اهو مسورو باغ حوايل ڪري ڇڏيائني ۽‬
‫پاڻ به انهن کان راضي ٿيو‪ .‬جيڪي اڌورا عاشق يا مطليب هيا تن کي سزا ۽‬
‫دڙڪن دهمانن کان پوء ان باغ ۾ رهڻ الء هڪ ڪنڊ ملي‪ .‬باقي جن باغ ۾ رڳو‬
‫عيش عشرت کان سواء ٻيو ڪجھ به نه ڪيو هيو تن کي باغ کان حمروم ڪري‬
‫عذاب واري جاء ۾ بند ڪري ڇڏيائني ۽ بادشاھ کانئن سخت ناراض به ٿيو‪( .‬ان‬
‫مثال کان بعد فرمايائون ته) ظاهر آهي ته هي جهان به خدا تعالى جو جمازي باغ آهي‪،‬‬
‫‪40‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫جنهن ۾ حق ُسبحانہ ٗ و تعالى جي ذات اقدس پوشيده آهي ۽ ان کان ٻاهر نه آهي‪.‬‬
‫جيڪو سندس جستجو ڪندو ته اهو ضرور لهندو‪ .‬جيئن قرآن جميد ۾ آهي‪:‬‬
‫”وَانَلَيَسََللَاَنسَانََالاَماَسعىَ‪ “1‬يعين انسان جي هٿ ۾ صرف ڪوشش آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح قدسي حديث ۾ آهي‪” :‬منَطلبنيَوجدني“ يعين جيڪو مون کي‬
‫طلب ڪندو سو مون کي لهندو‪ .‬مٿئني مثال موجب هن جهان جي ماڻهن جا به ٽي‬
‫قسم اهن‪ .‬عاقل‪ ،‬نيم عاقل‪ ،‬ديوانا‪ .‬عاقل اُهي عارف بااهلل ڪامل مڪمل‬
‫شخص آهن‪ ،‬جيڪي اهلل تعالى جي حمبت ۽ معرفت کان سواء ڪجھ به نه گھرندا‬
‫آهن‪ .‬نيم عاقل اهي صاحل ٻانها آهن جيڪي دوزخ جي خوف ۽ بهشت جي آسري‬
‫تي صاحل عملن سان پنهنجو مطلب لهندا آهن‪ .‬ديوانا اهي ڪافر ۽ سڌڙيا آهن جن‬
‫دنيا جي لذتن ۽ دنوي ڪاروبار کي ئي سڀ ڪجھ مسجھيو آهي (۽ ان جي‬
‫حاصل ڪرڻ الء پنهنجي حياتي وڃائي ڇڏي اٿن)‪ .‬جڏهن قيامت جي ڏينهن حق‬
‫سبحانہ ٗ و تعالى پنهنجي حجاب واري پردي کان ظاهر ٿي پنهنجو ديدار ڪرائيندو‬
‫ته پوء سڀين انسانن جي حالت به ان بادشاھ ۽ ان جي لشڪرين واري مٿـئني مثال‬
‫وانگر ٿيندي‪.‬‬
‫هڪ دفعي حضرت جن جي حضور ۾ ويٺا هئاسون ته ٻن فقرين پاڻ ۾‬ ‫‪.72‬‬
‫ڪنهن ڳالھ تي حبث ڪيو‪ .‬تنهن تي پاڻ فرمايائون ته‪ :‬فقريي ان طرح نه هوندي آهي‪.‬‬
‫فقريي خاڪ ٿيڻ آهي جيڪا ڪٽيل سٽيل ۽ پاڻي ۾ پسيل هجي‪.‬‬
‫هڪ ڀريي فرمايائون ته‪ :‬ويل ڪنهن کي نه رجنائيندا آهن ۽ اهڙا ته گھڻا‬ ‫‪.73‬‬
‫آهن‪ ،‬پر ڪي ٿورا اهڙا هوندا جيڪي ڪنهن ٻئي جي رجنائڻ سان رنج نه ٿني‪.‬‬
‫هڪ وقت سندن صحبت ۾ ويٺو هيس‪ .‬پوء فرمايائون ته‪ :‬مرشد‬ ‫‪.74‬‬
‫ڪامل جي حضور ۾ دل کي حاضر ڪري ويهجي‪ .‬جيڪڏهن دل حاضر نه‬

‫‪ 1‬سورة النجم آيت ‪39‬‬

‫‪41‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫ٿئي ته نه ويهجي (جو اهڙي کي فيض نه ملندو) ۽ بي نصيب رهجي ويندو‪ .‬پوء هي‬
‫بيت فرمايائون‪:‬‬
‫آ گم ڪيو اچن‪ ،‬سڄڻ سانوڻ مينهن جيئن‪،‬‬
‫پاسي تن وسن‪ ،‬جي سڀ ڄماندر سڪيون‪.‬‬
‫ان کان پوء مثال ڏنائون ته جيڪڏهن گھور گھوربي ته ان مان حصو ان کي‬
‫ملندو جيڪو ڪپڙو وڇائيندو ۽ جيڪو غافل ٿي ڪپڙو نه جھليندو سو ان‬
‫گھور کان بي نصيب رهجي ويندو‪.‬‬
‫پوء فرمايائون ته هڪ ڏينهن هڪڙو بادشاھ ڪنهن ويل جي زيارت‬
‫جي ارادي سان روانو ٿيو‪ .‬ويل سڳوري جي درٻار ۾ جيڪي به صحبيت ويٺل‬
‫هيا سي بادشاھ جو ٻڌي‪ ،‬سڀئي ان ويل جي ڪچهري ڇڏي بادشاھ کي ڏسڻ‬
‫الء ٻاهر هليا ويا‪ .‬مگر هڪڙو فقري جيڪو اکيون اکني ۾ اڙايو بزرگ جي ديدار‬
‫۾ مست ويٺو هيو ۽ درويش کان پري نٿي ٿيو تنهن کي درويش فرمايو ته تون به بادشاھ‬
‫جي اڳ تي وڃ‪ .‬تنهن تي ان فقري هي بيت پڙهيو‪:‬‬
‫بيت‬
‫همه شهر پر ز خوبان من در خيال ماهي‬
‫چه کنم که چشم بدخو نه کند بکس نگاهي‬
‫يعين‪ :‬سارو شهر سهڻن سان ڀريل آهي مگر آئون پنهنجي هڪڙي حمبوب جي‬
‫خيال ۾ آهيان‪ .‬پنهنجي بڇڙي عادت واري اک کي ڇا ڪريان جيڪا هڪ‬
‫حمبوب کان سواء ٻئي ڪنهن ڏانهن نهاري ئي ڪانه ٿي‪.‬‬
‫هڪ دفعي حضرت جن جي صحبت ۾ ويٺو هيس‪ .‬پنهنجي زبان‬ ‫‪.75‬‬
‫مبارڪ سان نقل بيان فرمايائون ته‪ :‬هڪ رات امحد شاھ (ابدايل) پنهنجي وزير‬
‫‪42‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫سان حضرت خمدوم صاحبؒ جي زيارت الء پريان لوء شريف آيو‪ .‬حضرت خمدوم‬
‫صاحبؒ پنهنجي هڪ فقري سان گڏجي شهر کان ٻاهر اچي بادشاھ سان مالقات‬
‫ڪري هيٺ زمني تي ويهي رهيا ۽ امحد شاھ ابدايل بيٺو رهيو‪ .‬ان کان بعد بادشاھ‬
‫جي وزير پنهنجو ڪپڙو وڇايو پوء بادشاھ ان ڪپڙي تي ويهي رهيو‪ .‬تنهن تي‬
‫فقري جيڪو حضرت خمدوم صاحبؒ سان گڏجي آيو هيو‪ ،‬تنهن هي بيت پڙهيو‪:‬‬
‫نڪي ٻانهڙين ۾ نڪي منجھ ڪنن‪،‬‬
‫حمب پايو من‪ ،‬ٿي ملي ماال تن کي‪.‬‬
‫هڪ دفعي هڪ فقري حضرت جن جي ڪپڙي مبارڪ جي دامن‬ ‫‪.76‬‬
‫وٺي سندن حضور ۾ عرض ڪيو ته‪ :‬دامن لڳي جو ننگ توهان تي آهي‪ .‬ان فقري‬
‫کي فرمايائون ته هي دامن وارو ڪپڙو نيٺ فنا ٿي ويندو‪ .‬دامن اها نه آهي‪ .‬دامن‬
‫هي آهي ته اوهان متابعت (تابعداري) واري دامن کي سچي ارادي ۽ ڪامل‬
‫اعتقاد سان مضبوط ڪري وٺو جيڪا ڪڏهن به فنا نه ٿيندي‪.‬‬
‫هڪ وقت فرمايائون ته‪ :‬خدا تعالى جي طالب کي جڳائي ٿو ته هر گھڙي‬ ‫‪.77‬‬
‫هر پ َلڪ اهلل تعالى جي يادگريي کان غافل نه ٿئي‪ .‬جيئن ڪو ماڻهو پنهنجي ڪنهن‬
‫پياري عزيز کي ان جي ٻاهر وڃڻ وقت هميشہ ياد پيو ڪندو رهندو آهي‪ ،‬تيئن‬
‫خدا تعالى کي ياد ڪجي‪.‬‬
‫سرور عامل ﷺ جن فرمايو آهي‪ :‬انَاَغَيَورَ َوَاللَهَ َاَغَيَرَ َمنَي‪ ،‬يعين آئون‬
‫غريت وارو آهيان ۽ اهلل تعالى مون کان وڌيڪ غريت وارو آهي‪ .‬بيت‪:‬‬
‫ينء کي‪،‬‬
‫اکيون سي ئي ڌار‪ ،‬جنهن سان پسني پر َ‬
‫ٻئي ڏي ڪيم نهار‪ ،‬راول ريساڙو گھڻو‪.‬‬
‫يک چشم زدن غافل زان ماه نباشم يعين‪ :‬هڪ اک ڇنڀڻ جيرتو به پنهنجي‬
‫ترسم که نگاهي کند آ گاه نباشم چنڊ (جهڙي حمبوب حقيقي) کان غافل‬
‫‪43‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫نه ٿيندس‪ ،‬ڊڄان ٿو ته متان اوچيت نگاھ‬

‫ڪري ۽ مون کي خرب نه پوي‪.‬‬

‫هڪ وقت سندن فيض ڀري صحبت ۾ ويٺو هيس‪ .‬تڏهن فرمايائون ته‪:‬‬ ‫‪.78‬‬
‫جمازي عشق جي تعريف جڏهن ته زبان سان نٿي ڪري سگھجي پوء حقيقي‬
‫عشق جي ڳالھ زبان سان ڪيئن ٿي سگھندي؟ ان کان بعد هڪ نقل بيان‬
‫فرمايائون ته ٻه ڀينر هيون تن هڪ ٻئي سان واعدو ڪيو هو ته اسان ٻنهي منجھان‬
‫جيڪا اڳ ۾ پرڻيب سا ٻي ڀيڻ کي نڪاح جي لذتن جي خرب ٻڌائيندي‪ .‬جڏهن‬
‫انهن مان هڪ جي شادي ٿي وئي ته ٻي ڀيڻ کانئس پڇيو ته اي ادي! ٻڌاء ته نڪاح‬
‫جون لذتون ڪيئن هونديون آهن؟ تنهن تي ان چيو ته اي منهنجي ڀيڻ! اهي لذتون‬
‫ينء ته ان وقت توکي‬
‫زبان سان بيان نٿي ڪري سگھان‪ .‬جڏهن تون نڪاح ڪند َ‬
‫انهن جي خرب پوندي‪ .‬اي يارو! جڏهن جماز جي لذتن کي زبان سان بيان نٿو ڪري‬
‫سگھجي ته حقيقي لذت کي زبان سان ڪيئن چئي سگھبو؟‬
‫هڪڙي وقت مسجد شريف ۾ فقرين سان صحبت دوران زبان‬ ‫‪.79‬‬
‫مبارڪ سان نقل بيان فرمايائون ته‪ :‬هڪڙي ويل شخص پنهنجي جاء تي پنهنجي‬
‫ڪپڙن مان ُجون ويٺي ڪڍيون‪ .‬ان دوران هڪڙو بادشاھ پنهنجي وزير سان‬
‫گڏجي ان ويل جي زيارت الء سندس دروازي تي آيو‪ .‬هڪڙو مريد ان بزرگ‬
‫سان گڏ ويٺو هو‪ ،‬تنهن جو بادشاھ کي ايندو ڏٺو ته خوشي مان رڙ ڪري چيائني‬
‫ته‪ :‬سائني! بادشاھ بيٺو آهي‪ .‬تنهن تي مريد کي ان بزرگ چيو ته آئون مسجھان ٿو ته‬
‫شايد ڪا وڏي جون لڌي اٿئي تڏهن خوش ٿيو آهني‪ .‬ان کان پوء بادشاھ ۽ وزير‬
‫ٻئي ڄڻا ان بزرگ جي اڳيان اچي ويٺا پر بزرگ پنهنجي حال ۾ جيئن جو پري ڊگھا‬
‫ڪيو ويٺو هو تنهن بادشاھ ڏانهن واجھايو به ڪني‪( .‬وزير کي ان ڳالھ تي مٺيان لڳي‬
‫ته هي درويش بادشاھ ڏانهن واجھائي به ڪني ٿو تنهن تي) وزير ان بزرگ کان پڇيو‬
 ‫‪44‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬
‫ته اي فقري! اوهان ڪڏهن کان پري ڊگھا ڪيا آهن؟ بزرگ فرمايو ته ان ڏينهن کان‬
‫جڏهن کان اسان طمع جو هٿ ڪوتاھ ڪيو آهي‪.‬‬
‫هڪ دفعي حضرت جن قدَسَاللَهََسَرَهََالمقدس جي صحبت ۾ ويٺو‬ ‫‪.80‬‬
‫هيس‪ .‬زبان دُرافشان سان فرمايائون ته‪ :‬حق تعالى جي طالب کي گھرجي ته جالل‬
‫۽ مجال جي حالت ۾ خوش هجي ۽ خوشي ۽ غمي ۾ به هڪ جهڙو هجي‪ .‬ان‬
‫کان بعد هي بيت پڙهڻ فرمايائون‪:‬‬
‫سدا ُسور نه هُون‪ ،‬گُو َندر وڃن گذري‪،‬‬
‫اوکايُون عاقل چوي‪ ،‬پَرکا ڪارڻ پُون‪،‬‬
‫چڱا ائني چُون‪ ،‬ته در نه َمٽجي دوست جو‪.‬‬
‫هڪ وقت فرمائي رهيا هئا ته‪ :‬اهلل تعالى جي ولني جا گھڻائي قسم آهن‪.‬‬ ‫‪.81‬‬
‫هڪڙا انهن مان ”عزليت“ (يعين گوشه نشيين ڪندڙ) هوندا آهن‪ ،‬جيڪي پاڻ کي‬
‫هر حالت ۾ گمنام ۽ لڪل رکندا آهن‪ .‬ان کان بعد هڪ نقل بيان فرمايائون ته‪:‬‬
‫هڪ اهڙي قسم وارو ولني مان ننڊ ۾ هو‪ ،‬جنهن کان ننڊ جي حالت ۾ زبان تي‬
‫اهلل جو اسم بلند آواز سان جاري ٿي ويو‪ .‬صبح جي وقت ان کي سندس زال ٻڌايو‬
‫ته رات ننڊ ۾ تنهنجي زبان مان هن طرح بلند آواز سان مون اهلل پاڪ جو اسم‬
‫مبارڪ ٻڌو آهي‪ .‬ان ڳالھ ٻڌڻ شرط کيس افسوس ٿيو ته هي مون کان ڇا ظاهر‬
‫ٿي پيو آهي ۽ (ان افسوس ۾) هو گذاري ويو‪ .‬ان کان پوء سندس ڀيڻ ان جي وفات‬
‫جي خرب ٻڌي آئي ۽ اچي چيائني ته هن ڪچي الء ڪهڙي طرح روئان‪ ،‬جو هي‬
‫اڃا ڪچو هيو‪ .‬ڇاڪاڻ ته پاڻ کي خواب ۾ خوار ڪري وڌائني‪.‬‬
‫هڪڙي وقت مسجد شريف جي اڱڻ ۾ فقرين جي مجاعت سان‬ ‫‪.82‬‬
‫صحبت ويٺي فرمايائون‪ .‬ان دوران فرمايائون ته‪ :‬اهلل تعالى قرآن جميد ۾ فرمايو آهي‪:‬‬
‫ى َتنفَقواَمَمَاَتحَبَونَ‪ “1‬يعين توهان هرگز ڀالئي کي نه پهچندؤ‬
‫”لنَتَنَالَواَالَبَرَ َحَتَ َٰ‬

‫‪ 1‬سورة آل عمران آيت ‪92‬‬

 ‫‪45‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫جيستائني خدا جي راھ ۾ پنهنجي پياري شيء کي خرچ نه ڪندؤ‪ .‬پوء هي بيت‬
‫پڙهيائون‪.‬‬
‫يعين‪ :‬مال ۽ ساھ ٻئي گڏي گھور ڪر‪،‬‬
‫مال جان را تو برو يکجا بباز‬
‫رستو ته وجيھو آهي پر تو ان کي ڇو ڊگھو‬
‫راه نزديکست چرا کردي دراز‬
‫ڪيو آهي؟‬
‫هيء وصيت فرمايائون‪ :‬اَلصَبرَ َمَفتاحََ‬
‫هڪڙي وقت صحبت دوران َ‬ ‫‪.83‬‬
‫خوشيء جي ڪنجي آهي‪ .‬ان کان بعد پنهنجي زبان وحي‬
‫َ‬ ‫الَفَرحَ‪ .‬يعين صرب‬
‫ترمجان سان هيٺيان بيت پڙهيائون‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫صرب جن جو سري‪ ،‬تري نه گسي تن جو‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫الئي ترار ال جي‪ ،‬کڻي خچر کي هڻ‪،‬‬
‫َسڌن جون سيد چوي‪َ ،‬وٿون سڀ وڪڻ‪،‬‬
‫پري تنهان پوء کڻ‪ ،‬ته هلڻ ۾ هورو ٿئني‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫هي هي جو هڪدم‪َ ،‬ا َجل کان اڳي مرين‪،‬‬
‫مرتبو تنهنجو مرشد چوي‪ ،‬تهڙو ٿئي اُمت‪،‬‬
‫ڪيو ادريس اهڙو ڪم‪ ،‬ته جوڳو جنت جو ٿيو‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫اوڀر ڏانهن ٿي اڀريو‪ ،‬ته ڪڪر الٿي ڪس‪،‬‬
‫سائدي جو سيد چوي‪ ،‬هت رهڻ ڪونهي رس‪،‬‬
‫اتي نيئي وس‪ ،‬جاٿي ساڪن منهنجا سپرين‪.‬‬
‫‪46‬‬ ‫صحبت سپريين جي‬

‫ىَاَلَهََ‬ ‫وَالَحَمَدََلَلَه ََربََالَعَالَمَينََوَالصََل َٰوةََوَالسَلَامََعَل َٰ‬

‫ىَسَيَدََالَمََرسَلَينَََوعَل َٰ‬
‫وَاَصَحَابَهََاَجَمَعَينَ‪.‬‬

‫ملفوظات شريف صغري مسمى صحبتنامه (فارسي) جو ترمجو بتاريخ ‪ 10‬رمضان‬

‫املبارڪ سن ‪1411‬ھ مطابق ‪ 27‬مارچ سن ‪1991‬ع اربع جي رات هڪ جبي پورو‬
‫ٿيو‪.‬‬
‫مفيت عبدالرحيم سڪندري‬
‫ملفوظات شريف ننڍي َء جي سنڌي ترمجي نايل ”صحبت سپريين جي“ جي‬
‫ڪمپوزنگ بتاريخ ‪ 15‬مئي ‪2006‬ع اڱاري جي رات جو ‪ 12‬جبي مڪمل ٿي‪.‬‬
‫عبدالرحيم نظاماڻي‬