UNIVERZITET U TRAVNIKU

FAKULTET ZA MENADŽMENT I POSLOVNU EKONOMIJU

PROIZVODNJA I OSNOVNI FAKTORI

PROIZVODNJE
-seminarski rad-

Student i br. indeksa: Mentor:

Medina Žužić 1356/12-IX Doc. Dr. Namik Čolaković
Ajla Hodžić 1377/12-IX

Travnik, Novembar, 2012

 SAD RŽAJ

UVOD...................................................................................................................................................3
PROIZVODNJA..................................................................................................................................4
1. Društveni sistem proizvodnje.........................................................................................................4
2. Reprodukcijski tok i elementi procesa reprodukcije......................................................................4
3. Vrste društvene proizvodnje...........................................................................................................5
4. Proizvodnja i potrebe.....................................................................................................................7
5. Proces proizvodnje.........................................................................................................................9
OSNOVNI FAKTORI PROCESA PROIZVODNJE.....................................................................11
1. Ljudski rad- ljudski faktor (stanovništvo;humani faktor ili kapital)............................................11
2. Prirodni uslovi- prirodna bogatstva- prirodni resursi.................................................................14
3. Kapital – kapitalna dobra............................................................................................................17
3.1. Privredni subjekti...................................................................................................................17
ZAKLJUČAK....................................................................................................................................19
LITERATURA..................................................................................................................................20

2
 UVOD

O proizvodnji ćemo govoriti sa aspekta stvaranja i iskazivanja vrijednosti radom stvorenih

dobara.Proizvodnja je ona faza društvene reprodukcije u kojoj se stvara nova vrijednost-(vrijednost
je sposobnost pojedinog dobra da zadovolji datu, odnosno konkretnu čovjekovu potrebu).Govorimo
li o svrsishodnosti proizvodnje, uvijek pomislimo na njenu ulogu pri stvaranju dobara koja su
neophodna da bi se zadovoljile čovjekove potrebe. Na osnovu svega može se reći da proizvodnja
predstavlja svjesno i organizovano djelovanje čovjeka na prirodu radi odvajanja i mijenjanja njene
materije i njenog prilagođavanja ljudskim potrebama.
Ona predstavlja temelj opstanka i razvitka kako pojedinca, tako i cjeline. Proces poizvodnje sastoji
se od 4 faze: proizvodnja,raspodjela, razmjena i potrošnja.
Što znači da proizvodnja nije samo stvaranje gotovih proizvoda s ciljem njihove potrošnje. Između
procesa proizvodnje i potrošnje nalaze se raspodjela i razmjena. Zato o reprodukciji govorimo kao o
neophodnosti stalnog obnavljanja procesa proizvodnje, raspodjele, razmjene i potrošnje, njihovoj
povezanosti i međusobnoj uslovljenosti.
Proizvodnja i potrošnja su slične spojenim posudama. Proizvodi se da bi se trošilo i troši se jer je
proizvedeno. Za šta će se neko dobro koristiti se određuje prilikom planiranja i pokretanja
proizvodnje,odnosno u procesu proizvodnje. Cjelokupan proces proizvodnje odvija se posredstvom
pojedinih proizvodnih jedinica, odnosno preduzeća.
Spajanjem sredstava za proizvodnju i radne snage omogućuje se proizvodni proces. Oslanjanjem u radu
jednih na druge, a uz to još i radeći neprestano jednih za druge, proizvodnja dobiva društveni karakter.
Potrebe ljudi i stepen njihova zadovoljenja nije moguće kvantificirati. Ljudi na različit način osjećaju
snagu i veličinu pojedinih potreba, oni, isto tako, daju i različit prioritet pri njihovom zadovoljavanju.
Stepen zadovoljenja najbolje je sagledati kroz nivo životnog standarda ljudi. Viši životni standard
najočitiji je iskaz nivoa zadovoljenja potreba. Visok životni standard, a sa njim i veći nivo zadovoljenja
potreba mora da pretpostavlja i veliku proizvodnju. Ekonomisti u tom smislu ističu nekoliko relevantnih
faktora. To su: rad, predmeti na koje rad djeluje i sredstva kojima rad djeluje na predmete rada. Bez
obzira na kojem nivou se odvija proces proizvodnje, ovi faktori se moraju posmatrati zajedno u
sveopštoj povezanosti i međuuslovljenosti. Faktori proizvodnje moraju biti međusobno povezani radi
prilagođavanja prirode ljudskim potrebama.
3
PROIZVODNJA

1. Društveni sistem proizvodnje

Pojam proizvodnje podrazumijeva cjelokupnost i međusobnu povezanost bitnih procesa

ekonomskog života. Ti procesu su:
1) proces proizvodnje;
2) proces raspodjele;
3) proces razmjene;
4) proces potrošnje;
Ovako ekonomski povezan sistem četiri ekonomska procesa naziva se društveni sistem proizvodnje
ili proizvodnja u širem smislu riječi, te se razlikuje od proizvodnje u užem smislu.

Proizvodnja + raspodjela + razmjena + potrošnja = proizvodnja u širem smislu riječi.

Proizvodnja je temeljna faza društvene reprodukcije.Kada ne bi bilo proizvodnje ne bi bilo ni ostalih
faza reprodukcije.

