6 To 10th Social Syllabus - 05!05!2014

kÕ+|òTæ ø£ XÊg+
$<ë´ Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£, $<ë´ Á|üe÷D≤\T

6 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T
sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£D

å dü+düú
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<é
eTT+<äTe÷≥
NCF-2005 eT]j·TT APPSCF-2011\ dü\Vü‰\T, dü÷#·q\ Ä<Ûës¡+>± q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T s¡÷bı+~+#·ã&Ü¶sTT. á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ã{°º $<ÛëHê\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+≥÷,
|æ\\¢ ì» eT]j·TT Á|ü‘´· ø£å nqTuÛyÑ ê\≈£î neø±X¯+ ø£*ŒkÕÔsTT. bÕsƒê´+XÊ\T ˇ‹Ô&ìç ø£*–+#·≈î£ +&Ü, #·sêÃ øπ +ÁBø£è‘·+>± s¡÷bı+~+#·ã&Ü¶sTT. bÕsƒê´+X¯ s¡#q· ˝À øπ e\+ düe÷#êsêìï
ì+|ü≈î£ +&Ü $$<Ûä ø£<Hä∏ ê\T, øπ dtd&ºü \û T, Á>±|ò⁄ü \T, ∫Á‘ê\T, |ü{øºÏ \£ T eT]j·TT ñ<ëVü≤s¡D\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ã&ç+~.
$<ë´s¡T\ú ì»J$‘· düìïy˚XÊ\qT Á|ü‹_+_dü÷,Ô $<ë´]ú øπ +ÁBø£è‘·+>± dæ\ãdt s¡÷bı+~+~. Ç~ $$<Ûä n+XÊ\sTTq uÛ÷Ñ $T yÓ$’ <Û´ä ‘·, Jeq $<ÛëHê\T, |ü]bÕ\q, düe÷»+,
dü+düÿ è‹ eT]j·TT eT‘·eTT yÓTT<ä\sTTq n+XÊ\‘√ ≈£L&ç ñ+≥T+~. nìï n<Ûë´j·÷\T $<ë´Á|üe÷D≤\qT <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì Áyêj·Tã&ç+~. bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûqä $<ë´s¡T\ú T »≥Tº|ìü ˝À
bÕ˝§Zq&É+, #·]Ã+#·&+É , ø=‘·Ô uÛ≤eq\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. ‘·s>¡ ‹∑ ˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ø£\dæ H˚sT¡ Ãø√e&É+, Ä˝À#·q\qT |ü+#·Tø√e&É+, C≤„q ìsêàDeTT,
ø°\ø£ n+XÊ\ nuÛ´Ñ düq+ <ë«sê |ü]|üPs¡eí Te⁄‘·T+~.
á ªkÕ+|òTæ ø£ XÊg ø£]≈£î´\yéT eT]j·TT dæ\ãdtμ |ü⁄düøÔ e£ TT ñbÕ<Ûë´j·TTì uÀ<ÛHä ê|ü{eÏ T≈£î <√Vü≤<ä+#˚d÷ü ,Ô 6 qT+&ç 8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î dü+ã+~Û+∫q Ç‹eè‘êÔ\ eT]j·TT 9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \
n<Ûë´j·÷\ $<ë´Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#˚~X¯>± s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. ø°\ø£ uÛ≤eq\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À Çe«ã&Ü¶sTT. Á|ü‹ n<Ûë´j·÷ìøÏ, ñ|üj÷Ó –+#ê*‡q
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eqs¡T\T, kÕeTÁ– Çe«ã&Ü¶sTT. nsTT‘˚ @yÓ‘’ ˚ eqs¡T\T, eP´Vü‰\T Çe«ã&Ü¶j÷Ó n$ e÷Á‘·yT˚ ø±≈£î+&Ü, Ç‘·s¡ bÕsƒê´+X¯ dü+ã+~Û‘· eqs¡T\T, eP´Vü‰\T ≈£L&Ü
ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìπø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, Ç‘·s¡ düV≤ü dü+ã+<Ûä uÀ<Ûqä »s¡T|ü⁄‘·÷, ˇø£ kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏+ä ‘√ eè‹ÔøÏ n+øÏ‘e· Tyê«*. á |ü⁄düøÔ +£ ˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕ{Ï+#·{≤ìøÏ nqTyÓq’ $<ÛëHê\˝À ø=ìï e÷Á‘·yT˚ Çe«ã&ÓqT. |ü⁄düøÔ +£ ˝À dü÷∫+#·ã&çq eqs¡T\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ–‘√bÕ≥T ‘·eT kı+‘· Ä˝À#·q\ <ë«sê ≈£L&Ü
$$<Ûä |ü<‘∆ä T· \˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ<ÛHä ê eqs¡T\qT düeT≈£Ls¡TÃø=ì uÀ~Û+#ê*.
$<ë´ Á|üe÷D≤\T (nuÛ´Ñ düHê kÕeTsêú´\T) uÀ<Ûqä ≈£î yÓHïÓ eTTø£ ˝≤+{Ï$. á n<Ûë´j·T+ ø=ìï \øå±´\qT Ä•+∫ Áyêj·Tã&ç+~. M{Ï‘√bÕ≥T $<ë´s¡T\ú nuÛ´Ñ düHê kÕúsTT\≈£î
nqT>∑TD+>±, $_Ûqï uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T neT\T#˚j÷· *. |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T, ø£è‘ê´\T Çe«ã&Ü¶sTT. M{Ï neT\T‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T
$$<Ûä uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\qT ne>∑‘+· #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. Ç+<äT˝À Çe«ã&çq eqs¡T\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü⁄düøÔ ±\ düe÷#ês¡+, n+‘·sê®\+ (Internet)`˝À dü+Á|ü~+#ê*‡q yÓuŸôd≥’ T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\
$wüj÷· _Ûeè~∆ø,Ï uÀ<ÛHä ê dü+dæ<‘∆ä ø· Ï ‘√&ÉŒ&É&≥
É + ø√dü+ n<Ûë´j·÷\˝À #˚sÃ¡ ã&Ü¶sTT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T á |ü⁄düøÔ ±ìï ÄeT÷˝≤Á>∑+ #·~$, uÀ<Ûqä ˝À $»j·Te+‘·T\T ø±yê\ì Ä•düTHÔ êï+.
kÕ+|òæTø£XÊg+
$<ë´Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T, $<ë´ Á|üe÷D≤\T
ø£q‡˝…+º {Ÿ‡ eT]j·TT ø£$T{° düuTÑÛ ´\T
n<Û´ä ≈£îå \T
l G. z+ø±sYHê<∏,é Ä#ês¡T´\T, ôV≤’ Á<ëu≤<é $X¯« $<ë´\j·T+, ôV≤’ Á<ëu≤<é.
$wüjT· ì|ü⁄DT\T
l C.N.düTÁãeTD´+, @ø£\e´, Vü≤Ödæ+>∑u≤<é, eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ. leT‹ S.|ü<àä », Ä#ês¡T´\T, ñkÕàìj·÷ $X¯« $<ë´\j·T+, ôV≤’ Á<ëu≤<é.
leT‹ I.\øÏÎ , Ä#ês¡T´\T ñkÕàìj·÷ $X¯« $<ë´\j·T+, ôV≤’ Á<ëu≤<é. l ns¡$+<é düsê›q, @ø£\e´, Vü≤Ödæ+>∑u≤<é, eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ.
l K.$»j·Tu≤ãT, Ä#ês¡T´\T, ø±ø£rj·T $X¯« $<ë´\j·T+, es¡+>∑˝Ÿ. l K.¬ø˝’ ≤dt, ôV≤’ Á<ëu≤<é $X¯« $<ë´\j·T+, ôV≤’ Á<ëu≤<é.
l M.V.lìyêdüH,é düV‰ü j·T Ä#ês¡T´\T, &ç.Ç.mdt.mdt., mHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., q÷´&Û©ç ¢ l n˝…ø‡˘ m+.C≤sY,® @ø£\e´, Vü≤Ödæ+>∑u≤<é, eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ.
&Üˆˆ K.Hêsêj·TD s¬ &ç,¶ düV‰ü j·T Ä#ês¡T´\T, ñkÕàìj·÷ $X¯« $<ë´\j·T+, ôV≤’ Á<ëu≤<é. l düTes¡í $Hêj·Tø˘, ø√`Ä]¶H≥˚ sY, C & T $uÛ≤>∑+, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é.
s¡÷|üø\£ Œq˝À bÕ˝§Zqïyês¡T
&Üˆˆ K.\øå±à¬s&ç,¶ d”ìj·TsY ñ|üHê´dü≈î£ \T, &Ó{’ Ÿ, ø£Ø+q>∑s.Y l A.\ø£ÎDYsêe⁄, mdt.m., õ.ôV≤#Y.mdt, <äH>é s∑ yY ê&ç, ø£Ø+q>∑s.Y
l K.u≤\sêE, ñ|üHê´dü≈î£ \T, ◊.m.mdt.Ç., e÷düuŸ{≤´+ø˘, ôV≤’ Á<ëu≤<é. l U.Äq+<é≈î£ e÷sY, mdt.m., õ.|ü.ñ.bÕ., düTC≤‘·q>∑s,Y KeTà+.
l K.\øÏÎ Hêsêj·TD, ñ|üHê´dü≈î£ \T, &Ó{’ Ÿ, n+>∑\÷s¡T, ÁøÏcÕí. leT‹ B.eT]j·TsêDÏ, mdt.m., j·T+.|æ.j·TT.|æ.mdt., ∫\Tø±q>∑s,Y ñ|üŒ˝Ÿ, s¡+>±¬s&ç.¶
l K.düTÁãeTD´+, ñ|üHê´dü≈î£ \T, &Ó{’ Ÿ, ø£s÷¡ ï\T. l S.•yêJ, mdt.m., õ.|ü.ñ.bÕ., ñ|üŒ˝Ÿ, s¡+>±¬s&ç.¶
l M. bÕ|üjT· ´, ñ|üHê´dü≈î£ \T, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é. l P.lìyêdüT\T, mdt.m., õ.|ü.mdt.mdt., Vü≤y˚© |òTü Hé|Pü sY, yÓT<äø.˘
leT‹ D. $»j·T\øÏÎ , ñ|üHê´dü≈î£ \T, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é. leT‹ &Üˆˆ sπ e‹ s¬ &ç,¶ ñ|üHê´dü≈î£ \T, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é.
l M.qs¡d+æ Vü‰s¬ &ç,¶ õ.ôV≤#Y.m+., õ.|ü.ñ.bÕ., ô|<ä»+>∑+|ü*,¢ yÓ.’ mdt.ÄsY.ø£&|É .ü leT‹ &Üˆˆ nqTsê<Ûës¬ &ç,¶ ñ|üHê´dü≈î£ \T, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é.
l P.s¡<∏ä+>∑bÕDÏ ¬s&ç¶, mdt.m., õ.|ü.ñ.bÕ., b˛\ÿ+|ü*,¢ n&Ü¶ø˝£ Ÿ (eT+), eTVü≤ã÷uŸq>∑s.Y leT‹ K.\*‘·, mdt.m., õ.|ü.ñ.bÕ, eT˝≤ÿCŸ–], s¡+>±¬s&ç.¶
&Üˆˆ R.>∑D|ü‹, mdt.m., õ.|ü.ñ.bÕ., ˝≤&Ó˝≤¢, es¡+>∑˝Ÿ. leT‹ \øÏÎ, õ.|æ.mdt., u≤>¥ yÓTTkÕ]jÓ÷, ôV≤’ Á<ëu≤<é.
l N.C.»>∑Hêï<∏,é ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, õ.ôV≤#Y.mdt. ≈£î\T‡+|ü⁄sê, ôV≤’ Á<ëu≤<é. l K.X‚KsY, mdt.m., õ.|ü.ñ.bÕ., Ä˝ÒsT¡ , q˝§Z+&É õ˝≤¢.
düeTq«j·T+
l M. bÕ|üjT· ´, ñ|üHê´dü≈î£ \T, leT‹ D. $»j·T\øÏÎ, ñ|üHê´dü≈î£ \T,
mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV≤’ Á<ëu≤<é
dü\Vü‰<ës¡T\T
&Ü. N. ñù|+<äsY ¬s&ç,¶ Ä#ês¡T´\T, l A. dü‘´· Hêsêj·TD¬s&ç¶
n~Û|‹ü , bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ $uÛ≤>∑+, dü+#ê\≈£î\T, bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.
bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ,Ÿ ôV’≤<äsêu≤<é. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ,Ÿ ôV’≤<äsêu≤<é.
$wüjT· dü÷∫ø£
bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ ` $<ë´ Á|üe÷D≤\T
kÕ+|òTæ ø£ XÊg+
ù|õ.dü+.
1. bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ e÷s¡TŒ ` ÄeX¯´ø£‘· 1
2. sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+`2011 ` dü+øÏ|å Ôü kÕsê+X¯+ 2
3. kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ ` $<ë´ Á|üD≤[ø£ 10
4. kÕ+|òTæ ø£ XÊg $<ë´ Á|üe÷D≤\T / kÕeTsêú´\T 22
5. m*yÓT+≥Ø kÕúsTT (6`8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) $<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒê´+XÊ\T
n) bÕsƒê\ $esê\T 31
Ä) kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\T 64
Ç) ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T 109

ù|õ.dü+.
6. ôdø£+&ÉØ kÕúsTT (9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) $<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒê´+XÊ\T
n) \øå±´\T 111
Ä) bÕsƒê\ $esê\T 113
Ç) kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\T 136
á) ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T 174
7. m*yÓT+≥Ø kÕúsTT, ôdø£+&ÉØ kÕúsTT eT÷˝≤´+ø£Hê\T
n) m*yÓT+≥Ø kÕúsTT (6`8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) eT÷˝≤´+ø£q+ 176
Ä) ôdø£+&ÉØ kÕúsTT (9`10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) eT÷˝≤´+ø£q+ 183
8. nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+ ` uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T 184
9. ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j÷· Ø, Á|ü<sä Ù¡ q 194
10. kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<ÛHä êeqs¡T\T, ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\T, yÓuŸôd≥’ T¢ 196
nqTã+<Ûë\T 203
1. bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ e÷s¡TŒ ` ÄeX¯´ø£‘·
Á|ü|+ü #·+ ≈£îÁ>±eT+>± e÷s¡T‘·Tqï H˚|<ü ´ä∏ +˝À |æ\\¢ ≈£î e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±, kÕe÷õø£+>± m<ä>&∑ ÜìøÏ mH√ï neø±XÊ\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ edüTHÔ êïsTT. kÕ+|òTæ ø£XÊg n<Û´ä j·Tq+e\¢ nH˚ø£
Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. düe÷»+ m+<äT≈£î, m˝≤ e÷s¡TŒ\≈£î ˝ÀqsTT+<√ ‘Ó\TdüTø√e&É+‘√bÕ≥T, m˝≤ düsT¡ u› ≤≥T ø±yê˝À ≈£L&Ü ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. eTÚ[ø£ sêC≤´+>∑ $\Te\T, \øå±´\qT
|æ\\¢ ≈£î |ü]#·jT· + #˚jT· &É+ <ë«sê ñqï‘·yTÓ qÆ $\Te\T>∑\ e´≈£î\Ô T>± ‘·j÷· s¡e⁄‘ês¡T. $$<Ûä Jeq $<ÛëHê\ qT+&ç e÷qe nqTuÛyÑ ê\ $_Ûqï‘·ô|’ $düÔ è‘· ne>±Vü≤qqT @s¡Œs¡T#·Tø√e&É+
<ë«sê ˇø£ $XÊ\ <äèø£Œ<∏+ä @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n˝≤π> uÛÖ>√[ø£ |ü]dæ‘ú T· \T e÷qe Jeq $<Ûëq+ô|’ m˝≤+{Ï Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘êjÓ÷ yê{ÏøÏ m˝≤ düsT¡ u› ≤≥Tø±yê˝À kÕ+|òTæ ø£XÊg+ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
kÕ+|òTæ ø£ XÊg n<Û´ä j·Tq+ e\¢ eT+∫ bÂs¡T\T>± ‘·j÷· s¡Tø±e&É+‘√bÕ≥T nH˚ø£ ñbÕ~Û neø±XÊ\T ≈£L&É bı+<äT‘·THêïs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î |üÁ‹ø±s¡+>∑+, Hê´j·Tyê<äeè‹Ô, kÕe÷õø£
XÊgy˚‘\Ô· T, Á|ükÕs¡e÷<Û´ä eT+ e+{Ï yê{Ï˝À ùdø£sD ¡ , $X‚w¢ D
ü , Á|ü•ï+#·&+É , Á|ü‹düŒ+~+#·&+É <ë«sê JeH√bÕ<ÛTä \T bı+<äT‘·THêïs¡T.
kÕ+|òTæ ø£XÊg n<Û´ä j·Tq+ e\¢ Çìï Á|üj÷Ó »Hê\T ñqï|üŒ{Ïø,° Bìì ˇø£ kÕ<Ûës¡D düu≈®… î£ >º ± #·÷&É&+É , |üØø£\å ø√dü+ dæ<+›ä #˚jT· &É+ dü]jÓTÆ q~ ø±<äT. H˚{Ï Ä<ÛTä ìø£ düe÷»+˝À
e÷qe⁄ì Áù|sπ |æ+#˚ n+XÊ\T mH√ï ñ+{≤sTT. Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\˝Àì Á|üø≥£ q\T, yêDÏ»´ yê´bÕs¡ s¡+>±\T, ñ‘·Œ‹Ô s¡+>±\T, düe÷»+˝À $ìeTj·T dü+düÿ è‹ì ô|+∫ b˛wædTü +Ô {≤sTT.
nfÒ¢ Á|ü‹ $wüj÷· ìï ‘·eT<Óq’ ø√D+˝À ÁbÕ#·Ts¡´+˝ÀøÏ rdüTø=düT+Ô {≤sTT. M{ÏøÏ Äø£]¸‘T· \T ø±≈£î+&Ü $#·øD å£ ‘√ ùV≤‘·Tã<ä+∆ >± Ä˝À∫+#˚ X¯øÔÏ |æ\\¢ ≈£î \_Û+#ê*. Ç~ kÕ+|òTæ ø£ XÊg+
<ë«sêH˚ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ <ë«sê $<ë´s¡T\ú T ˇø£ $wüjT· + >∑T]+∫ ùV≤‘·Tã<ä+∆ >± Ä˝À∫+#·&+É , dü+<äs√“¤∫‘·+>±, ns¡eú +‘·+>± Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , ãVüQø√D≤˝À¢
$X‚w¢ +æ #·&+É , Á|ü•ï+#·&+É e+{Ï$ #˚jT· >∑\s¡T.
M{Ïì kÕ~Û+#ê\+fÒ kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<ÛHä ê |ü]~Û $düÔ è‘·+ ø±yê*. eT+∫ ÄX¯jT· +‘√ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T dæ<+∆ä ø±yê*. eT÷düb˛dæq $<ÛëHê\T nq>± ñ|üq´dæ+#·&+É , #·~$ #Ó|Œü &É+,
ã{°º |ü{+ºÏ #·&+É , |üØø£\å ≈£î dæ<+∆ä #˚jT· &É+ e+{Ï yê{ÏøÏ dü«dæÔ |ü\ø±*. $<ë´s¡T\ú T uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+, ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·&+É , e´ø°øÔ ]£ +#·&+É , $eTs¡ÙHê‘·àø£+>±,
ùV≤‘·Tã<ä+∆ >± $e]+#·&+É , Á|ü•ï+#·&+É , düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&+É , $X‚w¢ D ü #˚jT· &É+, düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|üs‹düŒ+~+#˚ $<Û+ä >± kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T
q÷‘·q bÕÁ‘·qT b˛wæ+#ê*‡q nedüse¡ TT+~.
e÷s¡T‘·Tqï düe÷» |ü]dæ‘ú T· \ø£qT>∑TD+>± kÕ+|òTæ ø£XÊg+˝À ≈£L&É nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T »s¡>±*. kÕ+|òTæ ø£XÊg dü«uÛ≤yêìï <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì, e÷s¡TŒ\ø£qT>∑TD+>± q÷‘·q b˛ø£&\É qT,
q÷‘·q Á|üÁøÏjT· \qT |æ\\¢ T ne>±Vü≤q#˚dTü ø=ì |ü≥TºkÕ~Û+#ê*. Ç+<äTø£qT>∑TD+>± bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T dü+düÿ]+#·ã&Ü*. M{Ï Ä<Ûës¡+>± kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ≈£L&Ü düeT÷\+>± e÷sê*.
|æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√>∑\s¡ì, |æ\\¢ ≈£îqï X¯øÔÏ kÕeTsêú´\T nyÓ÷|òTü eTì qe÷à*. Ç+<äTø£qT>∑TD+>± kÕ+|òTæ ø£XÊg bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\qT q÷‘·q <äèø£Œ<∏+ä ‘√ s¡÷bı+~+∫q|ü&ÉT ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ
uÛ≤$uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\qT #˚jT· >∑\TZ‘ê+. Á|üD≤[ø±ø£s\Ô¡ ˝À á $XÊ\ <äèø£Œ<∏+ä , Ä˝À#·q ñ+&É&+É nedüs+¡ .
á n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<ÛHä ê \øå±´\qT $düÔ è‘· |ü]~Û˝À ìsê∆]+∫ ñqï‘· yÓK’ s¡T\T, sêC≤´+>∑ $\Te\T, e÷qe‘ê $\Te\T ô|+bı+~+#˚˝≤ #˚jT· &É+
ø√dü+ bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À 6 qT+&ç 10e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ q÷‘·q bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\qT sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£Då dü+düú s¡÷bı+~+∫+~. M{Ïì Äø£[+|ü⁄ #˚dTü ø=ì neT\T|üs#¡ ê*‡ ñ+≥T+~.
1
2. sêh $<ë´ |Á Dü ≤[ø± |ü]~Û|‘Áü +· ` 2011 ` dü+øÏ|å Ôü kÕsê+X¯+
H˚|ü<∏ä´+:
#·<Tä e⁄ø√e&É+ nH˚~ ˇø£|ü &ÉT >ös¡eÁ|ü<yä TÓ qÆ ø±s¡´Áø£eT+ e÷Á‘·yT˚ . ø±˙ Á|üdTü ‘Ô +· n~ ˇø£ ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ ≈£L&Ü. b*yÓT+≥Ø kÕúsTTes¡≈î£ ã&çá&ÉT |æ\\¢ +<äsT¡ HêDýÓTqÆ $<ä´qT
bı+<ä&+É ªªñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º 2009 (RTE-2009)μμ Á|üø±s¡+ ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ>± e÷]+~. $_Ûqï dü+düÿ è‘·T\T, uÛ≤cÕyÓ$’ <Û´ä ‘· ø£*qZ eTq<˚X+¯ ˝À n+<ä]ø° $<ä´qT n+~+#·&+É
>∑T]+∫ uÛ≤s¡‘s· êC≤´+>∑+ düŒwü+º >± ù|s=ÿ+~. >∑‘· Äs¡T <äXÊu≤›\T>± n+<ä]ø° $<ä´qT n+~+#·&ÜìøÏ eTq<˚X+¯ ˝À bH√ï |ü<øä∏ ±\T, ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T»]>±sTT, »s¡T>∑T‘·THêïsTT ≈£L&Ü!
nsTTq|üŒ{Ïø° Ç+ø£qT düyêfi¯ó¢ ‘Óse¡ TT+<äT≈£î edü÷HÔ ˚ ñHêïsTT. u≤\ø±]àø£‘,· ã&çãj·T≥ |æ\\¢ T+&É&+É — HêD´‘ê˝À|ü+— »yêãT<ëØ‘·q+ ˝À|æ+#·&+É — j·÷+Á‹ø£yTÓ qÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \T, Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ n~Ûø£ düe÷#ês¡ uÛ≤s¡+‘√ ãs¡TyÓøÿÏ q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T— ˇ‹Ô&,ç Ä+<√fi¯q, e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\≈£î |ü]$T‘·yTÓ ‘Æ T· qï eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T— n&ÉT>∑+≥T‘·Tqï
$\Te\T, s√Es√E≈£î yê´bÕs¡ <Û√s¡DÏ ô|s¡T>∑T‘·÷ Áø£yT˚ D≤ ñqïyês¡T ˇø£sø¡ y£ TÓ qÆ #·<Tä e⁄\T, ˝Òìyês¡T Ç+ø√s¡øy£ TÓ qÆ #·<Tä e⁄\T bı+<äT‘·Tqï $<ëýê‘êes¡D+, eTÚ*ø£ edü‘T· \ ø=s¡‘·
yÓTT<ä\>∑T düyêfi¯flqT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. eTq sêÁwü+º ˝Àì |ü]dæ‹ú ≈£L&Ü Ç+<äT≈£î $_Ûqï+>± @MT ˝Ò<Tä . M{Ïø‘Ï √&ÉT Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ |æ\\¢ dü+K´ ‘·>T∑ eZ TTK+ |ü≥&º +É , düe÷#êsêìï
C≤„|øü e£ TT+#·Tø√e&ÜH˚ï C≤„q+>± uÛ≤$+#·&+É , –]»qT\T, n\Œdü+U≤´ø£esêZ\T, u≤*ø£\T yÓTT<ä\>∑T esêZ\T Ç‘·s¡ esêZ\‘√ düe÷q+>± $<ä´ bı+<ä˝øÒ £ b˛e&ÉeTH˚ n<äq|ü⁄düeTdü´\T ≈£L&Ü
ñHêïsTT.
Ç˝≤+{Ï |ü]dæ‘ú T· \qT n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ C≤rj·T kÕúsTT˝À C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ `2005 (NCF - 2005) qT ªªuÛ≤s¡s¡Væ≤‘· nuÛÑ´düq+μμ (Learning without
burden) nH˚ ìy˚~ø£ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫+~. |æ\\ ¢ #·<Tä e⁄\T ã{°º $<ÛëHê\≈£î |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, ns¡eú +‘·+>± e÷sê\ì, H˚sT¡ Ãø=qï C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#ê\ì,
H˚sT¡ Ãø√e&ÉeTH˚~ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äì, Ä+<√fi¯q, b˛{°‘‘· «· + n~Û>$∑ T+#˚˝≤ |üØø£\å $<ÛëHê\qT dü+düÿ]+#ê\ì C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 dü÷∫+∫+~.
á n+XÊ\‘√bÕ≥T |æ\\¢ +<äsT¡ HêDýÓTqÆ $<ä´qT bı+<ä&Üìï #·≥ãº <ä+∆ #˚d÷ü Ô ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º 2009 (Right to Free and Compulsory Education Act - 2009)
neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À ø°\ø£yTÓ qÆ e´≈£î\Ô T ñbÕ<Ûë´j·TT\T. ñbÕ<Ûë´j·T ìsêàD+ ô|q’ H˚ HêDýÓTqÆ $<ä´ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<äì ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£
#·Á≥+ 2010 ì (NCFTE - 2010) C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ dü+düú (NCTE) s¡÷bı+~+∫+~.
uÛ≤s¡+˝Òì $<ä´ ìy˚~ø£, C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ (NCF - 2005), $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º (RTE - 2009), C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ (NCFTE) - 2010
Á|ü‹bÕ<äq\T, e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\qT |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT eTq sêh+˝Àì bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|≥ü &º +É n‘·édüse¡ Tì uÛ≤$+#ês¡T. Ç+<äTø√dü+ eTqsêh+˝À≈£L&Ü sêh $<ë´Á|üD≤[ø£
#·Á≥+ 2011 (State Curriculum Frame Work - 2011) qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ C≤rj·TkÕúsTT $wüjT· ì|ü⁄DT\T ñ|üHê´dü≈î£ \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü«#·Ã+¤ <ä dü+|ò÷ü \ düuTÑÛ ´\T, $X¯«$<ë´\j·T
2
Ä#ês¡T´\T yÓTT<ä\>∑T yê]‘√ dü\Vü‰ dü+|ò÷ü ìï, d”]º +>¥ ø£$T{°ì sêhÁ|üuTÑÛ ‘·«+ @sêŒ≥T#˚d+æ ~. nfÒ¢ $$<Ûä düã≈® î£ \º T, düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ\≈£î #Ó+~q 18 n+XÊ\˝À Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‹ú ì $X‚w¢ +æ ∫
Á|ü‹bÕ<äq\‘√ Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìøÏ ˇø£ bò˛ø£dÁt >∑÷|ü⁄qT ≈£L&Ü ìj·T$T+∫+~.
yê{Ï $esê\T:
1. $<ë´ $wüjT· ø£ Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\T (Position Papers on Subject Areas) :
1.1 uÛ≤wü ` uÛ≤cÕuÀ<Ûqä ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Language and Language Teaching)
1.2 Ä+>∑u¢ À<Ûqä ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on English Teaching)
1.3 $C≤„qXÊg $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Science Education)
1.4 >∑D‘Ï · $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Mathematics Education)
1.5 kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Social Science Education)
1.6 |ü]düsê\T ` nuÛ´Ñ düq+ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Habitat and Learning)
1.7 ø£fi≤$<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Art Education)
2. eékÕú|øü £ dü+düÿs¡D\T (Position Papers on Systemic Reforms) :
2.1 $<ë´ \øå±´\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Aims of Education)
2.2 eékÕú|sü ¡ dü+düÿs¡D\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Systemic Reforms)
2.3 ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ` ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô|sü ¡ n_Ûeè~∆ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+
(Position Paper on Teacher Education and Teacher Professional Development)
2.4 nuÛ´Ñ düq+ ø=s¡≈î£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Assessment of Learning)
2.5 $<ë´ kÕ+πø‹ø£‘· ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Education Technology)
2.6 $<ë´Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Curriculum and Textbooks)
3. sêh dü+ã+~Û‘· eTTKýÓTqÆ n+XÊ\T (Position Papers on State concerns) :
3.1 $_Ûqï esêZ\ $<ä´ (bdt.dæ., bdt.{Ï., yÓTHÆ êØº ` u≤*ø£\T ` dü$Tà[‘· $<ä´) ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+
(Position Paper on Education for Diversities - S.C, S.T, Minority, Girls, Inclusive)
3
3.2 Äs√>∑´ ` yê´j·÷eT $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Health and Physical Education)
3.3 u≤˝≤´s¡+uÛÑ $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Early Childhood Education)
3.4 |üì eT]j·TT $<ä´ ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ (Position Paper on Work and Education)
3.5 HÓ‹’ ø£‘· ` $\Te\T ` e÷qe Vü≤≈£îÿ\T ` Ä<Ûës¡|Áü ‘·+
(Position Paper on Ethics, Values and Human Rights)
sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2011ì eT]j·TT 18 Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ á øÏ+~ ìy˚~ø£\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T. n$.
• sêC≤´+>∑ ìã+<Ûqä \T (Constitutronal) uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ Á|üy•˚ ø£ eT]j·TT 73, 74 e sêC≤´+>∑ dües¡D\T.
• C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·≥+º 2005 (NCF - 2005)
• ªuÛ≤s¡sV¡ ≤æ ‘· nuÛ´Ñ düq+μ ìy˚~ø£\T (GOI - Report on Learning without burden)
• ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·Á≥+ 2009 (RTE-2009)
• ñbÕ<Ûë´j·T$<ä´ ` C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2010 (NCFTE-2010).
• C≤rj·T $C≤„q ø£MTwüHé Á|ü‹bÕ<äq\T (National Knowledge Commission Recomendations)
ô|’ ìy˚~ø£\ø£T #Ó+~q, Á|ü‹bÕ<äq\ Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2011 (APSCF 2011) øÏ+~ dü÷Á‘ê\qT Á|ü‹bÕ~+∫+~. M{Ï Ä<Ûës¡+>±H˚ $$<Ûä düã≈® î£ \º T, düV≤ü bÕsƒ´¡
n+XÊ\≈£î #Ó+~q Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\qT, dæ\ãdtqT, $<ë´Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT Ä<ÛTä ˙ø£]+∫, eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT |üØø£˝å À¢ dü+düÿs¡D\T #˚|&ü ‘É ês¡T. á
Áø£eT+˝À APSCF-2011 Á|ü‹bÕ~+∫q sêh <äèø£Œ<∏ëìï (Perspectives of the State) eT]j·TT APSCF-2011 ø°\ø£ dü÷Á‘ê\qT (Key Principles) qT |ü]o*<ë›+.
eTqsêh <äèø£Œ<∏+ä (perspective of the State):
• $<ä´jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏$
ä Tø£ ñ<˚X› ´¯ + |æ\\¢ +<ä]˙ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·yTÓ qÆ , ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ , bÂs¡T\T>± (Responsible and Rational Citizens) ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+. $<ë´\øå±´\T Bìô|’ Á|ü<ëÛ q+>±
<äèwækº Õ]+#·&+É . nfÒ¢ |æ\\¢ T ‘·eT dü+düÿ è‹, dü+Á|ü<ëj·÷\T, yês¡d‘ü ê«ìï Á|üX+¯ dæd÷ü ,Ô kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ≈£î <√Vü≤<ä|&ü ˚ e´≈£î\Ô T>± |æ\\¢ qT r]Ã~<ä&› +É .
• $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\
£ Œq˝À |æ\\¢ jÓTTø£ÿ nedüsê\T, ø√]ø£\T øπ +Á<ä_+<äTe⁄\T>± ñ+&É&+É .
• |æ\\
¢ T H˚sT¡ Ãø√e&É+˝À ˇø£ C≤„Hê‘·àø£ Áø£eT+ (Cognitive sequence in learning) ñ+≥T+~. $<ë´Á|üD≤[ø£qT á Áø£eT+ eT]j·TT |æ\\¢ e÷qdæøk£ ÕúsTT\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&+É .
|ò*ü ‘ê\ø£+fÒ ≈£L&Ü yê{Ïì bı+<˚ Á|üÁøÏjT· \qT |ü]|ü⁄wæº #˚jT· &ÜìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«&É+. Bìe\¢ |æ\\¢ T øπ e\+ düe÷#êsêìï C≤„|øü e£ TT+#·Tø√e&É+ø£+fÒ yê{Ïì ns¡eú +‘·+>±
bı+<ä&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É e+{Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT bı+<äT‘ês¡T.
4
• C≤„qeTH˚~ (knowledge) düeTÁ>∑yTÓ +Æ ~. Bìï $$<Ûä düã≈® î£ \
º ù|s¡T‘√ $&ÉBdæ eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>± n+~+#·&eÉ TH˚~ ø£èÁ‹eTyÓTqÆ ~. C≤„qeTH˚~ C≤„Hê‘·àø£ kÕeTsêú´\‘√ (Cognitive
abilities) ≈£L&çq<äH~
˚ ì]«yê<ë+X¯+. ˇπø n+XÊìï $$<Ûä \øå±´\ kÕ<Ûqä ø√dü+ nq>± uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ˝À, >∑D‘Ï · kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ˝À, kÕe÷õø£ düŒèVü≤qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ,
‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\qT eè~∆|sü #¡ &· ÜìøÏ, $X‚w¢ D
ü \T eT]j·TT ìsêúsD
¡ \T #˚jT· &ÜìøÏ $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
• $<ë´Á|üD≤[ø£ nH˚~ >∑‹o\yÓTqÆ ~ (Dynamic). Ç~ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äT. Ç~ |ü]düsê\T, u≤Vü≤´Á|ü|+ü #·+‘√ nqTdü+<ÛëqyÓTÆ |æ\\
¢ T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ düè»Hê‘·àø£‘q· T
ô|+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*.
• $<ë´ Á|üD≤[ø£‘√bÕ≥T, $<ë´|ü]bÕ\q, bÕsƒX¡ Ê\≈£î #Ó+~q nìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À $πø+ÁBø£sD
¡ qT (Decentralisation) neT\T#˚jT· &É+.
APSCF-2011 eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T (Key principles)
• |æ\\
¢ T ‘·eT≈£îqï düV≤ü »yÓTqÆ X¯økÔÏ ÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ Á|ü<ëÛ q+>± <äèwæôº |≥º&+É .
• |æ\\
¢ uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+˝Àì $$<Ûä s¡ø±˝…q’ C≤„q eédü\ú qT >ös¡$+#·&+É , yê{Ïì nuÛ´Ñ düq+˝À $ìjÓ÷–+#·&+É .
• C≤„Hêìï ã&çãj·T{Ï J$‘·+‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+.
• ã{°º $<ÛëHê\≈£î dü«dæ|
Ô \ü ø£&+É . yê{ÏøÏ ã<äT\T>± |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T (Interactions) , ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T, nH˚«wüD\T (Explorations), Á|üj÷Ó >±\T, $X‚w¢ Dü \T e+{Ï |ü<‘∆ä T· \<ë«sê
|æ\\¢ T ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+.
• H˚sT¡ Ãø√e&Üìï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ #˚jT· ≈£î+&Ü, |æ\\
¢ düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ø√dü+ $<ë´Á|üD≤[ø£ ‘·–q neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&+É . Ç+<äTø£qT>∑TD+>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À e÷s¡TŒ\T
#˚sT¡ Œ\T #˚|≥
ü &º +É .
• ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï (Continuous Comprehensive Evaluation) neT\T #˚jT· &É+ <ë«sê |üØø£\
å qT düs∞¡ ø£]+∫, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sê“¤>+∑ #˚jT· &É+.
|æ\\¢ T b+‘· H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡ì ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ eT÷\´+ø£q+ #˚jT· &ÜìøÏ ã<äT\T |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˝˚ ≤ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT dü+düÿ]+#·&+É (Assessment for
Learning).
• bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝Àì $_Ûqï n+XÊ\qT dü$Tà[‘·+#˚d÷ü ,Ô ns¡e

ú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ M\T>± kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ (Social constructivism), $<ÛëHê\qT ‘·T\Hê‘·àø£ / $eTs¡ÙHê‘·àø£
(Critical pedagogy) uÀ<ÛH
ä ê $<ÛëHê\ Ä<Ûës¡+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT ìs¡«Væ≤+#·&+É .
• |æ\\
¢ dü+düÿ è‹, nqTuÛyÑ ê\T, kÕúìø£ n+XÊ\≈£î ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+#·&+É .
5
sêh <äèø£Œ<∏+ä eT]j·TT ø°\ø£ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 qT s¡÷bı+~+#ês¡T. Ç~ øÏ+~ n+XÊ\˝À e÷s¡TŒ\qT #˚sT¡ Œ\qT Á|ü‹bÕ~+∫+~.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T :
Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ s¡÷bı+~q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T düTe÷s¡T 10 dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\≈£î˝ÀHÓq’ $. ◊‘˚ eTÚ*ø£yTÓ qÆ e÷s¡TŒ\T HêeTe÷Á‘·+>±H˚ #√≥T#˚dTü ≈£îHêïj·Tì
#Ó|Œü e#·TÃ. nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq≈£î Ä<Ûës¡yTÓ qÆ $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ˝Ò<ë düã≈® î£ \º yêØ>± Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\T>±˙ >∑‘+· ˝À s¡÷bı+~+#·˝<Ò Tä . Bì e\¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À bÕsƒê´+XÊ\T
e÷]qy˚>±ì, $wüjT· neT]ø£˝À, nuÛ≤´kÕ\˝À yÓ$’ <Û´ä ‘· #√≥T#˚dTü ø√˝Ò<Tä . nfÒ¢ bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´≈£î #Ó+~q düã≈® î£ \º <ë«sê n•+#˚ \øå±´\T ˝Ò<ë düã≈® î£ \º dü«uÛ≤e+, |æ\\¢ dü«uÛ≤e+ e+{Ï$
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq˝À |üP]Ô>± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√˝Ò<Tä . nfÒ¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ n~Ûø£ düe÷#ês¡+‘√ ì+&ç ãs¡TyÓø±ÿsTT. >∑D‘Ï +· , $C≤„qXÊg+ e+{Ï düã≈® î£ \º ˝À
ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝Àì n+XÊ\T øÏ+~ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À #˚sêsTT. Ç~ e÷qdæø+£ >± ≈£L&Ü |æ\\¢ ≈£î uÛ≤s¡yTÓ +Æ ~. ◊‘˚ sêh+˝À neT\T»]–q APPEP, DPEP e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\e\¢ ÁbÕ<∏$ä Tø£
‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À ø=+‘·es¡≈î£ e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£îHêï, Ç~ NCF-2005, RTE-2009, APSCF-2011 Á|üø±s¡+ eT]+‘· düeTÁ>∑+>± e÷sê*‡q nedüs+¡ ñ+~.
sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ `2011 M{Ïì n~Û>$∑ T+∫ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚d+æ ~.
• uÛ≤wü, >∑D‘
Ï +· , $C≤„qXÊg+, kÕ+|òTæ ø£XÊg+ e+{Ï düã≈® î£ \º ˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ düã≈® î£ yº êØ>± Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\T ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\*
¢ ï Ä˝À∫+|ü#ù˚ d˝≤, |æ\\¢ T ‘·eT≈£îqï düV≤ü »yÓTqÆ X¯øÔÏ kÕeTsêú´\T $ìjÓ÷–+∫ H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T düe÷#ês¡+‘√ ãs¡TyÓøÿ£ ≈£î+&Ü, |æ\˝
¢ Ò düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚˝≤, Ä düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #˚˝≤, ìsê∆sD
¡ \T#˚ùd˝≤ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
• |æ\\
¢ T C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√&ÜìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ‘√&ÉŒ&Ü*. Ä C≤„Hêìï ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+&Ü*.
• |æ\\
¢ T øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, n<äq|ü⁄ nuÛ´Ñ düq+ ø√dü+ dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T, e÷´>∑Cq’… T¢, |üÁ‹ø£\T, kÕeTÁ–, düe÷» düuTÑÛ ´\‘√ |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T »]π>˝≤
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì uÛ≤wü düsfi¡ +¯ >± e÷sê*. H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ uÛ≤wü ˇø£ nes√<Û+ä >± ñ+&Ésê<äT. ãVüQuÛ≤wü‘ê«ìï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê* (Multilinguality).
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T *+>∑ $eø£≈å î£ ‘ê$e«sê<äT. |æ\\
¢ Ä‘·à$XÊ«dü+ ô|+#˚˝≤, Ä˝À∫+|üCùÒ d˝≤, e÷qe Vü≤≈£îÿ\ |ü≥¢ düŒèVü≤ ô|+#˚$>± ñ+&Ü*. Ç+<äTø√dü+
Ä˝À#·HêHÓ|’ ⁄ü D≤´\T nq>± Á|ü‹düŒ+~+#·&+É (Reflection), $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&+É (Critical thinking), ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#·&+É (Dialectical thinking), düèC≤Hê‘·àø£+>±
Ä˝À∫+#·&+É (Creative thinking), uÛ≤eÁ|ükÕs¡H|’Ó ⁄ü D≤´\T (Communication Skills) e+{Ï$ ô|+bı+~+#ê*.
• kÕúìø£ ø£fi\
¯ T, dü+düÿè‹, ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, kÕúìø£ n+XÊ\T yÓTT<ä\>∑Tq$ bÕsƒê´+XÊ\T>± ñ+&Ü*.
• Äj·÷ düã≈® î£ \
º ≈£î ìsêú]+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\T (Academic Standards), Ä•+∫q nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\T (Expected learning outcomes) kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T>± nuÛ≤´kÕ\T
ñ+&Ü*.
6
• ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, nH˚«wüD\T, Á|üj÷Ó >±\T, ãVüQ$<Ûë˝…q
’ düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã Á|üXï¯ \T (Open ended questions), Áø°&\É T, |òõü ˝Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï s¡÷|ü+˝À
Ä˝À∫+|üCùÒ d nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
• |æ\\
¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤, »≥Tº|qü T˝À¢ bÕ˝§ZH˝˚ ≤, |üP]Ô‘s· >¡ ‹∑ <ë«sê H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü* (Individual, group, whole class activities).
• |æ\\
¢ T düV≤ü bÕsƒê´+XÊ˝…q’ e÷qe‘ê$\Te\T, HÓ‹’ ø£‘,· ø£fi\¯ T, Äs√>∑´+, |üì yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT ≈£L&Ü Á>∑V≤æ +#·&ÜìøÏ M\T>± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T eT]j·TT
nuÛ≤´kÕ\T ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T øÏ+~ ‘·s>¡ ‘
∑ T· \≈£î #Ó+~q ø£˙dü kÕeTsêú´\ |ü⁄qX¯Ãs¡D≈£î neø±X¯+ ø£*Œdü÷HÔ ,˚ ‘·s>¡ ‹∑ kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q n+XÊ\≈£î
nqTdü+<Ûëì+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Äø£s¸¡ Dj
° T· +>±, n+<ä+>± ñ+&Ü*. HêDýÓTqÆ ù||üsT¡ , eTTÁ<äD, ∫Á‘ê\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T (Teaching Learning Processes) :
ã{°|ºÏ ≥
ü &º +É , e˝…y¢ j
˚ T· &É+, |ü⁄düøÔ ±\˝Àì, >¬ &’ TÉ ,¢ Á|üXï¯ \ u≤´+≈£î\˝Àì n+XÊ\qT m‹Ôsêj·T&É+, ˝Ò<ë j·÷+Á‹ø£+>± #·<eä &É+ e+{Ï j·÷+Á‹ø£yTÓ qÆ $<ÛëHê\≈£î ã<äT\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \T |æ\\¢ T ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*. Ç+<äTø√dü+ APSCF 2011 ÁøÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚d+æ ~.
• |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ \T (Interactions), d”«j·Te´ø°øÔ s£ D
¡ (Self Expression), Á|ü•ï+#·&+É (Questioning) e+{Ï$ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À ø°\ø£+ ø±yê*.
• Á|üj÷Ó >±\T, nH˚«wüD\T, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, Áø°&\
É T yÓTT<ä\>∑Tq$ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sê“¤>+∑ ø±yê*.
• uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]+#·&+É ˝Ò<ë #·~$ $ìŒ+#·&+É ø±<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\
¢ T H˚sT¡ Ãø√&Üìï Áù|sπ |æ+#˚˝≤, bÕ˝ÀZH˝˚ ≤ #˚j÷· *. nedüse¡ T>∑T
kÕe÷Á–ì ñ|üj÷Ó –+#ê*. n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.
• |æ\\
¢ T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±, ‘√{Ïyê]‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê, kÕe÷Á– <ë«sê nuÛ´Ñ dæ+#˚˝≤ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \ ìs¡«Vü≤D ñ+&Ü*. |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq düeTj·T+ |üP]Ô>± dü~«ìjÓ÷>∑+
ø±yê*.
• |æ\\
¢ +<äsT¡ ‘·eT Ç+{Ï uÛ≤wü˝À H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ nqTyÓq’ @sêŒ≥T¢ / yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#ê*.
• uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \ ìs¡«Vü≤D |æ\\
¢ nqTuÛyÑ ê\T, |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±yê*.
• kÕúìø£ ø£fi\
¯ T, ñ‘êŒ<äø£ n+XÊ\T, ÁX¯eTJe⁄\ nqTuÛyÑ ê\qT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ eqs¡T\T>± ñ|üj÷Ó –+#ê*.
7
eT÷˝≤´+ø£q+ ` |üØø£\å T :
|æ\*¢ ï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ øπ e\+ |üØø£\å ô|H’ ˚ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·THêï+. |üØø£\å T ≈£L&Ü |æ\*¢ ï n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ ã<äT\T>± |æ\*¢ ï <√wüß\T>± #·÷|ü&ÜìøÏ, q÷´q‘·≈î£
>∑Ts¡jT˚ ´˝≤ #˚jT· &ÜìøÏ, ˇ‹Ô&,ç Ä+<√fi¯qqT ô|+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïsTT. ˇø£sø¡ +£ >± |üØø£˝å Ò $<ë´ eédüqú T XÊdædTü HÔ êïj·Tì #Ó|Œü e#·TÃ. á H˚|<ü ´ä∏ +˝À sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û
|üÁ‘·+`2011 øÏ+~ Á|ü‹bÕ<äq\qT #˚d+æ ~.
• eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT |üØø£\
å T |æ\*¢ ï øπ e\+ n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü*. (Assessment for Learning)
• RTE`2009 dü÷∫+∫q $<Û+ä >± eT÷˝≤´+ø£Hêìï ìs¡+‘·s+¡ düeTÁ>∑+>± ìs¡«Væ≤+#·&+É . (Continuous and Comprehensive Evaluation - CCE)
• |æ\\
¢ qT n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ øπ e\+ |üØø£\å øπ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, nôdH’ yé TÓ +≥T¢, bò˛s¡Tbº ˛*jÓ÷\T, ôd$THês¡T,¢ Á|ü<sä Ù¡ q\T, nHÓø&˘ ={Ÿ‡, |ü]o\q\T e+{Ïyê{Ïì
≈£L&Ü $ìjÓ÷–+#·&+É . á n+XÊ\≈£î dü+e‘·‡sê+‘· |üØø£\å ˝À ‘·>T∑ uÛ≤s¡‘ê«ìï øπ {≤sTT+#·&+É .
• Ç+<äTø√dü+ eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<Ûq
ä uÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ n+‘·sê“¤>+∑ #˚jT· &É+.
• |üØø£\
å ˝Àì Á|üXï¯ \ dü«uÛ≤yêìï e÷s¡Ã&É+. ã{°ìºÏ Áù|sπ |æ+#˚ Á|üXï¯ \T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ düe÷#êsêìπø |ü]$T‘·eTj˚T´ Á|üXï¯ \ kÕúq+˝À |æ\\¢ T kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêj·T&ÜìøÏ, ‘·eT
nqTuÛyÑ ê\qT e´ø£|Ô sü #¡ &· ÜìøÏ, ãVüQ $<Ûë˝…q’ düe÷<ÛëHê\T sêe&ÜìøÏ (Open Ended Questions), ì‘·´J$‘·+‘√ nq«sTT+#·&ÜìøÏ (Application Oriented) M\T>± Ä˝À∫+|ü#ù˚ d
Á|üXï¯ \T ñ+&É&+É .
• |æ\\
¢ T ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï @y˚Ts¡≈î£ $ìjÓ÷–+#·>\∑ s√ n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ ‘√&ÉŒ&É&+É .
• |æ\\
¢ T ‘·eTqT ‘êeTT d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dTü ø√e&É+, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ≈£L&Ü ‘·eT |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì dü«j·T+>± |üØøÏ+å #·Tø√&ÜìøÏ M\T>± bÕs¡<sä Ù¡ ø£, ãVæ≤s¡+>∑ eT÷˝≤´+ø£q
$<ÛëHê\qT neT\T |üsÃ¡ &É+.
• uÀs¡T¶ |üØø£˝
å À¢ ≈£L&Ü bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡«Væ≤+∫q ìs¡+‘·s,¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q n+XÊ\≈£î ‘·–q uÛ≤s¡‘ê«ìï øπ {≤sTT+#·&+É .
• uÀs¡T¶ |üØø£\
å »yêãT|üÁ‘ê\qT ø√]q|ü&ÉT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î n+<ä#j
˚ T· &É+. |ü⁄qsY eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
• düV≤ü bÕsƒ´¡ n+XÊ˝…q’ yÓK’ s¡T\T, $\Te\T, |üì, Äs√>∑´+, Ä≥\T yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ dü+düÿs¡D\T (Systemic Reforms):
sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011 qT neT\T|üs#¡ &· ÜìøÏ ô|q’ ‘Ó*Œq n+XÊ\˝Àì e÷s¡TŒ #˚sT¡ Œ\‘√bÕ≥T øÏ+<ä ‘Ó*Œq eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ dü+düÿs¡D\qT ≈£L&Ü Á|ü‹bÕ~+∫+~.
• |ü]bÕ\q eT]j·TT bÕsƒX¡ Ê\ ìs¡«Vü≤D˝À $πø+ÁBø£sD
¡ ø√dü+ |ü+#êsTTr sêCŸ dü+dü\ú qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚jT· &É+.
8
• bÕsƒX¡ Ê\ Äes¡D˝À Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT&ç nBÛq+˝À |üì#˚ùd˝≤ ECE øπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T#˚jT· &É+. |æ\\ å£ , Äs√>∑´ u≤<Û´ä ‘·\qT ICDS XÊK, $<ëú≤<Û´ä ‘·\T
¢ dü+s¡øD
$<ë´XÊKyês¡T d”«ø£]+#·&+É .
• RTE 2009 dü÷∫+∫q $<Û+ä >± nìï bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ eTÚ*ø£ edü‘T· \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìj·÷eTø±\T #˚|≥
ü &º +É .
• nfÒ¢ |æ\\
¢ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ bÕsƒX¡ Ê\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\qT @s¡Œs¡∫, bÕsƒX¡ Ê\ ìs¡«Vü≤D˝À yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚jT· &É+.
• Á|üD≤[ø£, ìs¡«Vü≤D, e÷ì≥]+>¥, ì<ÛTä \ $ìjÓ÷>∑+ yÓTT<ä\>∑T nìï n+XÊ\˝À $πø+ÁBø£sD
¡ $<ÛëHê\qî neT\T|üsÃ¡ &É+.
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´‘√bÕ≥T, ñbÕ<Ûë´j·T düV‰ü j·T, düV≤ü ø±s¡ eédü\
ú qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+.
• bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´≈£î #Ó+~q $$<Ûä dü+dü\ú T (School, School Complex, Mandal Resource Centre, DIET, SCERT) eT]j·TT e´≈£î\Ô ≈£î |üìrs¡T dü÷∫ø£\T (Performance
Indicators) s¡÷bı+~+∫ neT\T»s¡|&
ü +É <ë«sê »yêãT<ëØ‘·q+ ô|+#·&+É .
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á{≤ìï s¡÷bı+~+∫ neT\T|üsÃ¡ &É+, ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|≥
ü &º +É .
• |æ\˝
¢ À¢ e÷qe‘ê $\Te\T, ñqï‘· yÓK’ s¡T\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± |æ\\¢ ø√dü+ Á|ü‘´˚ ø£ yê#·ø±\qT s¡÷bı+~+#·&+É .
• bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ eTÚ*ø£ edü‘T· \‘√bÕ≥T Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+.
düe÷»+ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~∆ kÕ~Û+#ê\+fÒ Ä düe÷»+ $<ë´s¡+>∑+˝À dü+|üPs¡í n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#ê*. Ç+<äT≈£î |ü⁄Hê~ bÕsƒX¡ Ê\$<ä´. bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´qT dü+düÿ]+∫, |æ\\¢ qT
düe÷C≤_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&˚ e´≈£î\Ô T>±, ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä&› ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, $\Te\T, yÓK’ s¡T\T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+ 2011
~XÊìπsX› +¯ #˚dTü +Ô ~. Ç+<äTø√dü+ s¡÷bı+~+∫q Ä<Ûës¡|Áü ‘ê\<ë«sê Äj·÷ düu≈®… î£ \º T eT]j·TT n+XÊ\˝À Á|ü‹bÕ<äq\T #˚XÊs¡T. M{Ïì neT\T|üs#¡ &· ÜìøÏ eékÕú|sü ¡ dü+düÿs¡D\qT
#˚|&ü ‘É ês¡T. Ç+<äTø√dü+ nìïesêZ\ Á|ü»\T, $<ëý˚‘\Ô· T, ñbÕ<Ûë´j·Tdü+|ò÷ü \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü«#·Ã+¤ <ä dü+|ò÷ü \T yÓTT<ä\>∑T yê] qT+&ç dü\Vü‰\T dü÷#·q\T d”«ø£]+∫ nedüsy¡ TÓ qÆ
e÷s¡TŒ\T #˚sT¡ Œ\T #˚|&ü ‘É ês¡T. ‘·<ë«sê sêh+ $<ë´s¡+>∑+˝À n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+∫, nÁ>∑>±$T>± ì\e&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚<ë›+.
9
3. kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ ` $<ë´Á|Dü ≤[ø£
kÕ+|òTæ ø£XÊg+ :
y˚>+∑ >± e÷s¡T‘·Tqï kÕe÷õø£ yê‘êes¡D+, Á|ü|+ü Nø£sD¡ , e÷¬sÿ{Ÿ $<ÛëHê\T »q Jeq+˝À e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·÷ m~π> |æ\\¢ J$‘ê\ô|’ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·THêïsTT. n<˚
düeTj·T+˝À á e÷s¡TŒ\T e´øÏ>Ô ‘∑ · n_Ûeè~∆ø,Ï düe÷» øπ +ÁBø£sD
¡ ≈£î neø±XÊ\qT ø£*Œdü÷Ô Á|üC≤ J$‘ê\≈£î ø=ìï düyêfi¯flqT ≈£L&Ü $düTs¡T‘·THêïsTT.
kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<ÛHä ê |ü<‘∆ä T· \T ô|qT e÷s¡TŒ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·÷, ãVüQfi¯ Ä˝À#·Hê $<ÛëHê\≈£î <ë] rdüTHÔ êïsTT. kÕ+|òTæ ø£XÊg+ Á|üdTü ‘Ô +· kÕqT≈£L\ @ø£ <äèø£Œ<∏eä TH˚ ø√D+ qT+&ç ãVüQfi¯
<äèø£Œ<∏ë\qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚ùd |ü<‘∆ä T· \ yÓ|’ ⁄ü ≈£î ôd<’ ë∆+‹ø£+>± e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘√+~. Á|üdTü ‘Ô +· Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ñqï nH˚ø£ $<ë´ dü+dü\ú T, y˚T<Ûëe⁄\T kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\˝À
ôd<’ ë∆+‹ø£ e÷s¡TŒø√dü+ $X‚w+ü >± ø£èwæ #·d˚ ÷ü +Ô &É&+É eTT<ëeVü≤+. bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À kÕe÷õø£ $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ Ä<ÛTä ìø£ e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ Ç<˚ düs¬ q’ düeTj·T+. á $<Ûyä TÓ qÆ
uÀ<ÛHä êXÊg+ neT\Tø±yê\+fÒ |æ\\¢ J$‘· nqTuÛyÑ ê\qT Á|ü‹_+_+#˚, <ëì Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫q $<ë´ Á|üD≤[ø£ nedüs+¡ . kÕ+düÿ è‹ø£, uÛÖ>√[ø£ yÓ$’ <Ûë´\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·`s¡÷|üøs£ \Ô¡ T
ÁbÕ+rj·T, uÛÖ>√[ø£, kÕ+düÿ è‹ø£ yÓ$’ <Û´ä ‘·\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì $<ë´Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#ê*‡ ñ+≥T+~. |æ\\¢ ≈£î kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ë´Á|üD≤[ø£ kÕúìø£ eT]j·TT u≤Vü≤´ Á|ü|+ü #·
dü«s¡÷|üd«ü uÛ≤yê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ s¬ +&ç+{Ï eT<Û´ä >∑\ kÕs¡÷bÕ´\qT, yÓs’ T¡ <Ûë´\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚~>± ñ+&Ü*. ø±ã{Ïº bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À kÕúìø£ kÕe÷õø£ n+XÊ\
>∑T]+∫ #·]Ã+#·&ÜìøÏ, yê{Ï|≥ ü ¢ kÕqT≈£L\+>± düŒ+~+#·&ÜìøÏ nuÛ´Ñ düHê+XÊ\T+&Ü*. kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<Ûqä ˝À uÛ≤>∑+>± $$<Ûä Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\˝Àì <äèø£Œ<∏ë\qT, düe÷#êsêìï
$X‚w¢ +æ #˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É nedüs+¡ . n+fÒ $$<Ûä s¡ø±\ ∫Á‘ê\T, |ü{øºÏ \£ T, |ü{≤\T, ø£<Hä∏ ê\T, Á>±|ò\t T, ô|’ ∫Á‘ê\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, yê{Ï˝Àì
düe÷#êsêìï $X‚w¢ D ü #˚jT· &É+ nedüs+¡ . bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À Ç∫Ãq düe÷#êsêìï ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚ Áø£eT+˝À |æ\\¢ T <ëì $\TeqT, ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑Ts]Ô+#·&+É ‘√bÕ≥T <ëì˝Àì ˝ÀbÕ\qT
ì•‘·+>± |ü]o*+#·&+É , Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ $<ë´Á|üD≤[ø£ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
a) e÷s¡T‘·Tqï düe÷»+ ` kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\ n<Û´ä j·Tq+ :
XÊg kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À edüTqÔ ï nq÷Vü≤ýÓTqÆ e÷s¡TŒ\T, n$ n+<äCdÒ Tü qÔ ï |ü]XÀ<Ûqä \ |ò*ü ‘ê\T Á|ü|+ü Nø£sD¡ ≈£î <√Vü≤<ä+ #˚dTü HÔ êïsTT. Á|ü|+ü #·+ ≈£îÁ>±eT+>± e÷s¡T‘·Tqï
H˚|<ü ´ä∏ +˝À e÷¬sÿ{Ÿ X¯≈î£ \Ô T Á|ü»\ J$‘ê\qT rÁe+>± Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü HÔ êïsTT. Ç˝≤+{Ï kÕe÷õø£ dü+<äs“¡ +¤ ˝À m<äT>∑T‘·Tqï |æ\\¢ ≈£î e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±, kÕe÷õø£+>± m<ä>&∑ ÜìøÏ mH√ï
neø±XÊ\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ edüTHÔ êïsTT. Bì‘√u≤≥T eT¬sH√ï düyêfi¯ófl ≈£L&Ü m<äTs¡e⁄‘·THêïsTT.
á eT<Û´ä ø±+\+˝Àì Á|ü|+ü Nø£sD ¡ , e÷¬sÿ{°øs£ D
¡ , kÕ+πørø£sD
¡ \ Á|üu≤Û e+ eTq sêh+ MT<ä m≈£îÿe>± ñ+~. $|üØ‘·+>± $dü]Ô düTqÔ ï bÕ]ÁXÊ$Tø£, kÕe÷õø£, kÕ+πø‹ø£ ùdyê
s¡+>±\T |ü≥Dº ø° s£ D¡ qT Áb˛‘·‡Væ≤düTHÔ êïsTT. q÷‘·q |ü≥Dº ≤\T s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ +≥THêïsTT. n+‘·sê®rj·T+>± edüTqÔ ï ô|≥Tºã&ÉT\‘√ $dü]Ô düTqÔ ï q>∑sê\T e\dü\≈£î øπ +Á<ä_+<äTe⁄\e⁄‘·THêïsTT.
10
á n_Ûeè~∆ y˚>±ìøÏ eTs√ bÕs¡Ù«+˝À ø°D
å +Ï ∫b˛‘·Tqï eékÕj·Ts¡+>∑+, s¬ ‘’ T· \ Ä‘·àVü≤‘·´\T $#·øD
å£ ≤s¡V≤æ ‘·+>± ø=\¢>=≥ºã&ÉT‘·Tqï düV≤ü »eqs¡T\T ø£*ŒkÕÔsTT. Ç$ Áø£eTÁø£eT+>± eTq
dü+düÿ è‹, kÕ+Á|ü<ëj·÷\T, Jeq$<Ûëq+MT<ä rÁeyÓTqÆ Á|üu≤Û yêìï #·÷|ü⁄‘·THêïsTT.
á düyêfi¯flqT düeTs¡eú +‘·+>± m<äTs=ÿì X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ düe÷» ìsêàD+ »s¡>±\+fÒ ª$<ä´μ ø°\ø£yTÓ qÆ kÕ<Ûqä +>± ñ|üø]£ düT+Ô <äì ªneTs¡Ô ´ùdHéμ e+{Ï y˚T<Ûëe⁄\T
ù|s=ÿ+≥THêïs¡T. Á|ü|+ü Nø£sD¡ ≈£î nqT≈£L\+>± eTq kÕ+Á|ü<ëj·T Jeq $<ÛëHê\qT yÓTs¡T>∑T|üsT¡ #·Tø√yê\+fÒ HÓ|’ ⁄ü D´+>∑\ e´≈£î\Ô T>± e÷s¡&+É nedüs+¡ . Ç+<äTø√dü+ ô|<ä›
m‘·TqÔ $<ëéø±XÊ\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêyê*. n<˚deü Tj·T+˝À n+<äs÷¡ á eqs¡T\qT Hê´j·Tã<ä+∆ >± Á|üC≤kÕ«eT´ |ü<‹∆ä ˝À ñ|üj÷Ó –+#·Tø√>∑*>π neø±X¯+ ñ+&Ü*.
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ ø±\+˝À eTq $<Ûëq ìπs‘í \· T uÛ≤s¡‘s· êC≤´+>∑+˝À ù|s=ÿqï$<Û+ä >± düe÷q‘·«+, Hê´j·T+, düTdæsú ¡ Á|ü>‹∑ kÕ~Û+#·&+É <ë«sê C≤‹ ìsêàD+ »s¡>&∑ ÜìøÏ bÕsƒX¡ Ê\
$<ä´ô|’ <äèwæº kÕ]+#·&+É nedüse¡ Tì >∑T]Ô+#ês¡T. nsTT‘˚ Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‘ú T· \˝À Ç~ ø=‘·Ô nsêúìï nedüsêìï düèwæ+º #·Tø=ì düe÷q‘·«+, kÕe÷õø£ Hê´j·TeTH˚ \øå±´\ kÕ<Ûqä ˝À ø=+‘·
yÓqTø£&TÉ >∑T|ü&+ç ~. eTq ‘·øD
å£ ø£seÔ¡ ýÓTqÆ C≤‹, eT‘·, ≈£î\, *+>∑ $eø£‘å \· T e+{Ï kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\T ‘=\–+#·≈î£ +&Ü eTq+ n_Ûeè~∆ì |üP]Ô>± kÕ~Û+#·˝eÒ TT. sêC≤´+>∑ã<ä+∆ >±
<˚X¯ bÂs¡T\+<ä]ø° n+<äe\dæq ùd«#·Ã,¤ düe÷q‘·«+, kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+ n+~+#·&+É $<ä´ <ë«sê e÷Á‘·yT˚ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+<äì ø=sƒê] ø£MTwüHé ìy˚~ø£˝À ù|s=ÿHêïs¡T.
kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ë´ uÀ<Ûqä <ë«sê uÛ≤$ uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\T á düeTdü´\qT ns¡+ú #˚dTü ø=ì düyêfi¯flqT m<äTs=ÿq>∑\T>∑T‘ês¡T. Á|ü|+ü Nø£sD ¡ H˚|<ü ´ä∏ +˝Àì n_Ûeè~∆ì |æ\\¢ T ‘·eT
J$‘êqTuÛyÑ ê\ <ë«sê ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ, ãVüQfi¯ C≤rj·T bÂs¡T\T>± >∑T]Ô+|ü⁄\T bı+<ä&Üìï ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ kÕ+|òTæ ø£XÊg+ eTTK´+>± <√Vü≤<ä|&ü Ü*. Ç+<äTø√dü+ kÕ+|òTæ ø£XÊg+,
kÕe÷õø£ $X‚w¢ Dü ≤ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT |æ\˝¢ À¢ ô|+bı+~+#·&+É <ë«sê düe÷»+˝Àì ndüe÷q‘·\qT yÓs’ T¡ <Ûë´ìï ns¡+ú #˚dTü ø=ì m<äTs=ÿH˚˝≤ #˚jT· >∑\>±*. á $<Ûyä TÓ qÆ •ø£D å e\¢ |æ\\¢ qT
düe÷»+˝À $$<Ûä esêZ\ Á|ü»\T m<äTs=ÿH˚ düeTdü´\|ü≥¢ düV‰ü qTuÛ÷Ñ ‹‘√ düŒ+~+#·&+É , yês¡T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\≈£î |ü]cÕÿsê\T ø£qT>=H˚ ~X¯˝À dü+dæ<|∆ä sü #¡ &· +É #˚jT· >∑\T>∑T‘ê+.
kÕ+|òTæ ø£XÊg+ Á|üdTü ‘Ô +· kÕqT≈£L\ @ø£ <äèø£Œ<∏eä TH˚ (Positivist moorings) ø√D+ qT+&ç ãVüQfi¯ <äèø£Œ<Ûë\qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± n<Û´ä j·Tq+ (Critical methods) #˚ùd |ü<‘∆ä T· \ yÓ|’ ⁄ü ≈£î
ôd<’ ë∆+‹ø£+>± e÷s¡TŒ#Ó+<äT‘·T+~. Á|üdTü ‘Ô +· Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ñqï nH˚ø£ $<ë´ dü+dü\ú T, y˚T<Ûëe⁄\T kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\˝À ôd<’ ë∆+‹ø£ e÷s¡TŒø√dü+ $X‚w+ü >± ø£èwæ#d˚ Tü +Ô &É&+É eTT<ëeVü≤+.
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À kÕe÷õø£ $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ Ä<ÛTä ìø£ e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe{≤ìøÏ Ç<˚ düs¬ q’ düeTj·T+.
$<ë´s¡+>∑+˝À eTTK´+>± kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\˝À $|üy¢ ê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£î+≥THêïsTT. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À ìsêú]+∫q düe÷#êsêìï ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \˝À |æ\\¢ ≈£î
n+~+∫#·&ÜìøÏ ã<äT\T>± düe÷#êsêìï ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ $_Ûqï neø±XÊ\T, nqTuÛyÑ ê\T ø£*Œ+#·&+É <ë«sê |æ\\¢ T ‘·eT kı+‘· uÛ≤eq\qT ô|+bı+~+#·Tø√e&ÉeTH˚
ø√D+˝À e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ø√yê*. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À m+‘· m≈£îÿe yÓ$’ <Ûë´\T, kÕe÷õø£ H˚|<ü ë∏ ´\T ñ+{≤jÓ÷ |æ\\¢ T n+‘· m≈£îÿe>± nqTuÛyÑ ê\T bı+<ä>\∑ T>∑T‘ês¡T. á $<Ûyä TÓ qÆ $_Ûqï
kÕe÷õø£ dü‘ê´\qT <äèø£Œ<Ûë\qT #·÷&É&+É <ë«sê |æ\\¢ T n‘·´+‘· $\TyÓq’ kÕe÷õø£ H˚|<ü ë∏ ´\qT ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T. |æ\\¢ ≈£î düyêfi¯fl‘√≈£L&çq nuÛ´Ñ düq düìïy˚XÊ\T ø£*Œ+#·&+É
<ë«sê eT]j·TT Ç‘·s¡ nqTuÛyÑ ê\T ø£*Œ+#·&+É <ë«sê yê{Ïì ì•‘·+>± |ü]o*+|üCj Ò T· &É+ <ë«sê $$<Ûä kÕe÷õø£ H˚|<ü ´äÛ +>∑\ |æ\\¢ T nedüsê\qT ns¡+ú #˚dTü ø=H˚ M\Tø£\T>∑T‘·T+~. |æ\\¢ ≈£î
$düÔ è‘· kÕúsTT˝À nqTuÛyÑ ê\T ø£*Œ+#·&+É , <ëìì ns¡+ú #˚dTü ø=H˚˝≤ #˚jT· &É+, Mì >∑T]+∫ Á|ü•ï+|üCj Ò T· &É+ <ë«sê yê]˝À kÕe÷õø£ |ü]dæ‘ú T· \ |ü≥¢ ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ
M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
11
á $<Ûyä TÓ qÆ uÀ<ÛHä ê XÊg+ neT\Tø±yê\+fÒ |æ\\¢ J$‘· nqTuÛyÑ ê\qT Á|ü‹_+_#˚, <ëì Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫q $<ë´Á|üD≤[ø£ nedüs+¡ . kÕ+düÿ è‹ø£+>±, uÛÖ>√[ø£+>± ñqï
yÓ$’ <Ûë´ìï ø£*Z ñqï sêh+˝Àì ‘Ó\+>±D≤, sêj·T\d”eT, Ä+Á<ÛÁä bÕ+‘ê\T eT]j·TT ‘·÷s¡TŒø£qTeT\ ÁbÕ+‘·+˝Àì e´‘ê´kÕ\T ÁbÕ<Ûëq´‘· ìyê«*. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ≈£L&Ü y˚sT¡ y˚sT¡
Á|ü<X˚ Ê\˝À ñ+&˚ e´‘ê´kÕ\T Á|ü‹_+_+#ê*. Ç~ düyê\T‘√ ≈£L&çq<Óq’ |üŒ{Ïø° $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üøs£ \Ô¡ T ÁbÕ+rj·T, uÛÖ>√[ø£, kÕ+düÿ è‹ø£ yÓ$’ <Û´ä ‘·\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì $<ë´Á|üD≤[ø£\qT
s¡÷bı+~+#ê*‡ ñ+≥T+~. kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\ $<ë´Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq˝À ÁbÕ+rj·T yÓ’$<Ûë´\‘√bÕ≥T $düÔ è‘·yÓTÆq C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø± \øå±´\≈£î ≈£L&Ü #√≥Tø£*Œ+#ê*.
¡ >± (contextualization) ns¡+ú #˚dTü ø√sê<äT. |æ\\¢ T ‘·eT d”«j·T Á|ü|+ü #·+‘√bÕ≥T $düÔ è‘·yTÓ qÆ
kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ<´äÛ j·Tq+˝À |æ\\¢ T kÕúìø£ Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜH˚ï kÕúìø°øs£ D
Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ë´ Á|üD≤[ø£ kÕúìø£ eT]j·TT u≤Vü≤´Á|ü|+ü #· dü«s¡÷|ü dü«uÛ≤yê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ s¬ +&ç+{Ï eT<Û´ä >∑\ kÕs¡÷bÕ´\qT, yÓs’ T¡ <Ûë´\qT
>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚~>± ñ+&Ü*. Ç<˚deü Tj·T+˝À |æ\\¢ |ü]∫‘· Á|ü|+ü #·+˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï dü+|òTü ≥q\T, düyêfi¯flqT >∑T]+∫ ≈£L&Ü $<ë´Á|üD≤[ø£ #·]Ã+#ê*. ø±ã{Ïº
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À kÕúìø£ kÕe÷õø£ n+XÊ\T >∑T]+∫ #·]Ã+#·&ÜìøÏ, yê{Ï|≥ü ¢ kÕqT≈£L\+>± düŒ+~+#·&ÜìøÏ nuÛ´Ñ düHê+XÊ\T+&Ü*. kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔìï uÀ~ÛdTü qÔ ï dü+<äs“¡ +¤ ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
bÕsƒê´+X¯ dü+<äsê“¤\qT kÕúìø£ dü+<äsê“¤\‘√ nq«sTT+∫ #·]Ã+#·&ÜìøÏ, kÕúìø£ düeTdü´\ |ü]cÕÿsêì¬ø’ Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, |æ\*¢ ï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ ~X¯˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ düV≤ü ø£]+#˚~>±
kÕ+|òTæ ø£XÊg+ ñ+&Ü*.
kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<Ûqä ˝À uÛ≤>∑+>± $$<Ûä Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\˝Àì <äèø£Œ<∏ë\qT, düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ #˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É nedüs+¡ . n+fÒ $$<Ûä s¡ø±\ ∫Á‘ê\T, |ü{øºÏ \£ T,
|ü{≤\T, ø£<Hä∏ ê\T, Á>±|ò\t T, ô|’ ∫Á‘ê\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, yê{Ï˝Àì düe÷#êsêìï $X‚w¢ D ü #˚jT· &É+ nedüs+¡ . bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À Ç∫Ãq düe÷#êsêìï ns¡+ú #˚dTü ø=H˚
Áø£eT+˝À |æ\\¢ T <ëì $\TeqT, ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+#·&+É ‘√bÕ≥T <ëì˝Àì ˝ÀbÕ\qT ì•‘·+>± |ü]o*+#·&+É , Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ $<ë´Á|üD≤[ø£ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. Ç˝≤ Á|ü•ï+#·&+É
<ë«sê |æ\\¢ T ‘·eT#·T≥÷º ñ+&˚ |ü]düsê\˝À »]π> Hê´j·÷Hê´j·÷\|ü≥,¢ ndüe÷q‘·\|ü≥¢ C≤>∑s÷¡ ø£‘‘· √ eéVü≤]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T eT]j·TT ì\Bj·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<Ûqä øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìπø |ü]$T‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq $<ÛëHê\ qT+&ç ãj·T≥|ü&ç $düÔ è‘·yTÓ qÆ , $_Ûqï nqTuÛyÑ ê\T ø£*Œ+#·>\∑ >±*. Ç+<äTø√dü+ $_Ûqï H˚|<ü ëÛ ´\T>∑\
Á|ü»\‘√ #·]Ã+#·&+É , dü$Twæº #·s´¡ \<ë«sê nqTuÛyÑ ê\T bı+<ë*. nfÒ¢ düsπ «\T#˚jT· &É+, düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , |ü]o*+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É e+{Ï$ kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<Ûqä ˝À ø°\ø£+ø±yê*.
b) kÕ+|òTæ ø£XÊg Á|üdTü ‘Ô · $<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ $X‚w¢ Dü :
Á|üdTü ‘Ô +· kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\qT ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ◊<äe ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ |ü]düsê\ n<Û´ä j·Tq+>±q÷, ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·, ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À Á|ü‘´˚ ø£ bÕsƒ´¡ $wüjT· +>±q÷
uÀ~ÛdTü HÔ êïs¡T. Ç~ ˇø£ bÕsƒ´¡ $wüjT· +>± uÀ~ÛdTü qÔ ï|üŒ{Ïø° Bìì uÛ÷Ñ >√fi¯+, #·]Á‘·, bÂs¡XÊg+, ns¡Xú Êg+ nH˚ Hê\T>∑T ñ|ü $uÛ≤>±\T>± uÀ~ÛdTü HÔ êïs¡T. ôdø£+&ÉØkÕúsTT˝À kÕe÷õø£XÊÁkÕÔìï
Á|ü‘´˚ ø£ $wüjT· +>± uÀ~Û+#·&+É »s¡T>∑T‘·Tqï~.
#ê˝≤ ø±\+>± kÕ+|òTæ ø£XÊg bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+#·&+É ˝À $X‚w+ü >± ø£èwæ »s¡T>∑T‘·Tqï~. bÕsƒ´¡ $wüj÷· \qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \˝À düeTs¡eú +‘·+>± uÀ~ÛdTü HÔ êïs¡T.
nsTT‘˚ á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê düHê‘·q Ä˝À#·q\T, kÕe÷õø£ n+‘·sê\T ‘=\–+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‘êï\T »s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø° Ä Á|üjT· ‘êï\T HÓsy¡ s˚ &¡ +É ˝Ò<Tä . Ç+ø± düe÷»+˝À ≈£î\, eT‘·,
*+>∑ $eø£‘å \· T ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+&É&Üìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
12
1993˝À e∫Ãq j·TXŸbÕ˝Ÿ ø£$T{° bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT $es¡D≤‘·àø£ düe÷#ês¡+‘√ ì+|ü&ÜìøÏ ã<äT\T>± kÕe÷õø£ ` sê»ø°jT· dü‘ê´\qT $X‚w¢ +æ #·&+É ˝À |æ\\¢ kÕeTsêú´\qT
ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ø£èwæ#j ˚ ÷· \ì ù|s=ÿqï~. á ø£$T{° bÂs¡XÊg uÀ<Ûqä ˝À $|üy¢ ê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T sêyê\ì dü÷∫+∫+~. kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± edüTqÔ ï øÏw¢ yºü TÓ qÆ bÕsƒê´+XÊ\ kÕúq+˝À
düsfi¡ +¯ >±, düT\uÛ+Ñ >± ns¡eú Tj˚T´ Ø‹˝À ñ+&˚ $wüj÷· \T ñ+&É&+É nedüse¡ Tì ù|s=ÿqï~. C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005 kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À rdüT≈£îsêe\dæq ø°\ø£
e÷s¡TŒ\ >∑T]+∫ #·]Ã+∫+~. düe÷q‘·«+, kÕe÷õø£ Hê´j·T+, e´øÏ>Ô ös¡e+ yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\qT *+>∑ $eø£‘å · ˝Ò≈î£ +&Ü bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À bı+<äT|üs#¡ ê\ì dü÷∫+∫+~. Á|üdTü ‘Ô ·
bÕsƒê´+XÊ\˝À ô|’ $wüj÷· \|ü≥¢ Á|ü<]ä ÙdüTqÔ ï ñ<ëd”q‘·qT rÁe+>± $eT]Ù+∫+~.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh $<ë´|ü]XÀ<ÛHä ê •ø£D å ≤ dü+düú ≈£L&Ü Á|üdTü ‘Ô +· sêh+˝À neT\e⁄‘·Tqï kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä , Á|üD≤[ø£˝À $|üy¢ ê‘·àø£ e÷s¡TŒ\T nedüse¡ Tì ù|s=ÿ+~.
kÕ+|òTæ ø£XÊg+ nq>±H˚ n~ n+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·˝ìÒ bÕsƒ´¡ $wüjT· eTì, nHêdüøøÔÏ s£ +¡ >± ñ+≥T+<äì, ñbÕ~Û neø±XÊ\T ˝ÒeH˚ n_ÛÁbÕj·T+ düe÷»+˝À ã\+>± Hê≥T≈£îì ñ+~. |æ\\¢
nedüsê\T, Ädü≈î£ \Ô T, kÕeTsêú´\qT kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\ $<ë´Á|üD≤[ø£ @e÷Á‘·+ Á|ü‹_+_+#·&+É ˝Ò<Tä . Bì˝À $e]+#˚ $wüj÷· +XÊ\T @M |æ\\¢ kÕúìø£ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ ø±˙,
yê] yê] kÕe÷õø£ nqTuÛyÑ ê\qT, nedüsê\qT Á|ü‹_+_+#˚$>± >±˙ ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ |æ\\¢ ≈£î nHêdüøìÔÏ ø£*dZ Tü HÔ êïsTT. Ç$ ìsêdüø‘Ô£ ‘· √bÕ≥T düãÔ ‘› ≈· î£ <ë]rdüTqÔ ï~.
bÕsƒX¡ Ê\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔìøÏ øπ {≤sTT+∫q |”]j·T&ÉT,¢ e÷s¡Tÿ\ <äècÕº´ kÕ<Ûës¡D+>± ˇπø düã≈® î£ >º ± |ü]>∑DdÏ Tü HÔ êïs¡T. yês¡T Bìì mH√ïe÷s¡T¢ eT∞fleT∞fl Á|ükÕÔ$+#ês¡T.
◊‘˚ dæ\ãdt s¡÷|üøs£ \Ô¡ T $$<Ûä düã≈® î£ \º jÓTTø£ÿ &çe÷+&ÉT, nedüsê\qT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔìï eT÷&ÉT ˝Ò<ë Hê\T>∑T düã®≈î£ \º T>± #·÷düTHÔ êïs¡T. Ç~ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ s¡#s· TT‘·\ô|’
rÁeyÓTqÆ ˇ‹Ô&ìç #·÷|ü⁄‘·Tqï~. Bìe\¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ s¡#s· TT‘·\T bÕsƒê\˝À dü+øÏ|å Ôü ˝Ò<ë eTTKýÓTqÆ düe÷#êsêìï ì+|ü⁄‘·THêïs¡T. Bìe\¢ $wüj÷· e>±Vü≤q »s¡>&∑ ÜìøÏ, uÛ≤eq\T
s¡÷|ü⁄~<äTø› √e&ÜìøÏ, $X‚w¢ D ü ≤‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~. Ç~ |æ\˝¢ À¢ dü+~>∑‘∆ ≈· î£ ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï~. Bìe\¢ |æ\\¢ T düã≈® î£ º qT+&ç <ä÷s¡eTÚ‘·THêïs¡T. $<ë´
Á|üD≤[ø£˝À $|üØ‘·+>± $wüj÷· ìï #=|æŒ+#·&+É <ë«sê |æ\\¢ ô|’ ø£\T>∑T‘·Tqï ˇ‹Ô&ìç ‘·–+Z #·&+É nedüs+¡ . kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\˝Àì Hê\T>∑T $uÛ≤>±\qT düeTq«j·T|üs∫¡ ˇø£ ñeTà&ç
Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·&+É nedüs+¡ .
uÀ<ÛHä ê+XÊ\ø√dü+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±H˚ï @¬øø’ £ eqs¡T>± uÛ≤$düTHÔ êïs¡T. á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±˝À¢ ≈£L&Ü düeTø±©q n+XÊ\T, $$<Ûä düã≈® î£ \º ˝À #√≥T#˚dTü ø=qï n_Ûeè~∆ì bı+<äT|üsÃ¡ &É+˝Ò<Tä .
kÕ<Ûës¡D+>± ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À ñqï düe÷#êsêìï j·T<Ûë‘·<+ä∏ >± n+<äCj Ò T· &ÉyT˚ ‘·|Œü |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\≈£î, düe÷»+˝Àì ô|<ä\› ≈£î Bì˝À @e÷Á‘·+ uÛ≤>∑kÕ«eT´+
ñ+&É&+É ˝Ò<Tä . kÕúìø£ nqTuÛyÑ ê\T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ø£b˛e&É+e\¢ kÕ+|òTæ ø£XÊg+ øÏw¢ yºü TÓ qÆ $wüjT· +>± e÷]b˛sTT+~. Ç+‘˚ >±≈£î+&Ü bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À ôd‘’ +· $wüj÷· ìï dü+øÏ|å +Ôü >±,
$e]+#·&+É düeTø±©q+>± $$<Ûä s¡+>±\˝À edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\qT Á|ü>‹∑ ì |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø√ø£b˛e&É+ e\¢ ≈£L&Ü kÕ+|òTæ ø£XÊg+ ìsêdüøøÔÏ s£ +¡ >± e÷]+~.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ <ë«sê n+~+#˚ nìïs¡ø±\ C≤„Hêìï $e]+#·&ÜìøÏ ªª|ü<ë\qTμμ e÷Á‘·yT˚ $ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T. Ç‘·s¡ eTTKýÓTqÆ #ês¡T\º T, ∫Á‘ê\T, Á|ü‘´· ø£å nqTuÛyÑ ê\≈£î neø±X¯+ ˝Ò<Tä .
ø£è‘ê´\≈£î #√≥T ˝Ò<Tä . Ç~ |æ\\¢ ≈£î Äø£s¸¡ Dj ° T· +>± ñ+&É<Tä . á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ô|<ä$› >±, nHêdüøøÔÏ s£ +¡ >± ‘·j÷· s¡sTTq$. M{Ï‘√bÕ≥T Hêdæsø¡ y£ TÓ qÆ ø±–‘·+, eTTÁ<äD‘√ ≈£L&çq$>±
ñ+&É&+É e\¢ |æ\\¢ qT dü+‘·è|æÔ |üs#¡ ˝· øÒ b£ ˛‘·THêïsTT.
$<ë´Á|üD≤[ø£qT neT\T#˚jT· &É+˝À $<ë´s¡T\ú T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq&ÉeTH˚~ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ˝Ò<ë ndü\T ˝Ò≈î£ +&Ü ñ+≥Tqï~. yês¡T øπ e\+ düe÷#ês¡ Á>∑V≤” ‘·\T>± $T>∑T\T‘·THêïs¡T.
e´ø°øÔ ]£ +#·&ÜìøÏ dæ<|∆ä &ü sÉ T¡ . nsTT‘˚ @$T H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïs¡H~˚ e÷Á‘·+ ‘Ó*dæ ñ+≥Tqï~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ø£è‘ê´<Ûës¡+>± H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ neø±X¯+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥Tqï~. kı+‘·+>±
H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À neø±X¯+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥Tqï~.
13
ÁbÕ<∏$ä Tø£, ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT˝À |æ\\¢ kÕeTsêú´\T, düã≈® î£ º dü«uÛ≤yêìï <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì uÀ<ÛHä êø£è‘ê´\qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\bÕÁ‘· dü+øÏw¢ +ºü >± e÷]+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À bÕÁ‘·≈î£ , düqï<ä‘∆ \· eT<Û´ä düeTq«j·T+ ñ+&É&+É ˝Ò<Tä . m≈£îÿe eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î #·]Á‘·, uÛÖ>√[ø£XÊg+, ns¡Xú Êg+, sê»˙‹XÊg+ yÓTT<ä˝q’… kÕ+|òTæ ø£XÊg
$uÛ≤>±\˝À ì|ü⁄D‘· ñ+&É<Tä . ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ n_Ûeè~∆øÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#˚ ôd$THês¡T,¢ >√wüß\º T, dü<dä Tü ‡\T, es¡TÿcÕ|ü⁄\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e&É+e\¢ düã≈® î£ º dü«uÛ≤yêìï
uÀ<ÛHä êXÊg+‘√ düeTq«j·T|üs#¡ &· +É ˝À Çã“+~ |ü&TÉ ‘·THêïs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j÷· Ø (Teacher Preparation) n‹ ã\V”≤q+>± e÷]q+<äTe\¢ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T n‘·´+‘· düãÔ +∆ >± e÷sêsTT. Ç$ ñbÕ<Ûë´j·T øπ +Á<ä+>±H√
˝Òø£ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ øπ +Á<ä+>±H√ e÷] |üØø£\å ≈£î •ø£D
å ìe«&ÜìøÏ |ü]$T‘·yTÓ ‘Æ T· HêïsTT. ìsêàD≤‘·àø£yê<ëìøÏ #Ó+~q ‘ê‹«ø£‘q· T nqTdü]+#·øb£ ˛e&É+e\¢ |æ\\¢ jÓTTø£ÿ kÕeTsêú´\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\
n_Ûeè~∆øÏ ‘·≈î£ ÿe neø±X¯+ \_ÛdTü qÔ ï~. |æ\\¢ ≈£î ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düHê ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#˚ Á|üjT· ‘·ï+, kÕúìø£, kÕe÷õø£ eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ ≈£L&Ü n‘·´\Œ+>± e÷]+~.
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ñqï eqs¡T\T :
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ $$<Ûä s¡ø±\ e÷´|ü⁄\T, >√¢ãT\T ñHêïsTT. eTq sêh+˝À düs«¡ •øå± n_Ûj÷· Hé Ä<Û«ä s¡´+˝À bÕsƒX¡ Ê\\≈£î uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕe÷Á– düs|¡ süò ê #˚XÊs¡T. Á|ür ÁbÕ<∏$ä Tø£,
e÷<Û´ä $Tø£ bÕsƒX¡ Ê\≈£î Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düøÔ ±\qT düs|¡ süò ê #˚XÊs¡T. Bìì eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ nedüs+¡ . <ë<ë|ü⁄ 40 XÊ‘·+ bÕsƒX¡ Ê\\≈£î dæ.&ç.\T dæìe÷\T, $C≤„q düs«¡ kÕ«\T
e+{Ï$ n+<ä#d˚ æ ø£+|üP´≥s¡T¢ dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dTü ≈£îH˚˝≤ #·÷&Ü*.
eT÷˝≤´+ø£q+ :
Á|üdTü ‘Ô +· bÕsƒX¡ Ê\˝À ã{°|º ≥
ü &º Üìï, >∑Ts¡T+Ô #·T≈£îì |üØø£\å ˝À >∑T|æŒ+#·&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#˚Ã~>± eT÷˝≤´+ø£q+ ñ+≥Tqï~. bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ j·T÷ì{Ÿ |üØø£\å T yÓTT<ä\T yê]¸ø£
|üØø£\å T / uÀs¡T¶ |üØø£\å T ôd‘’ +· Ç<˚ $<Û+ä >± »s¡T>∑T‘·THêïsTT. ø±ã{Ïº eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+>± e÷s¡TŒ #Ó+<ë*. eT÷˝≤´+ø£q+ kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<ÛHä ê \øå±´\T
kÕ~Û+#˚~>± ñ+&Ü*.
c) kÕ+|òTæ ø£XÊg dü«uÛ≤e+ :
$$<Ûä s¡ø±˝…q’ düu≈®… î£ \º T nq>± #·]Á‘·, uÛ÷Ñ >√fi¯+, sê»˙‹XÊg+, Ä]úøX£ Êg+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ kÕ+|òTæ ø£XÊg+ @sêŒf…+Æ ~. ◊‘˚ M{Ï˝À Á|ü‹ düu≈®… î£ ≈º L£ &Ü <ëìøÏ #Ó+~q Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ
|ü<‘∆ä T· \qT, <äèø£Œ<∏ë\qT ø£*–ñqï~. Äj·÷ düu≈®… î£ \º ≈£îqï Á|ü‘´˚ ø£‘\· qT >ös¡$dü÷HÔ ,˚ $$<Ûä düu≈®… î£ \º eT<Û´ä n+‘·s‘Z¡ · dü+ã+<Û+ä ñ+&˚ $<ÛëHê\qT n_Ûeè~∆|sü #¡ &· +É nedüs+¡ . Ç~ $$<Ûä
kÕe÷õø£ n+XÊ\qT düeTÁ>∑+>± ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ <ë]rj·÷*. á ø±s¡D≤\ <äècÕº´ Á|ür bò˛ø£dt Á>∑÷|ü⁄ $$<Ûä düu≈®… î£ \º eT<Û´ä n+‘·s‘Z¡ ·d+ü ã+<Û+ä ñ+&˚ $<Ûëq $ìjÓ÷>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô
$$<Ûä n+XÊ\qT CÀ&çd÷ü Ô s¡÷bı+~+#ê\ì Á|ü‹bÕ<äq#˚d+æ ~.
kÕ+|òTæ ø£ XÊg+˝Àì $_Ûqï $uÛ≤>±\ eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä @s¡Œ&É&ÜìøÏ eTT+<äT>± Äj·÷ $wüj÷· \qT yÓTT‘·+Ô >± ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ nedüs+¡ . kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ e÷qe J$‘·+˝À »]π>
$$<Ûä kÕe÷õø£ <äè–«wüj÷· \qT $$<Ûä ø√D≤\˝À ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ ñ|üø]£ düT+Ô ~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü kÕe÷õø£ <Ûsä êà\qT eT]j·TT $<ÛëHê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√&ÜìøÏ ≈£L&Ü ñ|üø]£ düT+Ô ~.
14
n+<äTe\¢ kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ n<Û´ä j·Tq+ <ë«sê @$T ô|+bı+~+#ê\qT≈£î+{≤yÓ÷, yê{Ï qT+&ç <ä÷s¡+ ø±≈£î+&Ü ñ+&É&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~. Ç<˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À kÕe÷õø£ $wüj÷· \qT
ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+‘√bÕ≥T Á|ü|+ü #êìï $düÔ è‘· <äèwæ̃‘√ #·÷&É&Üìï H˚sT¡ Œ‘·T+~. n+<äTe\¢ düTìï‘·+>± Ä˝À∫+#·&+É , düV‰ü qTuÛ÷Ñ ‹ ø£*– ñ+&É&Üìï ô|+bı+~düT+Ô ~.
kÕ+|òTæ ø£XÊg+ düe÷C≤ìï K∫Ã‘·yTÓ qÆ |ü<‘∆ä T· \<ë«sê n<Û´ä j·Tq+ #˚dTü +Ô ~. Ç~ |ü]e÷D≤‘·àø£+>±, >∑TD≤‘·àø£+>± ñ+≥T+~. |ü]e÷D≤‘·àø£ $<Ûëq+˝À $$<Ûä n+XÊ\qT n<Û´ä j·Tq+
#˚dqæ ‘·sê«‘· kÕ+K´ø£XÊg |ü<‘∆ä T· \qT ñ|üj÷Ó –+∫ ì]úwyºü TÓ qÆ , $X¯«dü˙j·TyÓTqÆ |ò*ü ‘ê\qT, kÕ<Ûës¡Dø° s£ D¡ ≤\qT düèwæ+º #·&+É <ë«sê |ü]D≤e÷‘·àø£yTÓ qÆ Ä<Ûësê\‘√ kÕe÷õø£ <äè–«wüj÷· \qT
n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔsT¡ . >∑TD≤‘·àø£ $<Ûëq+˝À kÕe÷õø£ <äè–«wüj÷· \qT Á|ü‘´· ø£å |ü]o\q\<ë«sê, e´øÏÔ ‘·q Á|ü‘´· ø£,å |üs√ø£å Á|ü‹#·s´¡ \<ë«sê, ìy˚~ø£\qT eTTÁ~‘· kÕeTÁ–ì $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê
n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔsT¡ .
kÕ+|òTæ ø£XÊg $wüj÷· \qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‘∆ä T· \˝À düsπ «\T, $_Ûqï esêZ\≈£î #Ó+~q |üsd¡ Œü s¡ $X‚w¢ Dü \T, n<Û´ä j·THê\T ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À qeT÷Hê\T ùdø£]+∫,
Á|ü‹ $uÛ≤>±ìï ˝À‘·T>± ì•‘·+>± $X‚w¢ +æ #·&+É , ø±˝≤qT>∑TD+>± edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\qT b˛\TÃø√e&É+, düeTø±©q n+XÊ\qT e÷ì≥]+>¥ #˚jT· &É+, #ê]Á‘·ø£ &Ü≈£îýÓT+≥¢ <ë«sê yêdüyÔ ê\qT
sêã≥º&+É eTTKýÓTqÆ $. á $<Ûyä TÓ qÆ |ü<‘∆ä T· \˙ï kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ë´Á|üD≤[ø£˝À #√≥T#˚dTü ø=HêïsTT.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\T ø√]q $<Û+ä >±H˚ ñ+&˚˝≤ #˚jT· &Üìï (Determinism), eT÷dü‘‘· ê«ìï ˇπøs¡ø+£ >± ñ+&É&Üìï (Typification) ‘·s‘¡ s· ê\T>± Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~. uÛÖ>√[ø£+>± ˇπø
s¡ø+£ >± ñ+&É&+É (Geographic determinism) ˝Òø£ Ä]úø+£ >± ˇπø$<Û+ä >± ñ+&É&+É (Economic determinism) düe÷C≤\qT eT]j·TT <˚XÊ\qT eT÷düb˛dæq $<Û+ä >± ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+
kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<Ûqä ˝À Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ / n~Ûø±s¡øy£ TÓ qÆ eTTÁ<ä>± (Hallmark) ñ+≥Tqï~. Bìì ‘=\–+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. BìkÕúq+˝À $XÊ\<äèø£Œ<∏ëìï, ãVüQfi¯ düø±s¡D≤‘·àø£
$es¡D\T nqTeT‹+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ªn&Ée⁄\Tμ nH˚ n+X¯+ uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊg+˝À $wüjT· +>±H˚ #·]Ã+#·ã&ÉT‘·T+~ ‘·|Œü <ëìì #ê]Á‘·ø,£ bÂs¡d+ü ã+<Û,ä Ä]úø£ n+XÊ\ <äèwæ˝º À #·÷&É&+É
ø±˙ $X‚w¢ +æ #·&+É >±˙ »s¡>&∑ +É ˝Ò<Tä n+<äTe\¢ $düÔ è‘·+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ M\T>± kÕ+|òTæ ø£ XÊg $uÛ≤>±\ eT<Û´ä ñqï n&ÉT>¶ √&É\T #Û̊~+#ê*. düeTq«j·T |ü]#˚ #·s´¡ \≈£î lø±s¡+
#·T{≤º*.
kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q eTs=ø£ ø°\ø£yTÓ qÆ $wüjT· y˚T$T≥+fÒ kÕe÷õø£+>± »]π> e÷qe Á|ü‹#·s´¡ \qT ãVüQfi¯ <äèwæº ø√D≤\˝À #·÷&Ü* ‘·|Œü @<√ ˇø£ ø√D+˝À e÷Á‘·yT˚
#·÷&É&ÜìøÏ, ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ M\Tø±˝Ò<Tä . Ç~ Á|üC≤kÕ«eT´ ìj·Te÷\≈£î ˝Àã&ç »s¡>±*. ãVüQfi¯ <äèø£Œ<∏ä $<ÛëHê\T düeTÁ>∑+>±, ns¡eú +‘·+>± ñ+{≤sTT. Ç$ $$<Ûä eqs¡T\qT
>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. $X‚w¢ D ü ≤‘·àø£+>±, $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·q\qT eè~∆|sü T¡ düT+Ô ~.
@ kÕ+|òTæ ø£ <äè–«wüjT· yÓTHÆ ê e´≈£î\Ô ô|q’ $$<Ûä s¡ø±\T>± Á|üu≤Û yêìï #·÷|ü⁄‘·T+~. nsTT‘˚ Ç~ e´øÏÔ düe÷»+˝À ‘êqT ñqï kÕúq+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. n+fÒ Á<äy√´\“D+ nsTT‘˚
<ëì Á|üu≤Û e+ Äj·÷ esêZ\ô|’ y˚sT¡ y˚sT¡ s¡ø±\T>± ñ+&É&Üìï >∑T]ÔkÕÔ+. n+<äTe\¢ $_Ûqï <äèwæº ø√D≤\˝À Ä˝À∫+#·&+É ãVüQfi¯ Ø‘·T˝À¢ Á|ü‹düŒ+~+#·&+É nedüs+¡ . dü+|üPs¡yí TÓ qÆ ~>± ñ+&ç
$$<Ûä eqs¡T\qT düeTq«sTT+#·T≈£îì $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ, $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ n+XÊ\qT eT]+‘· ˝À‘·T>± $#ê]+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ kÕ+|òTæ ø£ XÊg $wüjT· dü«uÛ≤yêìï ì•‘·+>± |üØøÏ+å #·&ÜìøÏ <ëì dü«s¡÷bÕìøÏ ˇø£ düŒwü‘º · #˚≈L£ s¡Ã&ÜìøÏ
M\T>∑\T>∑T‘·T+~. n+fÒ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\qT dü+düÿ]+#·&eÉ TH˚~ Äj·÷ kÕ+|òTæ ø£ XÊg $uÛ≤>±\ #ê]Á‘·ø£ eT÷˝≤\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, ‘·T\Hê‘·àø£+>± $X‚w¢ +æ #·&+É ‘·<ë«sê $$<Ûä
kÕ+|òTæ ø£ XÊg $uÛ≤>±\ eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï ã\|üs#¡ &· ÜìøÏ ˇø£ $wüj÷· ìï nìï $uÛ≤>±\ <äèwæº ø√D+˝À #·]Ã+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
15
kÕ+|òTæ ø£ XÊg+˝Àì $_Ûqï $uÛ≤>±\T n˙ï ô|q’ ‘Ó*Œq ñeTà&ç \ø£D å ≤\qT bı+~q|ü&ÉT ` ˇø£ <ëìø=ø£{Ï dü+ã+<Û+ä ø£*–q n+XÊ\T>± e÷]q|ü&ÉT $_Ûqï uÀ<ÛHä ê |ü<‘∆ä T· \T,
$_Ûqï uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. á $<Û+ä >± kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ nH˚ ù|s¡T MT<ä n+<äT˝Àì $_Ûqï $uÛ≤>±\qT düeTq«j·T|üs#¡ &· +É q÷‘·q+>± eØZø]£ +#·&+É <ë«sê kÕ+|òTæ ø£
XÊÁkÕÔìï ø=‘·Ô ø√D+˝À #·÷&É&ÜìøÏ, $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
#·]Á‘· :
#·]Á‘· øπ e\+ ø±\Áø£yT˚ D≤ e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ne>±Vü≤q |üs#¡ &· yÉ T˚ ø±≈£î+&ÉÜ, Ä e÷s¡TŒ\T @ @ kÕe÷õø£ esêZ\qT @ $<Û+ä >± Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔj÷Ó , Ä e÷s¡TŒ\T ‘·sê«‘· ‘·sê\≈£î
m˝≤ n+~+#·ã&É‘êjÓ÷ ‘Ó*ù| XÊg+. #·]Á‘·˝Àì n+XÊ\qT eTq≈£î ‘Ó*j·Tì n+XÊ\≈£î \_Û+∫q Ä<Ûësê\T, düe÷#êsê\qT $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê es¡eÔ ÷HêìøÏ nq«sTT+#·Tø√&ÜìøÏ
#·]Á‘· <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~. n+<äTe\¢ eT+∫ #Ó&ÉT\T+{≤j·Tì Á>∑Væ≤+#·>∑\+. yê{Ïì ìsêú]+#˚+<äT≈£î ñqï Ä<Ûësê\T, düe÷#êsêìï $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ n+<ä]ø°
ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑ýÓTqÆ |ü<‘∆ä T· \qT $ìjÓ÷–+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\¢ #·]Á‘· uÀ<Ûqä s¬ +&ÉT n+XÊ\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø√yê*. n$. 1. ø±\Áø£yT˚ D≤ e#˚Ã e÷s¡TŒ\T, 2. m+<äT≈£î? m˝≤?
#·]Á‘·qT $_Ûqï ø√D≤\˝À sêXÊs¡T?
#·]Á‘·qT uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT kÕúìø£, ÁbÕ+rj·T, <˚oj·T, ÁbÕ|ü+∫ø£ n+XÊ\|ü≥¢ düeT‘·T\´+ bÕ{Ï+#ê*. kÕúìø£ #·]Á‘·≈î£ n‘·´~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çyê«*‡ ñ+&É>±, kÕúìø£ esêZ\
Ä~Û|‘ü ê´ìøÏ uÛj Ñ T· |ü&ç yê{Ïì #·]Á‘·˝À #˚sÃ¡ &ÜìøÏ yÓqTø£+» y˚dTü HÔ êïs¡T. Ä uÛj
Ñ ÷· \ qT+&ç ãj·T≥≈£î e∫Ã, #·]Á‘·qT $<ë´s¡T\ú T n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷· *‡q düeTj·T+ e∫Ã+~. Ä s¡ø+£ >±
eTq≈£î #ê]Á‘·ø£ n+XÊ\qT $XÊ\ <äèø£Œ<∏+ä ‘√ #·]Ã+#·&ÜìøÏ, $$<Ûä kÕe÷õø£ esêZ\T, yê{Ï eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûë\T, ˇ|üŒ+<ë\T, kÕ+πø‹ø£ n+XÊ\T, dü+düÿ è‹, kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT
Ä<ÛTä ìø£ sê»ø°jT· , kÕe÷õø£, Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \ ø√D+˝À #·]Ã+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~.
uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊg+ :
kÕ<Ûës¡D+>± kÕe÷õø£ <äè–«wüj÷· ˝À¢ dü˝ú ≤\≈£î #Ó+~q Äes¡qÔ Áø£e÷\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, dü˝ú ≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q yÓ$’ <Ûë´\qT $e]+#·&ÜìøÏ uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
Á|üøè£ ‹ ` e÷qe⁄&ÉT (düe÷»+) eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûë\qT Ç~ n<Û´ä j·Tq+ #˚dTü +Ô ~. >∑‘+· ˝À qT+&˚ düe÷C≤ìøÏ Á|üøè£ ‹øÏ >∑\ dü+ã+<Ûë\T düVü≤» dü]düsê\˝À <äè&ÛyÉ TÓ qÆ $>± #·÷&Éã&ÉT‘·THêïsTT.
<˚ìø£<˚ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ~>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. ø±˙ X¯‘êã∆ø±\+>± á <Û√s¡D˝Ï À e÷s¡TŒ\T edüTHÔ êïsTT. Á|üøè£ ‹ ` kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\ô|’ Á|ü•ï+#·&+É yÓTT<ä\sTT+~. Á|üøè£ ‹ e\¢
düe÷»+ e\¢ Á|üøè£ ‹ e÷s¡TŒ\≈£î >∑T]ø±e&ÉyT˚ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+. n+fÒ düe÷»+˝Àì e÷qe #·s´¡ \T Á|üøè£ ‹øÏ qwü+º ø£*–+#˚$>± ñ+&É&+É e\¢ nH˚ø£ Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ düTHÔ êïsTT.
Á|ü|+ü Nø£sD¡ H˚|<ü ´ä∏ +˝À <˚XÊ\T, ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä n+‘·sê\T ‘=\–b˛sTT Á|ü|+ü #·eT+‘· ˇø£ Á>±eT+>± e÷s¡T‘·Tqï dü+<äs“¡ +¤ ˝À düe÷»+ ` Á|üøè£ ‹ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT q÷‘·q j·TT>∑+˝À
ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ nedüs+¡ . Á|ü|+ü Nø£sD ¡ e\¢ ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä n+‘·sê\T ‘=\–b˛‘·Tqï|üŒ{Ïø° ø=‘·Ô ø=‘·Ô ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T, yÓ$’ <Ûë´\T ‘·˝‘… T· ‘Ô T· Hêïj·Tì uÛÖ>√[ø£XÊgy˚‘\Ô· T
Ä+<√fi¯q #Ó+<äT‘·THêïs¡T. q>∑Øø£sD¡ \ e\¢ Á>±MTD eqs¡T\T |ü≥Dº ≤\≈£î ‘·s*¡ q>∑sy¡ êdüT\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É>±, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\T yÓqø£ã&çb˛e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï<äì $X‚w¢ dæ Tü HÔ êïs¡T.
uÛÖ>√[ø£ eqs¡T\T yê{Ï $ìjÓ÷>∑+, eqs¡T\ |ü+|æD° yÓTT<ä˝q’… yê{Ï <äècÕº´ uÛ÷Ñ >√fi¯+ kÕ+|òTæ ø£XÊg $uÛ≤>∑+>± düeTø±©q düe÷#ês¡+‘√ |ü]|ü⁄wæbº ı+~ eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>±
s¡÷bı+~+#·ã&Ü*.
düV≤ü » ÁbÕø£è‹ø£ yê‘êes¡D≤ìøÏ e÷qe düe÷C≤ìøÏ >∑\ n+XÊ\ dü+ã+<Ûë\T, $_Ûqï düe÷C≤\ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT, $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À $dü]Ô +∫ ñqï düe÷C≤\ eT<Û´ä
dü+ã+<Ûë\T >∑T]Ô+#·&+É <ë«sê kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\ ìsêàD+ »s¡>±*. Ç~ |æ\\¢ qT kÕúìø£ Á|ü|+ü #êìøÏ $X¯«Á|ü|+ü #êìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûë\qT ns¡ú+ #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
16
uÛÖ>√[ø£+>± $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\qT, Á|ü<X˚ Ê\qT |ü{≤\˝À >∑T]Ô+#·&+É ˝À |æ\\¢ ≈£î •ø£D
å ìe«&ÉeTH˚~ uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁkÕÔ\ eTTK´ø£seÔ¡ ´+>± >∑T]Ô+#ê*. nsTT‘˚ kÕ+|òTæ ø£XÊg n<Û´ä j·Tq+
n+fÒ øπ e\+ |ü≥+˝À Á|ü<X˚ Ê\qT >∑T]Ô+#·&+É e÷Á‘·yT˚ ø±<äT Äj·÷ Á|ü<X˚ Ê\ kÕe÷õø£ dü+<äsê“¤\qT, #ê]Á‘·ø£ H˚|<ü ë∏ ´\qT ≈£L&Ü ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. |ü{≤\T ^j·T&É+, >∑T]Ô+#·&+É ,
n<Û´ä j·Tq+˝À á $wüj÷· \qT ≈£L&Ü <äèwæ˝º À ñ+#·Tø√yê*. n+fÒ á uÛ÷Ñ >√fi¯+ MT<ä $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&eÉ T+fÒ Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝Àì Á|ü»\T, yê] Jeq $<Ûëq+, yê]
nedüsê\T yê]≈£îqï eqs¡T\T yÓTT<ä˝q’… yê≥ìï+{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÉeTH˚ ~X¯>± e÷s¡TŒ≈£î Hê+~ |ü\ø±*.
kÕe÷õø£ ` sê»ø°jT· Jeq+ :
Bìì kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ ø=‘·Ô $wüjT· +>± ù|s=ÿHêïs¡T. sπ |ü{Ï bÂs¡T\≈£î yês¡T ìedædTü qÔ ï ÁbÕ+‘ê\T / düe÷»+˝À kÕ+|òTæ ø£, Ä]úø,£ sê»ø°jT· dæ‹ú >∑‘T· \qT
|ü]dæ‘ú T· \qT m<äTs¡e⁄‘·Tqï düyêfi¯flqT #·]Ã+#˚+<äT≈£î, ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î |æ\\¢ qT dæ<+∆ä #˚dTü +Ô ~. n+fÒ Ç~ kÕe÷õø£, Ä]úø,£ sêJq‹ XÊÁkÕÔ\ düeTq«j·T+>± ≈£L&Ü ø£ì|ædTü +Ô ~. Ç~
düe÷»+˝À ñqï ãVüQfi¯‘«· + düe÷q‘·«+, Hê´j·T+ yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\qT j·T<∏ë‘·<+ä∏ >± #·]Ã+#·&ÜìøÏ M\T ø£*–düTqÔ ï~. Ç~ kÕ+|òTæ ø£, sê»ø°jT· |üsy¡ TÓ qÆ eTÚ*ø£ $wüj÷· \qT yê{Ï
$X‚w¢ Dü \qT ‘Ó\T|ü&ÜìøÏ y˚>e∑ +‘·+ #˚jT· &É+ <ë«sê, sêC≤´+>∑ã<ä+∆ >± e÷qe $\Te\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïdüTqÔ ï~.
$\Te\qT uÀ~Û+#·&ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D |ü<‘∆ä T· \qT, uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É e\¢ n~ düss¡ TTq |ò*ü ‘êìïe«<äT. ô|>’ ± $<ë´s¡T\ú ˝À $\Te\ |ü≥¢ n\dü‘ê«ìï ô|+bı+~düT+Ô ~.
@ $\Te\HÓH’ ê düe÷»+˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï, Á|ü‘´· ø£+å >± ø£ì|ædTü qÔ ï düìïy˚XÊ\ |üs+¡ >± #·]Ã+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ yê{Ï |ü≥¢ ˇø£ yÓK’ ] ô|+bı+~+#·e#·TÃ. düe÷C≤ìøÏ <ä÷s¡+>±, yêdüyÔ ê\qT
ø£|Œæ |ü⁄∫Ã Ä<äsêÙ\T e*¢+#·&+É <ë«sê $\Te\ uÀ<Ûqä , uÀ<Ûqä øπ |ü]$T‘·eTe⁄‘·T+~ ‘·|Œü |æ\˝¢ À Ä#·sD ¡ ≤‘·àø£ e÷s¡TŒ≈£î düV‰ü j·T|ü&<É Tä .
Ä]úøX£ Êg+, sê»˙‹XÊg+, kÕe÷õø£XÊÁkÕÔ\T : á düu≈®… î£ \º qT Á|ü‘´˚ ø£+>± #·<Tä e⁄ø√&ÜìøÏ M\T>± Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À y˚sT¡ y˚sT¡ >± Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . á düu≈®… î£ \º qT yπ̊s«s¡T>±
#·<Tä e⁄ø√&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ÁbÕ<∏$ä Tø£ ne>±Vü≤q, uÛ≤yê\qT Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ n+fÒ Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ kÕúsTT˝À n+~+#ês¡T. Ç~ eT]+‘· $düÔ è‘·+>± &çÁ^ kÕúsTT˝À #·<Tä e⁄ø√&ÜìøÏ M\T
ø£*ŒdüT+Ô ~.
d) kÕ+|òTæ ø£XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä ` dü$Tà[‘· $<ÛëHê\T :
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä ˇø£ düeTÁ>∑ <äèwæ‘º √ |ü]düsê\ $C≤„q+>± uÀ~Û+#·ã&ÉT‘·T+~. ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT˝À kÕ+|òTæ ø£ XÊgeTTqT Hê\T>∑T $uÛ≤>±\T>± #˚dæ
#·]Á‘·, uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+, ns¡Xú Êg+, bÂs¡XÊg+>± uÀ~Û+#·&+É »s¡T>∑T‘·Tqï~.
2005 C≤rj·T Á|üD≤[ø± #·Á≥+˝À ù|s=ÿqï $<Û+ä >± ªbÂs¡XÊg+μ nH˚ |ü<ëìï ‘=\–+∫ kÕ+|òTæ ø£ sê»ø°jT· XÊg+>± e÷s¡Ã≥+ »]–+~. ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À á XÊÁkÕÔ\qT
eTTK´ $wüj÷· \T>± uÀ~ÛdTü HÔ êïs¡T. á kÕúsTT ‘·sT¡ yê‘· $<ë´s¡T\ú T yê]yê] n;Ûw+ºü y˚Ts¡≈î£ m+|æø£ #˚dTü ø=ì nuÛ´Ñ dæ+#·e#·TÃ. H˚wqü ˝Ÿ bò˛ø£dt Á>∑÷|ü⁄ dü÷#·q\ y˚Ts¡≈î£ Á|üdTü ‘Ô +· neT\e⁄‘·Tqï
á kÕ+|òTæ ø£ XÊg $uÛ»Ñ q Ç˝≤π> ø=qkÕ–+#ê\+fÒ yê{Ï eT<Û´ä ˇø£ $uÛ»Ñ q sπ K ^j·Te\dæq nedüs+¡ ñqï~. $uÛ»Ñ q≈£î M\T˝Òì XÊÁkÕÔ\qT düeTÁ>∑ <äèwæ‘º √ uÀ~Û+#ê*‡q nedüs+¡
ñqï~. ‘·<ë«sê $$<Ûä XÊÁkÕÔ\ eT<Û´ä düV≤ü dü+ã+<Û+ä @s¡Œ&ÉT‘·T+~. |ò*ü ‘·+>± $<ë´]úøÏ $$<Ûä s¡ø±\ n+XÊ\T nuÛ´Ñ dæ+#˚ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
17
ñbÕ<Ûë´j·TT\ qT+&ç ùdø£]+∫q n_ÛÁbÕj·÷\ Á|üø±s¡+ m*yÓT+≥Ø kÕúsTT˝À kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔìï $uÛ≤>±\T>± ø±≈£î+&Ü dü$Tà[‘·+ #˚dæ #Ó|Œü &É+ nedüse¡ Tì ‘˚*+~. $wüjT· >∑‘·
uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\T nqTdü]+#·&+É e\¢ eTq >∑‘· Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq˝À »]–q $<Û+ä >± @ $uÛ≤>±ìøÏ Ä $uÛ≤>∑+ ì]∆w+ºü >± e÷]b˛‘êsTT ‘·|Œü yê{ÏeT<Û´ä düeTq«j·T+ ñ+&É<Tä . <ëìøÏ
ã<äT\T>± n+XÊ\ yêØ $<ÛëHêìï bÕ{Ï+∫q≥¢sTT‘˚ Äj·÷ $uÛ≤>±\˝À düeTq«j·T+ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+~. ≈£î≥T+ã+, eékÕj·T+ yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\qT m+|æø£
#˚dTü ≈£î+≥Tqï|ü&ÉT yê{Ïì #ê]Áø£‘,· uÛÖ>√[ø£ ø√D≤\˝À düeTq«j·T |üs∫¡ #·]Ã+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ ãVüQfi¯ $uÛ≤>∑ $<Ûëq+˝À uÀ<Ûqä »s¡>&∑ ÜìøÏ düŒwüyº TÓ qÆ Ø‹˝À Äj·÷ $uÛ≤>±\T, yê{Ï
H˚|<ü ´ä∏ +ô|’ |üPs¡« •ø£D
å / C≤„q+ ø£*– ñ+&É&+É n‘·édüs+¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£|Œü {Ï ø±\˙ eédüú dü+<äs“¡ +¤ qT+&ç Ä<ÛTä ìø£ dü+<äs“¡ +¤ es¡≈î£ C≤‹, ‘Ó>,∑ eT‘·, ≈£î\, es¡Z Ç‹eè‘êÔ\ qT+&ç
≈£î≥T+ã eédüú m˝≤ @s¡Œ&ÉT‘·T+<√ ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ M{Ï H˚|<ü ëÛ ´\ô|’ ø£˙dü ne>±Vü≤q ø£*–ñ+&Ü*.
ô|’ n+XÊ\qT ˝À‘·T>± |ü]o*ùdÔ m+#·T≈£îqï Ç‹eè‘êÔìï dü$Tà[‘· $<Ûëq+˝À m*yÓT+≥Ø bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À ‘·s>¡ ‘∑ T· \yêØ>± ˇø£ Áø£eT|ü<‹∆ä ˝À ns¡eú +‘·+>± n<Ûë´j·÷\˝À
bı+<äT|üs#¡ ê\qï $wüjT· + ne>∑‘e· Te⁄‘·T+~.
m*yÓT+≥Ø kÕúsTT˝À ñ+&É–q Ç‹eè‘·Ô n+XÊ\T
♦ uÛÖ>√[ø£ yÓ$’ <Û´ä + ` H˚\dü«s¡÷bÕ\T ` o‘√wüdí ‘úæ T· \T
♦ ñ‘·Œ‹Ô ` $ìeTj·T+ ` »HêyêkÕ\T
♦ |ü]bÕ\q
♦ kÕe÷õø£ dü+dü\ú T, ndüe÷q‘·\T, nD>±]q esêZ\T, kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T
♦ eT‘·+ ` düe÷»+
♦ dü+düÿ è‹ ` düe÷#ês¡, uÛ≤eÁ|ükÕs¡+
ôdø£+&ÉØ kÕúsTT (9 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T)˝À ñ+&É‘–· q n+XÊ\T
♦ uÛ÷Ñ $T ` n+‘·s‘Z¡ · ìsêàD+, $$<Ûä Äes¡DeTT\T
♦ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ` uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T, o‘√wüdí ‹úæ , q<äT\T, ˙{Ïeqs¡T\T, eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T, eqs¡T\ n_Ûeè~∆, ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û, ùdyêø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, Á|ü»\T ` ìyêdü
ÁbÕ+‘ê\T, e\dü\T
♦ Á<äé eédüú ` ãTTD+
♦ <Ûsä \¡ T ` Jeq e´j·T+
♦ Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T
18
♦ Á|ü|+ü Nø£sD¡
♦ ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘·
♦ düe÷q‘· ` düTdæsú ¡ n_Ûeè~∆
♦ düeTø±©q Á|ü|+ü #·+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ` (1900 qT+&ç 2000 es¡≈î£ ) ` Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\ eT<Û´ä Á|ü|+ü #·+, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ C≤rjÓ÷<äéT+, uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ ìsêàD+, dü«‘·+Á‘·
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , $$<Ûä sê»ø°jT· <Û√s¡DT\ Ä$sê“¤e+, kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T, bÂs¡T\T, Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
♦ X¯‘êu≤›\ ÁøÏ‘+· Á|ü|+ü #·+ ` e÷s¡T‘·Tqï j·T÷s¡|t kÕ+düÿ è‹ø£ dü+Á|ü<ëj·÷\T (1300`1800), Á|üC≤kÕ«$Tø£, C≤rj·Tyê<ä $|üy¢ ê\T (17, 18, 19 X¯‘êu≤›\T) bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ,
kÕe÷õø£ ìs¡dHü √<äé÷\T, kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ, e\düyê<ä+, Á|üC≤kÕ«eT´ $düsÔ D¡ , e÷qe Vü≤≈£îÿ\T, eTVæ≤fi≤ s¡øDå£ #·{≤º\T.
♦ $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D
♦ s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê $<ä´
kÕ+|òTæ ø£XÊg n<Û´ä j·Tq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
$düÔ è‘· ns¡+ú ˝À #Ó|Œü ã&çq ô|’ Ç‹eè‘êÔ\ qT+&ç n+XÊ\qT m+|æø£ #˚dTü ø=ì $$<Ûä $uÛ≤>±˝À¢ #·]Ã+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÛÖ>√[ø£ yÓ$’ <Û´ä + Ç‹eè‘·+Ô ˝À $$<Ûä s¡ø±\ H˚\\T, o‘√wüí
|ü]dæ‘ú T· \T ‘Ó\TdüTø√e&É+ ÁbÕ+‘ê\ yêØ>± ìedæ+#˚ Á|ü»\T, yê] düe÷C≤\T #ê]Á‹ø£ H˚|<ü ë∏ ´\‘√ m˝≤ Á|ü‹#·s´¡ \T »]bÕjÓ÷ #·]Ã+#ê*. á $<Ûyä TÓ qÆ dü$Tà[‘· $<Ûëq+ mì$T<äe
‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ ø=qkÕ–+#·&+É nedüs+¡ . ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À nq>± ‘=$Tà<äe ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç $$<Ûä $uÛ≤>±\T>± yê{Ïì ne\+_+#·&+É eT+∫~.
n˝≤π> ñ‘·Œ‹Ô ` $ìeTj·T+, »HêyêkÕ\T Ç‹eè‘·+Ô ‘√ sê‹j·TT>∑+ ˝Ò<ë eT<Û´ä j·TT>∑ ø±\+‘√bÕ≥T düeTø±©q ñ‘·Œ‹Ô˝À ÁbÕ+rj·T Äes¡qÔ qeT÷Hê\qT <äèwæj
º T· +<äT+#·Tø=ì
ñ‘·Œ‹Ô, $ìeTj·÷ìï n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷· *‡ ñ+≥T+~.
dü÷\ú +>± #ÓbÕŒ\+fÒ ô|q’ ù|s=ÿqï dü$Tà[‘· $<ÛëHêìï 8e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ ø=qkÕ–+#ê*. Äô|q’ n+fÒ 9e ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç $uÛ≤>±\ yêØ>± kÕ+|òTæ ø£XÊg n<Û´ä j·Tq+ »s¡>±*.
$<ë´Á|üD≤[ø£, dæ\ãdt s¡÷|üøs£ \Ô¡ T bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT n<Û´ä j·Tq+ø√dü+ Ç‹eè‘êÔ\T m+|æø£ #˚jT· &É+ n‘·´+‘· ø°\ø£+. HêHê{Ïø° $düÔ è‘·yTÓ qÆ C≤„q |ü]~Ûì <äèwæj
Ç‹eè‘êÔ\qT m+|æø£ #˚jT· ø£b˛‘˚ |æ\\¢ T yÓqTø£ã&ÜÔsH¡ ˚ uÛj Ñ T· +‘√ n~Ûø£ düe÷#êsêìï (ñ<ë : kÕe÷õø£ ñ<äé÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q $düÔ è‘· n+XÊ\T) bı+<äT|üs#¡ &· +É e\¢ |æ\\¢ ô|’ ˇ‹Ô&ç
ô|s¡T>∑T‘·Tqï~. |ò*ü ‘·+>± kÕ+|òTæ ø£XÊg n<Û´ä j·Tq+ |æ\\¢ kÕúsTTøÏ, n_ÛsT¡ #·T\≈£î <ä÷s¡+ø±e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
eTq+ |æ\\¢ ≈£î $_Ûqï kÕe÷õø£ nqTuÛyÑ ê\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ, Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ •ø£Då ìdüTHÔ êïeTì Á>∑V≤æ +#ê*. |æ\\¢ kÕúsTTøÏ $T+∫q n~Ûø£ düe÷#êsêìï >∑T|æŒ+#·&+É e\¢
eTq+ eTq \øå±´\≈£î <ä÷s¡eTe⁄‘·THêïeTì eT]∫b˛≈£L&É<Tä . nsTTq|üŒ{Ïø° n≥º&TÉ >∑T ã&ÉT>∑TesêZ\T, kÕúìø£, ÁbÕ+rj·T, C≤rj·T Á|ü|+ü #·+ yê{Ï eT<Û´ä düeT‘·T\´‘·qT ô|+bı+~+#·&+É
e+{Ï n+XÊ\qT ‘·|Œü ìdü]>± $e]+#ê*.
19
e) kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<Ûqä ` $düÔ è‘· \øå±´\T :
1. kÕe÷õø£ H˚|<ü ´ä∏ +˝À ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+, ø±s¡D≤\qT nH˚«wæ+#˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É .
2. ‘·øD
å£ kÕe÷õø±_Ûeè~∆ n+XÊ\qT Á|ü|+ü #· b˛ø£&\É ‘√ |üsd¡ Œü s¡+ nq«sTT+#·&+É .
3. dü\ú , ø±\ dü+ã+<Ûë\≈£î #Ó+~q $_Ûqï e÷qe nqTuÛyÑ ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
4. kÕe÷õø£ Á|ü|+ü #êìï |ü\T ø√D≤\˝À #·÷dæ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
5. $_Ûqï esêZ\ Á|ü»\ô|’ kÕe÷õø£ <äècÕº+‘ê\ Á|üu≤Û yêìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
6. bı+~q düe÷#ês¡+, |ü]ø£\Œq\T, }Vü‰‘·àø£ n+XÊ\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï ô|+bı+~+#·&+É .
7. eTTÁ~‘· n+X¯+, &˚{≤, ∫Á‘ê\T (ñ<ë:` $$<Ûä |ü<‘∆ä T· \˝À düe÷#ês¡+ C≤„Hêìï ∫Á‘ê\ s¡÷|ü+˝À ù|s=ÿq&É+ / nq«sTT+#·&+É / <ës¡Ùìø£‘q· T Á|ü<]ä Ù+#·&+É ) yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì
ìs¡«Væ≤+#˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&+É .
8. kÕe÷õø£, sêC≤´+>∑ $\Te\‘√ eTy˚Tø£eTe&É+.
#·]Á‘·
1. düe÷»+˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ Á|üÁøÏjT· \qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
2. düe÷»+ m+<äT≈£î, m˝≤ e÷s¡TŒ\≈£î˝Àqe⁄‘·T+<√ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&É+.
3. düe÷»+˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\T $$<Ûä kÕe÷õø£ esêZ\ yê]ì @ $<Û+ä >± Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô <√ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
4. eTq >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q $<ÛëHê\˝À uÛ≤>∑+>± #·]Á‘·qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ m˝≤ nedüsy¡ ÷Ó ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
5. #·]Á‘· ìsêàD+˝À >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<˚ $<Ûëq+ @ $<Ûyä TÓ qÆ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+<√ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
6. #·]Á‘·˝À e÷qe eédüú |ü]~Û, ÁbÕeTTK´‘·qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
7. eqs¡T\ düV‰ü j·T+‘√ #·]Á‘·qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ $eTs¡ÙHê‘·àø£, ì•‘· |ü<‘∆ä T· \qT ne\+_Û+#·&+É .
8. #·]Á‘·, kÕe÷õø£ dü+<äs“¡ s¤ #¡ q· >∑‘êìï |ü⁄q]ï]à+#·&+É , <ëìì n+~+#˚ |ü<‹∆ä ì Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô <äì ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
20
uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊg+
1. e÷qe düe÷C≤\T, düV≤ü » |ü]düsê\ eT<Û´ä ñqï >∑‹o\ dü+ã+<Ûëìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
2. n+‘·]ø£å uÛÖ‹ø£ Áø£eT+ düV≤ü » ÁbÕ+‘ê\T>± e÷s¡&Üìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, düe÷C≤\T yê{Ïì @ $<Û+ä >± e÷sêÃjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√e&É+.
3. kÕe÷õø£ øπ Áå rj·T dü+ã+<Ûë\T n+fÒ ø±\˙ eT]j·TT eTVü‰q>∑s,¡ |ü≥Dº eTTK´ ÁbÕ+‘ê\ e+{Ï yê{Ï eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûë\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
4. Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± $dü Ô è‘· $_Ûqï‘·‘√ ≈£L&çq e÷qe nqTuÛyÑ ê\qT |æ\\¢ eTT+<äT ãVæ≤s¡‘Z +· #˚jT· &É+. n<˚ düeTj·T+˝À e÷qe⁄\ eT<Û´ä düV≤ü #·s¡ uÛ≤eqqT ô|+bı+~+#·&+É .
5. uÛÖ>√[ø£ |ü]XÀ<Ûqä ˝À kÕ+|òTæ ø£, #ê]Á‘·ø£ dü+<äsê“¤ìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&Üìï n_Ûeè~∆ |üs#¡ &· +É .
6. ùdÿ\T, es¡¸e÷|üì, <∏sä êàMT≥sY yÓTT<ä\>∑T |ü]ø£sê\qT ñ|üj÷Ó –+∫ |ü{≤\qT s¡÷bı+~+#·&+É , yê{Ïì #·<eä &É+ e+{Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT n_Ûeè~∆|sü #¡ &· +É , uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg |ü]D≤eT
Áø£eT+˝À M{Ï bÕÁ‘·qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
kÕ+|òTæ ø£, sê»ø°jT· Jeq uÀ<ÛHä ê \øå±´\T
1. kÕe÷õø£, Ä]úø,£ $X‚w¢ D ü ≤ |ü<‘∆ä T· \≈£î ñb˛<ëÈ‘êìïe«&É+.
2. eTÚ[ø£ sêC≤´+>∑ $\Te\T, \øå±´\qT |æ\\¢ ≈£î |ü]#·jT· + #˚jT· &É+.
3. Á|üC≤kÕ«$Tø£ bÕ\q, #·≥+º ˝Àì ìã+<Ûqä \ô|’ ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#·&+É .
4. øπ Áå ‘· kÕúsTT˝À ñqï yêdüyÔ êìï, kÕ<Ûës¡D ˝Ò<ë Ä<äsÙ¡ dæ‹ú ì b˛˝ÒÃ |ü<‘∆ä T· \qT n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+.
5. $$<Ûä Jeq $<ÛëHê\ qT+&ç e÷qe nqTuÛyÑ ê\ $_Ûqï‘·ô|’ $düÔ è‘· ne>±Vü≤qqT @s¡Œs¡#&· +É .
6. $yê<ëdüŒ<ä n+XÊ\qT |üøÿ£ qô|≥º≈î£ +&Ü Ä<ä]+#·&+É , |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø√e&É+.
f) kÕ+|òTæ ø£XÊg+ ` Ç‘·s¡ düu≈®… î£ \º T :
kÕ+|òTæ ø£XÊg|üs+¡ >± kÕ~Û+#·e\dæq HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À m≈£îÿeuÛ≤>∑+ uÛ≤cÕHÓ|’ ⁄ü D≤´\ <ë«sêH˚ kÕ~Û+#·ã&É‘êsTT. n+fÒ #·<eä &É+, ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, ‘·eT nqTuÛyÑ ê\T, Ä˝À#·q\T
CÀ&ç+∫ #Ó|Œü &É+, kı+‘·+>± sêj·T&É+, Á|ü•ï+#·&+É , $wüj÷· ìï nedüsêìïã{Ïº $X‚w¢ +æ #·&+É dü+øÏ|å øÔ” ]£ +#·&+É , Á|ü‘´· ø£+å >± |ü]o*+∫q $wüj÷· ìï sê‘·s÷¡ |üø+£ >± / <äèX¯´s¡÷|üø+£ >±
e´ø°øÔ ]£ +#·&+É yÓTT<ä˝q’… e˙ï uÛ≤cÕkÕeTsêú´\ <ë«sê kÕ~Û+#·ã&É‘êsTT. $$<Ûä |ü{≤\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+ ≈£L&Ü kÕ+|òæTø£XÊg nuÛ´Ñ düq+˝À uÛ≤>∑+>± ñ+{≤sTT.
eTTK´+>± uÛÖ>√[ø£, Ä]úøX£ Êg $wüj÷· \˝À |ü]e÷D°ø]£ +#·&+É nedüs+¡ . |ü]e÷D+, yÓX’ Ê\´+, m‘·T,Ô ñc˛íÁ>∑‘,· es¡¸bÕ‘·+ yÓTT<ä˝q’… e˙ï ø=\e&É+˝À HÓ|’ ⁄ü D´+ nedüs+¡ . n<˚$<Û+ä >±
‘ê]ÿø£+>± Ä˝À∫+#·&+É , ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+, |üØøÏ+å #·&+É ≈£L&Ü kÕ+|òTæ ø£XÊg n<Û´ä j·Tq+˝À ø°\ø£ $wüj÷· \T>± ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº kÕ+|òTæ ø£XÊg+ uÛ≤wü, >∑D‘Ï +· , $C≤„qXÊÁkÕÔ\‘√
dü+ã+<Û+ä ø£*–q~>± >∑T]Ô+#ê*.
21
4. kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ë´ |Á eü ÷D≤\T ` ne>±Vü≤q
kÕ+|òTæ ø£XÊg bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T øπ e\+ düe÷#ês¡+ n+~+#˚$>± ø±≈£î+&Ü |æ\˝¢ À¢ C≤„qìsêàD+ #˚jT· &ÜìøÏ >±q÷ s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À e´øÏ>Ô ‘∑ ·
ø£è‘ê´\T, »≥Tº ø£è‘ê´\T, #·sÃ¡ \T, ∫Á‘ê\T ^j·T&É+, |ü{øºÏ \£ T #·<eä ≥+, $X‚w¢ +æ #·≥+ e+{Ï yê{ÏøÏ Á|üeTTK kÕúq+ Çe«≥+ e\q ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q, $eTs¡ÙHê‘·àø£ <äèwæº ô|s¡T>∑T‘·T+~.
C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2005, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2011, kÕ+|òTæ ø£XÊg+ Ä<Ûës¡|Áü ‘·+ Á|ü‹bÕ<äq\ Ä<Ûës¡+>± $<ë´ Á|üe÷D≤\qT
s¡÷bı+~+#ês¡T. kÕ+|òTæ ø£ XÊg+˝À ìsêú]+∫q Äs¡T $<ë´ Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#·T≥≈£î M\T>± ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ düeTj·÷ìï Á|üD≤[ø£ ã<ä+∆ >± $uÛõÑ +∫ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#ê*.
‘·s>¡ ‹∑ ˝À n˙ï ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ Á|üXï¯ \T ø±≈£î+&Ü $<ë´ Á|üe÷D≤\qT <äèwæº j·T+<äT+#·Tø=ì $$<Ûä ø√D≤\˝À $<ë´]ú Ä˝À∫+∫, düe÷<Ûëq+ #Ó|Œü &ÜìøÏ neø±X¯+ Çe«&É+ e\q eTq+
@ ñ<˚X› ´¯ +‘√ $<ë´ Á|üe÷D≤\T ìsê∆]+#·T≈£îHêïyÓ÷ Ä ñ<˚X› ´¯ + HÓsy¡ s˚ T¡ ‘·T+~. nìï $<ë´ Á|üe÷D≤\T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝ÀH˚ kÕ~Û+#ê\H˚ ìj·TeT+ ˝Ò<Tä . ÁbÕC…≈î£ \º T, øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q\
Ä<Ûës¡+>±, Ç+≥s¡÷«´\T ìs¡«Væ≤+#·&+É <ë«sê ø£eT÷´ìπøwüHé dæÿ˝Ÿ‡qT |æ\˝¢ À¢ ø£*Œ+#ê*. düe÷#ês¡ ùdø£sD ¡ düeTj·T+˝À ≈£L&Ü á ø£eT÷´ìπøwüHé dæÿ˝Ÿ‡ nedüsy¡ TÓ ‘Æ êsTT. M≥ìï+{Ïø°
nedüsy¡ TÓ qÆ $<ë´ Á|üe÷D≤\qT $|ü⁄\+>± ‘Ó*dæø=+<ë+.
$<ë´Á|üe÷D≤\T (Academic Standards) :
I. $wüj÷· e>±Vü≤q (Conceptual Understanding)
II. Ç∫Ãq bÕsƒê´+XÊìï #·~$, ns¡+ú #˚dTü ≈£îì, yêÚ≤´ì+#·&+É (Reading the text (given), understanding and interpretation)
III. düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Information gathering & processing skills)
IV. düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ ` Á|ü•ï+#·T≥ (Reflection on Contemporary Issues and Questioning)
V. |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Mapping Skills)
VI. Á|üX+¯ dü / n_Ûq+<äq ` düTìï‘·‘«· eTT (Appreciation and Sensitivity)
I. $wüj÷· e>±Vü≤q :
bÕsƒê´+XÊ˝À¢ì ø°\ø£ |ü<ë\T, ø°\ø£ uÛ≤eq\T $<ë´s¡T\ú T ns¡+ú #˚døæ =ì yê]øÏ ns¡eú TsTTq n+XÊ\qT #Ó|Œü >∑˝≤Z*. ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &É+, eØZø]£ +#·&+É , ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+,
b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T ‘Ó*j·TCÒjT· &É+, $X‚w¢ +æ #·&+É , }Væ≤+#·&+É , $e]+#·&+É e+{Ïe˙ï $wüj÷· e>±Vü≤q øÏ+~øÏ ekÕÔsTT.
22
♦ |æ\\¢ T ‘êeTT #·÷dæq dü+|òTü ≥q >∑T]+∫ >±˙, ‘êeTT #˚dqæ |üìì >∑T]+∫ >±˙ ‘·q kı+‘· e÷≥˝À¢ $e]+#·>˝∑ ≤Z*.
♦ Ç‘·sT¡ \T #Óù|Œ yê{Ïì $+≥÷ düùV≤‘·Tø£+>± Ä˝À∫+#·>˝∑ ≤Z*.
♦ ‘êeTT |ü]o*+∫q $$<Ûä n+XÊ\ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·>˝∑ ≤Z*.
♦ ‘êeTT |ü]o*+∫q n+XÊ\ jÓTTø£ÿ \ø£D
å ≤\ Ä<Ûës¡+>± yê{Ïì eØZø]£ +#·>˝∑ ≤Z*. yê{Ï eT<Û´ä >∑\ b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T #Ó|Œü >∑˝≤Z*.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|Œæ q bÕsƒê´+X¯+ jÓTTø£ÿ eTTU≤´+XÊ\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|Œü >∑˝≤Z*.
$wüj÷· e>±Vü≤q m˝≤ ô|+bı+~+#ê*?
bÕsƒê´q+‘·s¡ Á|üXï¯ \qT »≥¢˝À #·]Ã+#·&+É <ë«sê |æ\˝¢ À¢ $wüj÷· e>±Vü≤q ô|+bı+<äT‘·T+~.
ñ<ë:1. j·TT<ä∆ düeTj·T+˝À ôdH’ ê´ìøÏ |ü{≤\T @$<Û+ä >± ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT? (8e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ HÓ+.8). |æ\\¢ T Ç˝≤+{Ï Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T #·]Ã+∫ sêkÕÔsT¡ .
2. ˙\–] #Ó≥T¢ ` ‘˚j÷· ≈£î, ‘√≥\≈£î ` n&É$ø° eT<Û´ä @yÓTHÆ ê ‘˚&Ü\THêïj·÷? ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·]Ã+#·+&ç : (8e ‘·s>¡ ‹∑ , ù|õ 57) #·sÃ¡ ‘√u≤≥T á ~>∑Te ø£è‘ê´\qT
ìs¡«Væ≤+#·≥+ <ë«sê $wüj÷· e>±Vü≤q ø£*–+#·e#·TÃ.
• ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·&+É , #·]Ã+#·&+É .
• #·~$ uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+.
• $$<Ûä ø±sê´\j·÷\T
ñ<ë : b˛©dt ùdwº Hü ,é Hê´j·TkÕúq+ e+{Ï$ |ü]o*+∫ uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+.
• ÁbÕC…≈î£ \º T |üP]Ô#d˚ æ yê{Ï ìy˚~ø£qT ‘·s>¡ ‹∑ ˝À düeT]Œ+#·&+É .
|æ\\¢ ≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+~+#ê*‡q düV‰ü j·T+ @$T{Ï (ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·)
♦ |æ\\¢ T düe÷#ês¡+ ø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TTìô|’ Ä<Ûës¡|&ü ˚ yê‘êes¡D+ düèwæ+º #·sê<äT. dü«j·T+>± H˚sT¡ Ãø=H˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
♦ uÛ≤eq\T ne>±Vü≤q bı+<˚˝≤ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T+&Ü*.
♦ |æ\\¢ T Á|ü•ï+#·&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. »≥Tº |üqT\qT, #·sÃ¡ \qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
23
♦ |æ\\¢ n_ÛÁbÕj·÷\T ndü+ã<äy∆ TÓ qÆ $>± ñqï|ü&ÉT yê]ì ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs#¡ s· ê<äT. dü]jÓTÆ q |ü<‹∆ä ˝À Ä˝À∫+#˚˝≤ dü\Vü‰*yê«*. nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ ‘êqT Ä Á>∑÷|ü⁄˝À ø=~›ùd|ü⁄
bÕ˝§ZHê*.
♦ øπ Áå ‘· dü+<äsÙ¡ q\T, Ç+≥s¡÷«´, ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T |üPs¡sÔ TTq ‘·sê«‘· yê] nqTuÛyÑ ê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T, $X‚w¢ Dü \T Ä<Ûës¡+>± yês¡T ‘·j÷· s¡T#˚dqæ ìy˚~ø£\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #Ó|Œæ +∫
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
ñ<ëVü≤s¡D\T>± ø=ìï Á|üXï¯ \qT |ü]o*<ë›e÷?
1. @&Ée ‘·s>¡ ‹∑ ˝À MTs¡T uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ U≤ ÁbÕ+‘·+ >∑T]+∫ #·~$q <ëìï ã{Ïº <Ûèä e ÁbÕ+‘·+˝À >∑\ ‘˚&Ü\T @$T{À #Ó|Œü +&ç. (8e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ 48).
2. &ÉãT“ e÷]Œ&çì #Ó≈î£ ÿ\T @$<Û+ä >± düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚XÊsTT? (8e ‘·s>¡ ‹∑ )
3. Á|üuTÑÛ ‘·«+ $~Û+∫q uÛ÷Ñ $T •düTqÔ T –]»qT\T ø£≥˝º øÒ b£ ˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T @$? (8e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ 58).
4. $$<Ûä uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\qT ‘Ó*|æ yê{Ïì ÁX‚DÏ yêØ>± eØZø]£ +#·&+É : (8e ‘·s>¡ ‹∑ ).
5. XÊU≤Vü‰] »+‘·Te⁄\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*eTTà. (8e ‘·s>¡ ‹∑ )
$wüj÷· e>±Vü≤q eØZø£s¡D

ø°\ø£|ü<ë\T b˛*ø£\T
uÛÒ<ë\T
uÛ≤eq\T ne>±Vü≤q
ùd{º yŸ TÓ +{Ÿ‡ ø±s¡D≤\T
Á|üÁøÏjT· \T
kÕ+πø‹ø£|<ü ë\T (ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈î£ \º T, $es¡D ñ<ëVü≤s¡D\T
#·sÃ¡ )
$<ë´]ú memory ˝À Long memory, Short memory ñ+{≤sTT. Long memory ˝À ñqï $wüj÷· ìøÏ Short memory <ë«sê eTq+ #·]Ã+#˚ $wüj÷· ìï Connect #˚j÷· *.
‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·]Ã+#·&+É . $<ë´]ú uÛ≤>∑kÕ«$Tø±e≥+, Sharing <ë«sê C≤„qìsêàD+ »s¡>≥
∑ +e\¢ Ç~ $<ë´]ú øπ +Á~‘·yTÓ Æ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ (Meaningful learning) nqã&ÉT‘·T+~.
Bìì Active learning nì n+{≤s¡T. Bì˝À $<ë´]ú |üP]Ô>± bÕ˝§Z+{≤s¡T.
24
II. Ç∫Ãq bÕsƒê´+XÊìï #·~$, ns¡+ú #˚dTü ≈£îì, yêÚ≤´ì+#·&+É : |æ\\¢ T bÕsƒê´+XÊìï #·~$, n+<äT˝Àì $wüj÷· ìï ns¡+ú #˚dTü ø=ì $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À bı+~q nqTuÛeÑ +
Ä<Ûës¡+>± yêÚ≤´q+ #˚jT· >∑˝≤Z*.
ñ<ëVü≤s¡D\T :
1. Á|üuTÑÛ ‘·« #Íø£<säÛ \¡ <äTø±D≤˝À¢ ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ |ü+|æD° (Á|üC≤ |ü+|æD° eédü)ú ì Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T ìs¡«Væ≤dü÷Ô yê{ÏøÏ dü_‡&ûì ≈£L&Ü Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T #Ó*d¢ Tü +Ô ~. eTq+ >∑‘+· ˝À #·÷dæq
$<Û+ä >± ù|<ä\ ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘≈· î£ Ç~ #ê˝≤ ø°\ø£yTÓ qÆ ~. (9e ‘·s>¡ ‹∑ ù|õ 130).
• ù|<ä\ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü_‡&û Çe«&É+ düeT+»düyT˚ Hê? m≥T¢?
|æ\\¢ T ‘·eT ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT #Óù|Œ $<Û+ä >± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ç~ Á|üXï¯ ≈£î »yêãT*e«&É+ nH˚~ ø±≈£î+&Ü yêdüeÔ dæ‘ú T· \qT ns¡+ú #˚dTü ø=ì
yêÚ≤´ì+#˚˝≤ #˚j÷· *.
2. >±*, ˙s¡T H˚\˝À $wü|Pü ]‘·yTÓ qÆ |ü<ësêú\T ø£\e≥+ eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D, nH˚ø£ |ü]ÁX¯eT\T ˝ÀVü‰\T, s¡kÕj·THê\T $ìjÓ÷–kÕÔsTT. yê{Ï qT+∫ yÓ\Te&˚ e´sêú\T yê>∑T\T,
q<äT\˝À ø£\TkÕÔsTT. Bìe\¢ ˙{Ï˝À Ç≥Te+{Ï s¡kÕj·THê\ yÓ÷‘ê<äT >∑D˙j·T+>± ô|]–b˛‘·T+~. ˙{Ï˝Àì bÕ<äsd¡ +ü e+{Ï s¡kÕj·THê\T dü÷ø£ÎJe⁄\ X¯Øsê˝À¢øÏ
Á|üy•˚ kÕÔsTT. á dü÷ø£ÎJe⁄\qT #˚|\ü T‹qï|ü&ÉT n$ #˚|\ü X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy•˚ kÕÔsTT. á #˚|\ü qT eTqTwüß\T ‹qï|ü&ÉT yêfi¯fl Äs√>∑´+ <Óã“‹H˚ kÕúsTTøÏ bÕ<äsd¡ +ü #˚sT¡ ≈£îH˚
neø±X¯+ ñ+~.
• |ü]ÁX¯eT\ qT+&ç yÓ\Te&˚ e´sêú\ e\¢ Ç+ø± @ @ nqsêú\THêïjÓ÷ ‘Ó*j·TCÒjT· +&ç. á ù|sê˝Àì $wüjT· +‘√ MTs¡T @ø°u$ÑÛ kÕÔsê?
3. ù|J 99 eT]j·TT 100\˝À (9e ‘·s>¡ ‹∑ ) >∑\ nd”yTé >∑T]+∫ #·~$q ‘·sê«‘· MT≈£î ø£*– n_ÛÁbÕj·Ty˚T$T? MT kı+‘· e÷≥\˝À sêj·T+&ç.
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ yêsêÔ |üÁ‹ø£˝À¢ yês¡\Ô T #·~$, ns¡+ú #˚dTü ø=ì yÓ+≥H˚ <ëìô|’ ˇø£ yê´K´ Comment #˚kÕÔ+. n˝≤+{Ï<˚ á $<ë´
Á|üe÷D+.
III. düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T :
$<ë´s¡T\ú T bÕsƒê´+X¯ ne>±Vü≤q≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ düe÷#êsêìï ùdø£]+#ê*. ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï |ü{øºÏ \£ s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT#˚jT· >∑˝≤Z*. ($X‚w¢ +æ #ê*‡q n+XÊ\qT <äèwæj
|ü{øºÏ ˝£ À ø±\yéT‡ ìs¡sí TT+#·Tø√yê*. düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ qT |ü]o*+∫, $X‚w¢ +æ ∫ yê{Ï Ä<Ûës¡+>± ìsêúsD
¡ #˚dæ ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~+#ê*. Bì <ë«sê Ç‘·sT¡ \‘√ e÷{≤¢&≥ É +. nedüsy¡ TÓ qÆ
$<Û+ä >± Á|ü•ï+#·&+É , »≥Tº˝À ø£*dæ |üì#˚jT· &É+ e+{Ï \ø£D å ≤\T |æ\\¢ ≈£î n\e&É‘êsTT.
25
ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T ≈£L&Ü düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À uÛ≤>∑+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\\¢ T düV≤ü » yê‘êes¡DeTT˝À ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT>± nH˚«wæ+∫, |ü]XÀ~Û+∫ nedüse¡ T>∑T düe÷#ês¡+
ùdø£]+∫ ˇπø $wüjT· + |ü≥¢ >±˙, n+X¯+ |ü≥¢ >±˙ ne>±Vü≤q @s¡Œs¡#T· ø=ì ìsê∆sD ¡ ≈£î sêe&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ ø£è‘ê´\H˚ ÁbÕC…≈î£ \º T nì |æ\TkÕÔsT¡ .
düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝Àì ùdø£sD
¡ , qyÓ÷<äT, $X‚w¢ D
ü , ìy˚~ø£ ‘·j÷· Ø, ìy˚~ø£qT düeT]Œ+#·T≥ nH˚ ◊<äT $wüj÷· \T ˇø£ n+XÊìøÏ e]Ô+|üCdÒ qæ <ëìì ÁbÕC…≈î£ >º ± uÛ≤$+#ê*.
düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À ~>∑Te $<Û+ä >± #˚sTT+#·e#·TÃ.
ñˆˆ 1.Text to table, 2.Table to questions, 3.Table to Graph, 4.Graph to Questions, 5.Graph to table, 6.Graph to Text, 7.Text to Graph... M{Ï˝À @~ ‘·–q~
nì|æùdÔ <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£è‘·´+ Çe«e#·TÃ.
ñ<ë:`
1. MT ÁbÕ+‘·+˝À |ü+&˚ |ü+≥\ C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T#˚dæ yê{Ïì á ÁøÏ+~ |ü{øºÏ ˝£ À bı+<äT|üs#¡ +· &ç.
Áø£.dü+. |ü+≥\T s¡ø±\T |ü+≥\T

1. Á|ü<ëÛ q |ü+≥\T
2. |ü|ü <ÛëHê´\T
3. q÷HÓ –+»\T
4. ÄVü‰sπ ‘·s¡ |ü+≥\T
2. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô

Á>±|òqt T |ü]o*+∫ ~>∑Te Á|üXï¯ \≈£î düe÷<Ûëq+ sêj·T+&ç. ($T*j·THé ≥qTï\˝À)
1. 2000`01 qT+&ç 2010`11 es¡≈î£ ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ ñ‘·Œ‹Ô mìï $T*j·THé ≥qTï\T ô|]–+~?
2. @ <äXÊã›+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+~?
3. 1950`51 Hê{Ï ñ‘·Œ‹ÔøÏ 2011`12 Hê{Ï ñ‘·Œ‹Ô <ë<ë|ü⁄ mìï¬s≥T¢ ô|]–+~?
Á|üXï¯ \T n˙ï ˇπø n+XÊìï Á|ü‹_+_+#˚˝≤ ñ+&É≈L£ &É<Tä . $_Ûqï ø√D≤\T düŒ è•+#˚˝≤ Á|üXï¯ \T+&Ü*. $X‚w¢ D
ü ≈£î neø±X¯+ Çyê«*.
26
3. #˚H‘˚ · j·T÷ì≥¢˝À e÷s¡TŒ
#˚H‘˚ · j·T÷ì≥¢˝À e÷s¡TŒ
sêh+ 1988 2009
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 5,29,000 1,24,700
>∑T»sê‘Y 24,000 3,900
ø£sêï≥ø£ 1,03,000 4,05,000
eTVü‰sêh 80,000 4,500
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 43,000 3,600
|ü+C≤uŸ 22,000 300
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 5,56,000 1,55,000
ô|’ |ü{øºÏ q£ T |ü]o*+∫ ~>∑Te Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

1. @ sêh+˝À #˚H‘˚ · j·T÷ì≥¢ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·–+Z ~?
2. 1988˝À n‘·´~Ûø,£ n‘·´\Œ j·T÷ì≥T¢ >∑\ sêÁcÕº˝$Ò ?
3. 2009 Hê{ÏøÏ @ sêh+˝À j·T÷ì≥¢ dü+K´ ô|s¡>˝∑ <Ò Tä .
m+<äTø√ ‘Ó\TkÕ? $X‚w¢ +æ #·TeTT.
IV. düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·T≥ ` Á|ü•ï+#·T≥ :
$<ë´s¡T\ú T bÕsƒê´+XÊ\qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ì, J$‘·+˝À m<äTs¡jT˚ ´ nH˚ø£ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·Tø√>∑*–q C≤„q+ bı+<äe\dæ ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À
bÕsƒ´¡ $wüj÷· ìøÏ e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü düeTø±©q n+XÊ\qT $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê $<ë´]ú |ò*ü ‘ê\qT sêã&É‘ê&ÉT. »s¡T>∑uÀj˚T |ò*ü ‘ê\qT }Væ≤kÕÔ&TÉ . bÕsƒê´+X¯+˝Àì $\Te\qT
nq«sTT+#·T≈£î+{≤&ÉT. $$<Ûä düeTø±©q n+XÊ\ô|’ ‘·q≈£î >∑\ yÓK’ ]ì e´ø£+Ô #˚jT· >∑\TZ‘ê&ÉT.
bÕsƒê´+X¯eTTqT ì‘·´ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\‘√ CÀ&ç+#ê*. bÕsƒêìï H˚sT¡ Ã≈£î+≥Tqï düeTj·T+˝À ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q dü+|òTü ≥q\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·]Ã+#ê*. |æ\\¢ T
Á|ü•ï+#˚˝≤ #˚j÷· *. ˇø£ ÁbÕ+‘· Á|ü»\ Jeq $<Ûëq+ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚≥|ü&ÉT ‘·eT ÁbÕ+‘· Á|ü»\ Jeq $<Ûëq+‘√ b˛\ÃeTq&É+ <ë«sê düeTø±©q n+XÊ\T Á|ü•ï+#·ã&É‘êsTT.
27
eTj·THêàsY <˚X+¯ ˝À Á|üC≤kÕ«eT´ ñ<äéT+ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚≥|ü&ÉT eTq <˚X+¯ ˝À Á|üC≤kÕ«eT´+ >∑T]+∫, Ç‘·s¡ ñ<äé÷\ >∑T]+∫ Á|ü‹düŒ+~+#˚ $<Û+ä >±, |æ\\¢ ≈£î Á|ü•ï+#˚ neø±X¯+
ø£*Œ+∫ ˝À‘·T>± Ä˝À∫+#˚ $<Û+ä >± #˚j÷· *.
ñ<ëˆˆ 9e ‘·s>¡ ‹∑ 24e bÕsƒ+¡ ªªs√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê $<ä´μμ uÀ<Ûqä »]ù|≥|ü&ÉT ôV≤’ <äsêu≤<é q>∑s+¡ ˝Àì Á|üe÷<ë\ >∑T]+∫ #·]ÃkÕÔ&TÉ . Ä düeTj·T+˝À ªªá s√E˝À¢ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\
dü+K´ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T≥≈£î ø±s¡D≤\T @yÓTÆ ñ+{≤sTT? nH˚ Á|üXï¯ y˚dæ #·]Ã+|üCj Ò ÷· *. Ç‘·s¡ Á|üXï¯ \T |æ\\¢ T y˚ùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
2. 9e ‘·s>¡ ‹∑ 15e bÕsƒ+¡ ªªbÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D
¡ ` kÕe÷õø£e÷s¡TŒμμ uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT u≤\ ø±]à≈£î\ |ü]dæ‹ú >∑T]+∫ #·]ÃkÕÔ+ (ù|õ. 193). u≤\ ø±]à≈£î\ |ü]dæ‹ú ô|’ |æ\*¢ ï
Á|ü•ï+#·eTHê*. yê] kÕúìø£ ÁbÕ+‘ê\˝À u≤\ ø±]à≈£î\T ñ+fÒ yê] >∑T]+∫ e÷{≤¢&eÉ THê*.
3. 8e ‘·s>¡ ‹∑ ` 7e bÕsƒ+¡ ªªÁ<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥μμ uÀ<Ûqä #˚ùd≥|ü&ÉT s¡V≤” +, ©\, XÊ+‘·\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&≥
˚ |ü&ÉT n˝≤+{Ï |ü]dæ‘ú T· \Tqïyês¡T MT ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñHêïsê? nì
Á|ü•ï+∫, yê] |ü]dæ‘ú T· \ô|’ #·]Ã+|ü#j
˚ ÷· *.
V. |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T :
kÕ+|òTæ ø£ XÊg bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $$<Ûä ∫Á‘ê\T, |ü{≤\T Çe«ã&çHêsTT. |ü{≤\T n+<ä+ ø√dü+ bı+<äT|üs∫¡ q$ ø±e⁄ yê{Ïì #·<eä &É+ ø√dü+, #·]Ã+#·&+É ø√dü+, yê{Ï >∑T]+∫
e÷{≤¢&&É +É ø√dü+ Çe«ã&çHêsTT. Bì‘√ $wüjT· + düT\uÛ+Ñ >± ns¡eú TÚ‘·T+~.
|ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À Á|ü<ëÛ q+>± eT÷&ÉT n+XÊ\T+{≤sTT.
1. |ü{≤\T ^j·T&É+ (Map Drawing)
2. |ü{≤\T #·<eä &É+ (Map Reading)
3. |ü{≤\˝À $$<Ûä n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&+É (Map Pointing)
|ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#·&+É m˝≤?
1. |ü{≤\T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä s¡+>∑T˝À¢ Çe«&ÉyTÓ qÆ ~. yê{Ïì #·~$ $$<Ûä Á|ü<X˚ Ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT sêsTT+#·e#·TÃ.
2. q<äT\T, s¡yêD≤ e÷sêZ\T, $$<Ûä Á|ü<X˚ Ê\qT >∑T]Ô+|üCj Ò T· e#·TÃ.
3. >∑Ts¡T\Ô T, dü+øπ ‘ê\qT ã{Ïº (|ü+≥\T, KìC≤\T, |ü]ÁX¯eT\T yÓTTˆˆ) $X‚w¢ D ü \T #˚sTT+#·e#·TÃ.
4. sê»ø°jT· |ü{≤\ $X‚w¢ D ü ` dü]Vü≤<äT\› T, dü]Vü≤<äT› õ˝≤¢\T / sêÁcÕº\T : kÕÁe÷C≤´\ $düsÔ D¡ e+{Ï yê{Ïì >∑T]Ô+#·&+É , #·<eä &É+ #˚sTT+#·e#·TÃ.
5. n{≤¢d,t >√&É|{ü ≤\ <ë«sê s¡øs£ ø¡ ±\ ø£è‘ê´\T #˚sTT+#·e#·TÃ.
28
ñ<ëVü≤s¡D\T :
|ü{≤\T ^j·T&É+ : 1. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ W{Ÿ ˝…H’ é |ü≥+ ^j·T+&ç.
|ü{≤\qT #·<eä &É+ :
ñ<ë:9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì 12e bÕsƒ+¡ ù|õ HÓ+.145˝Àì ªªÇ≥©˝Àì ÁbÕ+‘ê\T |ü≥+ |ü]o*+#·+&ç.μμ
a) á |ü≥eTT˝À ø£ì|ædTü qÔ ï Be⁄˝Ò$?
b) Ç≥©˝Àì $$<Ûä q>∑sê\T, |ü≥D
º ≤\ ù|s¡T¢ ‘Ó\T|ü⁄eTT?
|ü≥+˝À >∑T]Ô+#·&+É :
ñ<ë:uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+˝À ~>∑Te dü÷∫+∫q ÇqTeTT ` ñ≈£îÿ ø£sêà>±sê\qT >∑T]Ô+#·TeTT.
1.uÛÁÑ <ëe‹, 2._Û˝≤jYT, 3.s¡÷s¬ ÿ˝≤, 4.u§ø±s√, 5.»+ôw&é|Pü sY.
VI. Á|üX+
¯ dü, düTìï‘·‘«· eTT : .
bÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä <ë«sê |æ\˝¢ À¢ ªª‘√{Ï yê]‘√ ø£*dæ |üì#˚jT· ≥+, Ç‘·sT¡ \ n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·&+É , ùd«#·Ã>¤ ± Á|ü•ï+#·&+É , nedüsy¡ TÓ qÆ yê]øÏ düV‰ü j·T+ #˚jT· &É+ e+{Ï \ø£D
å ≤\T,
yÓK’ s¡T\T n\es¡Ã&É+ <ë«sê Á|üX+¯ dü / n_Ûq+<äq nH˚ $<ë´ Á|üe÷D+ kÕ~Û+#·>\∑ +.
á $<ë´ Á|üe÷D+ ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T @y˚T+ #˚j÷· *?
♦ |æ\\¢ #˚ $$<Ûä düeTdü´\ô|’ ‘·eT düŒ+<äqqT ‘Ó*ù| ìHê<ë\T, b˛düsº T¡ ,¢ ø£s|¡ Áü ‘ê\T ‘·j÷· s¡T#˚sTT+#·e#·TÃ.
♦ $$<Ûä düeTdü´\ô|’ $X‚w¢ D
ü #˚d÷ü Ô |üÁ‹ø£\≈£î, n~Ûø±s¡T\≈£î ˝ÒK\T sêsTT+#·e#·TÃ.
♦ ùd«#·Ã,¤ düe÷q‘·«+, kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+, Hê´j·T+, <˚X¯ düyTÓ øÆ ´£ ‘· e+{Ï sêC≤´+>∑ |üsy¡ TÓ qÆ $\Te\T ≈£L&Ü ô|+bı+~+#ê*.
♦ düu\ÑÛ T, düe÷y˚XÊ˝À¢ bÕ˝§ZH˝˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
♦ Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#ê*.
♦ $$<Ûä e´≈£î\Ô T, ‘√{Ïyês¡T #˚dqæ eT+∫ |üqT\qT Á|üX+¯ dæ+#·>*∑ >π yÓK’ ]ì ìsêàD+ #˚j÷· *.
♦ <äjT· , Áù|eT, e+{Ï e÷qe‘ê $\Te\T |æ\˝¢ À¢ ø£*Œ+#ê*.
29
ñ<ëˆˆ Á|üXï¯ \T
1. ø£fi≤ø±s¡T\qT eTq+ @ $<Û+ä >± >ös¡$+#ê*?
áHê&ÉT ø£fi≤ø±s¡T\ dæ‹ú m˝≤ ñ+~? (8e ‘·s>¡ ‹∑ ` bÕsƒ+¡ 21)
2. MT ÁbÕ+‘·+˝À eT‘· kÕeTs¡d´ü + kÕ~Û+#·&ÜìøÏ @$T #˚j÷· ˝À ‘Ó*j·TCÒd÷ü Ô ˇø£ ø£s|¡ Áü ‘·+ ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç. (8e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ+¡ 20)
3. ªdüe÷q‘·«+μ Á|ü<ëÛ q uÛ≤eq>± 2 ìHê<ë\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç. (8e ‘·s>¡ ‹∑ ` bÕsƒ+¡ 13)
$<ë´ Á|üe÷D≤\T øπ e\+ |üØø£\å düeTj·T+˝À, Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Çe«&ÜìøÏ, $<ë´]úì Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ ñ<˚•› +∫q$ø±e⁄. Á|ü‹ bÕsƒ+¡ uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT
á bÕsƒ+¡ ˝À mø£ÿ&Óøÿ£ &É @j˚T $<ë´ Á|üe÷D≤\T bı+<äT|üs#¡ ã· &ç ñHêïjÓ÷ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT >∑T]Ô+∫, yê{Ïì <äèwæº j·T+<äT+#·Tø=ì bÕsƒ+¡
uÀ~Û+#ê*. düeTø±©q n+XÊ\T @ dü+<äs“¡ +¤ ˝À #·]Ã+#ê˝À eTT+<äT>± Ä˝À∫+#·Tø√yê*. |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À
@j˚T n+XÊ\ô|’ <äèwæº ñ+#ê˝À, n$ @ düeTj·T+˝À ìs¡«Væ≤+#ê˝À bÕ¢Hé #˚dTü ø√yê*. bÕsƒ+¡ |üPs¡j Ô T˚ ´dü]øÏ Ä bÕsƒ+¡ ˝Àì Äs¡T $<ë´
Á|üe÷D≤\T |üP]Ô>± #·]Ã+#·ã&Ü*. $<ë´]ú @+ H˚sT¡ Ã≈£îHêï&√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ ñ<˚•› +#·ã&É˝<Ò Tä . eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´]ú
H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ~˚ nH˚ $wüjT· + eTs¡Tesê<äT.
30
5. m*yÓT+≥Ø kÕúsTT (6`8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) $<ë´Á|Dü ≤[ø£ ` bÕsƒê´+XÊ\T
n) 6`8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ kÕ+|òTæ ø£XÊg bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ` ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± bÕsƒê´+XÊ\T
‘·s>¡ ‹∑ ` 6
Ç‹eè‘·+Ô Ì : uÛ÷Ñ $T ` yÓ$’ <Û´ä +
bÕsƒ+¡ /
n<Ûë´j·T+ bÕsƒ+¡ ù|s¡T ø°\ø£ uÛ≤eq\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T uÀ<ÛHä ê eqs¡T\T eT]j·TT TLM
dü+K´
1 e÷q∫Á‘ê\ n<Ûä´j·Tq+ • õ˝≤¢ |ü≥+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` e÷q∫Á‘·+˝À ~≈£îÿ\T • ~≈£îÿ\qT #·÷ù| e÷q∫Á‘·+
• • Á>±eT+ / M~∏ / bÕsƒX¡ Ê\ dü+<äsÙ¡ q
eT]j·TT ‘·j÷· Ø ∫‘·TÔ |ü≥+ • Á>±eT+, bÕsƒX¡ Ê\ ∫‘·TÔ ∫Á‘·+
• e÷q ∫Á‘·+˝À ~≈£îÿ\T, ùdÿ\T • ø£è‘·´+ ` ~≈£îÿ\T
• &Ü´+ #Ûêj·÷∫Á‘·+
• ∫Vü‰ï\T ` eèø£eå TT, {≤´+≈£î, >∑T&ç, s√&ÉT¶ • |ü]o\q\T ` dü÷s√´<äjT· +,
Ç‘·se¡ TT\T dü÷sê´düeÔ Tj·T+
2 >√¢ãT ` uÛ÷Ñ $T qeT÷Hê • uÛ÷Ñ $T ˇø£ >√fi¯+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ÷Ñ $T • >√¢ãT
• K+&Ü\T eT]j·TT eTVü‰ düeTTÁ<ë\T • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` qø£Áå ‘·XÊ\ (bÕ¢ì{À]j·TyéT) • nøå±+XÊ\qT, sπ U≤+XÊ\qT #·÷ù| #êsYº
• >√¢ãT MT<ä ~≈£îÿ\T • dü+<äsÙ¡ q • Á|ü|+ü #· |ü≥+
• nøå±+XÊ\T • PPT
• sπ U≤+XÊ\T
3 ÄVü‰s¡ ùdø£sD¡ qT+∫ ÄVü‰s¡ • ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ eT]j·TT y˚≥ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥T¢ • #êsY\º T ($$<Ûä sê‹ ∫Á‘ê\T)
• sê‹ |üìeTT≥T¢ (ø£s÷¡ ï˝Ÿ >∑TVü≤\T ` e´øÏÔ •
ñ‘·Œ‹Ô es¡≈î£ Ä~e÷qe⁄&TÉ #·sÃ¡ \T • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+
n<Û´ä j·Tq+) • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` edüTÁÔ |ü<sä Ù¡ qXÊ\
• ì|ü (eT÷´õj·TyéT)
• dü+#ês¡ Jeq+ • ø£<\ä∏ T #Ó|Œü &É+
• ∫Á‘·øfi£ ,¯ düeTJeq+
• dü+|òTü ≥q\T #Ó|Œü &É+
• |ü+≥\T |ü+&ç+#·T≥ eT]j·TT »+‘·Te⁄\qT
eT∫Ãø£ #˚dTü ø=qT≥, dæsú J¡ eq+
31
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
4 Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|ü<ëÛ q • |üs«¡ ‘ê\T, ø=+&É\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\T • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ uÛÖ‹ø£ |ü≥+
uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\T (bÕsY`º m) • |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
• yÓT<Æ ëq+, &Ó˝≤º • M&çj÷Ó øÏ|¢ +æ >¥‡ uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\T `
dü+<äsÙ¡ q
ø£ècÕí &Ó˝≤º˝À¢ì ˇø£ • H˚\\T • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ uÛÖ‹ø£ |ü≥+
• yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á>±eT eqs¡T\T
Á>±eT+`ô|qeT≈£Ls¡T • es¡¸bÕ‘·+, kÕ>∑T˙s¡T • |ü+≥\ #êsY\º T
• |ü]o\q\T ` kÕ>∑T˙s¡T, e÷¬sÿ{Ÿ, s¡yêD≤
(bÕsY`º _) • |ü+≥\T • M&çj÷Ó øÏ|¢ Œæ +>¥\T
• #·sÃ¡ ` eékÕj·T+, |ü+≥\T
• kÕ>∑T˙s¡T, e÷¬sÿ{Ÿ, |ü+≥\ e÷]Œ&ç • uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\T
• Çfi¯ófl • ∫Á‘ê\T
• »+‘·Te⁄\ ô|+|üø+£
• s√&ÉT¶ s¡yêD≤, e÷¬sÿ{Ÿ kÂø£s´¡ +
• ≈£L©\ \uÛ´Ñ ‘·
5 dü\ø£+ #ÓsT¡ e⁄ ` • <äøÿ£ qT |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ uÛÖ‹ø£ |ü≥+
|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T˝À ˇø£ Á>±eT+ • H˚\\T • #·sÃ¡ ` JeH√bÕ<ÛTä \T • j·T÷≥÷úŸ ` M&çj÷Ó øÏ|¢ Œæ +>¥‡
• o‘√wüdí ‹úæ , es¡¸bÕ‘·+ • |ü]o\q ` eékÕj·T+, |ü+≥\T, • ∫Á‘ê\T
• ˙{Ï eqs¡T\T JeH√bÕ<ÛäT\T
• eékÕj·T+, |ü+≥\T • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` Á>±eT+, #ÓsT¡ e⁄
• e÷¬sÿ{Ÿ
• Ç‘·s¡ JeH√bÕ~Û e÷sêZ\T
• s√&ÉT,¢ e÷¬sÿ≥T¢
32
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
6 ≈£Lqes¡+ ` ø=+&É\ • u…d’ Hü é ø=+&É\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ø=+&É ÁbÕ+‘· Á|ü»\T • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ uÛÖ‹ø£ |ü≥+
• b˛&ÉT eékÕj·T+
MT<äTqï –]»q • #·sÃ¡ ` n≥M ñ‘·Œ‘·T\Ô T, –]»q Jeq • KeTà+ õ˝≤¢ |ü≥+
• n≥M ` ñ‘·Œ‘·T\Ô T
Á>±e÷\T $<Ûëq+
• ‘êπ> ˙s¡T
• yÓ<Tä s¡T ` ñ‘·Œ‘·T\Ô T • |ü]|üè#·Ã¤ (Ç+≥s¡÷«´) ` ø=+&É ÁbÕ+‘·+
• ÄyêkÕ\T, >∑èVü‰\T Á|ü»\T
• dü+Á|ü<ëj·÷\T • #·sÃ¡ ` yÓT<Æ ëq+, |üs«¡ ‘·, |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T ÁbÕ+‘ê\
• ø=+&És¬ &É¢ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ Jeq $<ÛëHê\ eT<Û´ä b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T
Ç‹eè‘·+Ô ÌI : ñ‘·Œ‹Ô, e÷]Œ&ç eT]j·TT JeHê<Ûësê\T
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
7 H˚{Ï eékÕj·T+ • yÓ+ø£{≤|ü⁄s¡+ ` y˚sT¡ XËq>∑ |ü+≥bı˝≤˝À¢ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` eékÕj·T+ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eékÕj·T|ü≥+
eékÕj·T ø±]à≈£î\T • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ #·sÃ¡ ` ∫qï s¬ ‘’ T· \T, ô|<ä› s¬ ‘’ T· \T • KØ|ò,t s¡;˝À |ü+&˚ $$<Ûä |ü+≥\qT #·÷ù|
• ∫qï s¬ ‘’ T· \T ` yÓ+ø£{≤|ü⁄s¡+ • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` eékÕj·T øπ Áå ‘ê\T #êsYº
• ˇ|üŒ+<ä|⁄ü eékÕj·T+
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ∫qï s¬ ‘’ T· \T
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À eékÕj·T+
8 eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô • M<ÛTä \˝À ≈£Ls¡>±j·T\ neTàø£+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` e÷¬sÿ{Ÿ • <Ûsä \¡ |ü{øºÏ £ #êsYº (¬s‘’ T· ãC≤sY)
neTàø£+ • e´øÏÔ n<Û´ä j·Tq+ ` ≈£Ls¡>±j·T\ neTàø£+ ` • |ü]o\q ` e÷¬sÿ{Ÿ / s¬ ‘’ T· ãC≤sY
∫qï yê´bÕ] >ö]
• e´øÏÔ n<Û´ä j·Tq+ (πødtd&ºü )û ` ≈£Ls¡>±j·T\
• yêsê+‘·|⁄ü e÷¬sÿ{Ÿ (dü+‘·)
yê´bÕ]
• m+&ÉT $T]Ã yê´bÕ]‘√ øπ dtd&ºü û
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À s¬ ‘’ T· ãC≤s¡T¢
33
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
bÕsYº ` _ • eékÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ j·÷sY¶ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` eékÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ • ∫Á‘ê\T, M&çj÷Ó øÏ|¢ ‡t
• ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` e÷¬sÿ{Ÿ j·÷sY¶
• _j·T´+ (¬sd’ t $T\¢s≈Y î£ ) neTàø£+ • #·sÃ¡ ` neTàø£+<ës¡T\T (yê´bÕs¡T\T)
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À e] yê´bÕs¡+ es¡≈Ô î£ \T, ø£MTwüHé @»+≥T¢
• ãTTDÁ>∑d‘Ôü ,· e&É¢ neTàø£+ • #·sÃ¡ ` ãTTDÁ>∑d‘Ôü ·
Ç‹eè‘·+Ô ÌII : sê»ø°jT· eédü\ú T eT]j·TT |ü]bÕ\q

bÕsƒ+¡ /
dü+K´
9 ‘Ó>\∑ kÕ+|òTæ ø£, kÕe÷õø£ • Á|ü»\+<äs¡÷ düe÷q+>± ñqï –]»q • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` –]»q Jeq+ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sê»ø°jT· |ü≥+
ìs¡j
í ÷· ~Ûø±s¡+ düe÷C≤\T • #·sÃ¡ ` >√+&ÉT |ü+#Y, |ü≥¢
• >√+&ÉT |ü+#Y, |ü≥¢
• |ü{≤¢ (Á>±eT ô|<ä)›
10 kÕÁe÷C≤´\T, • 2700 dü + e‘· ‡ sê\ ÁøÏ ‘ · + >∑ + >±q~ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` sêE\ |ü]bÕ\q • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ ` eTVü‰»q|ü<ë\T
>∑D‘·+Á‘ê\ Ä$sê“¤e+ ˝Àj·T˝À »q|ü<ë\ qT+∫ eTVü‰»q|ü<ë\ • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` |ü{+˝À • >∑D≤\≈£î, kÕÁe÷C≤´ìøÏ eT<Û´ä e´‘ê´kÕ\qT
es¡≈î£ ...... eTVü‰»q|ü<ë\qT >∑T]Ô+#·+&ç ` |ü{øºÏ £ #·÷ù| #êsYº
• eTVü‰»q|ü<ë\ ø±\+ Hê{Ï Á>±e÷\T |üP]+#·+&ç.
eT]j·TT q>∑sê\T
• #·sÃ¡ ` >∑D, kÕÁe÷»éTT
• sê»´+, ôdq’ ´+, |üqTï\T
• eT>∑<ä∏ ˇø£ ã\yÓTqÆ sê»´+
• eõ® ˇø£ >∑D sê»´+
34
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
11 yÓTT<ä{Ï kÕÁe÷C≤´\T • eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` nXÀ≈£î&ÉT • nXÀø£ #·Áø£e]Ô ∫Á‘ê\T, HêD≤\T,
• nXÀ≈£î&ÉT ` $•wüº bÕ\≈£î&ÉT • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` nXÀ≈£îì <Ûsä à¡ + •˝≤XÊdüHê\T #·÷ù| uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ≥
ü +
• nXÀ≈£î&ÉT ` ø£[+>∑ j·TT<ä+∆ • bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ ` nXÀ≈£î&ÉT
• nXÀ≈£îì <Ûsä à¡ + • ø£è‘ê´\T ` eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ ø±\+ Hê{Ï
• <äøÿ£ qT˝Àì sêC≤´\T ` kÕÁe÷C≤´\T ∫Á‘ê\T, eTTÁ~ø£\ ùdø£sD¡
• ø=+‘· eT+~ Hêj·T≈£î\T ∫qï sêE\T>±
m˝≤ m~>±s¡T?
12 Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuTÑÛ ‘·«+ • Á|üuTÑÛ ‘·«+ @+ #˚dTü +Ô ~? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á|üuTÑÛ ‘·«+ • yêsêÔ|Áü ‹ø£\ øÏ|¢ +æ >¥‡qT #·÷ù| #êsYº
• $$<Ûä s¡ø±\ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T • Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ‘Ó*ù| ø£s|¡ Áü ‘ê\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· |ü≥+
• Á|üC≤kÕ«eT´+ ` Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T eT]j·TT ÁuÀ#·sT¡ ¢ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sê»ø°jT· |ü≥+
• ÁbÕ‹ì<Û´ä Á|üC≤kÕ«eT´+ • Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ô|’ #·sÃ¡
• mìï¬øq’ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \ MT<ä ìj·T+Á‘·D • øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q ` nôd+;¢ düe÷y˚XÊ\T
• düe÷q‘·«+ ` Á|üC≤kÕ«eT´+ • qeT÷Hê mìïø£\T
• $$<Ûä kÕúsTT\˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+
13 Á>±eT |ü+#êsTTr\T • Á>±eTkÕúsTT˝À Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuTÑÛ ‘·«+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á>±eT |ü+#êsTT‹ • õ˝≤¢ |ü≥+
• Á>±eTdüuÛÑ • Á>±eTdüuÑÛ qeT÷Hê ` Á|ü<sä Ù¡ q • kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘·« kÕúsTT\qT ‘Ó*ù| Á|üyêVü≤
• Á>±eT |ü+#êsTTr\ ìsêàD+ ` Á>±eTdüuÑÛ • $»j·Te+‘·yTÓ qÆ Á>±eT |ü+#êsTTr\ ø£<\ä∏ T #êsYº (bò˛¢ #êsY)º
• yês¡T\¶ T • düsŒ¡ +#Y / yês¡T¶ düuTÑÛ ´ì‘√ Ç+≥s¡÷«´
• Á>±eT |ü+#êsTTr\˝À ]»πs«wüqT¢ • |ü+#êsTTr |üqT\qT ‘Ó*ù| ø£s|¡ Áü ‘·+
• mìïø£\T
35
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
• düsŒ¡ +#Y, ñ|üdsü Œ¡ +#Y, ôdÁø£≥Ø • #·sÃ¡ ` |ü+#êsTTr $<ÛTä \T • |ü+#êsTTr $<ÛTä \ #ÛêsYº
• Á>±eT |ü+#êsTTr $<ÛTä \T • |ü]o\q ` Á>±eT |ü+#êsTTr dü+<äsÙ¡ q • |ü+#êsTTr ì<ÛTä \ #ÛêsYº
• dü+uÛ≤wüD ` Á>±eTdüT\ú ‘√ |ü+#êsTTr • yês¡T¶ düuTÑÛ ´\T, düsŒ¡ +#Y ù|s¡‘¢ √ #ÛêsYº
• ì<ÛTä \T
<ë«sê ˝≤uÛ≤\T
• Vü‰õ|ü*¢ düsŒ¡ +#Y »+>∑eTà‘√ øπ dtd&ºü û
• >∑ + >±<˚ $ |ü * ¢ Á>±eT |ü + #êsTTrøÏ
dü+ã+~Û+∫q øπ dtd&ºü û
• eT+&É\ |ü]wü‘Y eT]j·TT õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
14 |ü≥Dº ÁbÕ+‘·+˝À kÕúìø£ • eTTìdæbÕ*{°\ @sêŒ≥T`;ÛeTTì|ü≥ï+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` |ü≥Dº bÕ\q • õ˝≤¢ |ü≥+
• eTTìdæbÕ*{° |üqT\qT ‘Ó\T|ü⁄ ø£s|¡ Áü ‘·+ •
dü«|ü]bÕ\q • eTTìdæbÕ*{° ` yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï eTTìdæbÕ*{Ï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+
eT]j·TT ÁuÀ#·sT¡ .¢
• eTTìdæbÕ*{° / |ü⁄s¡bÕ\ø£d+ü |òTü + $<ÛTä \T
• |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òTü ø±]à≈£îì‘√ Ç+≥s¡÷«´
• eTTìdæbÕ*{°\≈£î ì<ÛTä \T eT]j·TT #·sÃ¡
• |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òüT+ ø±]à≈£î\T ` ∫Hêï • Á|üuTÑÛ ‘·«+, Á>±eT |ü+#êsTTr, |ü⁄s¡bÕ\ø£
eT]j·TT qJà dü+|òTü + MT<ä øÏ«CŸ
• ‘ÓHê* eTTìdæbÕ*{°
36
Ç‹eè‘·+Ô ÌV : kÕe÷õø£ eéd”øú s£ D¡ eT]j·TT ndüe÷q‘·\T
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
15 eTq düe÷»+˝À yÓ$’ <Û´ä + • eTq |ü]düs¡ ÁbÕ+‘·+˝À yÓ$’ <Û´ä + • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` _Ûqï‘·«+˝À @ø£‘«· + • <∏ësY m&Ü], Ç‘·se¡ TT\qT #·÷|ü⁄ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓ$’ <Û´ä + • ø£<\ä∏ T / bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ / @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ |ü≥+
/ Hê≥ø°øs£ D¡
• <∏ësYm&Ü] eT]j·TT dæøÿÏ + øπ dtd&ºü û • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+
• ≈£Ls¡>±j·T\ düTeTHé, $<ë´]ú düTeTHé eT<Û´ä
• _Ûqï‘·«+˝À @ø£‘«· + ` Nsê\ ` ù|sê\ dü+uÛ≤wüD
ñ<äéT+ • ì» J$‘· düìïy˚XÊ\ô|’ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\
• <˚X¯uÛÑøÏÔ π>j·T+
16 Åd,Ô” |ü⁄sT¡ wü düe÷q‘·« ~X¯>± • ne÷àsTT\T düV≤ü »+>± Ç˝≤π> ñ+{≤sê? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Åd\Ô” T #˚ùd |üqT\T • $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ Åd`Ô” |ü⁄sT¡ wü ìwüŒ‹Ô, nø£så êdü´‘·
|üjT· q+ • ne÷àsTT\T, nu≤“sTT\T düV≤ü »+>± m˝≤ • @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ sπ ≥T <ä‘êÔ+XÊ\ ùdø£sD ¡
ñ+{≤s¡T nH˚ <ëìô|’ yê´K´ • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` |ü{øºÏ \£ qT ì+|ü&+É • Åd\Ô” Jeq dæ‹ú >∑‘T· \ô|’ düe÷#ês¡
• ÅdÔ” ` |ü⁄s¡Twü düe÷q‘·«+ô|’ #·sÃ¡
• u≤\u≤*ø£\ ô|+|üø+£ ùdø£sD¡ , $X‚w¢ D
ü ` $$<Ûä |ü{øºÏ \£ T
• ‘·>T∑ ‘Z T· qï u≤*ø£\, Åd\Ô” ìwüŒ‹Ô
• nø£så êdü´‘ê kÕúsTT\˝À e´‘ê´kÕ\T
• ÄdæVú ≤ü ≈£îÿ
• ñbÕ~Û
• >∑T]Ô+|ü⁄˝Òì ÅdÔ” ÁX¯eT
• e÷s¡T‘·Tqï H˚{Ï |ü]dæ‘ú T· \T
37
Ç‹eè‘·+Ô `V : eT‘·+ eT]j·TT düe÷»+
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
17 ÁbÕNq ø±\+˝À eT‘·+ ` y˚≥MT<ä, ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D MT<ä Ä<Ûës¡|ü&çq • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` eT‘·+ n+fÒ @$T{Ï? • y˚<øä ±\+ Hê{Ï Á|ü»\T dæsú |¡ &ü qç ÁbÕ+‘ê\qT
düe÷»+ düe÷»+ • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ #·÷|ü⁄ |ü≥+
• ‘=* eékÕj·T<ës¡T\T ` |üXó¯ b˛wü≈î£ \T
• øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` eT÷´õj·T+ • dæ+<Û÷ä ˝Àj·TqT #·÷|ü⁄ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• dæ+<Û÷ ä ˝Àj·T Hê>∑]ø£‘H· ê{Ï eT‘·+
• y˚<ø ä ±\+ Hê{Ï eT‘·+ • ãT<äTì∆ eT]j·TT Ç‘·sT¡ \ ø£<\ä∏ T
• #·ìb˛sTTq |üPØ«≈£î\ Äsê<Ûq ä `<äøÿ£ qT˝Àì
sêø£då >ü ÷∑ fi¯ófl
• »q|ü<ë\T`q>∑sê\ ø±\+ Hê{Ï ø=‘·Ô
Á|üX¯ï\T
• eTs¡D+ ‘·sê«‘· @+ »s¡T>∑T‘·T+~?
• HêX¯q+ ˝Òì~ @~?
• |ü]Áyê»≈£î\T
• >ö‘·eT ãT<äT& ∆ TÉ
18 <˚e⁄ì j·T+<äT Áù|eT, uÛøÑ ÔÏ • ÁbÕNq eT‘ê#êsê\T, $XÊ«kÕ\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` eT‘· $XÊ«kÕ\T • nìï eT‘ê\ ÁbÕs¡Hú ê dü˝ú ≤\T
• Væ≤+<ä÷ eT‘·+ • sêe÷j·TD, eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<\ä∏ T • sêe÷j·TD, eTVü‰uÛ≤s¡‘+· qT+&ç ùdø£]+∫q
• uÛ≤>∑e‘·T\T eT]j·TT XËe ’ ⁄\T • $$<Ûä eT‘ê\ Äsê<Ûqä dü˝ú ≤\ dü+<äsÙ¡ q ø£<∏ä\T
• ø£<≈ ä∏ î£ \T
• #·sÃ¡ ` $$<Ûä eT‘ê\ $XÊ«kÕ\T
• uÛø Ñ ÔÏ ñ<äéT+
• nfi≤«s¡T,¢ Hêj·THês¡T¢
• Åø¬ d’ eÔü eT‘·+
• ÇkÕ¢+ eT‘·+
• ª<˚e⁄&=ø£ÿ&˚μ nH˚ uÛ≤eq
38
Ç‹eè‘·+Ô `VI : dü+düÿ è‹ eT]j·TT düe÷#ês¡+
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
19 uÛ≤wü, *|æ, >=|üŒ Á>∑+<∏ë\T • uÛ≤wü n+fÒ @$T{Ï? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ≤wü uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁbÕNq ø±\+ Hê{Ï kÕVæ≤‘·´+
• nH˚ø£ uÛ≤wü\T m+<äT≈£î ñHêïsTT? • $$<Ûä *|ü⁄\ô|’ ` ø£è‘ê´\T, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ eT]j·TT XÊÅdj Ô” T· $»j·÷\T
• *|æ, s¡#q· \T ` $$<Ûä s¡ø±\ *|ü⁄\T ø±s¡´XÊ\ • bÕ≥\T, ø£<\ ä∏ ùdø£sD¡
• • #·sÃ¡ ` uÛ≤cÕ ñ|üj÷Ó >±\T
*|æì <˚ì MT<ä sêùdyês¡T? • $$<Ûä *|ü⁄\ ùdø£sD ¡
• |ü<ë´\T, bÕ≥\T, ø£<\ä∏ T
• y˚<ë\T
• >=|üŒ Ç‹Vü‰kÕ\T ` sêe÷j·TD+ `
eTVü‰uÛ≤s¡‘+·
• ‘·$Tfi¯ dü+>∑eT yêvàj·T+
• yÓ<’ ´ä , X¯g ∫øÏ‘‡· s¡+>±\˝À K>√fi¯, >∑D‘Ï ·
XÊÁkÕÔ\˝À $•wüº Á>∑+<∏ë\T
20 •\Œ+, ø£≥&º Ü\T • |ü⁄sê‘·q sê‹ eT]j·TT ø£+#·T •˝≤Œ\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` •˝≤Œ\T, ÁbÕNq • <˚X¯yê´|üÔ+>± ñqï $$<Ûä dü÷úbÕ\T `
• eTÚs¡T´\ ø±\+ Hê{Ï •˝≤Œ\T ø£≥º&Ü\T $Vü‰sê\T
• •˝≤Œ\T, ø£≥&º Ü\T ` PPT •
• uÖ<ä∆ dü÷bú Õ\T, $Vü‰sê\T Ç+≥sYH{Ó Ÿ qT+&ç sê‹ì ‘=\∫q #Ó‘’ ê´\T `
• #·sÃ¡ ` ÁbÕNq ø£≥&º Ü\T Á|ü<sä Ù¡ q
• sê‹ì ‘=\∫q #Ó‘’ ê´\T ` yÓTT<ä{Ï
• |ü]o\q ` •˝≤Œ\T, <˚yê\j·÷\T, • •˝≤Œ\T, ø£≥&º Ü\ #Ûêj·÷∫Á‘ê\T
<˚yê\j·÷\T
ÁbÕNq ø£≥&º Ü\T
39
‘·s>¡ ‹∑ ` 7
Ç‹eè‘·+Ô Ì : uÛ÷Ñ $T ` yÓ$’ <Û´ä +

bÕsƒ+¡ /
dü+K´
1 $$<Ûä s¡ø±\ |ü{≤\qT ns¡+ú • >∑Ts¡T\Ô T ` _+<äTe⁄, sπ K, Á|ü<X˚ +¯ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` |ü{≤\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· |ü≥+
#˚dTü ø√e&É+ • uÛÖ‹ø£ |ü{≤\T • #·s¡Ã, |ü{≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£è‘ê´\T, • ø±+≥÷sY sπ K\qT $e]+#˚ ã+ø£eT{Ïº
• uÛ÷Ñ $T MT<ä m‘·T\Ô qT ø=\e&É+ ^j·T&É+ qeT÷Hê\T
• |ü≥+˝À m‘·T\Ô qT #·÷|ü≥+ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü{+˝À sêÁcÕº\T ` sê»<ÛëqT\T • $$<Ûä |ü{≤\T
• ø±+≥÷s¡T sπ K\T #·<eä &É+, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛÖ‹ø£ |ü{≤ìï #·<eä &É+
• m‘·T\Ô qT #·÷ù| |ü{≤\e\¢ ñ|üj÷Ó >±\T e+{Ï ø£è‘ê´\T
• düeTTÁ<ä eT≥º+
2 es¡¸+ ` q<äT\T • uÛ≤w”ŒuÛeÑ q+ (˙s¡T Ä$] ø±e&É+) • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` es¡¸+ • »\#·Áø£+ #êsYº
bÕsYº ` I • y˚T|ò÷ü \T @s¡Œ&É≥+ ` es¡¸+ ≈£î]j·T≥+ • >√¢ãT |ü]o\q • ãTT‘·T|üeHê\qT dü÷∫+#˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯,
• »\#·Áø£+ • »\#·Áø£+ ` PPT Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+
• nebÕ‘·+ • #·sÃ¡ ` e]¸+#·&+É , ˝≤uÛ≤\T
• ÄÅs‘∆¡ · • ø£è‘·´+ ` es¡¸e÷|üø£ ‘·j÷· Ø
• |üeHê\T, y˚T|ò÷ü \T
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À es¡¸bÕ‘·+
• es¡¸e÷|üø+£
40
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
bÕsYº ` II • q<äT\T ` q<äT\ Á|üyêVü≤+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` q<äT\T • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì q<äT\ |ü≥+
• ôd\j˚Ts¡T yÓ&\É ŒsTTq q~>± s¡÷bÕ+‘·s+¡ • #·sÃ¡ ` es¡<\ä T, ‘·TbòÕqT\ e\q ø£*>π • yê>∑T eT]j·TT q~>± s¡÷bÕ+‘·s+¡ #Ó+<˚
#Ó+<ä&+É qcÕº\T, $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D ã+ø£eT{Ïº qeT÷Hê\T
• es¡<yä TÓ <Æ ëHê\T, es¡<\ä T • ‘·TbòÕqT\T, es¡<\ä qT #·÷ù| ∫Á‘·|{ü ≤\T
• ‘·TbòÕqT\T, es¡<\ä düeTj·÷˝À¢ m<äTs¡jT˚ ´
Çã“+<äT\T ($|ü‘T· \Ô T)
• $|ü‘T· \Ô düeTj·T+˝À Á|ü»\qT @$<Û+ä >±
dü+dæ<|∆ä sü #¡ ê*
3 #ÓsT¡ e⁄\T, uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\T • #ÓsT¡ e⁄\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` #ÓsT¡ e⁄\T • uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝ eT{≤º\qT #·÷ù| #ês¡Tº
yÓTT<ä{uÏ ≤Û >∑+ • #ÓsT¡ e⁄\qT m˝≤ ì]à+#ês¡T? • #ÓsT¡ e⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£<\ä∏ T
• #Ós¡Te⁄\ ñ|üjÓ÷>±\T, ‘·]–b˛‘·Tqï • uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\qT ‹]– ì+|ü&+É ô|’ #·sÃ¡
#ÓsT¡ e⁄\T • |ü]o\q ` #ÓsT¡ e⁄
s¬ +&Ée uÛ≤>∑+ • uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T • uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ dü+s¡øD
å£ qT ‘Ó*ù| #ês¡Tº
• ˙{ÏeT≥º+ ˝Ò<ë uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ eT≥º+ • #·sÃ¡ ` uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ $ìjÓ÷>∑+
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì •\\T ` uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T
• uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\qT ‹]– ì+|ü&+É
• uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ HêD´‘·
• uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ $ìjÓ÷>∑+
41
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
4 eTVü‰düeTTÁ<ë\T ` • düeTTÁ<ä ìyÓ÷ïqï‘· dü«s¡÷|ü+ • #·s¡Ã, Hê≥ø°ø£s¡D, yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ ` • eTVü‰düeTTÁ<ä ìyÓ÷ïqï‘ê\qT #·÷ù|
#˚|\ü T |ü≥&º +É • düeTTÁ<ä #·\Hê\ s¡ø±\T eTVü‰düeTTÁ<ë\T ∫Á‘·+
• ‘·s+¡ >±\T • eT<Û´ä es¡T\Ô bÕÁ‘·ô|’ #·sÃ¡
• Á|üyêVü‰\T • $<ë´s¡ T ú \ ì‘· ´ J$‘· nqTuÛ Ñ y ê\qT • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sê»ø°jT· |ü≥+
• b˛≥T`bÕ≥T |ü+#·Tø√e&É+
bÕsYº ` II • rs¡yTÓ <Æ ëq+˝À eT‘·‡ ´ø±s¡T\ Á>±eT+ • #·sÃ¡ ` |üXó¯ b˛wüD • rs¡+e<ä› #˚|\ü T|ü≥&º +É yÓTT<ä˝q’…
• #˚|\ü T |ü≥&º +É eT‘·‡ ´ø±s¡T\ ∫Á‘ê\T
• e\\T
• eékÕj·T+ ` |üXó¯ b˛wüD
• \eD°jT· ‘·, ‘êπ>˙s¡T
• kÕe÷õø£ Jeq+
5 j·T÷s¡|t • j·T÷s¡|t ñìøÏ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á|ü|+ü #·+, K+&Ü\T • >√¢ãT
• |üs«¡ ‘ê\T, yÓT<Æ ëHê\T, q<äT\T • #·sÃ¡ , »≥Tº ø£è‘ê´\T (|ü{øºÏ \£ T, e÷´|ü⁄\T) • j·T÷s¡|t |ü≥+ (uÛÖ‹ø£, sê»ø°jT· )
• B«|üø\£ Œ+, B«bÕ\T, nU≤‘ê\T es¡qí
• o‘√wüdí ‹úæ , uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ K qT+&ç <ä÷s¡+ • düeTTÁ<ä Á|üyêVü‰\qT #·÷|ü⁄ Á|ü|+ü #· |ü≥+
• • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ` <ëì Á|üu≤Û e+ • j·T÷s¡|t W{Ÿ˝H’… é |ü≥+
• |ü•ÃeT |üeHê\T • n{≤¢dt $ìjÓ÷>∑+
• ø£y√wüí düeTTÁ<ä Á|üyêVü‰\T
• |ü • ÃeT ◊s√bÕ ` dü + e‘· ‡ s¡ e T+‘ê
∫s¡T»\T¢\T
• <äøD åÏ ◊s√bÕ˝À eT<Û´ä <Ûsä ê o‘√wüdí ‹úæ
• uÛ÷Ñ $T, o‘√wüdí ‹úæ , eékÕj·T+
• düeTTÁ<ä e÷sêZìï ø£ìô|≥º&+É
• j·T÷s¡|˝t À bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe¢ +
42
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
6 ÁbòÕHé‡ ` ◊s√bÕ˝À ˇø£ • |ü]#·jT· + • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ÁbòÕHé‡ • j·T÷s¡|t sê»ø°jT· |ü≥+
<˚X¯+ • |üs«¡ ‘ê\T, yÓT<Æ ëHê\T, |”su¡ƒ ÷ÑÛ eTT\T • ø±˝≤\MT<ä #·sÃ¡ , »≥Tº Á|ü<sä Ù¡ q, ôd$THêsY • ÁbòÕHé‡ (sê»ø°jT· , uÛÖ‹ø£ |ü≥+)
• o‘√wüdí ‹úæ • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\ô|’
• Hê\T>∑T ø±˝≤\T ` eékÕj·T+
• n{≤¢dt $ìjÓ÷>∑+
• #·*ø±\+ ` edü+‘·ø±\+, y˚d$ü ø±\+ `
X¯s‘¡ êÿ\+
• |üXó¯ e⁄\ ô|+|üø+£ , |üXó¯ Á>±kÕ\T
• Áô|+ò ∫bı˝≤\T ` Ä<ÛTä ìø£ eékÕj·T+
• KìC≤\T ` |ü]ÁX¯eT\T
• X¯øeÔÏ qs¡T\T ` bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D ¡
7 ÄÁ|òøæ ± • ÄÁ|òøæ ± ` $XÊ\yÓTqÆ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ÄÁ|òøæ ± • ÄÁ|òøæ ± (sê»ø°jT· |ü≥+)
• o‘√wüdí ‹úæ • |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\ô|’ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ • ÄÁ|òøæ ± W{Ÿ˝H’… é |ü≥+
• n‘·´~Ûø£, eT<Ûä´düÔ+>±, n‹‘·≈£îÿe ˝Ò<ë • n{≤¢dt $ìjÓ÷>∑+
|ü]$T‘· es¡¸bÕ‘·+ ñqï ÁbÕ+‘ê\T
• ÄÁ|òøæ ± Á|ü»\T
• ÄÁ|òøæ ± rs¡ÁbÕ+‘·+
• u≤ìdü\ es¡øÔ +£
• j·T÷s¡|t e\dü\T
• dü«‘·+Á‘· ÄÁ|òøæ ±
43
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
8 HÓJ’ ]j·÷ ` ÄÁ|òøæ ±˝À ˇø£ • ø±˝≤\T • #·sÃ¡ ` HÓJ’ ]j·÷ »≥Tº |üì • ÄÁ|òøæ ± |ü≥+ ` HÓJ’ ]j·÷
• HÓJ’ ]j·÷ düV≤ü » eèø£Cå ≤\+
<˚X¯+ • |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\ô|’ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ • ÄÁ|òøæ ± $$<Ûä |ü+≥\qT #·÷ù| ∫Á‘·+
• düT+<äse¡ q n&Ée⁄\T
• n{≤¢dt $ìjÓ÷>∑+ •
• uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ U≤ ÁbÕ+‘·|⁄ü n&Ée⁄\T HÓJ’ ]j·÷ W{Ÿ˝H’… é |ü≥+
• düeHêï • ÄÁ|ò æ ø ± eT]j· T T uÛ ≤ s¡ ‘ · <˚ X Ê\˝Àì
• HÓJ’ ]j·÷ düV≤ü » ÁbÕ+‘ê\T ø±˝≤\qT, düV≤ü » eèø£å dü+|ü<qä T, Á|ü»\qT,
• Á|ü»\T eékÕj·T+qT b˛\Ã&É+ô|’ #·sÃ¡
• eékÕj·T+
• <äøD åÏ HÓJ’ ]j·÷˝À |ü+≥\T
• ñ‘·sÔ ¡ HÓJ’ ]j·÷˝À eékÕj·T+, |üXó¯ b˛wüD
• Kì» ‘Ó˝’ ≤\T
Ç‹eè‘·+Ô ÌI : ñ‘·Œ‹Ô, $ìeTj·T+ ` JeHê<Ûës¡+
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
9 #˚ ‹ eè‘· T Ô \ T ` #˚ H ˚ ‘ · • n+<äT>∑T\ Á>±e÷ìøÏ #Ó+~q ãT≥º\ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` #˚‹eè‘·T\Ô T • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+
eÁkÕÔ\T n\¢ø+£ <ës¡T ` b˛\j·T´ • bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q πødt düº&û\T,
• q>∑s+¡ ˝À eTT]øÏyê&É\T ` ãT≥º\T n˝Òy¢ ês¡T ø£<\ä∏ T, yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥
bÕsYº ` I • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` #˚‹ ñ‘·Œ‘·T\Ô T `
≈£î≥T+u≤\T
bÕsYº ` II • #˚H‘˚ · ø±]à≈£î\T ` b˛#·+|ü*¢ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ã≥º\ ‘·j÷· Ø • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sê»ø°jT· |ü≥+
• Ns¡ H˚jT· &É+˝À $$<Ûä <äX\¯ T • <ës¡+ #·T≥Tº&+É , ø£+&Ó\T #·T≥º&+É , &çCH’… \é T
• <ësêìøÏ s¡+>∑T\T n<ä&› +É y˚jT· &É+øÏ dü+ã+~Û+∫q edüTeÔ ⁄\T #·÷|ü&+É
• |ü&TÉ >∑T ` ù|ø£ • Ns¡ n+#·T\T (Çø£ÿ‘Y)
• #˚H‘˚ · ø±]à≈£î\ düeTdü´\T`düV≤ü ø±s¡d+ü |ò÷ü \T
44
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
10 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe¢ + • yê´bÕs¡T\ ìj·T+Á‘·D ô|s¡>&∑ +É • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` |ü]ÁX¯eT\T • Á|ü|+ü #· |ü≥+
• bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe¢ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ (1750`1850) • #·sÃ¡ ` bòÕ´ø£Øº \T • ∫Á‘ê\T ` |ü]ÁX¯eT\T, ø±]à≈£î\T,
• CÒyTé ‡ yê{Ÿ Ä$wüÿs¡D • bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe¢ Á|üu≤Û yê\ô|’ #·sÃ¡ eTT]øÏyê&É\T
•
•
ñ‘·Œ‹Ô˝À bòÕ´ø£Øº $<Ûëq+ u≤\ø±]à≈£îì‘√ Ç+≥s¡÷«´
• 19e X¯‘êã›|⁄ü u≤\ø±]à≈£îì nqTuÛeÑ +
• ‘=* bòÕ´ø£Øº \˝À |ü]dæ‘ú T· \T
• X¯øÔÏ Ä<Ûësê\T ` bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~∆
• s¡yêD≤ s¡+>∑+˝À $|üe¢ +
• bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‘·T\Ô T ` es¡øÔ +£
• |ü≥D º ø° s£ D
¡ ` eTT]øÏyê&É\T
11 bòÕ´ø£ØÔ ˝À ñ‘·Œ‹Ô ` • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ø±–‘·|⁄ü |ü]ÁX¯eT\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ø±–‘·+ ‘·j÷· Ø • Á|ü|+ü #· |ü≥+
ø±–‘·|⁄ü |ü]ÁX¯eT • eTT&çdsü T¡ ≈£î\T • ˇø£ |ü]ÁX¯eT≈£î øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+
• ø±–‘·|⁄ü |ü]ÁX¯eT\T ` ø£qTeTs¡T>∑e⁄‘·Tqï • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` bòÕ´ø£Øº \T • ø±–‘·+ ‘·j÷· Ø Á|üÁøÏjT· \qT #·÷|ü⁄ ∫Á‘·+
yÓ<Tä s¡T • ø±\TcÕ´ìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï bòÕ´ø£ºØ\ô|’
• ø±–‘·+ neTàø±\T #·sÃ¡
• ø±–‘·|⁄ü |ü]ÁX¯eT˝À |üì
• ø±–‘·|⁄ü |ü]ÁX¯eT me] kı+‘·+?
• ø±–‘· | ü ⁄ |ü ] ÁX¯ e T\T ` ø±\Twü ´ + `
ìj·T+Á‘·D
45
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
12 s¡yêD≤ eédüú ÁbÕ<ëq´‘· • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À s¡yêD≤ eédüú • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` s¡yêD≤ e÷sêZ\T, • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+
` s√&ÉT¶ e÷sêZ\T kÕ<ÛäHê\T • s√&ÉT¶ e÷sêZ\T, »\ e÷sêZ\T, yêj·TT
` s¬ \’ T e÷sêZ\T • #·sÃ¡ ` s¡yêD≤ e÷sêZ\T, s¬ \’ T e÷sêZ\T ` ∫Á‘· |ü{≤\T
` yêj·TT e÷sêZ\T • $$<Ûä s¡yêD≤ kÂø£sê´\ |ü]o\q • s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê #·s´¡ \ô|’ b˛düsº Y
` »\ e÷sêZ\T
• s¡yêD≤ |ü<‘∆ä T· \T ` ñ|üj÷Ó >±\T ` #·sÃ¡
• s√&É¢ ñ|üj÷Ó >±\T ` ñ‘·Œ‹Ô neTàø±\T
• s¡yêD≤ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ` ñbÕ~Û • ø±]à≈£î\ düeTdü´\T
• s¡yêD≤ ùde\T, m+|æø£ • #·sÃ¡ ` ø±\Twü´s¡V≤æ ‘· s¡yêD≤, s√&ÉT¶
• »HêuÛ≤ s¡B,› ø±\Twü´+ uÛÁÑ <ä‘·
• düTs¡ø‘åÏ · Á|üj÷· D+
• s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê yês√‘·‡yê\T
Ç‹eè‘·+Ô ÌII : sê»ø°jT· eédü\ú T ` |ü]bÕ\q

bÕsƒ+¡ /
dü+K´
13 ø=‘·Ô sêC≤´\T, sêE\T • ø=‘·Ô sê»e+XÊ\ |ü⁄≥Tºø£ • bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£<\ä∏ T, yÓT+Æ &é • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• Á|üXd¯ Ôæ ` uÛ÷Ñ <ëHê\T e÷´|æ+>¥ • sêE\ ∫Á‘ê\T
bÕsYº ` I
• sêC≤´\˝À |ü]bÕ\q • #·sÃ¡ ` sêE\ |ü]bÕ\q
• dü+|ü<ä ø√dü+ dü+Á>±eT+
• eTVü≤eT÷<é >∑»ì
• #·Vü≤eTqT\T
46
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
bÕsYº ` II • #√fi¯ó\T • #·sÃ¡ ` #√fi¯ó\ |ü]bÕ\q • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• ñs¡jT· ÷sY qT+∫ ‘·+C≤ePs¡T es¡≈î£
• n<äT“¤‘· <˚yê\j·÷\T ` ø±+dü´ •\Œø£fi¯
• eékÕj·T+ ` ˙{ÏbÕs¡T<ä\
• uÛ÷Ñ $T s¡ø±\T
• XÊdüq $wüj÷· \T, Á>∑+<∏ë\T
14 ÁbÕ+rj·T sêC≤´\ • zs¡T>∑\T¢˝À ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´ Ä$sê“¤e+ • M&çj÷Ó , #·sÃ¡ ` ø±ø£rj·TT\ |ü]bÕ\q • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+
Ä$sê“¤e+ ` • ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\˝À eTTKT´\T • ø£<∏ä\T • ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\ bò˛#¢ êsYº
ø±ø£rj·TT\T • s¡TÁ<äeT <˚e⁄&ÉT • #Ûêj·÷∫Á‘ê\ ùdø£sD¡
• s¡TÁ<äeT <˚$ • ø±ø£rj·TT\ yêdüTÔ eT]j·TT •\Œø£fi¯
• Hêj·T+ø£s¡ $<Ûëq+
• eékÕj·÷_Ûeè~› ` <˚yê\j·÷\ ìsêàD+
• yê´bÕs¡+
• ø±ø£rj·TT\ bÕ\q ` eTT–+|ü⁄
15 $»j·Tq>∑s¡ sêE\T • $»j·Tq>∑s¡ kÕÁe÷»´ kÕú|qü • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` $»j·Tq>∑s¡ sêE\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• $»j·Tq>∑s¡ sêE\˝À eTTKT´\T • ø£<∏ä\T • ø£èwü<í e˚ sêj·TTì ø£<\ä∏ |ü⁄düøÔ ±\T
• $»j·Tq>∑s¡ |ü≥D º + • |ü]o\q ` ∫Á‘ê\T
• ôdq’ ´+ ` ôdì’ ø£ n~Ûø±sê\T • #·sÃ¡ ` lø£èwü<í e˚ sêj·T\ bÕ\q
• ôdì’ ø£ <äfi≤\ Hêj·T≈£î&ÉT ` neTs¡Hêj·T≈£î&ÉT
• neTs¡Hêj·T≈£î\T ` eékÕj·T+
• yê´bÕs¡+ ` n•«ø£<fiä +¯
• lø£èwüí <˚esêj·T\T : >=|üŒ bÕ\≈£î&ÉT
47
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
16 yÓTT|òTü ˝Ÿ kÕÁe÷»´+ • yÓTT|òTü \T\T mes¡T? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` yÓTT|òTü \T\T • nø£“sY kÕÁe÷C≤´ìï #·÷ù| uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
• eTTKýÓ T Æ q yÓ T T|ò ü T ˝Ÿ #· Á ø£ e s¡ T Ô \ T ` • #·sÃ¡ ` yÓTT|òTü ˝Ÿ |ü]bÕ\q |ü≥+
<ä+&Éj÷· Á‘·\T eT]j·TT dü+|òTü ≥q\T • ø£<∏ä\T • ø±\ÁX‚DÏ |ü≥+ (f…yÆ Té ˝…H’ é #êsY)º
• Ç‘·s¡ sêE\‘√ yÓTT|òTü \T\ dü+ã+<Ûë\T
• eTTq‡ãT<ës¡T\T eT]j·TT C≤^s¡T<ës¡T¢
• »uŸÔ eT]j·TT »$T+<ës¡T
• nø£“s¡T $<ÛëHê\ô|’ düìïVæ≤‘· |ü]o\q
• düT˝ŸΩ ` Ç ` ≈£î˝Ÿ
• 17e X¯‘êã∆+ ‘·sT¡ yê‘· yÓTT|òTü ˝Ÿ kÕÁe÷»´+
17 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á_{°wt • ‘·÷s¡TŒ Ç+&çj÷· ø£+ô|˙ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á_{Ïwßü yês¡T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
kÕÁe÷»´ kÕú|qü • eT¬sÿ+≥*»+ (yê´bÕs¡ ˝≤yê<˚M\T) • ôd$THêsY, bÕÁ‘ê_Ûqj·T+, ø£<\ä∏ T • \ø°Îu≤sTT eT]j·TT s¡a≤˙‡ ø£<ä∏
• Äj·TT<Ûë\T <Û]ä +∫q yê´bÕs¡T\T • Á_{°wt bÕ\q ` 1857 • 1857 ‹s¡ T >∑ T u≤≥T≈£ î dü + ã+~Û + ∫q
• uÛ≤s¡‘· sêC≤´\˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï j·T÷s¡|t yê] ‹s¡T>∑Tu≤≥T ` #·sÃ¡ ÁbÕ+‘ê\qT uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·&+É
CÀø£´+
• ø£+ô|˙ n~Ûø±s¡ <äT]«ìjÓ÷>∑+
• Ä+π>j ¢ T· T\ bÕ\q ` neT\T
• Ä+π>j ¢ T· T\ bÕ\q |ü≥¢ ndü+‘·è|æÔ
• 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T eT]j·TT yê´|æÔ
• ‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À Á|ü‹ Á>±eT+
• ‹s¡T>∑Tu≤≥T nD∫y˚‘·
• ‹s¡T>∑Tu≤≥T nq+‘·s+¡
48
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
18 sêh XÊdüqdüuÑÛ #·{≤º\ • kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ eTq Á|üuTÑÛ ‘·«+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` |ü]bÕ\q • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+
• • •
‘·j÷· Ø Á|üC≤ Á|üj÷Ó »q+ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ #·{≤º\T #·sÃ¡ , e÷~] nôd+_¢ ` e÷~] mìïø£\T Ç.$.j·TyéT
#˚jT· &É+
• Á|üuTÑÛ ‘·« @sêŒ≥Tô|’ ` #·sÃ¡ • z≥s¡T C≤_‘ê, u≤´\{Ÿ|Áü ‘·+, Ç‘·s¡
• XÊdüq düuÑÛ
• XÊdüq düuÑÛ ìjÓ÷»ø£ es¡+Z mìïø£\ kÕeTÁ–
• m+.m˝Ÿ.m. mìïø£ • XÊdüq eédüú ` bò˛¢ #êsYº
• Á|üuTÑÛ ‘·«+ @sêŒ≥T
• eT+Á‹ eT+&É*
• sêh XÊdüq düuÑÛ
• XÊdü q eT+&É * ` ]»π s «wü H é |ü < ä ∆ ‹ ,
]»sY«#˚jT· ã&çq ìjÓ÷»ø£esêZ\T
• >∑es¡ïsY
• #·≥º ìsêàD+
• #·≥º düu˝ÑÛ À #·sÃ¡ \T
19 õ˝≤¢˝À #·{≤º\ neT\T • õ˝≤¢ kÕúsTT˝À ≈£L&Ü eTq≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+ ñ+~ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` #·{≤º\T • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü≥+ ` õ˝≤¢ |ü≥+
• q\¢es¡+ õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ Y eT]j·TT yÓTõÅùd{º Ÿ • #·sÃ¡ , bÕÁ‘ê_Ûqj·T+
$<ÛäT\T
• øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` MRO, MDO n~Ûø±s¡T\T
• ‘· V ü ≤ o˝≤› s Y eT]j· T T Á>±eT ¬ s yÓ q ÷´
n~Ûø±s¡T\T • Á|üuTÑÛ ‘·« #·{≤º\ neT\T |üs#¡ &· +É ô|’ ` #·sÃ¡
• #·{≤º\qT @$<Û+ä >± neT\T #˚kÕÔsT¡ ? `
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ˙s¡T, uÛ÷Ñ $T, #Ó≥¢ s¡øDå£ #·≥+º ,
2002
49
Ç‹eè‘·+Ô ÌV : kÕe÷õø£ eéd”øú s£ D¡ ` ndüe÷q‘·\T
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
20 ≈£î\ $eø£å ` • eTq <˚X+¯ ˝À ø=ìï ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~q Á|ü»\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ≈£î\$eø£å • ≈£î\ $eø£≈å î£ e´‹πsø£+>± b˛sê&çq
düe÷q‘ê«ì¬ø’ b˛sê≥+ • &Üˆˆ _.ÄsY.n+uÒ<ÿä sY ‘·q u≤\´<äX˝¯ À ≈£î\ • #·sÃ¡ ` ≈£î\$eø£å Á|üeTTKT\ ∫Á‘ê\T
$eø£‘å q· T m<äTs=ÿqï düìïy˚X+¯
• ø£<\ä∏ T ` n+uÒ<ÿä sY, CÀ´‹sêe⁄ |üP˝Ò • düe÷q‘·« kÕ<Ûqä ø¬ ’ Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚|&ü TÉ qÔ ï
• düe÷q‘ê«ì¬ø’ b˛sê≥+ ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ b˛düsº Y
• |ü]o\q ` Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T
• CÀ´‹sêe⁄ >√$+<äsêe⁄ |üP˝Ò
` düe÷q‘·« kÕ<Ûqä
• kÕ$Á‹u≤sTT |üP˝Ò
• ô|]j·÷sY Ç.$.sêeTkÕ«$T
• l Hêsêj·TD >∑Ts¡T
• sêC≤´+>∑+ ` düe÷q neø±XÊ\ ø√dü+
Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´Áø£e÷\T
21 JeHê<Ûës¡+ ` |ü≥Dº • ªbòÕ´ø£Øº \˝À XÊX¯«‘· ø±]à≈£î\Tμ>± • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` JeHê<Ûës¡+ • ø±]à≈£î\ Vü≤≈£îÿ\ô|’ b˛düsº Y
ø±]à≈£î\ b˛sê{≤\T |üì#˚jT· &É+ • #·sÃ¡ ` ø±]à≈£î\ düeTdü´\T, Vü≤≈£îÿ\T • SEWA ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ‘Ó*ù| #ÛêsYº
• ø¬ .ÄsY.mdt. eT+<äT\ bòÕ´ø£Øº • SEWA düuTÑÛ ´sê*‘√ Ç+≥s¡÷«´
• ìsêàD s¡+>∑+ ` Ç≥Tø£ ã{°\º ˝À
|üì#˚jT· &É+
• Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± ø±]à≈£î\ Vü≤≈£îÿ\T
• ndü+|òTü {Ï‘· |üì ` |ü≥D º ≤˝À¢ ø±]à≈£î\T
• dü«j·T+ ñbÕ~Û eTVæ≤fi≤ dü+|òTü + (SEWA)
50
Ç‹eè‘·+Ô `V : eT‘·+ eT]j·TT düe÷»+
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
22 C≤q|ü<Tä \T ` eT‘·+ • C≤q|ü<Tä \ Äsê<Ûqä • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` C≤q|ü<Tä \T ` eT‘·+ • düeTàø£ÿ ` kÕs¡ø£ÿ e+{Ï $$<Ûä C≤q|ü<ä
• C≤q|ü<ä <˚e⁄\T¢ ` C≤q|ü<ä <˚e‘·\T • #·sÃ¡ ` ø£<\ä∏ T ø£<\ä∏ ùdø£sD
¡
• düe÷»+˝À C≤q|ü<ä <˚e‘·\ |üP» • $<ë´s¡T\ú T ì‘·´ J$‘· nqTuÛyÑ ê\qT • ∫Á‘ê\T
• y˚T&Üs¡+ C≤‘·s¡ ` ø£<ä∏ |ü+#·Tø√e&É+
• yÓTTVü≤Ás¡+, ñs¡T‡ • kÕúìø£ |ü+&ÉT>∑\qT bÕsƒX¡ Ê\˝À
• nMTHé|s” Y <äsêZ ` eT‘· kÕeTs¡kÕ´ìøÏ ∫Vü≤ï+ »s¡T|ü⁄ø√e&É+
• uÀHê\T • C≤q|ü<ä eT‘· dü+Á|ü<ëj·÷\ M&çj÷Ó
• C≤q|ü<ä kÕ+Á|ü<ëj·÷\T ` ÁbÕNq‘· øÏ|¢ ‡t
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñqï‘· eT‘·
kÕ+Á|ü<ëj·÷\˝À ø£\sTTø£
• C≤q|ü<ä $»„‘,· ñqï‘· eT‘·+
23 <˚e⁄ìøÏ, <Ó’e‘ê«ìøÏ uÛÑøÏÔ • ‘ê‹«ø£‘· ` uÛøÑ ÔÏ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛøÑ ÔÏ • uÛøÑ ÔÏ ñ<äéT+ >∑T]+∫ ø£<\ä∏ ùdø£sD
¡
e÷sêZ\T • ãdüeqï ` Ms¡Xe’Ë + • bÕ≥\T, #·sÃ¡ , bÕÁ‘ê_Ûqj·T+, ôd$THêsY • ∫Á‘ê\T
• eTVü‰sêh uÛøÑ Ô£ kÕ<ÛTä e⁄\T • <ä s êZ \ T, >∑ T s¡ T <ë«sê\T, <˚ y ê\j· ÷ \
• Hê<∏|ä +ü B∏\T, dæ<Tä \∆ T, jÓ÷>∑T\T dü+<äsÙ¡ q
• ÇkÕ¢yTé ` dü÷|ò‘” ‘· «· + • kÕ<ÛTä e⁄\T, ø£e⁄\T, >∑Ts¡Te⁄\ô|’ #·sÃ¡
• uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À ø=‘· Ô eT‘· $ XÊ«kÕ\ • øÏ«CŸ, ôd$THêsY, yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥
Ä$sê“¤e+
• ãyÓTàs¡ b˛‘·q
51
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
• ‘êfi¯flbÕø£ nqïe÷#ês¡´
• #Ó‘’ q· ´ eTVü‰Á|üuTÑÛ
• ø£+#·s¢¡ >√|üqï
• ‘·T\d”<ëdüT
• ø£;s¡T, u≤u≤ >∑Ts¡THêqø˘ ` düìïVæ≤‘·
|ü]o\q
Ç‹eè‘·+Ô `VI : dü+düÿ è‹ düe÷#ês¡+

bÕsƒ+¡ /
dü+K´
24 sêE\T ` ø£≥&º Ü\T • eTq sêE\T, bÕ\≈£î\T nH˚ø£ ìsêàD≤‘·àø£ • #·sÃ¡ , øÏ«CŸ, ôd$THêsY, yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` • ø£≥&º Ü\T, ∫Á‘·˝KÒ q+, Ç‘·s¡ M&çj÷Ó øÏ|¢ Œæ +>¥‡
ø£≥&º Ü\T ì]à+#ês¡T sêE\ ø£≥&º Ü\T • ø£≥& º Ü\ qeT÷Hê\T
• ìsêàD≤\T ` ìsêàD HÓ|’ ⁄ü D≤´\T • ø√≥\T, sê»uÛ Ñ e +‘· T \T, dü e ÷<Û ä T \T,
• 11e X¯‘êã∆+ Äs¡+uÛÑ+ ` <˚yê\j·÷\ ñ<ë´qeHê\T yÓTTø£ÿ\T Ç‘·s¡ yêdüTÔ •\Œø£fi¯
ìsêàD+ ` q÷‘·q ìsêàD $<Ûëq+ ` |ü]o\q
• <˚yê\j·÷\T, eTd”<Tä \T eT]j·TT #ÓsT¡ e⁄\ • #·sÃ¡ ` <˚yê\j·÷\ <Û«ä +dü+
ìsêàD+ • |ü]o\q ` ñ<ë´qeHê\T, ø√≥\T
• <˚yê\j·÷\T m+<äT≈£î <Û«ä +dü+
#˚jT· ã&Ü¶sTT?
• $»j·Tq>∑s¡ sêE\ XË*’
• ñ<ë´qeHê\T, düe÷<ÛTä \T, ø√≥\T
52
‘·s>¡ ‹∑ ` 8
Ç‹eè‘·+Ô Ì : uÛ÷Ñ $T ` yÓ$’ <Û´ä +

bÕsƒ+¡ /
dü+K´
1 |ü{≤\ n<Û´ä j·Tq+ $X‚w¢ Dü |ü{≤\ ø£<∏ä eT]j·TT |ü{≤\ |ü]D≤eT+ ` • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` |ü{≤\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· |ü≥+
düTy˚T]j·THé, u≤_˝Àìj·THé, ôV≤πø{Ïj·Tdt, • #·sÃ¡ , |ü{≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£è‘ê´\˝À • ø±+≥÷sY sπ K\qT $e]+#˚ ã+ø£eT{Ïº
Ä˝ŸÇÁ~dæ |ü{≤\T ` u…_’ ˝Ÿ Á|üø±s¡+ Á|ü|+ü #·+ bÕ˝§Zq&É+ qeT÷Hê\T
qeT÷Hê, {≤\$T, ¬>sês¡ºdt eTπsÿ≥sY ^dæq • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü{+˝À sêÁcÕº\T ` sê»<ÛëqT\T • |ü{≤\˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ dü+øπ ‘ê\ #Ûês¡Tº
Á|ü|+ü #· |ü≥+ #·<eä &É+, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛÖ‹ø£ |ü{≤ìï #·<eä &É+ • n{≤¢dTü
• e\dü \ @sêŒ≥T, nH˚ « wü D \T, ôd’ ì ø£ e+{Ï ø£è‘ê´\T
$ìjÓ÷>∑+, |ü{≤\ ‘·j÷· Ø • #·sÃ¡ ` |ü{≤\ ñ|üj÷Ó >±\T
• |ü≥ Á|üø π |å D
ü ≤\T • |ü]o\q ` n{≤¢dTü
• eTq ø±\+˝À |ü{≤\ $ìjÓ÷>∑+
• düTy˚T]j·THé, u≤_˝Àìj·THé |ü{≤\T
• »HêuÛ≤ |ü{≤ìï ‘·j÷ · s¡T#˚jT· &É+
• |ü{≤\˝À dü+Á|ü<ëj·T+>± yê&˚ dü+ø π ‘ê\T
• ø±+≥÷s¡T |ü{≤\ $X‚w ¢ Dü
• $wüjT· ìπs• › ‘· |ü{≤\T (uÛÖ‹ø£, sê»ø°jT· ,
eékÕj·T+, o‘√wüdí ‹úæ , es¡¸bÕ‘·+, »HêuÛ≤,
|ü]ÁX¯eT\T, q>∑sê\T)
• n{≤¢dTü
53
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
2 dü÷s¡T´&ÉT ` X¯øÔÏ eqs¡T • kÂs¡ $øÏs¡D+ : $es¡D ` kÂs¡X¯øÏÔ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` dü÷s¡´&ÉT • kÂs¡$øÏsD
¡ |ü≥+
ÁbÕeTTK´‘· • ø£è‘·´+ ` ˇø£ yês¡+ dü>≥ ∑ T ñc˛íÁ>∑‘q· T • ñwüeí ÷|üø+£
• dü÷s¡T´ì øÏsD ¡ ≤\T ` uÛ÷Ñ $T ñ|ü]‘·\+ ` ˝…øÿÏ +#·&+É
• Á>±|òt ∫Á‘ê\T
dü÷s¡T´ì øÏsD ¡ ≤\T uÛ÷Ñ $Tì ‘êπø ø√D+ ` • #·sÃ¡ ` ñc˛íÁ>∑‘\· ˝À e÷s¡TŒ\T
uÛ÷Ñ ÁuÛeÑ TD ø√D+ ` |ü>{∑ Ï düeTj·T+ ` • ñc˛íÁ>∑‘ê $esê\ |ü{øºÏ \£ T
uÛ÷Ñ $T yê\T ` uÛ÷Ñ $T, ˙{Ï ñ|ü]‘·\+ô|’
‘˚&Ü\T ` y˚T|ò÷ü eè‘·+ ` Ç‘·se¡ TT\T
• ñc˛í Á >∑ ‘ · ` ñc˛í Á >∑ ‘ · qyÓ ÷ <ä T :
ñwüeí ÷|üø±ìï ñ|üj÷Ó –+#·&+É ` n‘·´~Ûø,£
n‘·´\Œ ñc˛íÁ>∑‘\· T, s√EyêØ, HÓ\yêØ,
ø±˝≤\yêØ, kÕ+e‘·‡]ø£ dü>≥∑ T ` Á>±|ò\t T,
düTHêï ø£Hêï ‘·≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘·\ MT<ä
<äèwæºô|≥º&É+, $$<Ûä ÁbÕ+‘· ñc˛íÁ>∑‘·\
ñ<ëVü≤s¡D\T ` rs¡ÁbÕ+‘·, |üs«¡ ‘·ÁbÕ+‘·,
K+&Ü‘·s‘Z¡ · o‘√wüdí ‘úæ T· \T
3 uÛ÷Ñ #·\Hê\T ` • ø±˝≤\T ` e÷s¡T‘·Tqï ø±˝≤\T ` ø±˝≤\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ãTT‘·Te⁄\T • >√¢ãT
s¡T‘·Te⁄\T @s¡Œ&É≥+ • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` qø£Áå ‘·XÊ\ (bÕ¢ì{À]j·TyéT) • ø±˝≤\qT #·÷|ü⁄ |ü≥+
• uÛ÷Ñ $T e+– ñ+&É≥+, dü÷s¡T´&ç #·T≥÷º • uÛ÷Ñ #·\Hê\T ` #·sÃ¡ • uÛ÷Ñ #·\Hê\T (M&çj÷Ó CD \T)
|ü]ÁuÛeÑ TD+
• ø£è‘·´+ ` >√¢ãT <ë«sê uÛ÷Ñ ÁuÛeÑ TD+, uÛ÷Ñ
|ü]ÁuÛeÑ TD+ $e]+#·&+É
• uÛ÷Ñ $T MT<ä ñc˛íÁ>∑‘· y˚TK\\T
54
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
4 <Ûèä e ÁbÕ+‘ê\T • <Ûèä yê\ $es¡D / ≥+Á&Ü ÁbÕ+‘·+ ` o‘·\ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` <Ûèä yê\T • Á|ü|+ü #· |ü≥+, >√¢ãT
yê‘êes¡D+˝À Jeq+ ` Ä<ÛTä ìø£ ø±\+˝À • #·sÃ¡ ` o‘·\ yê‘êes¡D+˝À Jeq+
e∫Ãq e÷s¡TŒ\T (ñ<ëVü≤s¡D\T : ø¬ q&Ü,
j·T÷s¡|,t Ädæj÷· ≥+Á&Ü ÁbÕ+‘· Jeq+)
5 n&Ée⁄\T ` $ìjÓ÷>∑+, • 6, 7 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒê´+XÊ\qT >∑Ts¡T≈Ô î£ / • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` n&Ée⁄\T • $$<Ûä s¡ø±\ n&Ée⁄\qT #·÷ù| |ü≥+
dü+s¡øDå£ »„|øÔæ Ï ‘Ó#T· Ãø√e&É+ • #·sÃ¡ ` n≥M dü+s¡øD å£ • $wüjT· ìπs•› ‘· |ü{≤\T
• n&Ée⁄\ s¡ø±\T, n$ ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T • ∫Á‘ê\‘√ ≈£L&çq $es¡D\T ` n&Ée⁄\T
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À n&Ée⁄\T • #Ûês¡Tº ` n≥M Vü≤≈£îÿ\ #·≥+º
• –]»q Á|ü»\T, n&Ée⁄\T
• n≥M ñ‘·Œ‘·TÔ\T ` Ä]úø£ ÁbÕeTTK´+,
yê´bÕs¡+
• dü+s¡øD å£ (kÕe÷õø£ n≥M ô|+|üø+£ ) `
$wüjT· ìπs•› ‘· |ü{≤\‘√ düV≤ü dü+ã+<Û+ä
• n≥M Vü≤≈£îÿ\ #·≥+º ` 2006
6 KìC≤\T ` >∑qT\ • KìC≤\T ` es¡íq ` |ü+|æDÏ, Ä]úø£ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` KìC≤\T • KìC≤\T ` Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À >∑qT\ Á‘·e«ø£+
Á‘·e«ø£+ ÁbÕeTTK´+ • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` u§>∑TZ >∑qT\T • $$<Ûä KìC≤\ ùdø£sD¡ u…s¬ {’ HÏ ,é u§>∑T,Z yÓTøÆ ±
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À Kì» eqs¡T\T • dæ+>∑sπ DÏ u§>∑TZ øπ Áå ‘ê\T ` #·sÃ¡ ‘·~‘·se¡ TT\T
• >∑qT\ Á‘·e«ø£+ : es¡qí ` |ü+|æDÏ ` s¬ +&ÉT • KìC≤\ \uÛÑ´‘·≈£î dü+ã+~Û+∫ esYÿw”{Ÿ
øπ dt dü&º \û T ` zô|Hé ø±dtº (ø£&|É ü u…s¬ {’ d° )t ` ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ >∑qT\ Á‘·e«ø£+ (dæ+>∑sπ DÏ ø±\Ødt) • >∑qT\ Á‘·e«ø£+ #·s¡´\≈£î dü+ã+~Û+∫
• >∑qT\ Á‘·e«ø£+ |üsêés¡D+ : |ò*ü ‘ê\T yêsêÔ|Áü ‹ø£\ qT+&ç düe÷#ês¡ ùdø£sD ¡
eT]j·TT |ü]s¡øD å£ • eTT&ç |ü<ësêú\T / KìC≤\ \uÛ´Ñ ‘·
• $$<Ûä H˚\\ qeT÷Hê\T
55
Ç‹eè‘·+Ô ÌI : ñ‘·Œ‹Ô, $ìeTj·T+ ` JeHê<Ûës¡+
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
7 Á<äe´+ ` u≤´+øÏ+>¥ • edüTeÔ ÷]Œ&ç $<ÛëHêìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+, • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` u≤´+øÏ+>¥ • #êsY\º T ` Á<äe´ eédüú
Á<äe´+ jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘· • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` e÷¬sÿ{Ÿ, u≤´+≈£î • $$<Ûä HêD≤\T, ø£s¬ ˙‡ ùdø£sD ¡
ñ<ëVü≤s¡D≈£î : Á|üdTü ‘Ô · nedüsê\˝À ≈£L&É
• ôd$THêsY ` u≤´+øÏ+>¥ •
• |ü]D≤eT Áø£eT+˝À &ÉãT“ ` ø±–‘·|⁄ü Á<äe´+
u≤´+øÏ+>¥ eéVü‰sê\˝À ñ|üjÓ÷–+#˚
` bÕ¢dæºø˘ eTì (<ëì s¡÷|ü+ m+<äT≈£î • |ü]o\q ` #Óø,˘ u≤´+≈£î U≤‘ê |ü⁄düøÔ +£ bÕdtãTø˘, #Óø,˘ &ç.&ç., $‘YÁ&Ü˝Ÿ dæ|¢ ,t U≤‘ê
e÷s¡T‘·T+~?) yÓTTˆˆq$ ‘Óse¡ &ÜìøÏ n|æøπ¢ wüHé bòÕ+ Ç‘·se¡ TT\T
• u≤´+øÏ+>¥ $<Ûëq+ ` &çbÕõ≥T¢ ` bı<äT|ü⁄ • #·sÃ¡ ` u≤´+øÏ+>¥ e\q ˝≤uÛ≤\T • u≤´+øÏ+>¥ ø±s¡T\¶ T ` m.{Ï.yéT., Á¬ø&ç{Ÿ /
U≤‘ê\T, »eT\T, #Ó≈î£ ÿ\T, ø£s¬ +{Ÿ U≤‘ê &Ó_{Ÿ ø±s¡T\¶ T Ç‘·se¡ TT\T
»eT\T ` ø=qT>√\T <ës¡T\≈£î &ÉãT“\T
Çe«&É+˝À u≤´+≈£î\T Ä]úø£ eT<Û´ä e]Ô‘«· +
eVæ≤+#·&+É ` s¡TD≤\T u≤´+øÏ+>¥ eédüú
m˝≤ |üì#˚dTü +Ô ~ ` #Ó≈î£ ÿ\T, u≤´+≈£î\T `
Ç+≥¬sï{Ÿ u≤´+øÏ+>¥
8 JeH√bÕ<ÛTä \T ` kÕ+πø‹ø£ • kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+˝À e÷s¡TŒ\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` JeH√bÕ<ÛTä \T • kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À #√≥T#˚düTø=qï
$C≤„q Á|üu≤Û e+ • eékÕj·T+˝À kÕ+πø‹ø£ e÷s¡TŒ\T • JeHê<Ûës¡+ô|’ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ #·÷|ü⁄ n<ÛTä Hê‘·q |ü<‘∆ä T· \T / e÷s¡TŒ\T #·÷|ü⁄ #êsYº
• kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ Á|üu≤Û e+ Á|üu≤Û e+ô|’ ` #·sÃ¡ • eékÕj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q kÕ+πø‹ø£
• kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ ` |ü]ÁX¯eT\T
• eékÕj·T+˝À ` e]ø√‘· j·T+Á‘·+ ` ∫Á‘ê\T
|ü ] ÁX¯ e T\˝À j· T +Á‘ê\ yê&É ø £ + `
dü+ã+~Û+∫q øπ dtd&ºü \û T
• ùdyês¡+>∑+˝À kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ e÷s¡TŒ\T
• ø=‘·Ô HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, ø=‘·Ô ñ<√´>±\T
56
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
9 Á|üC≤s√>∑´+ ` Á|üuTÑÛ ‘·«+ • dü+øπ eå T+ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ @+ #˚dTü +Ô ~ (ø£˙dü • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á|üC≤s√>∑´+, Á|üuTÑÛ ‘·« • 108, 104 ùde\T
nedü s ê˝… ’ q ÄVü ‰ s¡ + , ˙s¡ T , edü ‹ øÏ ùde\T • ∫Á‘ê\T
dü+ã+~Û+∫)
• øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` ÁbÕ<∏$ä Tø£ Äs√>∑´ øπ +Á<ä ` • #ês¡T\º T ` bÂwæøº ±Vü‰s¡+, s¡ø‘åÏ · eT+∫˙s¡T
• Äs√>∑´+ n+fÒ @+{Ï? nHês√>±´ìøÏ,
Äs√>±´ìøÏ uÛ<Ò ë\T dü+<äsÙ¡ q (PHC) $esê\T
• Äs√>∑´ ùde\ô|’ #·sÃ¡
• Äs√>∑´ ùde\T ` Á|üC≤ Äs√>∑´ ùde\T `
Åô|y’ ≥
˚ T Äs√>∑´ ùde\T • düsπ «
• Äs√>∑´ ;Ûe÷ ` Äs√>∑´ ùde\T, düe÷q‘·«+
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À bÂwæøº ±Vü‰s¡ |ü]dæ‹ú ` düTs¡ø‘åÏ ·
eT+∫˙s¡T
• n+≥Tyê´<ÛTä \ ìyês¡D≈£î ÁbÕ<∏$ä Tø£ Äs√>∑´
øπ +Á<ë\T @+ #˚jT· e#·TÃ?
Ç‹eè‘·+Ô ÌII : sê»ø°jT· eédü\ú T ` |ü]bÕ\q
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
10 Á_{°w,t ìC≤+\ bÕ\q˝À • yÓTT|òTü ˝Ÿ ø±\+˝À »$T+<ës¡T,¢ s¬ ‘’ ê+>∑+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, • uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ |ü≥+
uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, øö\T<ës¡T¢ • XÊX¯«‘· •düTÔ u|üŒ+<ä+ ` Á_{°wt bÕ\≈£î\T øö\T<ës¡T¢ • ôV≤’ <äsêu≤<äT |ü≥+ (ñ<äé÷\T
Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº e÷s¡TŒ\T • uÛ÷Ñ $T •düTÔ $<ÛëHê\ô|’ #·sÃ¡ ` »MT+<ëØ, #√≥T#˚dTü ≈£îqï Á|ü<X˚ Ê\T)
• s¬ ‘’ ê«Ø |ü<‹∆ä ` n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áe÷\T s¬ ‘’ ê«Ø $<ÛëHê\T
• yêDÏJ´ø£sD ¡ , e&û¶ yê´bÕs¡dTü \ú T
• ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh+˝À <=s¡\T, s¬ ‘’ T· \T
• ø£sT¡ e⁄\T
• s¬ ‘’ ê+>∑ ñ<äé÷\T
57
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
11A C≤rjÓ÷<äéT+ : • C≤rjÓ÷<äéT+ ` ‘=* dü+|ò÷ü \T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` C≤rjÓ÷<äéT Ms¡T\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
‘=*<äX¯ 1885`1919 • uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt : $T‘·yê<ä <äX¯ • #·sÃ¡ ` C≤rjÓ÷<äéT+ • ø±\ÁX‚DÏ |ü≥+ (f…yÆ Té ˝…H’ é |ü≥+)
1885`1905 • bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ ` kÕ«‘·+Á‘√´<äéT Hêj·T≈£î\T • <˚Xu¯ ≈ÑÛ î£ \Ô ≈£î dü+ã+~Û+∫q #Ûêj·÷∫Á‘ê\T,
• n‹yê<ä <äX¯ 1905 ` 1920 (dü«<˚o • Hê≥ø°ø£s¡D ø£<\ä∏ ùdø£sD ¡
ñ<äéT+)
• e+<˚e÷‘·s+¡ |üP]Ô ^‘·+
• yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<ä∆ Á|üu≤Û e+ :
1914`1919 • ìHê<ë\T ` <˚Xu¯ øÑÛ ,ÔÏ C≤rjÓ÷<äéT+
• C≤rj·T Hêj·T≈£î\ #Ûêj·÷ ∫Á‘ê\T
11B C≤rjÓ÷<äéT+ : • eTVü‰‘êà >±+BÛ sêø£ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` >±+BÛ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
eT*<äX¯ 1919`1947 • sö\‘Y #· ≥ º + ` »*j· T Hé yê˝≤u≤>¥ • bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ ` >±+BÛ bÕÁ‘· • >±+BÛJ, düTuÛ≤wt #·+Á<äuÀdt≈î£ dü+ã+~Û+∫q
eTs¡Dø±+&É • #·sÃ¡ \T ` >±+BÛ bÕÁ‘· #Ûêj·÷ ∫Á‘ê\ ùdø£sD¡
• >±+BÛ ∫Á‘·+, Ç‘·s¡ &Ü≈£îýÓT+≥Ø\T
• düVü‰j·T ìsêø£s¡D ñ<äéT+ ` œ˝≤|òü‘Y • |üÁ‹ø± >√wæ̃ (MT{Ÿ ~ Áô|dt)
Ä+<√fi¯q • kÕ«‘·+Á‘√<äéT+ MT<ä øÏ«CŸ
• 1922`1929 eT<Û´ä dü+|òTü ≥q\T
• XÊdüH√\¢+|òTü H√<äéT+ ` ñ|ü
dü‘ê´Á>∑Vü≤+
• øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· ñ<äéT+ ` 1942
• kÕ«‘·+Á‘·´+ ~X¯>± ` $uÛ»Ñ q
58
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
12 ôV≤’ <äsêu≤<é sêh+˝À • ôV≤’ <äsêu≤<é sêh dü+kÕúHê\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ‘Ó\+>±D≤˝À • kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥ jÓ÷<ÛTä \ #Ûêj·T∫Á‘ê\
kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+ • C≤rj·Tyê<ä ‘=* dü+e‘·‡sê\T kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+ ùdø£sD¡
• sêh+˝À |òPü ´&É˝Ÿ eédüú • |üÁ‹ø± >√wæ˜ ` ôV’≤<äsêu≤<é sêh+˝À • ‘Ó\+>±D kÕj·TT<Ûä b˛sê≥ ø£<\ä∏ ùd≈£sD
¡
• uÛ≤wü, eT‘·+ kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+
• Ä+Á<Ûä »q dü+|òTü + • #·sÃ¡ ` C≤rjÓ÷<äéT+˝À ôV≤’ Á<ëu≤<é
• Ä+Á<Ûä eTVü‰düu,ÑÛ Á>∑+<∏ë\j·T ñ<äéT+ bÕÁ‘·
• ôV≤’ <äsêu≤<é sêh dü+|òTü + • |ò˝æ Ÿà / ø£<ä∏ ` ‘Ó\+>±D≤ kÕj·TT<Ûä
• ‘Ó \ +>±D kÕj· T T<Û ä b˛sê≥+ b˛sê≥+
(1946`1951)
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $©q+
13 uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ • uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ s¡÷|üø\£ Œq • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ • sêC≤´+>∑ düuÑÛ düuTÑÛ ´\ #Ûêj·÷∫Á‘ê\ ùdø£sD¡
• sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y #·sÃ¡ \T • #·sÃ¡ ` Á|üy•˚ ø£ • ªj·T÷ ≥÷úŸμ qT+&ç sêC≤´+>∑+ ‘·j÷· ]
• sêC≤´+>∑ |”]øƒ £ ` ÄX¯j÷· \T, Vü‰MT\T ø√dü+ düu˝ÑÛ À »]–q #·sÃ¡ \ Á|ü<sä Ù¡ q
• Á|üuTÑÛ ‘·« eédü\ú T • uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ Á|ü‹
14 bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ ` øπ +Á<ä • eTq≈£î bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ ÄeX¯´ø£‘· @$T{Ï? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` bÕs¡y¢ TÓ +≥T • øπ +Á<ä, sêh, ñeTà&ç C≤_‘ê\qT #·÷|ü⁄ |ü{øºÏ £
Á|üuTÑÛ ‘·«+ • bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ bÕÁ‘· • e÷~] mìïø£\T • ˝Àø˘duü ,ÑÛ sê»´düuÑÛ e´‘ê´kÕ\ |ü{øºÏ £
• #·{≤º\T m˝≤ s¡÷bı+<äT‘êsTT ` bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` qeT÷Hê bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ • sêh|ü‹ uÛeÑ q+ #Ûêj·÷∫Á‘·+
bÕÁ‘· • bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ #Ûêj·÷∫Á‘·+
• sê»´düuøÑÛ ,Ï ˝Àø˘duü øÑÛ Ï eT<Û´ä e´‘ê´kÕ\T
• sê»ø°jT· ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡+Z
59
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
15 #·≥+º , Hê´j·T+ ` ˇø£ • dæ$˝Ÿ eT]j·TT ÁøÏ$Tq˝Ÿ H˚sê\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` #·≥+º • düeTø±©q düe÷»+ qT+&ç ùdø£]+∫q
düìïy˚X¯ n<Û´ä j·Tq+ • $#ês¡D, n¬sdt˝º À b˛©dt bÕÁ‘· eT]j·TT • Hê≥ø°øs£ D¡ ` b˛©dt ` »&é® (Hê´j·TeT÷]Ô) ø£<∏ä\T
Hê´j·TeT÷]Ô ` ˝≤j·TsY (Hê´j·Tyê~) • $$<Ûä kÕúsTT ø√sY\º qT #·÷ù| bò˛¢ #êsYº
• ôdwüH‡é ø√sY˝º À n|”Œ\T • ø£<\ä∏ T ` øπ dtd&ºü ç (Á|üyêVü≤ #êsY)º
• Hê´j·T eédüú ` i) düeTHê´j·T+, • #·sÃ¡ ` Hê´j·Teédüú • FIR e÷~] Á|ü‹
ii) n‘·T´qï‘· #·≥+ º , iii) #·≥º dües¡D≈£î
neø±X¯+
16 »$T+<ëØ eédüú s¡<Tä › • kÕ«‘·+Á‘·´+ e#˚Ã Hê{ÏøÏ Á>±MTD ù|<ä]ø£+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` »$T+<ëØ eédüú • uÛÑ÷<ëq ñ<äéT+ ` j·T÷≥÷úŸ qT+&ç
• »$T+<ëØ eédüú s¡<Tä › • uÛ÷Ñ |ü]$T‹ #·≥+º $es¡D M&çj÷Ó øÏ|¢ +æ >¥
• kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛÑ÷ • uÛ÷Ñ |ü+|æD° jÓTTø£ÿ Á|üdTü ‘Ô · düe÷#ês¡+ `
|ü]$T‹ #·≥+º Ç+≥¬sï{Ÿ
• uÛ÷Ñ <ëq ñ<äéT+
• uÛ÷Ñ |ü]$T‹ #·≥+º ` 1972 ` 75
17 ù|<ä]ø£+ ` ne>±Vü≤q • Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ <äTdæ‹ú • ù|<ä]ø£+ ` yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ • ù|<ä]ø£ dæ‹ú >∑‘T· \≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü{øºÏ ±
• rÁe Äø£* ≈£L&Ü ù|<ä]ø£yT˚ • ø£è‘·´+ ` BMI düe÷#ês¡+
• ù|<ä]ø£+ m+<äT≈£î ñ+~? <ëìì m˝≤ • |üìVü≤≈£îÿ ns¡+ú • BMI #êsYº
ìs¡÷à*+#·e#·TÃ? • sπ wüHé cÕ|t &û\sY‘√ Ç+≥s¡÷« ´
• JeH√bÕ~Û>± eékÕj·T+
• Ç‘·s¡ JeH√bÕ~Û neø±XÊ\T`MNREGA
• düsd¡ yü TÓ qÆ <Ûsä \¡ ≈£î n+<äTu≤≥T˝À ÄVü‰s¡+
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À kÕe÷õø£ ‘·ìœ
• J$+#˚ Vü≤≈£îÿ ø√dü+ b˛sê≥+
60
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
18 Vü≤≈£îÿ\T ` n_Ûeè~∆ • e÷qe Vü≤≈£îÿ\ uÛ≤eq • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Vü≤≈£îÿ\T • e÷qe Vü≤≈£îÿ\ Á|üø≥£ q (1948)
• ñ<äéT+ m˝≤ yÓTT<ä˝+’… ~ • RTE #·≥+ º ` RTI #·≥+º ` ø£s|¡ Áü ‘ê\T • RTI #·{≤ºìøÏ dü+ã+~Û+∫ yêsêÔ|üÁ‹ø£\
• düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥+º ˝Àì n+XÊ\T
• #·sÃ¡ ` $<ë´Vü≤≈£îÿ qT+&ç ùdø£]+∫q ø£<\ä∏ T
• Jeq Á|üe÷D≤\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ
Vü≤≈£îÿ\ $<Ûëq+ • RTI #·≥+º Á|ü‹
• $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+º ` 2009
19 kÕ+|òTæ ø£, eT‘· • kÕ+|òTæ ø£, eT‘· dü+düÿs¡D√<äé÷\T m+<äT≈£î • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T • kÕ«$T $y˚ø±q+<ä MT<ä ìHê<ë\T
dü+düÿs¡D√<äé÷\T ` Åø¬ ’ deÔü Á|ü#ês¡≈î£ \T, ÁbÕ#·´ |ü+&ç‘T· \T • dü+düÿs¡D\ ø£<\ä∏ T • $y˚ø±q+<ä, sêeTø£èwüí |üse¡ TVü≤+dü ø£<\ä∏ T
• kÕ+|òæTø£, eT‘· dü+düÿs¡D\T ` sêC≤
• dü+düÿs¡D\ô|’ #·sÃ¡ \T • kÕ+|òTæ ø£ dü+düÿs¡\Ô J$‘· #·]Á‘·\T
sêyéTyÓ÷Vü≤Hé sêjYT eTÚ*ø£ uÛ≤eq\T,
sêeTø£èwüí |üse¡ TVü≤+dü, kÕ«$T $y˚ø±q+<ä, • eT‘· eT÷&Û$É XÊ«kÕ\T / <äTsê#êsê\T
kÕ«$T <äj÷· q+<ä düsd¡ «ü r • #·sÃ¡ ` dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T
• eTTdæ¢eTT\˝À dü+düÿs¡D\T, $<ä´ ` düsY
düjT· ´<é nVü≤à<é U≤Hé
• kÕ+|òTæ ø£ dü+düÿs¡D\T, eTVæ≤fi¯\T ` $‘·+‘·T
|ü⁄q]«yêVü≤+, u≤\´ $yêVü‰\T, ÅdÔ” $<ä´ `
ø£+<äT≈£L] MπsX¯*+>∑+ eTÚ*ø£ uÛ≤eq\T,
kÕ$Á‘êu≤sTT |òPü ˝Ò, |ü+&ç‘· s¡e÷u≤sTT
düsd¡ «ü ‹
• eTTdæ+¢ eTVæ≤fi¯\˝À $<ä´
• dü+|òTü dü+düÿs¡D\T, ≈£î\eédüú ` CÀ´‹u≤sTT
|òPü ˝Ò eTÚ*ø£ uÛ≤eq\T, Hêsêj·TD >∑Ts¡T,
uÛ≤>∑´¬s&ç¶ es¡à
• kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥+˝À eTVæ≤fi¯\T, <ä*‘·T\T
` >±+BÛJ, &Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY
61
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
20 ˝ÖøÏø‘£ ‘· «· + ` ne>±Vü≤q • ˝ÖøÏø£ ‘·‘«· + nedüs+¡ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ˝ÖøÏø‘£ ‘· «· + • $$<Ûä ÁbÕs¡qú dü˝ú ≤\T #·÷|ü⁄ #êsYº
• ˝ÖøÏøy£ ê<ä+ n+fÒ @+{Ï? • π ø å Á ‘· |ü s ¡ ´ ≥q ` ÁbÕs¡ ú H ê dü ú ˝ ≤\T /
• Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+&ç eT‘êìï y˚sT¡ #˚jT· &É+ <˚yê\j·÷\T
m+<äT≈£î eTTK´+? • Hê≥ø°ø£s¡D
• uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ˝ÖøÏøy£ ê<ä+ @$T{Ï? • ˝ÖøÏø‘£ ‘· «· + ` »≥Tº #·sÃ¡
Ç‹eè‘·+Ô `VI : dü+düÿ è‹ ` düe÷#ês¡+
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
21 Ä<ÛTä ìø£ ø±\+˝À ø£fi\¯ T ` • C≤q|ü<ä ø£fi\¯ T kÕ+Á|ü<ëj·T ø£fi\¯ T • yÓT+ Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ø£fi\¯ T • kÕúìø£ ø£fi\¯ T, bÕ≥\T, qè‘ê´\ ∫Á‘ê\T
ø£fi≤ø±s¡T\T • $$<Û ä ø£ fi ¯ \ Á|ü < ä s ¡ Ù q ` ãTÁs¡ ø £ < ∏ ä , bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ ` ãTÁs¡ø<£ ä∏ ‘√\Tu§eTà˝≤≥... uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ $$<Ûä qè‘·´ Ø‘·T\ M&çj÷Ó \T
‘√\Tu§eTà˝≤≥ Ç‘·se¡ TT\T
• Äj·÷ ø£fi\¯ T Á|ü<]ä Ù+#˚ n+XÊ\T • PPT ` qè‘·´Ø‘·T\T
• uÛsÑ ‘¡ H· ê≥´+ ` ø°Då ‘·, |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡ , Á|üdTü ‘Ô · • |ü]o\q ` ø£fi\¯ T
ø±\+˝À uÛsÑ ‘¡ H· ê≥´+
22 dæìe÷ ` eTTÁ<äD≤ • |ü]D≤eT Áø£eT+˝À dæìe÷ • yÓT+ Æ &é e÷´|æ+>¥ ` dæ˙ e÷<Û´ä e÷\T • |ò˝æ Ÿà ` e÷{≤¢&˚ ∫Á‘ê\T ({≤ø° eT÷M\T)
e÷<äé÷\T • dæìe÷ ` $H√<ä s¡÷|ü+ • ø π Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` ∫Árø£sD ¡ Á|ü<X˚ Ê\T ` #·÷|ü&+É
• dæìe÷ ` kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<äéT+ q+~ nyêsY¶ Á|ü<ëÛ H√‘·‡yê\T • $$<Ûä yêsêÔ |üÁ‹ø£\T, dü+∫ø£\T
• düe÷»+ô|’ dæìe÷ Á|üu≤Û e+
• yêsêÔ|Áü ‹ø£ ø±sê´\j·÷\T
• dæìe÷ ˇø£ |ü]ÁX¯eT
• eTTÁ<äD≤ dü+düÿ è‹, Ä<ÛTä ìø£ Á|ü|+ü #·+ • yês¡\Ô T ` dæìe÷\ô|’ #·sÃ¡
• eTTÁ<äD≤ e÷<Û´ä eT+ |ü]D≤eT+
• kÕ+düÿ è‹ø£ #Ó’‘·q´+, C≤rjÓ÷<äéT+˝À
~q|üÁ‹ø£\ bÕÁ‘·
62
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
23 Áø°&\É T : C≤rj·T‘·, • Vü‰ø°, ø£ã&û¶ ø£+fÒ ÁøÏø¬ {Ÿ m+<äT≈£î m≈£îÿe • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Áø°&\É T • ∫Á‘ê\T ` $$<Ûä Áø°&\É T
yêDÏ»´+ Á|üC≤<äsD¡ bı+~+~? • ø£è‘·´+ ` Áø°&Ü kÕeTÁ–ì ùdø£sD
¡ • Áø°&\É ìj·Te÷\ô|’ b˛düsº Y
• Ç+>±¢+&é Ä≥>± ÁøÏø¬ {Ÿ˝À »]–q #ê]Á‘·ø£ • Áø°&Üø±s¡T\/Ä≥>±fi¯fl #Ûêj·÷∫Á‘ê\T
n_Ûeè~∆
• #·sÃ¡ ` Áø°&\É ˝À $»j·T>±<∏\ä T
• ÁøÏø¬ {Ÿ yê´|æ,Ô Ä<ä]+#·ã&É≥+ • |ü]o\q ` $$<Ûä Áø°&\É T
• Áø°&\É ˝À Ä<ÛTä ìø£ e÷s¡TŒ\T
• yêDÏ»´+, Á|ükÕs¡ kÕ<ÛHä ê\T, H˚{Ï ÁøÏø¬ {Ÿ
• $»j·T >±<Ûä
• Ç‘·s¡ Ä≥\T, yê{Ï kÕúsTT
24 $|ü‘T· \Ô T ` ìs¡«Vü≤D • $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ` ne>±Vü≤q • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` $|ü‘T· \Ô T • yêsêÔ|Áü ‹ø£\ qT+&ç $|ü‘T· \Ô ∫Á‘ê\T
• $|ü‘T· \Ô T ` s¡ø±\T • ø£è‘·´+ : düTHê$T, ø£s¡Te⁄ e+{Ï yê{ÏøÏ • ªj·T÷≥÷úŸμ <ë«sê düTHê$T
dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+, ∫Á‘ê\T
• Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô T • Á|ü|+ü #· |ü≥+
• $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D MT<ä ` #·sÃ¡
• düTHê$T ` sêø£ eTT+<äT @+ #˚j·÷*, • yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, dü+∫ø£\ qT+&ç ùdø£]+∫q
düTHê$T düeTj·T+˝À @+ #˚j÷· *, ‘·sT¡ yê‘· • es¡<˙ä {Ï ì\Te ` #·sÃ¡ $$<Ûä s¡ø±\ Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô ∫Á‘ê\T
@+ #˚j÷· *.
• ø£s¡Te⁄ ` ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e+ ` ø£s¡Te⁄qT
m<äTs√ÿe&É+ m˝≤?
• es¡¸|⁄ü ˙{Ï ì\« ` yê≥sYôw&é n_Ûeè~∆
63
Ä) kÕ+|òTæ ø£XÊg bÕsƒê´+XÊ\T ` ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´Á|üe÷D≤\T
eT]j·TT nuÛ´Ñ düHê dü÷∫ø£\T (Learning Indicators)
‘·s>¡ ‹∑ ` 6
j·T÷ì{Ÿ bÕsƒ+¡ #·<Tä e⁄≥ düe÷#ês¡ düeTø±©q
bÕsƒ¡+ ø°\ø£ uÛ≤eq\T $wüj÷· e>±Vü≤q n+XÊ\ô|’ |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T Á|üX¯+dü
dü+K´ yêÚ≤´ì+#·T≥ HÓ’|ü⁄D≤´\T Á|ü‹düŒ+<äq
1 e÷q∫Á‘ê\ • õ˝≤¢ |ü≥+ • uÛ÷Ñ $Tô|q’ Tqï yêdüeÔ • ù|õ.HÓ+.6˝Àì • n{≤¢d˝t Àì • ‘·eT bÕsƒX¡ Ê\≈£î • bÕsƒ¡XÊ\, yê] • e÷q∫Á‘·+˝À
n<Û´ä j·Tq+ • ∫‘·TÔ |ü≥+ <ä÷sêìï e÷q∫Á‘·+˝À ∫Vü‰ï\T $$<Ûä s¡ø±\ @ ~≈£îÿ˝À Á>±eT+ ∫‘· T Ô >∑Ts¡T\Ô
e÷q∫Á‘ê\qT |ü≥+ ^kÕÔsT¡
eT]j·TT • e÷q ∫Á‘·+˝À m+<äT≈£î ‘·–+Z #ê˝À n+XÊìï #·~$ @y˚T+ ñHêïjÓ÷ • »˝≤X¯j·÷\qT ÄeX¯´ø£‘q· T
$e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |ü]o*+∫$$<Ûä ‘Ó\T|ü⁄‘ê≤s¡T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
‘·j÷· Ø ~≈£îÿ\T, ùdÿ\T Äsê<Ûqä dü˝ú ≤\qT
$wüj÷· \≈£î @@
• ∫Vü‰ï\T ` eèø£eå TT, • ∫Vü‰ï\ ÁbÕeTTK´‘·qT • ~≈£îÿ\ Á|üuTÑÛ ‘·« • ì» J$‘·+˝À
>∑Ts¡T\Ô T/∫Vü‰ï\T ø±sê´\j·÷\qT
{≤´+≈£î, >∑T&ç, s√&ÉT¶ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T yê&Üs√ |ü{øºÏ £ ÄeX¯´ø£‘· |ü{≤\
e÷q∫Á‘·+˝À
Ç‘·se¡ TT\T • |ü≥+ ^j·TT≥˝À ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . >∑T]+∫ #·÷|ü&ÜìøÏ ÁbÕeTTK´‘·qT
~≈£îÿ\ ÄeX¯´ø£‘q· T • $$<Ûä s¡ø±\ Á|ü•ïkÕÔsT¡ ∫Vü‰ï\T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
$e]kÕÔs¡T |ü{≤\qTùdø£]kÕÔsT¡ s¡÷bı+~kÕÔsT¡ .
2 >√¢ãT ` uÛ÷Ñ $T • uÛ÷Ñ $T ˇø£ >√fi¯+ • $<ë´s¡T\ú T uÛ÷Ñ $T • bÕsƒ+¡ #·~$ • nH˚«wü≈î£ \≈£î • uÛ÷Ñ $T Äø±s¡+ • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • uÛ÷Ñ $Tì >∑÷]Ã
qeT÷Hê • K+&Ü\T eT]j·TT >∑T+Á&É+>± ñ+<äì uÛ÷Ñ $T, <ëì dü+ã+~Û+∫q sêÁ‹, |ü>\∑ T\ K+&Ü\qT ‘Ó\TdüTø√e≥+˝À
$e]kÕÔs¡T \ø£åD≤\qT düe÷#êsêìï $$<Ûä s¡+>∑T\‘√
eTVü‰ düeTTÁ<ë\T • uÛ÷Ñ $T |ü&eÉ Ts¡ qT+&ç eT<Ûä´ XÊgE„\T,
yêÚ≤´ì+#·>\∑ s¡T
• >√¢ãT MT<ä ~≈£îÿ\T ‘·÷s¡TŒ≈£î ‹s¡T>∑T‘·T+<äì •
ùdø£]kÕÔsT¡ dü+ã+<Ûëìï ì+|ü⁄‘ês¡T Hê$≈£î\T #˚dqæ
uÛ÷Ñ ÁuÛeÑ TD+ • K+&Ü\T • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À
• nøå±+XÊ\T ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T |ü]ÁuÛeÑ TD+ô|’ $e]kÕÔs¡T ø£èwæì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• s
π U≤+XÊ\T • øÏ+~ yê{Ïì düeTTÁ<ë\
• uÛ÷Ñ |ü]ÁuÛeÑ TD+
eTVü‰düeTTÁ<ë\qT
• nøå±+XÊ\,
$e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ì+#· ù|s¡q¢ T |ü{øºÏ ˝£ À >∑T]ÔkÕÔsT¡
>∑\T>∑T‘ês¡T e\¢ ø£\T>∑T sπ U≤+XÊ\
• uÛ÷Ñ $T ˇø£ >√fi¯+ qyÓ÷<äT#˚kÕÔsT¡
nøå±+XÊ\T,πsU≤+XÊ\T •
|ò*ü ‘ê\ >∑T]+∫
• nøå±+XÊ\T, ñ|üjÓ÷>±ìï
uÛ÷Ñ ÁuÛeÑ TD+,|ü]ÁuÛeÑ TD+, πsU≤+XÊ\≈£î>∑\ Á|ü•ïkÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡
K+&Ü\T düeTTÁ<ë\T, b˛*ø£\T,‘˚&Ü\T
ªnø£+å μ\ô|’ ne>±Vü≤q >∑T]ÔkÕÔsT¡
64
3 ¡ •
ÄVü‰s¡ ùdø£sD ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ • Ä~eT e÷qe⁄\T • Ä~eT • Ä~eT e÷qe⁄\ • dü+#ês¡ J$‘·+ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • Ä~eT
qT+∫ ÄVü‰s¡ eT]j·TT y˚≥ yê&çq |üìeTT≥¢qT e÷qe⁄\T ô|+|ü⁄&TÉ >∑T]+∫ |ü≥+˝À e÷qe⁄\T
ñ‘·Œ‹Ô es¡≈£î • sê‹ |üìeTT≥T¢ Ä<ÛTä ìø£ ø±\+ q÷\T, ñìï »+‘·Te⁄\T Á|ü•ïkÕÔsT¡ eTTKýÓTqÆ sê‹ ñ|üj÷Ó –+∫q
Ä~e÷qe⁄&ÉT (ø£s÷¡ ï˝Ÿ >∑TVü≤\T` |üìeTT≥¢‘√ b˛\TÃ‘ês¡T <äTdüT\Ô T eT]j·TT • Ä~eT j·TT>∑+Hê{Ï $$<Ûä sê‹
e´øÏÔ n<Û´ä j·Tq+) • Ä~eT e÷qe⁄\T m+<äT≈£î eékÕj·T e÷qe⁄\T Á|ü<˚XÊ\qT |üìeTT≥¢qT
• ì|ü <Û]ä +∫q <äTdüT\Ô <Ûä]+#·˝Ò<√ ñ‘·Œ‘·T\Ô ‘√ ˇø£ >∑TVü≤\˝À >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• dü+#ês¡ Jeq+ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |ü{øºÏ q£ T J$+∫q • ì|ü eT]j·TT
• ∫Á‘·øfi£ ,¯ • Ä~eT e÷qe⁄\ • bÕsƒ+¡ #·~$ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ $<ÛëHêìï #·Áø£+qT $$<Ûä
düeTJeq+ dü+#ês¡ J$‘êìøÏ, Ä~eTe÷qe⁄\T • Ä~eT Á|ü•ïkÕÔsT¡ dü+<äsê“¤\˝À
Ä~eT
• |ü+≥\T Á|üdTü ‘Ô · e÷qe⁄\T dæsú J¡ eq+ e÷qe⁄\T • Á|üdTü ‘Ô +· eTq+ e÷qe⁄\T
|ü+&ç+#·T≥ e\dü yÓfifl¯ &ÜìøÏ >∑\ #˚jT· &ÜìøÏ yê&çq $$<Ûä ñ|üj÷Ó –+#˚ ñ|üj÷Ó –+#·&Üìì
eT]j·TT b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T nqT≈£L*+∫q s¡ø±\ sê‹ |ü]ø£sê\T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
»+‘·Te⁄\qT ‘Ó\|ü⁄‘ês¡T |ü]dæ‘ú T· \ |üìeTT≥¢ ˝Òøb£ ˛‘˚ @$T
eT∫Ãø£ #˚dTü ø=qT≥, >∑T]+∫ düe÷#êsêìï, #˚kÕÔsT¡ nì
dæsú J¡ eq+ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ∫Á‘ê\qT Á|ü•ïkÕÔsT¡
ùdø£]kÕÔsT¡ • |ü⁄sêedüTÔ
XÊgy˚‘qÔ· T
$$<Ûä s¡ø±\
Á|üXï¯ \Ty˚dæ
Ä~eTe÷qe⁄\
>∑T]+∫ eT]+‘·
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T
65
4À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • |üs«¡ ‘ê\T, • $<ë´]ú øÏ+~ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À • Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • yÓT<Æ ëHê\ e\¢
uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\T ø=+&É\T uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡ uÛ÷Ñ dü«s¡÷|ü+ >∑\ $$<Ûä rs¡yTÓ <Æ ëHê\T |ü≥+ ^∫ ø£*>π
• |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T • |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T, yÓT<Æ ëq+, >∑T]+∫ ø=+&É\ ù|s¡T¢ m+<äT≈£î ø£ècÕí, >√<ëe] Á|üj÷Ó »Hê\qT
&Ó˝≤º |üs«¡ ‘ê\T q<äT\qT
• yÓT<
Æ ëq+, &Ó˝≤º yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫ kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ y√ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T, yÓT<Æ ëHê\ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• õ˝≤¢\yê]>± Á|ü•ïkÕÔsT¡ • &Ó˝≤º ÁbÕ+‘·
eT<Û´ä b˛*ø£\T, ª&Ó˝≤ºμ ù|sê • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
#·~$ n~ @ |ü{øºÏ ˝£ À |ü≥+ ^∫ ÁbÕeTTK´+qT
‘˚&Ü\T #Ó|Œü >∑\s¡T
Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• ø=+&É ÁbÕ+‘· Á|ü»\ $<Ûä+>± qyÓ÷<äT#˚dæ n+<äT˝À
yÓT<Æ ëq ÁbÕ+‘· Á|ü»\ @s¡Œ&ÉT‘·T+<√ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T,
Jeq $<ÛëHêìï yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ , yÓT<Æ ëq
$e]kÕÔs¡T $e]kÕÔs¡T ÁbÕ+‘êìï
>∑T]ÔkÕÔsT¡
4`B ø£ècÕí • H˚\\T • $<ë´s¡T\ú T, H˚\\T • kÕ>∑T˙s¡T • ô|qeT≈£Ls¡T • ‘·eT Á>±eT+˝À • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • ô|qeT≈£Ls¡T
&Ó˝≤º˝À¢ì ˇø£ • es¡¸bÕ‘·+, kÕ>∑T˙s¡T, |ü+≥\ e÷¬sÿ{Ÿ, |ü+≥\ Á|ü»\ eè‘·T\Ô qT >∑\ Á|ü»\ |ü≥+ ^∫ ‘·eT Á>±eT ˙{Ï
Á>±eT+ kÕ>∑T˙s¡T e÷]Œ&ç, e÷¬sÿ{Ÿ e÷]Œ&ç |ü{øºÏ ˝£ À sêkÕÔsT¡ eè‘·T\Ô >∑T]+∫ õ˝≤¢qT s¡+>∑T‘√ \uÛ´Ñ ‘·qT
• |ü+≥\T >∑T]+∫q ù|sê
s¡yêD≤, ≈£L©\ Á|ü•ïkÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• kÕ>∑T˙s¡T, #·~$ <ëìì
>∑T]+∫ ne>±Vü≤q • ªøö\Tμ >∑T]+∫ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • uÛ÷Ñ $T ˝Òì
e÷¬sÿ{Ÿ, |ü+≥\ $e]kÕÔs¡T
e÷]Œ&ç $e]kÕÔs¡T • H˚\\T ù|sê Á|ü•ïkÕÔsT¡ |ü≥+˝À &Ó˝≤º ≈£L©\|ü≥¢
• Çfi¯ófl • ô|qeT≈£Ls¡T Á|ü»\ #·~$ Çø£ÿ&É ÁbÕ+‘êìï >ös¡euÛ≤e+
• »+‘·Te⁄\ Jeq $<Ûëq+, ‘·eT H˚\\T m\¢|ü &ÉT >∑T]ÔkÕÔsT¡ ø£*– ñ+{≤s¡T
ô|+|üø+£ Á>±eT Á|ü»\ Jeq kÕs¡e+‘·+>±
• s√&ÉT¶ s¡yêD≤, $<Ûëq+˝À b˛*ø£\T, ñ+&É{≤ìï
e÷¬sÿ{Ÿ kÂø£s´¡ + ‘˚&Ü\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ >∑T]+∫
• ≈£L©\ \uÛ´Ñ ‘· yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
66
5 dü\ø£+ #ÓsT¡ e⁄ • <äøÿ£ qT |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T • |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T, yÓT<Æ ëq • ªH˚\\Tμ ù|sê • ‘·eT #·T≥Tº • #ÓsT¡ e⁄\T • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • dü\ø£+ #ÓsT¡ e⁄
`|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T˝À • H˚\\T ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\ Jeq #·~$, dü\ø£+ |üøÿ£ \ Á>±e÷\˝À m+&çb˛e&ÜìøÏ |ü≥+˝À Á>±eT Á|ü»\
ˇø£ Á>±eT+ • ˙{Ï eqs¡T\T $<Ûëq+˝À >∑\ #ÓsT¡ e⁄ Á>±eT >∑\ #ÓsT¡ e⁄\ >∑\ ø±s¡D≤\qT nq+‘·|⁄ü s¡+ / JeH√bÕ~Û
b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T ù|s¡q¢ T ùdø£]kÕÔsT¡ ‘·eT õ˝≤¢qT
H˚\\ >∑T]+∫ ø£qTø=ÿ+{≤s¡T e÷sêZ\qT
• eékÕj·T+, $e]kÕÔs¡T • dü\ø£+ #ÓsT¡ e⁄ s¡+>∑T‘√
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • eékÕj·T Á|üX+¯ dæ+#·TqT
|ü+≥\T • |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T jÓTTø£ÿ H˚\ Á>±eT+˝À H˚\\T, ì+|ü⁄‘ês¡T
• o‘√wüdí ‹úæ ù|sê |ü+≥\T, eè‘·T\Ô T jÓ÷>∑´+ø±ì • ‘·eT Á>±eT • eékÕj·T
• e÷¬sÿ{Ÿ dü«uÛ≤yêìï ns¡+ú s¡+>∑+˝À ˙{Ï
#·~$ ªø£sT¡ e⁄μ eT]j·TT ‘·eT uÛ÷Ñ eTT\qT |ü≥+ ^kÕÔsT¡
• Ç‘·s¡ JeH√bÕ~Û $e]kÕÔs¡T
Á>±eTÁbÕ+‘·+˝Àì ÁbÕeTTK´‘·qT
>∑T]+∫ eékÕj·T
e÷sêZ\T • u≤e⁄\T, >=≥º|⁄ü yê{Ï‘√ b˛\TÃ‘·÷ >∑T]ÔkÕÔsT¡
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ jÓ÷>∑´+>± m˝≤
• s√&ÉT,¢ e÷¬sÿ≥T¢ u≤e⁄\ eT<Û´ä ‘˚&ÜqT |ü{øºÏ £ e÷s¡Ãe#·TÃH√
>∑T]ÔkÕÔsT¡ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
6 ≈£Lqes¡ ` • u…d’ Hü é ø=+&É\T • –]»q ≈£î≥T+u≤\T • ªb˛&ÉTμ nH˚ ù|sê • ø=+&És¬ &É¢ $_Ûqï • ø=+&És¬ &É¢ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • ø=+&És¬ &É¢
ø=+&É\ • b˛&ÉT eékÕj·T+ #˚ùd |üqT\T, #·~$ b˛&ÉT JeHê<Ûësê\qT uÛ$Ñ wü´‘·TÔ |ü≥+ ^∫ dü+düÿ è‹,
eékÕj·T+ |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À KeTà+, ñuÛj Ñ T·
MT<äTqï • n≥M ` ñ‘·Œ‘·T\Ô T |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T, yÓT<Æ ëq
>∑T]+∫
>∑T]+∫ dü+Á|ü<ëj·÷\
–]»q ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\ sêkÕÔsT¡ Á|ü•ïkÕÔsT¡ >√<ëe] |ü]s¡øDå£
• yÓ<Tä s¡T ` ñ‘·Œ‘·T\Ô T $e]kÕÔs¡T • Ç‘·s¡ –]»q õ˝≤¢\qT
Á>±e÷\T |üqT\‘√ b˛\TÃ‘ês¡T • n&Ée⁄\qT ÁbÕeTTK´‘·qT
• ÄyêkÕ\T, >∑èVü‰\T • ø=+&És¬ &É¢ C≤‘·T\ >∑T]+∫ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• –]»q Á|ü»\ qs¡ø&£ +É e\¢ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• dü+Á|ü<ëj·÷\T dü+Á|ü<ëj·÷\ düe÷#ês¡+ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
kÕ+düÿ è‹ø£ ø£è‘ê´\qT >∑T]+∫ ø£*>π qcÕº\ • b˛&ÉT
ùdø£]kÕÔsT¡ |ü≥+˝À
• ø=+&És¬ &É¢ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ e]í+#·>∑\s¡T |ü≥¢ eékÕj·T+ e\¢
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • n≥M ñ‘·Œ‘·T\Ô T, >√<ëe] q~
• ô|s¡≥ ‘√≥qT e]íkÕÔsT¡ ñ|üjÓ÷>±ìï Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ Á|üyêVü≤ ø£*>π qcÕº\
|ü{øºÏ ˝£ À e÷sêZìï ^kÕÔsT¡ |ü≥¢ ne>±Vü≤q
qyÓ÷<äT#˚kÕÔsT¡ ø£*– ñ+{≤s¡T
67
7 H˚{Ï • yÓ+ø£{≤|ü⁄s¡+ ` øÏ+~ uÛ≤eq\qT • ªˇ|üŒ+<ä|⁄ü • ÄVü‰s¡ yêDÏ»´ • Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • e&û¶ yê´bÕs¡dTü \ú
eékÕj·T+ y˚sT¡ XËq>∑ $e]kÕÔs¡T eékÕj·T+μ |ü+≥\ ù|s¡q¢ T s¬ ‘’ T· \|ü]dæ‘ú T· \qT |ü≥+ ^∫ e\¢ s¬ ‘’ T· \T
|ü+≥bı˝≤˝À¢ • ∫qï s ¬ ‘’ T· \T, ô|<ä› |ü{øºÏ ˝£ À sêkÕÔsT¡ m˝≤ y˚sT¡ XËq>∑
ù|sê #·~$ m˝≤+{Ï u≤<Û\ä T
eékÕj·T ø±]à≈£î\T s¬ ‘’ T· \T • ‘·eT Á>±eT+˝Àì yÓTs¡T>∑T|üs#¡ e· #√Ã n‘·´~Ûø+£ >±
• ˇ|üŒ+<ä eékÕj·T+
<ëìì nqTuÛ$Ñ düTHÔ êïs√
• ∫qï s¬ ‘’ T· \T ` Ä&É, eT>∑ ≈£L© Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ |ü+&˚ õ˝≤¢\qT
• e&û¶ yê´bÕs¡+
yÓ+ø£{≤|ü⁄s+¡ $e]kÕÔs¡T sπ ≥¢ düe÷#ês¡+ • e&û¶ yê´bÕs¡T\T, >∑T]ÔkÕÔsT¡ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T
• ˇ|üŒ+<ä|⁄ü • ô|<ä› s ¬ ‘’ T· , ∫qï s¬ ‘’ T· \ • yÓ+ø£{≤|ü⁄s¡+˝À ùdø£]+∫ |ü{øºÏ ˝£ À u≤´+≈£î\T, • s¬ ‘’ T· \ qcÕº\T,
eékÕj·T+ |ü]dæ‘ú T· \qT ∫qï s¬ ‘’ T· \, qyÓ÷<äT#˚kÕÔsT¡ s¬ ‘’ T· \≈£î düeTdü´\ |ü≥¢
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À b˛\TÃ‘ês¡T ≈£L©\ ø£cÕº\ • yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À ãTTD≤\T m˝≤ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ .
∫qï s¬ ‘’ T· \T • ÄVü‰s¡ |ü+≥\qT >∑T]+∫ e#˚Ã s¬ ‘’ T· ÇdüTHÔ êïjÓ÷
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À yêDÏ»´ |ü+≥\‘√ düeTdü´\øÏ|¢ Œæ +>¥‡qT Á|ü•ï+∫,
b˛\TÃ‘ês¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
eékÕj·T+ ùdø£]kÕÔsT¡ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T
8À eékÕj·T • M<ÛäT\˝À øÏ+~ uÛ≤eq\qT ns¡+ú • ª#Í≥T|üŒ˝Ÿ˝À • s¬ ‘’ T· ãC≤s¡TqT • dü+‘·˝À es¡≈Ô î£ \ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • s¬ ‘’ T· ãC≤s¡T
≈£Ls¡>±j·T\ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T Ä~yês¡+ dü+‘·μ qT+∫ |ü≥+ ^∫ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î
ñ‘·Œ‘·T\Ô 1.ñ‘·Œ‹Ô, 2.e÷s¡ø+£ , dü+<ä]Ù+∫
neTàø£+ neTàø£+ bÕsƒ+¡ #·~$ nø£ÿ&ç $$<Ûä eTTì‡bÕ*{° / q\¢>=+&É / ‘·eT ø£*Œ+#˚
3.e÷¬sÿ{Ÿ, 4.dü+‘·
• øπ dt dü&º û ` dü+‘·\˝Àì Á>±eT
• ∫\¢s¡ es¡≈ Ô î£ \ ≈£Ls¡>±j·T\ õ˝≤¢qT ˝≤uÛ≤\qT
≈£Ls¡>±j·T\T düeTdü´\qT $e]kÕÔsT¡ $X‚cÕ\qT |ü+#êsTTr
<Ûäs¡\ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ny˚Tà >ö] • s ¬ ‘’ T· ãC≤s¡T˝Àì yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ &ÉãT“ m+<äT≈£î
• dü«j·T+
• yêsê+‘·|⁄ü ˝À≥TbÕ≥¢qT $esê\qT edü÷\T #˚kÕÔs√
e÷¬sÿ{Ÿ (dü+‘·) $e]kÕÔs¡T |ü{øºÏ ˝£ À $e]kÕÔs¡T düV‰ü j·Tø£
• m+&ÉT $T]Ã • dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ qyÓ÷<äT#˚kÕÔsT¡ • s¬ ‘’ T· ãè+<ë\
yê´bÕ]‘√ øπ dtd&ºü û ãè+<äeTT\ >∑T]+∫ ãC≤s¡T\e\¢ ÄeX¯´ø£‘q· T
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À $e]kÕÔs¡T
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T
s¬ ‘’ T· ãC≤s¡T¢ • eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\ Ô qT
mø£ÿ&É neTTà‘ês√ Á|ü‹düŒ+<äqqT
$e]kÕÔs¡T $e]kÕÔs¡T
68
8`B eékÕj·T • eékÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ øÏ+~ |ü<ë\qT $e]kÕÔsT¡ • s¡TDÁ>∑düÔ‘·, e&É¢ • ‘·eT • Á|üuTÑÛ ‘·«+ eT<ä‘› T· • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À
ñ‘·Œ‘·T\Ô j·÷sY¶ 1. ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ neTàø£+ ù|sê Á>±eT+˝Àì <Ûsä q¡ T m+‘·, |ü≥+˝À ∫qï¬s‘’ T·
neTàø£+ • ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ 2. e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶ #·~$ s¬ ‘’ T· \qT m+<äT≈£î q\¢>=+&É, <äTdæ‹ú |ü≥¢
#Ó*¢+#ê˝À HÓ\÷¢sT¡ , KeTà+,
• s¬ d’ t $T\¢s≈Y î£ 3. uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡ dü+düú yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ dü+Á|ü~+∫ yês¡T ne>±Vü≤q
‘·eT <ÛëHê´ìï #ÓbÕÔsT¡ ø£s÷¡ ï\T, ø£*– ñ+{≤s¡T
neTàø£+ 4. ø£MTwüHé @C…+≥T¢ me¬se]øÏ • eékÕj·T es¡+>∑\T¢ • s¬ ‘’ T· \≈£î
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À e] • ø£˙dü eT<ä‘ › T· <Ûsä ¡ ñ‘·Œ‘·T\Ô õ˝≤¢\qT
neTTà‘·THêïs√, ˝≤uÛ≤\qT
yê´bÕs¡+ ñ|üjÓ÷>±ìï, neTàø£+˝À >∑T]ÔkÕÔsT¡
m+‘· <Ûsä ≈¡ î£ n+~+#·T≥˝À
• ãTTDÁ>∑düÔ‘·, e&É¢ nedüsêìï ns¡+ú eT<Ûäés¡TÔ\
neTTà‘·THêïs√ eT<ä‘› T· <Ûsä \¡
neTàø£+ $e]kÕÔs¡T düe÷#êsêìï bÕÁ‘·ô|’ ‘·eT bÕÁ‘·qT
ùdø£]kÕÔsT¡ n_ÛÁbÕj·÷ìï
>∑T]ÔkÕÔsT¡
9 ‘Ó>\∑ T ` • Á|ü»\+<äs÷ ¡ øÏ+~ |ü<ë\qT ns¡+ú • 87e ù|J˝Àì • Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À • Á|üdüTÔ‘· Á>±eT • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • –]»q
kÕe÷õø£ düe÷q+>± ñqï #˚dTü ≈£î+{≤s¡T ù|sêqT #·~$ ìedæ+#˚ $$<Ûä ô|<äq› T mes¡T |ü≥+˝À –]»q düe÷»+˝À
í ÷· ~Ûø±s¡+ –]»q
ìs¡j 1. yês¡d‘ü «· eTT –]»q düe÷» –]»q ‘Ó>\∑ m˝≤ ‘Ó>\∑ T n~Ûø+£ >± n+<äs÷¡
düe÷C≤\T 2. kÕeT÷$Tø£ ñ‘·‡yê\T eéVü‰sê\ ù|s¡q¢ T mqTï≈£î+≥THêïs√ ìedæ+#˚ düe÷qeTH˚
>∑T]+∫ uÛ≤eq
• >√+&ÉT |ü+#Y, |ü≥¢
3. e÷qe $C≤„q XÊgy˚‘Ô· ùdø£]kÕÔsT¡ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T õ˝≤¢\qT
4. ejÓ÷»qT\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ >=|üŒ‘·Hêìï
• |ü{≤¢ (Á>±eT • Á>±eTô|<ä› >∑T]ÔkÕÔsT¡
• –]»qT\T Á>±eT >ös¡$kÕÔsT¡
ô|<ä)› $<ÛäT\qT
ô|<äq› T mqTï≈£îH˚ |ü{øºÏ ˝£ À • –]»q
$<ÛëHêìï ne>±Vü≤q qyÓ÷<äT#˚kÕÔsT¡ dü+düÿ è‹,
$e]kÕÔs¡T dü+Á|ü<ëj·÷\
|ü≥¢
>ös¡euÛ≤yêìï
ø£*– ñ+{≤s¡T
69
10 kÕÁe÷C≤´\T, • 2700 øÏ+~ |ü<ë\qT ns¡+ú • ªeTVü‰»q|ü<ë\ • eTVü‰»q |ü<ë\ • Á|üdTü ‘Ô +· Á|ü»\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ • >∑D sêC≤´\
dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+· $e]kÕÔs¡T ø±\+ Hê{Ï
>∑D‘·+Á‘ê\ >∑+>±q~ ˝Àj·T˝À 1.sê»´+, 2.>∑D‘·+Á‘·+, ù|s¡q¢ T mìï s¡ø±\T>± ^∫ eTVü‰»q bÕ\Hê
Ä$sê“¤e+ »q|ü<ë\ qT+∫ 3.»q|ü<+ä , Á>±e÷\Tμ ù|s¡ ùdø£]kÕÔsT¡ |üqTï\T |ü<ë\qT $<ÛëHêìï
eTVü‰»q|ü<ë\ 4.eTVü‰»q|ü<+ä , #·~$ ÄHê{Ï • Äø±\+ Hê{Ï #Ó*d¢ Tü HÔ êïs√ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
es¡≈î£ 5.>∑èVü≤|ü‹ Á>±eT Jeq+
• eTVü‰»q|ü<ë\ • >∑D sê»éTTq≈£î >∑T]+∫ ‘·q
eè‹Ô|ìü yês¡\ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ • »q|ü<ë\T
ø±\+ Hê{Ï sê#·]ø£ sêC≤´\≈£î >∑\ >∑T]+∫q @s¡Œ&É&ÜìøÏ >∑\
dü«+‘· eT]+‘·
Á>±e÷\T ‘˚&Ü\T, b˛*ø£\T yÓTÆ<ëHê\
eT]j·TT q>∑sê\T ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T e÷≥\˝À düe÷#ês¡+
• sê»´+, ôdq’ ´+, • >√+&é |ü+#Y, >∑D≤\≈£î #ÓbÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ ÁbÕeTTK´‘·qT
|üqTï\T eT<Û´ä b˛*ø£\T, >∑T]ÔkÕÔsT¡
• eT>∑<äÛ ˇø£ ‘˚&Ü\T #Ó|Œü >∑\s¡T
ã\yÓTqÆ sê»´+ • eT>∑<äÛ ã\yÓTq Æ
• eõ® ˇø£ >∑D sê»´+>± @s¡Œ&É&ÜìøÏ
sê»´+ ø±s¡D≤\T #Ó|Œü >∑\s¡T
11 yÓTT<ä{Ï • eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ øÏ+~ yê{Ïì ne>±Vü≤q • ªÁ|ü»\≈£î • yê] ÁbÕ+‘·+˝À • Á|üdTü ‘Ô · bÕ\q Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • nXÀ≈£îì
• nXÀ≈£î&ÉT ` $•wüº $e]kÕÔs¡T nXÀ≈£î&ÉT Ç∫Ãq @yÓH’ ê XÊdüHê\T nXÀ≈£îì øÏ+~ yêìì <Ûsä à¡ +qT
kÕÁe÷C≤´\T
bÕ\≈£î&ÉT 1.nXÀø£<säÛ à¡ +, dü+<˚X+¯ μ ù|sê ñqï≥¢sTT‘˚ yê{Ï bÕ\q‘√ m˝≤ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• nXÀ≈£î&ÉT ` kÕÁe÷»´+, <Ûsä à¡ #·~$ <ëì düe÷#êsêìï _ÛqïyÓTqÆ <√ • nXÀ≈£î&ÉT Çø£
ø£[+>∑ j·TT<ä+∆ eTVü‰e÷Á‘·T\T, <Ûeä Tà • dæ]j·÷
>∑T]+∫ ùdø£]kÕÔsT¡ #ÓbÕÔs¡T. eTT+<äT j·TT<ä+›
• • eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ • Á^düT
• •
nXÀ≈£îì <Ûsä à¡ + yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ uÖ<ë›sêe÷\ H˚{Ïø±\+˝À #˚jT· ≈£L&É<Hä ˚
• <äøÿ£ qT˝Àì $düsÔ D¡ >∑T]+∫
$e]kÕÔs¡T dü÷|ú \ü >∑T]+∫ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘êqT • áõ|ü⁄,º l\+ø£, ìs¡j í T· +, <Ûsä à¡ +
sêC≤´\T `
kÕÁe÷C≤´\T • Çøå±«≈£î\T @ $<Û+ ä >± eT]+‘· deü ÷#ês¡+ #˚jT· <ä\#·T≈£îqï uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ yÓTT<ä\>∑Tq$
• ø=+‘· eT+~ $$<Ûä ‘Ó>\∑ qT, ùdø£]+#·>\∑ s¡T Á|üø≥£ q\qT Á|ü|+ü #· XÊ+‹øÏ
Hêj·T≈£î\T ∫qï sêE\qT ø£*ù| • |ü⁄sê‘·q @$<Ûä+>± <√Vü≤<ä+
sêE\T>± m˝≤ Á|üjT· ‘·ï+ #˚XÊs√ HêD≤\qT ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô <√ #˚kÕÔjT· ì
m~>±s¡T? $e]kÕÔs¡T ùdø£]kÕÔsT¡ Á|ü•ïkÕÔsT¡ Á>∑Væ≤kÕÔs¡T
70
12 Á|üC≤kÕ«eT´ • Á|üuTÑÛ ‘·«+ @+ øÏ+~ ø°\ø£ |ü<ë\qT • ªdüe÷q‘·«+ ` • ‘·eT ÁbÕ+‘· • ‘·eT Ç+{À¢ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • Á|üC≤kÕ«eT´
Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚dTü +Ô ~? $e]kÕÔs¡T Á|üC≤kÕ«eT´+μ myÓTà˝Ò´, ìs¡jí ÷· \T |ü{≤ìï ^∫ $\Te\qT
• $$<Ûä s¡ø±\ • Á|üC≤kÕ«eT´+, ù|sê #·~$, m+.|æ., eTq @$<Ûä+>± &Û©ç ,¢ >ös¡$kÕÔsT¡
ôV’≤<äsêu≤<éqT
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T sê»]ø£+, sêC≤´+>∑+, <ëì uÛ≤yêìï eTTKéT+Á‹ rdüTø=qã&É‘êjÓ÷ • m≥Te+{Ï
düe÷q‘·«+, Á|ü‹ì~Û, >∑T]ÔkÕÔsT¡
• Á|üC≤kÕ«eT´+ ` dü«+‘·e÷≥\˝À ∫Á‘ê\qT $e]kÕÔs¡T $eø£‘å · ˝Ò≈î£ +&Ü
Á|üC≤kÕ«eT´
bÂs¡T\T e´ø°øÔ ]£ kÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ • Á>±eT z≥s¡q¢ T 18 dü+ˆˆ ì+&çq
• >√+&é C≤‹˝À ñqï •
Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø°
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T • ªÁ|üuTÑÛ ‘·«+ @+ Á|üuTÑÛ ‘·« |üqT\T ø£\TdüTø=ì yês¡T
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìø°, Ä<ÛTä ìø£ #êsY˝º À sêkÕÔsT¡ m≥Te+{Ï z≥T Vü≤≈£îÿ
• ÁbÕ‹ì<Ûä´ #˚dTü +Ô ~μ bÕsƒ+¡ ø£*Œ+#·&Üìï
Á|üC≤kÕ«e÷´ìø° nuÛ´Ñ ]úøÏ z≥T
Á|üuTÑÛ ‘·«+ eT<Û´ä >∑\ b˛*ø£\T, #·~$ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
y˚jT· <ä\#·T≈£îHêïs√
• mìï¬øq’ uÒ<ëÛ \qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ #˚ùd |üqT\ Á|ü•ïkÕÔsT¡
Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \ • $$<Ûä kÕúsTT\˝À >∑T]+∫
MT<ä ìj·T+Á‘·D Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T
• düe÷q‘·«+ ` ne>±Vü≤q
Á|üC≤kÕ«eT´+ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T
• $$<Ûä kÕúsTT\˝À • Á|üC≤kÕ«eT´+˝À
ìs¡jí ÷· \T m˝≤
Á|üuTÑÛ ‘·«+
rdüTø√e&É+
»s¡T>∑T‘·T+<√
$e]+#·>∑\s¡T
• sê#·]ø£+,
Á|üC≤kÕ«e÷´\qT
dü]b˛\TÃ‘ês¡T
71
13 Á>±eT • Á>±eTkÕúsTT˝À øÏ+~ |ü<ë\qT $e]kÕÔsT¡ • ªªÁ>±eT • yê] Á>±eT • kÕúìø£ dü+dü˝ú À • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • n+øÏ‘· uÛ≤e+‘√
|ü+#êsTTr\T Á|üC≤kÕ«eT´ • Á>±eTdüu,ÑÛ ]»πs«wüqT¢, |ü+#êsTTr yês¡T¶ düuTÑÛ ´\T, düuTÑÛ ´ì>± ñ+fÒ |ü{+˝À yê] |üì#˚ùd
Á|üuTÑÛ ‘·«+ bÂs¡kÂø£sê´\T $<ÛTä \Tμμ ù|sê düsŒ¡ +#Y, ñ|ü @ düeTdü´\ õ˝≤¢qT düsŒ¡ +#·T\T
• Á>±eT >∑T]ÔkÕÔsT¡
• Á>±eTdüuÑÛ >∑T]+∫ <ëì #·~$ dü«+‘· düsŒ¡ +#Y, >∑T]+∫ m<äTs=ÿH˚
|ü+#êsTTr\ $<ÛTä \ >∑T]+∫ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
ìsêàD+`Á>±eTdüuÑÛ $e]kÕÔs¡T e÷≥\˝À |ü+#êsTTr e÷{≤¢&TÉ ‘ês√ düeTdü´\qT
|ü≥+˝À
• yês¡T\¶ T $e]kÕÔs¡T ø±s¡´<ä]Ù, $e]kÕÔs¡T $e]kÕÔs¡T
• Á>±eT|ü+#êsTTr, • •
eTVü≤ã÷uŸq>∑s,Y
•
• Á>±eT ª>∑+>∑<$˚ |ü*¢ eT+&É\ |ü]wü‘Y yê] kÕúìø£ kÕúìø£
eT+&É\, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y Á|üuTÑÛ ‘ê«\ n~˝≤u≤<é düeTdü´\qT
|ü+#êsTTr\˝À Á>±eT|ü+#êsTTrμ n<Û´ä ≈£îå &ÉT, õ˝≤¢
$<ÛTä \T, mìïø£\ >∑T]+∫ õ˝≤¢\qT |ü]wüÿ]+#·&+É ˝À
]»πs«wüqT¢ ù|sê #·~$ |ü]wü‘Y #Ûs’Ó à¡ Hé
>∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ Á|ü•ïkÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ kÕúìø£ dü+dü\ú
• mìïø£\T <ëì >∑T]+∫ ù|s¡q¢ T, $<ÛTä \qT
• düsŒ¡ +#Y ` bÕÁ‘·qT
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ #·÷ù| |ü{øºÏ q£ T $eTs¡ÙHê‘·àø£+>±
ñ|üdsü Œ¡ +#Y ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ |ü]o*kÕÔsT¡
• Á>±eT |ü+#êsTTr
$<ÛTä \T, ì<ÛTä \T
• Vü≤»|ü*¢ düsŒ¡ +#Y
øπ dtd&ºü û
• >∑+>∑<$˚ |ü*¢
øπ dtd&ºü û
14 |ü≥ºD • eTTì‡bÕ*{°\ øÏ+~ yêìì $e]kÕÔsT¡ • ªÁ|ü»\ $q‹μ • yê] õ˝≤¢˝˝À • kÕúìø£ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • ‘ÓHê*
ÁbÕ+‘·+˝À @sêŒ≥T`;ÛeTTì|ü≥ï+ • dü«|ü]bÕ\q, ù|sê #·~$ >∑\ |ü⁄s¡bÕ\ø£ ø±s√Œπs≥sY / |ü{+˝À eTTì‡bÕ*{Ï
kÕúìø£ |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òTü +, ø±\˙ yêdüT\T dü+|ò÷ü \ øöì‡\sYqT ø£\dæ eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s¡´Áø£e÷\qT
ø±s√ŒπswüHé >∑\
dü«|ü]bÕ\q |ü⁄s¡bÕ\ø£ ø±s√ŒπswüHé yê] düeTdü´qT C≤_‘êqT yês¡T #˚ùd $es¡+>±
|ü≥ºD≤\qT
Je dü+ã+<Ûä e´s¡ú m˝≤ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ |üqT\ >∑T]+∫ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ
72
• eTTì‡bÕ*{° / |ü<ësêú\qT $e]kÕÔsT¡ |ü]wüÿ]+#·Tø√` • Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ ÄdüøÔÏ
|ü⁄s¡bÕ\ø£d+ü |òTü + • |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|ò÷ü \T, >∑*>±s√ >∑\ |ü⁄s¡bÕ\ø£ ø=ìï Á|üXï¯ \T ø£q|üsT¡ kÕÔsT¡
$<ÛäT\T Á>±eT |ü+#êsTTr\ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ø±s√ŒπswüH\é y˚kÕÔsT¡ • |ü⁄s¡bÕ\ø£
• eTTì‡bÕ*{°\≈£î
eT<Û´ä b˛*ø£\T ‘˚&Ü\T • ª|ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òTü C≤_‘êqT • |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òTü ø±]à≈£î\
sêkÕÔsT¡ ø±]à≈£î\Tμ ù|sê s¡÷bı+~kÕÔsT¡ dü+|ò÷ü \ $<ÛTä \ $<ÛTä \ |ü≥¢
ì<ÛTä \T
• Á>±e÷ìï, |ü≥D º ≤ìï >∑T]+∫ ne>±Vü≤q
#·~$ yê]
• |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òTü + y˚sT¡ #˚ùd n+XÊ\T ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ ø£*– ñ+{≤s¡T
|üqT\ >∑T]+∫
ø±]à≈£î\T ` ∫Hêï $e]kÕÔs¡T Á|üXï¯ \T y˚kÕÔsT¡
$e]kÕÔs¡T
eT]j·TT qJà • ø±s√ŒπswüHé $<ÛTä \
ìsêàD+ $e]kÕÔsT¡
• ‘ÓHê*
eTTì‡bÕ*{°
15 eTq • eTq |ü]düs¡ ø°\ø£ |ü<ë\qT $e]kÕÔsT¡ • ªuÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • y˚sπ «s¡T • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
düe÷»+˝À ÁbÕ+‘·+˝À • yÓ$’ <Û´ä +, dü+düÿ è‹ yÓ$’ <ä´+μ ù|sê eT‘ê\˝Àì nìï eT‘ê\ ^∫ <∏ësY _Ûqï‘·«+˝À
yÓ$’ <Û´ä + yÓ$’ <Û´ä + e\dübÕ\q, ˝≤e÷ #·~$ <ëì @ø£‘ê«ìï ‘Ó*ù| dü+düÿ è‘·T\ m&Ü], @ø£‘«· + ø£\<äì
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • ‘·eT |ü]düs¡
>∑T]+∫ dü«+‘· n+XÊ\ |ü{øºÏ q£ T Á|ü»\T dæøÿÏ +\qT ‘Ó*ù| ø£s|¡ Áü ‘êìï
yÓ$’ <Û´ä + ÁbÕ+‘ê\˝À e÷≥\˝À ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ »s¡T|ü⁄≈£îH˚ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ‘·j÷· s¡T#˚jT· T<äTs¡T
• <∏ësYm&Ü] _Ûqï‘ê«ìøÏ >∑\ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • ‘·eT Çs¡T>∑T |ü+&É>\∑ T, • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • Ç‘·sT¡ \
eT]j·TT dæøÿÏ + ñ<ëVü≤s¡D\T • ªuÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À bıs¡T>∑T yê]ì ñ‘·‡yê\ |ü≥¢ |ü≥+˝À n_ÛÁbÕj·÷ìï
øπ dtd&ºü û #Ó|Œü >∑\s¡T _Ûqï‘·«+˝À dü+Á|ü~+∫ ‘·eT ‘·q Á|üø±X¯+ õ˝≤¢qT >ös¡$kÕÔsT¡
• _Ûqï‘·«+˝À
@ø£‘«· + ø£\<äTμ ≈£î≥T+ã+˝À Á|ü‹düŒ+<äqqT >∑T]ÔkÕÔsT¡ • <˚Xu¯ øÑÛ ìÔÏ ‘Ó*ù|
ô|’ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yÓs’ T¡ <Û´ä eTTqï ‘Ó*j·T#˚kÕÔsT¡ π>j·÷\qT
@ø£‘«· +
bÕ&É‘ês¡T
73
• Nsê\ ` ù|sê\ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À n+XÊ\ C≤_‘ê
ñ<äéT+ _Ûqï‘·«+˝À @ø£‘«· + s¡÷bı+~kÕÔsT¡
• <˚X¯uÛÑøÏÔ π>j·T+ ø£\<äì $e]kÕÔsT¡
• <∏ësY m&Ü], dæøÿÏ +
ÁbÕ+‘· Á|ü»\ Jeq
$<ÛëHê\˝À >∑\
b˛*ø£\T ‘˚&Ü\T
#ÓbÕÔsT¡
16 Åd,Ô” |ü⁄s¡Twü • Åd\Ô” T düV≤ü »+>± ø°\ø£ |ü<ë\qT $e]kÕÔsT¡ • ª>∑T]Ô+|ü⁄˝Òì ÅdÔ” • kÕ«‘·+Á‘√´<äéT • Ä]úø£ • *+>∑ $eø£‘å ≈· î£
düe÷q‘·« Ç˝≤π> ñ+{≤sê? 1.ñbÕ~Û, 2.ÄdæVÔ ≤ü ≈£îÿ, ÁX¯eTμ ù|sê ø±\+˝À Åd\Ô” kÕ«‘·+Á‘·´+ e´‹πsø£+>±
~X¯>± • u≤\u≤*ø£\ 3.*+>∑$eø£‘å ,· #·~$ Åd\Ô” T #˚ùd düe÷q‘·«+ eT]j·TT Åd\Ô” ìHê<ë\T
ô|+|üø+£ 4.Åd\Ô” kÕ~Ûø±s¡‘· |üqT\ >∑T]+∫ ø√dü+ b˛sê&çq kÕ~Ûø±]‘· eT<Û´ä ÁyêkÕÔsT¡
|üjT· q+
• ‘·>T∑ ‘Z T· qï u≤*ø£\
• $eø£‘ å · eT]j·TT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ Hêj·T≈£î\T dü+ã+<Ûëìï • Åd\Ô”
ìwüŒ‹Ô
• nø£så êdü´‘·˝À ndüe÷q‘·«eTT\ eT<Û´ä ∫Á‘ê\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ nø£så êdü´‘·≈î£
n+‘·sê\T ‘˚&ÜqT >∑T]ÔkÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ Áb˛‘·‡Væ≤+#˚
• ÄdæVú ≤ü ≈£îÿ • ≈£î≥T+ã+˝À, • Åd\Ô” kÕ~Ûø±s¡‘· ø£s|¡ Áü ‘êìï
• ñbÕ~Û düe÷»+˝À eT]j·TT ø√dü+ ø£èwæ#d˚ qæ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
• >∑T]Ô+|ü⁄˝Òì ÅdÔ” bÕsƒX¡ Ê\˝À Åd\Ô” |üì dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô • ‘·eT ‘·\T¢\≈£î
ÁX¯eT $<ÛëHê\qT b˛\TkÕÔsT¡ C≤_‘ê ‘·eT dü+bÕ<äq
• e÷s¡T‘·Tqï H˚{Ï eT]j·TT Åd\Ô” kÕúsTT˝À ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ bı<äT|ü⁄ >∑T]+∫
|ü]dæ‘ú T· \T e÷s¡TŒ e∫Ã+<äì Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔs¡T
$e]kÕÔs¡T
74
• eTVæ≤fi≤ ñ<√´>∑T\|ü≥¢ • ‘·eT Á>±eT • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
$eø£‘å q· T >∑T]Ô+‘·Ts¡T. yês¡T¶ düuTÑÛ ´\‘√ |ü≥+˝À Åd\Ô” T
• Åd\Ô” nø£så êdü´‘· ÅdÔ” düuTÑÛ ´\ eTTKéT+Á‘·T\T>±
ÁbÕeTTK´‘·qT düe÷#ês¡+ ñqï sêÁcÕº\qT
$e]kÕÔs¡T ùdø£]kÕÔsT¡ s¡+>∑T\‘√
ì+|ü⁄‘ês¡T
17 ÁbÕNq • y˚≥ ` ÄVü‰s¡ øÏ+~ ø°\ø£ |ü<ë\qT • $<ë´s¡Tú\T • $<ë´s¡Tú\T • $<ë´s¡T\ú T yê] • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ • ÁbÕNq ø±\+˝À
ø±\+˝À ùdø£sD ¡ Ä<Ûë]‘· $e]kÕÔs¡T $$<Ûä eT‘ê\ $$<Ûä <˚e‘·\ yê] ^∫ #Ó≥q¢ T,
eT‘·+ ` düe÷»+ • >∑D dü+|òTü +, eT+Á‘·+, qeTàø±\T, <˚e⁄fi¯fl ∫Á‘· ÁbÕ+‘ê\˝Àì dæ+<Ûä÷˝Àj·T düsêŒ\qT,
düe÷»+ • ‘=* j·T»„+, sêø£då >ü T∑ fi¯ófl, Ä#êsê\ |ü{≤\T Á|ü»\ |üPC≤ Hê>∑]ø£‘· »+‘·Te⁄\qT
eékÕj·T<ës¡T\T neTà‘·*,¢ Á‹|”≥ø±\T, >∑T]+N ùdø£]+∫ Ä\“yéT $<Ûëq+ >∑T]+∫ $\dæ*q¢ |üPõ+#·T≥qT
` |üXó¯ b˛wü≈î£ \T eT<Û´˚ e÷s¡+Z yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T ÁbÕ+‘êìï n_Ûq+~kÕÔsT¡
• dæ+<Ûä÷˝Àj·T • dæ+<Û÷ ä ø±\+ Hê{Ï • #·ìb˛sTTq • C…q’ eT‘·+, >∑T]Ô+#·>\∑ s¡T • $$<Ûä eT‘ê\
Hê>∑]ø£‘H· ê{Ï eT‘·+, y˚<øä ±\+ Hê{Ï |üP]«≈£î\ uÖ<äe∆ T‘êìøÏ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Ä#ês¡
eT‘·+ eT‘·+ eT<Û´ä ø£\ Äsê<Ûqä ` dü+ã+~Û+∫ |ü≥+˝À eéVü‰sê\˝À
• y˚<øä ±\+ Hê{Ï q\¢eT\ bÕ˝§ZqT≥≈£î
b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T <äøÿ£ qT˝Àì eT]+‘·
eT‘·+ $e]kÕÔs¡T sêø£då >ü T∑ fi¯ófl ù|sê düe÷#ês¡+ ÁbÕ+‘êìï ñ‘ê‡Vü≤+
• #·ìb˛sTTq >∑T]ÔkÕÔsT¡ #·÷|ü⁄‘ês¡T
#·~$ sêø£då ü ùdø£]kÕÔsT¡
|üP]«≈£î\
>∑Tfi¯ófl >∑T]+∫
Äsê<Ûqä `<äøÿ£ qT˝Àì
sêø£då >ü ÷∑ fi¯ófl yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
75
• »q|ü<ë\T ` • es¡e› ÷q eTVü‰Ms¡T&ÉT, • dæ+<ÛTä ˝Àj·T • dæ+<ÛTä , • ø±˝≤ìï ã{Ïº
q>∑sê\ ø±\+ >ö‘·eT ãT<äT&∆ TÉ M] ø±\+ Hê{Ï y˚<øä ±\+Hê{Ï e∫Ãq kÕe÷õø£
Hê{Ï ø=‘·Ô Á|üXï¯ \T dæ<ë∆+‘ê\ eT<Û´ä >∑\ ∫Á‘ê\T eTTK´ e÷s¡TŒ\qT
• eTs¡D+ ‘·sê«‘· b˛*ø£\T $e]kÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ ÁbÕ+‘ê\qT ne>±Vü≤q
@+ »s¡T>∑T‘·T+~? • $<ë´s¡T\ú T y˚<ä • $$<Ûä eT‘ê\ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T
• HêX¯q+ ˝Òì~ kÕVæ≤‘ê´ìï >∑T]+∫ yês¡T |üPõ+#˚ |ü≥+˝À
@~? $e]kÕÔs¡T #Ó≥T¢, »+‘·Te⁄\ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• |ü]Áyê»≈£î\T • $$<Ûä eT‘ê\≈£î ∫Á‘ê\qT
• >ö‘·eT ãT<äT&∆ TÉ ñ<ëVü≤s¡D*e«>∑\s¡T
ùdø£]kÕÔsT¡
• $$<Ûä eT‘ê\ ÁbÕs¡Hú ê
|ü<‘∆ä T· \qT b˛\TÃ‘ês¡T
• y˚<øä ±\+ Hê{Ï düe÷»
|ü]dæ‘ú T· \qT
18 <˚e⁄ì j·T+<äT • ÁbÕNq • $$<Ûä eT‘ê\ • Äfi≤«s¡T,¢ • $$<Ûä eT‘· • $<ë´s¡T\ú T yê] • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • $<ë´s¡Tú\T
Áù|eT, uÛÑøÏÔ eT‘ê#êsê\T, dæ<ë›+‘ê\qT qj·THês¡T¢ ù|sê ô|<ä\› qT ÁbÕ+‘ê\˝À C…s÷¡ dü˝+Ò , $$<Ûä eT‘·
$XÊ«kÕ\T $e]kÕÔs¡T #·~$ yê] Ç+≥s¡÷«´#˚dæ »]π> eT‘· eTø±ÿ, uÀ<Ûqä \qT
• uÛ≤>∑e‘·T\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ qT
• $$<Ûä uÛøÑ ÔÏ ÁbÕeTTK´‘·qT eT‘ê\≈£î dü+ã+<Ûä >ös¡$kÕÔsT¡
XË’e⁄\T $e]kÕÔs¡T dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´Áø£e÷\ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• ø£<≈ ä∏ î£ \T ñ<äéTø±s¡T\ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
uÀ<Ûqä \qT $e]kÕÔsT¡ • Åø¬ ’ deÔü eT‘·+ eT]+‘· >∑T]+∫
• uÛøÑ ÔÏ ñ<äéT+ ^dæ dæ+<Û÷ä q~,
uÀ<Ûqä \ô|’ düe÷#êsêìï $e]kÕÔs¡T
• Äfi≤«s¡T,¢ øπ s¡fi¯ sêh+,
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ #ÓHï’Ó \qT>∑T]ÔkÕÔsT¡
qj·THês¡T¢
76
• Åø¬ d’ eÔü eT‘·+ • Ä˝≤«s¡T,¢ qj·THês¡¢ • $$<Ûä eT‘ê\ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • nìï eT‘ê\
• ÇkÕ¢+ eT‘·+ eT<Û´ä b˛*ø£\T, ÁbÕs¡úHê Væ≤+<ä÷eT‘·+, kÕsê+X¯+
• ª<˚e⁄&=ø£ÿ&˚μ nH˚ ‘˚&Ü\T $e]kÕÔsT¡ $<ÛëHê\T, ÇkÕ¢+ eT‘·+ ˇø£ÿfÒ nì
uÛ≤eq • Åø¬ ’ deÔü eT‘·+, ÇkÕ¢+ ∫Á‘ê\T n_Ûeè~∆ ‘Ó*ù| b˛düsº qY T
eT‘·+ eT<Û´ä b˛*ø£\T ùdø£]+∫ Ä\“yéT #Ó+<ä&ÜìøÏ >∑\ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
‘˚&Ü\T ‘Ó\T|ü>\∑ s¡T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . ø±s¡D≤\T
•
yÓ~’ ø£ eT‘êìøÏ, • $$<Ûä uÛøÑ ÔÏ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
uÛ≤>∑e‘·T\≈£î eT<Û´ä q ñ<äéTø±s¡T\
b˛*ø£\T uÒ<ëÛ \T ∫Á‘ê\qT
‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T ùdø£]kÕÔsT¡
• eTVü≤eTà<é Á|ües¡Ô
uÀ<Ûqä \qT ns¡+ú
$e]kÕÔs¡T
19 uÛ≤wü, *|æ, • uÛ≤wü n+fÒ øÏ+~ |ü<ë\qT $e]kÕÔsT¡ • ªn|üPs¡« uÛ≤wü\T • $$<Ûä s¡ø±\ • ø£s¬ ˙‡ H√≥Tô|’ @ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • ÁbÕNq
>=|üŒ @$T{Ï? • ø±e´+, Ç‹Vü‰kÕ\T, m+<äT≈£îHêïsTTμμ *|æ‘√ ≈£L&çq @ *|æ |ü{≤ìï ^∫ Äj·TTπs«<ä,
Á>∑+<∏ë\T • nH˚ø£ uÛ≤wü\T <äXÊ+X¯ |ü<‹∆ä , #·~$, uÛ≤wü\T ˇπø yêø±´ìï ñ+≥T+<√ ;Vü‰sY, K>√fi¯, >∑D‘Ï ·
m+<äT≈£îHêïsTT? Äj·TTπs«<ä+ dü+>∑eT @$<Ûä+>± ùdø£]kÕÔsT¡ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, XÊgy˚‘\Ô· ø£èwæì
• *|æ s¡#q· \T yê»„jT· + e÷s¡TŒ • C≤‘·ø£ ø£<\ä∏ qT • ì» J$‘·+˝À ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ, Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• |ü<ë´\T, bÕ≥\T, • uÛ≤wü ÁbÕeTTK´‘·qT #Ó+<äT‘·THêïjÓ÷ ùdø£]kÕÔsT¡ Ç‹Vü‰kÕ\ eTVü‰sêh\qT • düTdü+|üqïyÓTqÆ
ø£<∏ä\T $e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ Á|üu≤Û e+ s¡+>∑T\‘√ uÛ≤s¡rj·T
• y˚<ë\T >∑T]+∫ ì+|ü⁄‘ês¡T yês¡d‘ü «· +, |ü≥¢
• >=|üŒ Ç‹Vü‰kÕ\T #·]ÃkÕÔsT¡ >∑s«¡ |ü&‘É ês¡T.
77
` sêe÷j·TD+ ` • #·sø¡ £ dü+Væ≤‘·, • >=|üŒ Ç‹Vü‰kÕ\T • eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝À • Ä<ÛTä ìø£ <ëì |ü]s¡øD
å£
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· X¯óÁX¯ó‘· dü+Væ≤‘·\ sêe÷j·TD+, e#˚Ã ∫qï ∫qï j·TT>∑+˝À #˚kÕÔsT¡
• C≤‘·ø£ ø£<\ä∏ T eT<Û´ä >∑\ ‘˚&Ü\T eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ø£<∏ä\qT >∑D‘Ï +· ˝À Áø=‘·Ô
• ‘·$Tfi¯ dü+>∑eT $e]kÕÔs¡T #·~$ Äj·÷ ùdø£]kÕÔsT¡ . Ä$wüÿs¡D\
yê»àj·T+ • sêe÷j·TD, ø£<\ä∏ qT dü«+‘· >∑T]+∫
• yÓ’<ä´, X¯g ∫øÏ‘·‡ eTVü‰uÛ≤s¡‘e· TT\ e÷≥\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\qT
s¡+>±\˝Àì $•wüº ÁbÕeTTK´‘·qT $e]kÕÔs¡T Á|ü•ïkÕÔsT¡
Á>∑+<∏ë\T $e]kÕÔs¡T
• K>√fi¯, >∑D‘Ï · XