REVITALIZACIJA I NADGRADNJA DESNOG SIFONSKOG

BLOKA HE ZVORNIK ZA POTREBE SMEŠTAJA RAZVODNOG

POSTROJENJA
Žika Smiljković, Dipl. Inž.
Tamara Šumar, Dipl. Inž.
Energoprojekt – Hidroinženjering, A.D. Beograd

Rezime
Hidroelektrana Zvornik, s obzirom na raspoložive tehnologije izvođenja radova i fabrikacije
materijala, u doba njene izgradnje (1947 do 1953), predstavljala je ozbiljan izazov projektantu
pri razmatranju nadgradnje sifonskog bloka, za potrebe smeštaja razvodnog postrojenja.
Opremu razvodnog postrojenja je trebalo smestiti iznad sifonskog bloka na koti koja je za oko
20m viša od kote gornje ploče sifonskog bloka. Uslovi strukturne integrabilnosti i uslovi
stabilnosti, nametnuli su potrebu za monolitizacijom postojeće i nadgrađene konstrukcije
sifonskog bloka. Zadatak projektanta je bio izrada rešenja nadgrađenog sifonskog bloka na
nivou idejnog projekta.
Vizuelno kartiranje postojeće armiranobetonske konstrukcije brane, koje je prethodilo izradi
idejnog projekta, ukazalo je na defekte koji su se ispoljavali u vidu izlučivanja kalcijum
karbonata iz betonske supstance i prslina na zidovima sifonskog bloka. Takođe, iz postojeće
dokumentacije iz vremena građenja brane, uočene su prilične neujednačenosti u kvalitetu
betonske supstance, čije su se čvrstoće tada kretale u dijapazonu od 11MPa do 39MPa. Ova
saznanja su prejudicirala stav projektanta, da se ovde radi o konstrukciji koja se mora ozbiljno
proučiti pre izrade rešenja za njenu nadgradnju. Pored ovoga, iz dosijea brane konstatovano je
da je desni sifonski blok bio fundiran na seriji jako ispucalih krečnjaka, u kojima su
dominirajuće međuslojne i tektonske pukotine.
Koincidencija pomenutih faktora je uticala na razmatranja koja je projektant bio preduzeo u
okviru idejnog projekta, sa ciljem eliminacije nekoliko rizika po funkcionisanje elektrane koje bi
mogla da provocira nadgradnja sifonskog bloka. Rad takođe ukazuje da se nadgradnje
postojećih elektrana ne mogu razmatrati separatno od procesa njihovih revitalizacija, i da je s
obzirom na broj nepoznatih i promenljivih u tom procesu, sam postupak nadgradnje daleko
kompleksniji poduhvat u odnosu na standarde svojstvene projektovanju novih elektrana.
Ključne reči: sifonski blok, nadgradnja, revitalizacija

UVOD
Zadatak projektanta je bio izrada idejnog projekta razvodnog postrojenja iznad sifona
agregata A1 i A2 uz mašinsku zgradu na desnoj obali elektrane Zvornik. Predmet ovog
rada je rešenje konstrukcije razvodnog postrojenja i analiza stabilnosti i nosivosti
postojećeg sifonskog bloka.
Pri projektovanju konstrukcije postrojenja pošlo se najpre od funkcionalnog rešenja
elektro opreme i transmisionih portala na koti 164.00m, a potom i od arhitektonskih
zahteva. Ovo prvo je rezultiralo u platformu dimenzija 49.60m x 16.40m na koti
164.00m kao i na potrebu konstruisanja dva međusprata na kotama 159.65m i 155.30m,
za smeštaj komandnih i skladišnih prostorija. Noseći sistem konstrukcije se pri tome
najvećim delom fiksira za postojeću sifonsku konstrukciju na koti 146.60m.
S obzirom na nedovoljnost sifonskog bloka po dužini (dužina cca 46.6m do cca 42.5m),
poseban, strukturno odvojeni aneks je morao biti pridodat osnovnoj konstrukciji
postrojenja zasecanjem desne obale za cca 3.0m do cca 5.0m. Ovako je dobijena dužina
od cca 49.60m potrebna za platformu razvodnog postrojenja na koti 164.0m.