2. Reprodukcijski tok i elementi procesa reprodukcije

Cjelokupan proces proizvodnje odvija se u okvirima i posredstvom određenih organizacijskih

oblika, odnosno jedinica različite veličine, kompleksnosti i sadržaja djelatnosti.
Preduzeće se javlja na određenom stepenu razvoja procesa reprodukcije. Preduzeće se može
posmatrati sa različitih stanovišta i definirati na različite načine. Može se reći da preduzeće
predstavlja temeljnu ekonomsku, organizacijsku, pravnu i sociološku jedinicu u ekonomskom i
organizacijskom sistemu društvene reprodukcije1. Stoga su njegova uloga i mjesto u procesu
društvene reprodukcije jako veliki.
Reprodukcija u ekonomskom smislu je proces koji ima svoj početak, određene faze i završetak.
Općenito, reprodukcijski tok u preduzeću počinje angažiranjem izvjesnih novčanih sredstava

1
Doc. Dr. Markić, M., Ekonomika Preduzeća – skripta, 2008
4
(input), nastavlja se pretvaranjem sredstava u materijalne vrijednosti koje se upotrebom ljudskog
rada transformiraju (proces pretvorbe) u određene proizvode usluge (output).
Prodajom tih proizvoda/usluga na tržištu završava se jedan ciklus i može početi novi. Obnavljanje
procesa reprodukcije stalan je zadatak preduzeća.

Kada se sve ovo prikaže simbolima dobije se sljedeći obrazac:

N – R – P – R1 – N1

N = novčana sredstva u početnom obliku;

R = sirovine namjenjene daljoj preradi;
P = proizvodnja;
R1 = gotov proizvod;
N1 = novčana sredstva u završnom obliku;

Dakle, proces reprodukcije u preduzeću započinje s postojanjem određenih novčanih sredstava u

početnom obliku (N), a završava se također sa ostvarivanjem izvjesnih novčanih sredstava u
završnom obliku (N1). Ako tok reprodukcije teče normalno, bez poremećaja u njegovim fazama,
može se očekivati da dođe do proširene reprodukcije.

3. Vrste društvene proizvodnje

Poznato je da je za obavljanje reprodukcije neophodno raspolaganje uvijek istim uslovima

tj. radnom snagom i sredstvima za proizvodnju. Što se tiče radne snage misli se na obezbjeđivanje
potrebne količine sredstava za potrošnju koja služi za neprekidno obnavljanje ljudske snage i
egzistenciju iste. S druge strane, svaka reprodukcija pretpostavlja i raspolaganje odgovarajućom
količinom sredstava za proizvodnju koja se u tom procesu troše. Pod sredstvima za proizvodnju se
misli na predmete rada i sredstva za rad. Na osnovu ovih uslova za njeno odvijanje, proces
reprodukcije je moguće podijeliti u dvije velike oblasti:
I. proizvodnja sredstava za proizvodnju;

5
 II. proizvodnja sredstava za potrošnju;

Prva oblast obuhvata sve proizvođače, proizvodnje i proizvode u cjelosti ili proizvode sredstava za
potrošnju, a druga one koji proizvode sredstva za potrošnju.

Reprodukciju možemo posmatrati i kao :

1) individualnu reprodukciju - sa stanovišta pojedinih proizvodnih jedinica (preduzeća);
2) reprodukciju - sa stanovišta određene zajednice (države);
Svakako, između ova dva nivoa posmatranja u stvarnosti postoji tijesna međusobna povezanost i
uslovljenost.

Na osnovu toga da li se proces reprodukcije obavlja u istom, umanjenom ili povećanom obimu
razlikujemo:
1) prostu (jednostavnu) reprodukciju (N = N1);
2) umanjenu reprodukciju (N1 < N);
3) uvećanu (proširenu) reprodukciju (N1 > N);

Odvijanje proste reprodukcije podrazumijeva obnavljanje proizvodnje na istim osnovama na kojima

je izvršena i prethodna proizvodnja, tj. obim proizvodnje iz perioda u period ostaje isti. Međutim, sa
stanovišta razvoja i životnog standarda ovaj tip reprodukcije nije karakterističan za ljudsko društvo.
Navest ćemo tri razloga:
1) stalni porast stanovništva;
2) težnja za porastom životnog standarda;
3) potreba stalnog usavršavanja procesa proizvodnje;
To je znak da društvo ne raspolaže dovoljnim količinama viška rada ili da ih neravnomjerno koristi.
Neizdvajanje iz viška rada za proširenje materijalne osnove vodi u siromaštvo.
Umanjena reprodukcija je takvo obnavljanje društvene proizvodnje u kojoj se obim proizvodnje iz
perioda u period smanjuje. Ovaj tip proizvodnje ne omogućava ni dovoljnu količinu materijalnih
dobara kojim se mogu nadoknaditi sredstva za proizvodnju, ni dovoljnu količinu sredstava za
potrošnju kojim se trebaju zadovoljiti ljudske potrebe na ranijem nivou. To dovodi do opadanja
životnog standarda. Ovakva reprodukcija ne može biti težnja nijedne zajednice i najčešće se

6
pojavljuje kao posljedica ekonomskih ili vanekonomskih problema.

Proširena reprodukcija prestavlja obnavljanje procesa proizvodnje u uvećanom obimu. Obezbjeđuju

se, iz perioda u period, sve veće količine kako sredstava za proizvodnju, tako i za potrošnju.
Društveni razvoj uvijek teži da se zasniva na proširenoj reprodukciji. Da bi se potrebe stalno
podmirivale na sve višem nivou, obim proširene reprodukcije mora da bude mnogo veći i brži od
porasta stanovništva.

Nezavisno od toga u kojem obimu se reprodukcija obavlja, u toku njenog odvijanja uspostavljaju se
odnosi među ljudima, pa tako proces reprodukcije podrazumjeva obnavljanje materijalnih uslova
života i društvenih odnosa proizvodnje u njoj.

4. Proizvodnja i potrebe

Proizvodnja je osnovni uslov opstanka i razvoja svakog društva. Prestanak proizvodnje, makar i za
kratko vrijeme, ozbiljno ugrožava opstanak svakog, pa i najbogatijih savremenih društava. Ljudi,
kao prirodna i društvena bića tokom cijelog svog života imaju niz različitih potreba, npr. ishrana,
oblačenje, stanovanje i sl. Zadovoljenje tih potreba predstavlja uslov za održavanje i razvoj
pojedinaca i ljudskih zajednica. Potrebe za dobrima su različite i zavise od psihofizičkih osobina
ljudi kao potrošača. Različiti ljudi daju različit prioritet zadovoljenju pojedinih potreba, različito ih
ispoljavaju u vremenu, prostoru itd. Potrebe se neprekidno razvijaju i mijenjaju kvalitativno i
kvantitativno, te se zadovoljavaju potrošnjom dobara i usluga. Potrebe se nemogu zadovoljiti
jednom zauvijek. Naprotiv, jednom zadovoljena potreba stvara se ponovo. Prema tome, podmirenje
postojećih i neprekidni nastanak novih potreba stimuliše i prisiljava proizvodnju da obezbjeđuje
dobra i usluge kojima se te potrebe zadovoljavaju. Potrebe jednog društva mogu se iskazati i kroz
nivo standarda tog društva. Što je standard veći, veće su potrebe a samim tim i proizvodnja.

Podjelu potreba možemo izvršiti na različite načine. Jedna od podjela je na:

1) lične (individualne) potrebe;
2) zajedničke (kolektivne);
3) opšte;
7
Lične potrebe su one potrebe kojima se podmiruju potrebe održavanja i razvoja čovjeka kao
pojedinca, ali i kao društvenog bića.

U tom smislu ih razlikujemo kao:

a) biološke ili fiziološke potrebe – proizilaze iz života čovjeka kao prirodnog bića (hrana,
odijevanje, stanovanje i sl.). Te potrebe su uglavnom stalne, a mijenjaju se postepeno u
zavisnosti od bioloških promjena i životnog uzrsta čovjeka.
b) stečene ili kulturno-historijske – nastaju kao rezultat ekonomskog, kulturnog, političkog i
opšteg društvenog razvoja. One su veoma promjenljive, posebno u uslovima današnjeg brzog
razvoja (obrazovanje, nauka, kultura i sl.).
Zajedničke potrebe su one kojima se u isto vrijeme zadovoljavaju potrebe većeg broj ljudi određene
zajednice ( ustanove za obrazovanje, sa kulturnim sadržajima i sl.).

Opšte potrebe su one koje objezbjeđuju potrebe svih članova društva i povezane su sa vršenjem
odeđenih funkcija na nivou cjelokupne zajednice (obavezno obrazovanje, održavanje unutrašnjeg
reda i mira i sl.).
Također postoje i tzv. proizvodne potrebe. To su one potrebe koje su vezane za stvaranje
pretpostavki za obavljanje procesa proizvodnje (proizvodni objekti, mašine, alati, materijal i sl.).
Mogućnosti za zadovoljavanje potreba su različite i zavise od:
1) obima i strukture proizvodnje:
Ukoliko se poveća obim proizvodnje, povećava se i mogućnost zadovoljenja potreba, ali isto tako
raznovrsnija proizvodnja omogućava zadovoljenje sve većeg broja različitih ljudskih potreba.
2) dostignuti civilizacijski nivo društvene zajednice:
Ostvareni nivo historijskog razvoja i kulture utiče na obim i strukturu potreba jer se mijenja način
njihovog zadovoljavanja, npr. težnja za kvalitetnijom ishranom.
3) karakter društvenih odnosa:
Demokratske države mnogo više vode računa o obimu i načinu zadovoljavanja potreba svojih
članova, nego društva koja karakterišu totalitarni, nedemokratski odnosi.

Imajući u vidu ove mogućnosti neophodno je voditi računa o određenom normalnom ili
prosječnom obimu ljudskih potreba koje određeno društvo moće obezbjediti članovima.
Neophodno je za svaki stepen razvoja pojedinih zajednica utvrđivati i tzv. egzistencijalni minimum

8
koji predstavlja mjeru minimalnog obima potreba koji bi se morao osigurati svim članovima
zajednice kao uslov njihovog elementarnog preživljavanja.
Za zadovoljavanje potreba ljudi koriste raznovrsna dobra i usluge. U zavisnosti od toga kako se do
tih dobara/usluga dolazi imamo:
1) prirodna dobra;
2) proizvedena (ekonomska) dobra;
Prirodna dobra predstavljaju dar prirode tj. nalaze se u prirodi koja čovjeka okružuje. To su: šume,
voda, vazduh, rudna bogatstva, razni plodovi i sl. Ona su po svojoj veličini i strukturi prirodno
ograničena i zato se moraju što racionalnije koristiti, vodeći računa o potrebama sadašnjih, ali i
budućih generacija.

Prirodna dobra = ograničenost;

Ljudske potrebe = neograničenost;

Proizvedena dobra su ona koja ljudi stvaraju vlastitom ekonomskom aktivnošću. Razvojem
ekonomskih sposobnosti pojedinih društava povećava se količina i raznovrsnost ovog dijela dobara
kojima ona raspolažu. Pošto se ljudsko društvo neprekidno razvija i povećava, raspoloživa prirodna
dobra, bez obzira na njihovu raznovrsnost, sve manje omogućavaju zadovoljenje rastućih potreba
stanovništva. Zato su ljudi primorani da vlastitom proizvodnjom obezbjeđuju dobra i usluge kojima
će zadovoljiti svoje raznovrsne - neograničene potrebe.

5. Proces proizvodnje

Proizvodnja u užem smislu riječi predstavlja svjesno i organizovano djelovanje čovjeka na prirodu
radi odvajanja i mijenjanja njene materije i njenog prilagođavanja ljudskim potrebama. Odnosno, to
je aktivnost čovjeka (koji je i sam prirodno biće), u pravcu prisvajanja spoljne prirode pri čemu se
neprekidno sukobljava sa prirodom, vodi stalnu borbu da bi kretanja i promjene u njoj usmjerio i
prilagodio svojim raznovrsnim potrebama. Ali, proizvodnja nije samo odnos čovjeka i prirode. Ona
je u isto vijeme i odnos između ljudi koji se bave proizvodnjom, a njihovo povezivanje se ostvaruje
prisvajanjem i prilgođavanjem prirode potrebama ljudi. Zato se i kaže da u proizvodnji ljudi ne utiču
samo na prirodu, nego i međusobno. Dakle, oni rade zajedno, stupaju u određene međusobne odnose
i tako vrše uticaj na prirodu kako bi zadovoljili svoje potrebe.

9
Tako kod svake proizvodnje razlikujemo njene dvije strane:
1) društvena strana;
2) tehnička strana;
Društvena strana upućuje na posmatranje tog procesa kao međusobnog odnosa ljudi pri njegovom
obavljanju. Pojedini proizvođači su samo dijelovi nekog sistema proizvodnje i u potpunoj su
zavisnosti od tog sistema. Nepoznat je takav proizvodni proces u kojem bi pojedinac (proizvođač)
bio sam sebi u cjelosti dovoljan i koji bi svojim radom mogao da stvori sve ono što mu je
neophodno. Ljudi su u proizvodnim procesima uvijek živjeli u odnosima povezanosti i
međuzavisnosti koji prvenstveno zavise od stepena razvijenosti vlastite proizvodnje. Ova društvena
strana koja se naziva proizvodnim odnosima jedan je od najznačajnijih aspekata izučavanja
ekonomije.
Tehnička strana procesa proizvodnje odgovara na pitanje „KAKO“ proizvoditi, tj. na koji način,
kojim postupcima, sredstvima, materijalima i slično se vrši određeni proces. Ovaj aspekt procesa
proizvodnje najčešće izučavaju neke posebne, ekonomske, tehinčke nauke (tehnologija, agronomija
i sl.).
Proces proizvodnje je proces u kojem se istovremeno i neposredno vrši svrsishodno objedinjavanje,
kombinovanje i trošenje ljudskog rada sa materijalnim uslovima proizvodnje kojima taj rad daje
potrebne oblike i forme2. Ovako shvaćena proizvodnja se, sa stanovišta svog rezultata (gotov
proizvod) kojim se podmiruju određene ljudske potrebe, sastoji iz dva dijela:
1) procesa materijalne proizvodnje;
2) proces proizvodnje usluga;
Materijalna proizvodnja ima svoju posebnost u tome što je njen rezultat neko konkretno,
materijalizirano, opredmećeno dobro – predmet – proizvod. U procesu materijalne proizvodnje ljudi
djeluju na materiju iz prirode i prilagođavaju je svojim potrebama, s tim da ta materija zadržava svoj
fizički sadržaj. Ovom proizvodnjom ljudi stvaraju materijalne uslove svog života. Zato je ona stalni
uslov opstanka i razvoja svakog društva. Tek kada je ljudski rad u oblasti materijalne proizvodnje
postao toliko produktivan da je mogao obezbjeđivati, pored sredstava za izdržavanje proizođača, i
višak proizvoda, moglo je doći do podjele članova zajednice na proizvodne i neproizvodne radnike.
Materijalnom proizvodnjom trajno se bavi jedan dio za rad sposobnih članova društva, a obavljanje
ostalih opštedruštvenih poslova postaje stalno zanimanje drugih članova društva.
2
Prof. Dr. Šebić, F., Uvod u ekonomiju – treće izdanje, Svjetlost, Sarajevo, 2011 god.
10
Potrebe ljudi se ne zadovoljavaju samo materijalnim dobrima, nego i uslugama koje su također
rezultat svrsishodne djelatnosti ljudi, a koju nazivamo proizvodnja usluga. U proizvodnji usluga ne
dolazi do materijalizovanja, opredmećivanja ljudskog rada. Usluge nemaju za rezultat konkretno
materijalno dobro i troše se u momentu njene proizvodnje, a rad uložen u tu proizvodnju nestaje čim
je usluga izvršena (usluge u zdravstvu, obrazovanju i sl.).
Postoje dvije vrste usluga:
1) proizvodne;
2) neproizvodne;
Proizvodne usluge su neposredno vezane za proces materijalne proizvodnje. Proizvod je, nakon
završenog procesa proizvodnje, potrebno dopremiti do mjesta potrošnje (proizvodna usluga =
transport), sačuvati njihova svojstva (proizvodne usluge = pakovanja, skladištenja i sl.).
Neproizvodne usluge nisu neposredno vezane za proces materijalne proizvodnje, niti predstavljaju
njihov direktni nastavak. One obuhvataju niz društveno korisnih aktivnosti ljudi (obrazovanje,
nauka, kultura i sl.).

OSNOVNI FAKTORI PROCESA PROIZVODNJE

Za obavljanje svakog procesa proizvodnje, bez obzira na epohu u kojoj se vrši, stepena razvijenosti
određene zajednice i vrstu proizvodnje koja se obavlja, neophodno je postojanje tri osnovna
primarna faktora. To su:
 Ljudski rad - ljudski faktor (stanovništvo; humani faktor ili kapital)
 Prirodni uslovi - prirodna bogatstva- prirodni resursi (zemlja)
 Kapital - kapitalna dobra
Faktori proizvodnje se mogu definisati kao pokretačke snage i trajne zalihe onih dobara odnosno
usluga koji su primarni inputi u proizvodnim procesima.

1. Ljudski rad- ljudski faktor (stanovništvo;humani faktor ili kapital)

Ljudski rad u procesu proizvodnje predstavlja proces svrsishodnog trošenja čovjekovih fizičkih i
umnih sposobnosti. Taj skup sposobnosti nazivamo radnom snagom. Dakle možemo zaključiti da
je rad proces trošenja radne snage. No, treba podvući da se ne radi o bilo kakvom trošenju radne
snage, već u ekonomskom smislu, samo ono trošenje koje ima za cilj proizvodnju materijalnih

11
dobara ili proizvodnju usluga. Istovremeno, rad predstavlja i odnos između ljudi i prirodnog
ambijenta koji ih okružuje pri čemu ljudi prilagođavaju predmete vanjske prirode podmirenju svojih
potreba. U tom procesu ljudi djeluju na prirodu određenim stepenom razvijenosti svojih sposobnosti
koje takođe nisu ništa drugo nego snaga kojom oni raspolažu. Od pretežno fizičkog i materijalnog
rada, rad u proizvodnji postaje sve više kreativan rad, jer mašine zamjenjuju čovjeka u mnogim
mehaničkim funkcijama. Naravno ovo je još uvijek tendencija u najrazvijenijim tržišnim
privredama, jer još uvijek u velikom dijelu svijeta mnogo ljudi radi teške fizičke poslove. Bitna
osobina ljudskog rada je njegova svrsishodnost. Poznato je da i čitav niz drugih živih bića u prirodi
obavlja određene aktivnosti s ciljem zadovoljavanja vlastitih potreba. Ali, ono što bitno razlikuje rad
čovjeka od rada drugih živih bića je svjesno, unaprijed određen i zamišljen cilj rada kojeg čovjek
obavlja. Rad ostalih živih bića je instiktivan, nagonski i kao takav se ne obavlja po unaprijed
određenom cilju. Čovjek, kao jedino svjesno biće unaprijed stvara kao zamisao predmet koji želi da
proizvede, a tek onda pristupa njegovoj realizaciji. Znači, od čovjeka polaze svi procesi, on je i
incijator i kreator, a i na kraju sve što je rezultat tog procesa služi podmirivanju njegovih potreba. U
ekonomskom pogledu od posebnog značaja za aktivnost ljudi su dva procesa:
 proizvodnja i
 potrošnja
Ali,u ova dva procesa ljudski faktor se ne pojavljuje na isti način. U procesu proizvodnje učestvuje
samo jedan dio članova zajednice, dok u procesu potrošnje učestvuju svi. Broj stanovnika u jednoj
zemlji,njihova starosna, polna i obrazovna struktura vrlo su važan preduslov privredne aktivnosti.
Opšta karakteristika savremenog svijeta je veoma brz porast ukupnog broja stanovnika. Taj porast je
rezultat djelovanja dviju osnovnih komponenti. Prvu čini tzv. prirodni priraštaj koji predstavlja
razliku između broja rođenih (natalitet) i broja umrlih (mortalitet) stanovnika u određenom periodu.
Drugu komponentu čini tzv. mehanički porast -priraštaj koji predstavlja razliku između broja
iseljenih (emigranti) i useljenih (imigranti) stanovnika u određenom periodu. Iz svega toga možemo
zaključiti da je ukupno kretanje broja stanovnika rezultat djelovanja svih ovih momenata koji se
svojim djelovanjem različito ispoljavaju u situacijama različitih područja ili država. Ako ove
podatke dopunimo i uvidom u njegovu polnu i starosnu strukturu dobit ćemo još potpuniju sliku o
ekonomskom potencijalu ljudskog faktora. Ta podjela stanovništva po polu utiče na ekonomsku
aktivnost, zbog toga su žene ,općenito posmatrano, srazmjerno manje zaposlene. Starosna struktura
utiče na ekonomski razvoj, a preko toga i na sve druge funkcije društva, u zavisnosti od toga kakav
je odnos između broja stanovnika u uzrastu koji omogućuje učestvovanje u proizvodnji- to je tzv.

12
radnosposobno stanovništvo ili radni kontigent ( ima radnosposobni status). Za ekonomska
proučavanja još veći značaj ima upoznavanje ekonomske strukture stanovništva pod kojim se
podrazumijeva struktura stanovništva prema ekonomskoj aktivnosti, djelatnostima i zanimanjima
kojima se bavi. Na osnovu prihvaćene statističke metodologije izvršena je još i podjela ukupnog
stanovništva iz pozicije ekonomske aktivnosti na:

1. Ekonomski aktivno (radna snaga) stanovništvo čine :

- Svi zaposleni (sa radnim odnosom),
- Svi koji obavljaju određenu aktivnost ali nemaju radni odnos (aktivni u poljoprivredi,
zanatstvu, pomažući članovi i sl.)
- Nezaposleni (ranije zaposleni,prvi put traže zaposlenje).

2. Ekonomski neaktivno stanovništvo čine :

- Lica koja imaju vlastiti izvor prihoda (po osnovu ranijeg rada, prihoda od vlasništva i sl.)
- Izdržavanja lica (ne učestvuju u procesu proizvodnje niti imaju vlastite prihode ).

U okviru ekonomski aktivnog stanovništva izdvaja se kategorija zaposlenih koji

obezbjeđuju prihodi sadašnjeg učestvovanja u procesu proizvodnje.

Ukupno stanovništvo
do 15 radni kontingent (radnosposobno) iznad 59/65 godina
godina 15-59/64 godine

Neaktivno
Aktivno (radna snaga)
sa ličnim izdržavano
prihodom
Zaposleni

Tabela 1. Dr. Šebić Fahrudin, 2011. „Uvod u ekonomiju“ treće izdanje, Sarajevo

Zaposlena lica angažovana su u različitim ekonomskim aktivnostima ili djelatnostima čiji broj i
razvnovrsnost zavisi od opšteg nivoa ekonomske razvijenosti zemlje. Ekonomske djelatnosti
sistematizirane su prema određenim kriterijama u tzv. sektore ekonomskih djelatnosti koji

13
predstavljaju dijelove cjeline ekonomije jedne zemlje koji su formirani radi uspješnije analize
specifičnosti njenog razvoja,uloge u ukupnoj proizvodnji. Prema kriteriju ekonomske aktivnosti
izdiferencirani su : primarni sektor (obuhvaća tzv. ekstraktivne djelatnosti: poljoprivreda,
šumarstvo. Rudarstvo, lov i ribolov), sekundarni sektor (obuhvaća tzv. prerađivačke djelatnosti:
industrija, građevinarstvo, proizvodno zanatstvo), tercijarni sektor (obuhvaća : usluge trgovine, i
saobraćaja), kvartarni sektor (obuhvaća usluge u zdravstvu, prosvjeti, socijalnom staranju, i
kulturi) i kvintarni sektor (obuhvaća usluge u državnoj upravi, unutrašnjoj i vanjskoj odbrani
zemlje i dr.) . Prema kriteriju privređivanja razlikuju se četiri sektora: poljoprivreda, industrija,
usluge i informatika; prema kriteriju ekonomske funkcije razlikuje se: sektor proizvodnje , sektor
lične potrošnje, sektor opšte potrošnje, sektor investicija i sektor ekonomskih odnosa sa
inostranstvom; prema kriteriju vlasništva razlikuje se privatni,državni, zadružni i sl. sektori.
Značaj ljudskog faktora, u savremenim uslovima, ne mjeri i ne izražava njegovom brojnošću,
odnosno kvantitetom , nego prvenstveno njegovim kvalitativnim karakteristikama. Taj kvalitet –bez
obzira o kojoj se od pomenutih struktura stanovništva radi, izražava se prvenstveno stepenom
kvalifikovanosti i obrazovanja,odnosno znanja i radnog iskustva u funkciji uspješnog ekonomskog
razvoja tzv. „humani kapital“ .

2. Prirodni uslovi- prirodna bogatstva- prirodni resursi

Pod prirodnim resursima odnosno bogatstvima podrazumijevamo termine zemlja i predmeti rada.
Zemlja je prvi i najvažniji prirodni resurs. Ona se prodaje i kupuje na tržištu kao i svaka druga roba.
Zemlja ima svoju cijenu koja je u velikoj mjeri određena visinom rente kao dohotka od svojine nad
zemljištem. Smatra se da je tražnja za zemljom izvedena iz tražnje za proizvodima i uslugama koji
se proizvode na zemlji. Rikardo je isticao: „Visoka cijena zemlje posljedica visoke cijene žita“.3
Zemlja služi za poljoprivredu,građevinarstvo i industriju. Ona je najvažniji faktor proizvodnje u
poljoprivredi. Zbog svoje velike zavisnosti od prirodnih faktora (klime,geografskog položaja),
poljoprivredna proizvodnja se bitno razlikuje od industrijske proizvodnje. Ipak i na poljoprivredu
sve više utiče tehnološki razvoj koji smanjuje zavisnost od prirodnih faktora (navodnjavanje,
vještačka kiša). Bitna karakteristika zemlje kao i ostalih prirodnih resursa je da su oni rijetki, a neki
od njih su i iscrpivi , odnosno neobnovljivi, kao što je to slučaj sa rudnim bogatstvom. Zbog toga

3
Popov Đ.,Stanković F. „Osnovi ekonomije“>>Glasnik<< Beograd 2004, p.45
14
teoretičari već odavno skreću pažnju na potrebu racionalnog korištenja prirode, jer njena
zloupotreba ugrožava budućnost svijeta.

Predmeti rada obuhvataju sve materije na koje čovjek- ljudski rad- djeluje u procesu proizvodnje da
bi ih odvojio od prirode, zatim preradio, izmijenio njihov prirodni oblik i na taj način prilagodio
svojim potrebama.
Kroz historiju, ljudi su svoje prve potrebe zadovoljavali u prirodi, koristeći plodove i životinje koje
su lovili kao životne namirnice, zatim vodu i zemljište. Među opšte predmeta rada možemo svrstati:
 zemljište
 okolina
 ambijent u kojem su situirane pojedine ljudske zajednice

Predmete rada je moguće razlikovati kao one koje ljudi kao takve zatiču u prirodi i na koje nisu
prethodno djelovali svojim radom i one materije koje su u nekoj mjeri obrađivali.

Prirodnim predmetima rada nazivamo sve ono što ljudski rad samo odvaja od neposredne
spojenosti sa prirodom (sječa drveta u šumi, vađenje rude iz zemlje, lov i ribolov). Za razliku od
toga, kada je predmet već, jednom ili više puta bio podvrgnut djelovanju ljudskog rada, pa je
prirodna materija izmijenila svoj prvobitni oblik, tada ih nazivamo sirovinama (drvo u fabrici
namještaja,koža u fabrici cipela). U zavisnosti od toga da li za predmet imaju prirodne predmete
rada ili sirovine, različite djelatnosti, kojima se ljudi bave zadovoljavajući svoje potrebe, moguće je
klasificirati u dvije grupe: ekstraktivne i prerađivačke djelatnosti. U ekstraktivne, kod kojih se
proces proizvodnje sastoji samo u prisvajanju prirodne materije spadaju: poljoprivreda (kada koristi
ranije neobrađivano zemljište) , šumarstvo (kada se ne radi o korišćenju nastalim pošumljavanjem),
rudarstvo, lov i ribolov. U prerađivačke djelatnosti svrstavamo sve one kod kojih se proces
proizvodnje bavi preradom sirovina. Određeno djelovanje ljudskog rada može da predmet rada
dovede u oblik koji zadovoljava potrebe neposredne potrošnje ili u oblik koji se ne može upotrijebiti
kao proizvod namijenjen zadovoljavanju potrebe zbog koje je proizveden, već se mora dalje
obrađivati. U prvom slučaju govorimo o gotovim ili finalnim proizvodima ( stolica izrađena u
fabrici namještaja), a u drugom o poluproizvodima, polufabrikatima ili stepenovanim proizvodima
(nepečeno tijesto u pekarstvu). Prema funkciji predmeti rada se dijele na: osnovne predmete rada i
pomoćne materije. Osnovni predmet čini osnovnu supstancu proizvoda (vuna i pamuk u

15
proizvodnji tekstila), a pomoćne materije obuhvataju sav materijal koji se dodaje osnovnom
predmetu rada ili se upotrebljava da bi se omogućio sam proces proizvodnje (dugmad,boje i sl.).
Ukoliko zajednica raspolaže većim i raznovrsnijim prirodnim bogatstvima ( veličina, kvalitet i reljef
zemljišta, flora i fauna, rude i minerali, bogatstvo u vodama itd.) , utoliko su i veće njene
potencijalne mogućnosti za uvećavanje proizvodnje.

Tabela 2. Kurtović Safet, 2009. „Osnovi ekonomije“, Sarajevo

U vezi sa faktorom prirodnih uslova, odnosno prirodnih bogatstava, kao pretpostavkom ekonomskog
razvoja, potrebno je upozoriti na još dva značajna momenta. Prvi se odnosi na neophodnost
razlikovanja tog faktora, pri njegovom korištenju, u zavisnosti od toga da li se radi o njihovom
dijelu koji se prirodnim procesom obnavlja (regenerativna prirodna bogatstva npr. voda, šume itd.)
ili onom njihovom dijelu gdje to nije slučaj (neregenerativna prirodna bogatstva npr. u rudarstvu).
Drugi momenat se odnosi na mogućnosti zamjene prirodne materije nekom novom koja rezultat
savremene proizvodnje (tzv. supstituti, surogati). Troškovi proizvodnje novih industrijskih
proizvedenih predmeta rada su višestruko niži od onih koji se dobijaju prirodnim procesima.

16
3. Kapital – kapitalna dobra

Kapitalna dobra su trajna dobra. Ona se kupuju sada ali primitke ostvaruju u budućnosti. Kod
kapitalnih dobara može se reći da postoji izbor kod donošenja odluke jer s jedne strane je tok
primitaka kroz vrijeme, a sa druge strane su troškovi investicije, odnosno izdaci ? Također treba
razmotriti po kojoj cijeni prodati takvo dobro,koje će primitke donositi još godinama ( npr. kuću) ?

3.1. Privredni subjekti

Privredni subjekti predstavljaju pojedince, organizovane grupe pojedinaca kao i sve tržišne aktere
koji samostalno donose ekonomske odluke, snose njihov rizik i uživaju koristi. Cilj svakog
privrednog subjekta jeste upravo maksimizacija koristi. Privredni subjekti su :
 domaćinstva
 preduzeća i
 država

Domaćinstva predstavljaju osnovnu potrošačku jedinicu, sastavljeno je od pojedinaca i njegova

osnovna ekonomska aktivnost je potrošnja. Glavni cilj domaćinstva je maksimiziranje koristi u
potrošnji, ali domaćinstva donose i mnoge druge ekonomske odluke koje nisu vezane za potrošnju.
Naime, domaćinstva mogu biti uključena u proizvodnju i promet dobrima i uslugama mogu
investirati, zaduživati se, mogu donositi finansijske odluke itd.

Preduzeća su osnovna proizvođačka jedinica sastavljena od pojedinaca koji su organizovani radi

obavljanja materijalne proizvodnje ili pružanja usluga. Svaki pojedinac u preduzeću ima svoje lične
ciljeve, ali i preduzeće kao organizacija ima svoje ciljeve od kojih je najvažniji maksimizacija
profita. Postoje različite vrste preduzeća :
 proizvodna
 trgovinska i
 finansijska
Država je također privredni subjekt jer aktivno učestvuje u privrednom životu putem mjera svoje
ekonomske politike, ali i kao proizvođač i potrošač.

17
Kapital kao faktor procesa proizvodnje, u ekonomskoj terminologiji se često naziva i sredstvima ili
oruđima za rad. Sredstva – oruđa za rad – mogu se sistematizirati u tri dijela:
1. objektivni uslovi proizvodnje
2. sistem proizvodnih posuda i
3. mehanička sredstva za rad

Objektivni uslovi proizvodnje obuhvataju sve one materijalne pretpostavke koje neposredno ne
ulaze u sam proces proizvodnje, ali omogućavaju njegovo odvijanje. Tu spada, prije svega, zemlja
kao opšta pretpostavka svake proizvodnje jer proizvodnji daje mjesto, odnosno prostor. Zemlja je, u
ovom smislu, dar prirode i po tome se razlikuje od ovih sredstava za rad koja su rezultat ljudskog
rada. Radom postignuta sredstva za rad ove vrste su: zgrade u kojima se odvija proces proizvodnje,
skladišta, putevi, kanali, pristaništa, transportna sredstva i sl.

Sistem proizvodnih posuda čine svi predmeti koji služe za držanje predmeta rada u toku procesa
proizvodnje, kao i za čuvanje gotovih proizvoda. To su npr. epruvete, rezervoari, kotlovi, cijevi itd.

Mehanička sredstva za rad čine ona sredstva za rad kojima se neposredno ili posredno djeluje na
predmete rada, počev od najprimitivnijih sredstava kojima se služio prvobitni čovjek, pa do
najsavremenijih uređaja.

Za razliku od predmeta rada, što je pomenuto ranije, sredstva za rad se postepeno troše i postepeno
prenose dio po dio svoje vrijednosti na novi proizvod. To se izražava ekonomskom kategorijom
amortizacija koja ekonomski izražava proces postepenog trošenja sredstava za rad do kojeg nužno
dolazi zbog njihove proizvodne upotrebe. Njihovo trošenje se ostvaruje u svakom pojedinačno
uzetom proizvodnom procesu tako da se za odgovarajući iznos smanjuje početna vrijednost
sredstava za rad. Srazmjerno tom trošenju, taj dio njihove vrijednosti uračunava se u cijenu
proizvoda koji se proizvode, a nakon realizacije proizvoda i usluga, ulaže u poseban tzv.
amortizacioni fond. Primjenjuju se različite metode obračuna amortizacije (vremenska,
funkcionalna i metoda zamjene), a njen značaj ispoljava se i u tome što se sredstva ovog fonda
mogu upotrebljivati i za finansiranje tekućih poslovnih potreba. Također treba razlikovati tzv.
ekonomsku ili fizičku amortizaciju ( koja je rezultat proizvodne upotrebe sredstava za rad) od tzv.
„moralne“ amortizacije (do koje dolazi ne zbog tehničke dotrajalosti određenog sredstva za rad već
zbog iznalaženja novih, savršenijih i ekonomskih efikasnijih).
18
 ZAKLJUČAK

Zaključili smo da je proces proizvodnje osnovni uslov opstanka svakog društva. Neophodno je da se
proces proizvodnja stalno ponavlja kako bi se zadovoljile ljudske potrebe koje su neograničene.
Kada o proizvodnji govorimo kao o procesu koji se stalno ponavlja imamo reprodukciju. Općenito,
reprodukcijski tok u preduzeću počinje angažiranjem izvjesnih novčanih sredstava (input), nastavlja
se pretvaranjem sredstava u materijalne vrijednosti koje se upotrebom ljudskog rada transformiraju
(proces pretvorbe) u određene proizvode usluge (output).
Prodajom tih proizvoda/usluga na tržištu završava se jedan ciklus i može početi novi. Obnavljanje
procesa reprodukcije stalan je zadatak preduzeća, koji se kao organizacijski oblik javlja na
određenom stepenu razvoja procesa reprodukcije.
Proces proizvodnje predstavlja spajanje svih njegovih pomenutih faktora: ljudskog rada, prirodnih
uslova i kapitala. Veličina i struktura upotrebljavanih faktora su u funkciji obima i vrste proizvodnje,
primijenjenog tehničko-tehnološkog procesa i mnogih drugih uslova proizvodnje. Proizvodni faktori
koji su međusobno zamjenjivi nazivamo supstitutima. Treba imati u vidu momenat
komplementarnosti faktora koji izražava upotrebu potrebnih faktora u nekoj vrsti proizvodnje uvijek
u određenom omjeru. Kada se ovi faktori razmatraju kao pretpostavke procesa proizvodnje navode
se i kao proizvodni inputi kojima se u različitim proizvodnim procesima postižu željeni rezultati , a
outputi . različita korisna materijalna dobra ili usluge koji nastaju u procesu proizvodnje i koje
društvo troši ili upotrebljava za dalju proizvodnju. Ovi faktori inputi – predstavljaju i sastavni dio
tzv. proizvodnih resursa koje čine svi materijalne i nematerijalne pretpostavke proizvodnje bilo da su
zatečeni u prirodi ili proizvedeni ljudskim radom.

19
 LITERATURA

1. Dr. Šebić Fahrudin, 2011. „Uvod u ekonomiju“ treće izdanje, Sarajevo

2. Dr. Šebić Fahrudin, 1997. „Uvod u ekonomiju – izbor tekstova“, Sarajevo
3. Dr. Markić Marinko, 2008. „Ekonomika Poduzeća - skripta“,
4. Dr. Sućeska Mersida, 2009. „Uvod u ekonomiju“ drugo izdanje, Sarajevo
5. Kurtović Safet, 2009. „Osnovi ekonomije“, Sarajevo
6. Popov Đorđe, Stanković Fuada, 2004. „Osnovi ekonomije“ četvrto izdanje, Beograd

20