OSA BRANE

Šematski prikaz sifonskog bloka sa nadgradnjom za razvodno postrojenje

U datim okolnostima, pojavila su se tri aspekta od bitnog interesa za idejni projekat

konstrukcije:
- Podužna dilataciona spojnica na sifonskom bloku je prejudicirala smeštaj nove
konstrukcije iznad kote 146.60m na bloku širine 13.19m. Sa ovim, nadograđena
konstrukcija dobija dimenzije š13.19m / v40m, čime je povećana njena osetljivost
na dejstvo zemljotresa.
- Potreba za ispitivanjem i analizom kvaliteta postojećeg betona sifonskog bloka.
- Potreba za procenom odgovora pornih pritisaka u temeljnoj spojnici sifonskog
bloka na promene nivoa donje vode.
- Potreba za analizom stabilnosti zaseka na desnoj obali i za uticaj ovog zaseka na
desni krilni zid elektrane.
U sklopu nabrojanih potreba, stabilnost novoformiranog bloka (sifonski blok +
nadograđena konstrukcija razvodnog postrojenja) na preturanje pri pojavi maksimalnog
zemljotresa, provera nosivosti donje sifonske ploče kao i strukturna veza postojeće i
nadograđene konstrukcije su se pokazali kao prioriteti idejnog projekta konstrukcije
razvodnog postrojenja.

ANALIZA PODLOGA ZA IZRADU IDEJNOG PROJEKTA KONSTRUKCIJA

Prema dosijeu HE Zvornik, desni sifonski blok je fundiran na jako ispucalim i
polomljenim krečnjacima. Dalje, sifonski blok je završen 1953. godine, što
podrazumeva bavljenje betonom starosti oko 55 godina. U to vreme, glatki čelik je
primenjen za armiranje preseka. Dosije je takođe ukazao da se radi o betonu
neujednacenog V/C faktora i betonu koji karakterišu velika rasipanja u čvrstoći i
njegovo značajno podbacivanje od zahtevane marke, sve u vreme izrade. Registrovane
čvrstoće betona (1953) su se kretale od 11MPa do 39MPa. Iz današnje prespektive
projektovanja hidrotehničkih konstrukcija, beton sifonskog bloka ne bi smeo da bude
čvrstoće manje od 30MPa i bio bi armiran rebrastom armaturom. Prema seizmičkoj
karti, hidroelektrana leži na ivici zone sa pojavom zemljotresa od 8 stepeni MKS.
Pobrojani faktori rizika učinili su neophodnim vizuelnu observaciju postojećeg betona
kao i geofizička ispitivanja desne obale elektrane i pristupačnog dela konstrukcije
sifonskog bloka, rezultati čega bi se koristili za izradu idejnog projekta konstrukcija
razvodnog postrojenja. Ekipa projektanta je bila obavila ova ispitivanja u decembru
2006 godine.

Stavovi o prognoznom kvalitetu postojećeg betona

Kada je reč o betonu, ispitivanja su pokazala da se radi o betonu varijabilnog kvaliteta.
Pored ovoga, na dilatacionim spojnicama prelivnog bloka elektrane i mestimično i u
okviru samih blokova preliva, uočeno je izlučivanje kalcijum karbonata iz betonske
supstance. Geofizičkim ispitivanjima je podvrgnuto svih pet zidova sifonskog bloka sa
kote gornje sifonske ploce (146.60m). Zid prema prelivnom delu elektrane je bio
ispitivan i po visini do nivoa donje vode. Ispitivanja su rekognoscirala dve zone betona
u zidovima sifona:
- zonu sa prosečnom dubinom od 1.0m, na vrhu sifonske konstrukcije sa
predominantnom brzinom elastičnih talasa 2600m/s do 3600m/s,
- zonu zidova sifona ispod ove na vrhu, sa brzinama elastičnih talasa od 4500m/s do
5500m/s.
Oslanjajući se za ovu fazu projekta na iskustvene podatke o brzini elastičnih talasa od
3000m/s do 5000m/s, koje bi se mogle pripisati relativno kvalitetnom do kvalitetnom
betonu, došlo se do zaključka da bi se beton sifonskih zidova po osnovu kvaliteta
mogao klasifikovati kao:
MB γ [kg/m3] E [MPa] μ
Zona dubine Zona slabog
15 2200 10 000 0.2
do 1.0m kvaliteta
Zona dublja Zona dobrog
30 2400 21 000 0.2
od 1.0m kvaliteta

Očigledno je da je beton pri vrhu sifonskih zidova značajno inferirornijih svojstava od

potrebnih, što je uzeto u obzir pri projektovanju integrativne veze između postojeće i
nove konstrukcije na koti 146.60m. Istovremeno, definiciju zone dublje od 1.0m bi
trebalo uzeti sa rezervom, usled ograničenog obima ispitivanja u ovoj fazi projekta.
U nemogućnosti pristupa donjoj sifonskoj ploči, kao jednom od kritičnih nosećih
elemenata sistema, usvojen je kvalitet MB15 kao odgovarajući za fazu idejnog projekta.

Zaključci u vezi prognoznog kvaliteta temeljne stenske mase

Vizuelna observacija izdanaka stenske mase uz poređenje sa rezultatima
mikroseizmičke refrakcije urađene za desnu obalu elektrane (decembar 2006), potvrdila
je da je temelj sifonskog bloka fundiran na seriji jako ispucalih i polomljenih krečnjaka
u kojima su međuslojne i tektonske pukotine dominirajuće. Primenom eksperimentalnih
veza iz literature između brzina elastičnih talasa i deformabilnosti krečnjačke stenske
mase, došlo se do prognoznih geotehničkih karakteristika stene, kako sledi:
Ed = 2 500MPa μ = 0.30 τ =0.30MPa φ =26º γ = 2400kg/m3.

Procena seizmičkog rizika

Na osnovu seizmoloških karata SFRJ iz 1987 godine i merenih brzina elastičnih talasa u
zoni desne obale elektrane Zvornik, rekognoscirane su dve kategorije seizmičkog rizika:
- Kategorija zemljotresa Z2, definisana kao maksimalni projektni zemljotres, sa
maksimalnim horizontalnim ubrzanjem na površini terena ah = 350cm/s2.
- Kategorija zemljotresa Z1, definisana kao normalni projektni zemljotres.
Maksimalno horizontalno ubrzanje na površini terena ah = 260cm/s2.

Procena simultanih hidrostatičkih i pornih pritisaka koji deluju na sifonski blok

Za fazu idejnog projekta je procenjeno da fluktuacije nivoa donje vode pa time i
hidrostatičkih pritisaka na sifonski blok, uzrokuju fluktuacije pornih pritisaka u
temeljnoj spojnici bloka, s’tim da ove druge imaju izvestan vremenski pomak. Ovo je
usvojeno iz razloga postojanja poznatih viskoznih frikcija između podzemne vode i
zidova pukotina u steni kojom prilikom dolazi do transfera kinetičke energije sa vode na
stensku masu odnosno, do smanjenja brzina strujanja voda u pukotinskim sistemima u
odnosu na otvoreni tok.
Dok se ovaj aspekt idejnog projekta konstrukcije detaljnije ne istraži, usvojeno je kao
kriterijum da padu spoljnog hidrostatičkog pritiska odnosno nivoa donje vode za bilo
koju jediničnu vrednost, odgovara istovremeni pad pornog pritiska u iznosu od 30% od
te jedinične vrednosti. Time se 70% jediničnog pornog pritiska smatra zaostalim,
odnosno još uvek delujućim na konstrukciju.

NOSEĆI KONSTRUKTIVNI SISTEM RAZVODNOG POSTROJENJA

U principu, skeletni sistem komponovan od poprečnih i podužnih ramova, izabran je
kao najpogodniji za prenos opterećenja i integraciju sa postojećim sifonskim blokom.
Dalje, između betonske i čelične varijante, pribeglo se ovoj prvoj, zbog nešto manje
cene građenja i znatno manjih troškova održavanja u toku eksploatacije. Sistem
armiranobetonskih ploča monolitizovanih sa riglama ramova je usvojen za krovnu i
međuspratne konstrukcije.
Raspored i frekventnost elektro opreme na razvodnom postrojenju, i pri tome naročito,
položaj transformatorskih kada, predodredili su raspored poprečnih ramova. Ovo je
dalje uslovilo postavljanje sistema podnožnih greda na koti 146,60 na koje se stubovi
ramova vezuju. Pri ovome, podužne grede se potpuno utapaju u sifonske zidove, u koju
svrhu će se odgovarajući deo zidova demolirati i zameniti kvalitetnim betonom. Dubina
demoliranja prožima deo betona koji su geofizička ispitivanja definisala kao ‘slab’.
Zbog izvesnosti prskanja postojećeg betona u zonama demoliranja, predviđen je i
sistem injektiranja epoksidnim ili polimernim smolama okolne stenske mase. Za ovu
fazu projekta se procenjuje da će postojeća glatka armatura u sifonskim zidovima biti u
stanju da prenese napone koje u sifonske zidove indukuju podnožne grede. Zbog
predodređenosti položaja uzvodne podnožne grede koja se postavlja uz dilatacionu
spojnicu sifonskog bloka, jedan broj inspekcionih otvora, dolazi u koliziju sa ovom
gredom, što će prouzrokovati potrebu za njihovim prilagođenjem.
Kao što je već pomenuto, imajući dužinu platforme koja je veća od dužine sifonskog
bloka, poseban konstruktivni aneks je predviđen uz desnu obalu ovoga bloka.
Predviđeno je da se aneks naslanja na glavnu konstrukciju razvodnog postrojenja čime
se isti osposobljava da primi pritisak nasipa koji popunjava prostor između konstrukcije
i kosine.
U nedostatku detaljnih topografskih podloga, za sada se pretpostavlja da aneks neće
poremetiti stabilnost desnog nizvodnog zida elektrane. Detaljna analiza ovog
geotehničkog aspekta će se vršiti u glavnom projektu razvodnog postrojenja.

IZBORU MATERIJALA ZA NOSEĆI KONSTRUKTIVNI SISTEM

Dok je za skeletnu konstrukciju razvodnog postorojenja primenjena savremena
armiranobetonska tehnologija, za revitalizaciju nosećeg sistema sifonskog bloka
predviđaju se specijalne metode i materijali. Ovde se pre svega misli na popravke
oštećenja betona uzrokovanih agresivnim uticajem tekuće vode kao i na zone sa
inicijalno inferiornim svojstvima. Kada su u pitanju površinska oštećenja betona, onda
se mikro silika malteri, cementni malteri ili torkreti ojačani mikrovlaknima, zatim
polimerni malteri, nameću kao mogući vidovi rehabilitacije. Sa druge strane, vodeno
aktivirajuće polimerne injekcije ili cementno-polimerne injekcije, su verovatna tehnička
rešenja za dubinska oštećenja postojećeg betona sifonskog bloka.

PRORAČUN I DIMENZIONISANJE KONSTRUKCIJE

Konstrukcija razvodnog postrojenja proračunata je primenom dvodimenzionalnih
proračunskih modela. Izvršen je preliminarni proračun glavnih nosećih elemenata kao
što su: karakteristični poprečni ram, podnožna greda, noseća greda transformatorske
kade i jedno polje krovne ploče.
Za potrebe dimenzionisanja glavnih nosećih elemenata proračunski modeli su bili
podvrgnuti dejstvu osnovnih, povremenih i izuzetnih opterećenja. Za analizu napona u
nosećim elementima od uticaja zemljotresa, primenjena je metoda spektralne analize,
saglasno propisima.
Donja sifonska ploča je prekontrolisana za maksimalno reaktivno i hidostatičko
opterećenje (slučaj revizije spirale i difuzora), pri čemu je nađeno da ploča kvaliteta
MB15 sa glatkom armaturom može da podnese spoljna opterećenja. Revizija ovog
nalaza će se izvršiti u glavnom projektu.

90

σ3
σ4 M3

F3 M1
M2 F1
F2

σ3 σ1
σ4 σ2

0
10

150
σ1
σ5 σ2
σ6 σ6
σ7

σ7

Šema naponskog stanja u zoni monotilizacije sifonskih zidova sa podnožnom gredom

nadgrađene konstrukcije

prednja strana zadnja strana ispod

σmax σmin σmax σmin σmax σmin
COMB1 0.167 -0.153 0.153 -0.167 -2.903 -7.638
COMB2 1.698 -1.575 1.575 -1.698 -1.973 -8.403
COMB3 0.890 -0.957 0.957 -0.890 -2.476 -8.185
COMB4 2.688 -2.893 2.893 -2.688 -0.862 -8.085

Iznosi napona naznačenih na prethodnoj šemi

ANALIZA STABILNOSTI SIFONSKOG BLOKA

Izvorno, odnosno teoretski, sifonski blok sa nadograđenom konstrukcijom za razvodno
postrojenje, biva nestabilan na isplivavanje i preturanje u uslovima:
- pada nivoa donje vode od maksimalnog ka minimalnom, pri čemu relaksacija
uzgona na donju sifonsku ploču nije stigla da se obavi,
- simultane pojave maksimalnog projektnog zemljotresa,
- i sve to, pri simultanoj reviziji (održavanju) spirale i difuzora.
Uzimajući u obzir da je fluktuacija donje vode, kao fenomen koji je bezefektan za
relaksaciju uzgona, malo verovatna, kao i postojanje nizvodnog zagata brane Zvornik,
procenjuje se da je pomenuta koincidencija tri rizika skoro nemoguća.
Bez obzira na ovakvu konstataciju, ovo je jedno od najznačajnijih tehničkih pitanja
idejnog projekta konstrukcije, kome se dužna pažnja mora posvetiti u Glavnom
projektu.
Kao što je već napred pomenuto, usvajanjem 30% relaksacije uzgona pri naglom padu
donje vode od maksimalnog do minimalnog nivoa, dobijeni su zadovoljavajući
koeficijenti stabilnosti konstrukcije.
- na preturanje Fs,p = 1.13 (1.10 usvojena granična vrednost)
- na isplivavanje Fs,i = 1.70 (1.10 usvojena granična vrednost).
Takođe, brzine elastičnih talasa u stenskoj masi u temeljima sifonskog bloka upućuju na
zaključak da u zonama koncentracije opterećenja koje sifonska konstrukcija prenosi na
stensku masu pri pojavi zemljotresa neće doći do tečenja stenske mase odnosno do
izvora nestabilnosti objekta po tom osnovu. Ovaj važan aspekt stabilnosti konstrukcije
će se takođe revidovati kroz fazu glavnog projekta.

O MODALITETIMA ZA REALIZACIJU PODUHVATA

S obzirom na specifičnosti i rizike koji prate nadgradnju jedne hidro-elektrane stare oko
pedeset godina, autori su ovde istakli moguće ugovorne opcije za kompletiranje radova
građenja, sa prednostima i nedostacima koje one u sebi nose. Razume se da projekat za
izvođenje radova i tender dokumenta, čine integralni deo bilo kog modaliteta, s tim što
se zavisno od ovog zadnjeg definiše ugovorna strana za njihovo kompletiranje.
U ovom svetlu, “design and build” model, u kome su izvođač radova i projektant
jedinstveno pravno lice, je prema svetskim iskustvima dominantno primenjiv u oblasti
visokih tehnologija. Prema ovim iskustvima on je obično skuplja opcija za Korisnika
(Investitora) u odnosu na klasične pristupe. Naizgled ugovorno jednostavnija za
Korisnika, u slucaju klejmova ili arbitraže, ova opcija je rizičnija po pitanju konačne
cene radova. Sa druge strane, ista je obaveznija za Izvođača radova, po pitanju
garantnog perioda u kome se vrše popravke defekata građenja.
Istovremeno, takozvana konvencionalna, odnosno “unit price” opcija, zahteva
kompetentnu konsultantsku organizaciju čiji se domen odgovornosti proteže ne samo na
pripremu dokumentacije za izvođenje, nego i na prijem radova i opreme i probni rad
postrojenja. U suprotnom, Investitor može trpeti ozbiljne posledice. Takođe,
kvalifikovani konsultant, može ovu opciju učiniti manje ranjivom za Investitora u
slučaju eventualnih propusta u predkvalifikacionom postupku, odnosno izbora
nedovoljno iskusnog izvođača radova.
Jasno je da koncepcija tenderske dokumentacije direktno zavisi od tipa primenjenog
ugovornog modela.
Sa druge strane, u bilo koji od pomenutih modaliteta realizacije, dokumentaciji za
izvođenje radova HE Zvornik (koju sačinjavaju projekat za izvođenje i tender
dokumenta), treba da prethode detaljna istraživanja betona i temeljne stenske mase.
Kada je u pitanju beton postojećeg sifonskog bloka, čiji su defekti kako po obimu tako i
po lokalitetima, samo delimično istraženi, primena destruktivno-nedestruktivnih metoda
za njihovo detaljno lociranje i definisanje, je skoro neizbežna. Ovim istraživanjima
treba da se definišu fizičko-mehanička svojstva betona vitalnih konstruktivnih
elemenata sifonskog bloka, rezultati čega treba da čine osnovu za izradu projekta za
izvođenje i tender dokumenata. Kada je u pitanju stenska masa, ovde takođe, fizičko-
mehanička i filtraciona svojstva stenskog bloka u temeljima sifonskog bloka i desnom
boku brane, su esencijalna u pogledu formiranja podloge za izradu dokumenatcije za
revitalizaciju i nagradnju sifonskog bloka. Podaci o elastičnim svojstvima stenske mase
u sadejstvu sa statističkim podacima o regionalnim zemljotresima, treba da posluže kao
baza za analizu seizmičkog hazarda, jednog od ključnih podataka za analizu stabilnosti
nadgrađenog sifonskog bloka.
Osmišljeno programiranje istražnih radova utemeljuje poziciju konsultanta pri
formulisanju detaljnog projektnog rešenja a Investotora obezbeđuje od potencijalnih
klejmova izvođača radova, bez obzira koji bi modalitet realizacije Investitor konačno
usvojio.

LITERATURA
- Univerzitet u Beogradu: „Beton i armirani beton prema BAB87“, Beograd, 2000.
- Građevinski fakultet Univerziteta u beogradu: Zbirka jugoslovenskih pravilnika i standarda
za građevinske konstrukcije, Knjiga 1 Dejstva na konstrukcije, Beograd, 1995.
- US Army Corps of Engineers: „Engineering and Design, Evaluation and Repair of
Concrete Structures“, June 1995.

Summary
Bearing in mind construction technologies and materials available at the time of completion of
Zvornik Hydropower Plant (1947 to 1953), the extension of its right-side tailrace block aiming
to accommodate the switchyard platform, made a challenging task for the Consultant. The
switchyard equipment had to be emplaced at a platform extending at the height of 20m above
the upper slab of the Tail Race Block. Provision of the structural integrity and the conditions of
stability of the newly formed structure, enforced the interface between the tailrace walls and the
future switchyard structure to be monolithically cast.
It was the duty of the Consultant to outline the solution of the extended Tailrace Block at the
level of the final design. The solution was scheduled to be an integral part of tender documents
too.
Visual mapping of the existing Zvornik Dam structure, which preceeded completion of the final
design of the Tailrace Block Extension, indicated a number of imperfections in the form of: (i)
occasional precipitation of calcium carbonate from the concrete substrate, and (ii) random
cracks spreading over the Tailrace Block walls. Yet, the available “as recorded” dossier of
Zvornik Dam signalized a great dispersibility of the compressive strengths of the original
concrete matrix, ranging from 11MPa to 39MPa. All that led to the Consultant’s conclusion
that the existing Tail Race Structure is to be seriously scrutinized prior to preparation of the
final design of its extension. In addition, the section of the Dossier dealing with geological
report indicated the formation of heavily cracked limestone underlying the Tailrace Block,
being predominantly intersected with tectonic and inter-strata cracks.
The coincidence of the aforesaid factors had affected the Consultant’s considerations in the
final design of the Tailrace Block, aiming to eliminate several risks which the expansion of this
structure may accidentally create to Zvornik HP Plant as a whole. Also, the paper emphasizes
the expansions of the existing concrete dams being unavoidably coupled with their revitalization
and that the extent of the unknowns and variables accompanying such a process, makes the
expansion interventions far more complex in comparison with standard dam engineering.
Key Words: tailrace block, extension of tailrace block, revitalization of dams.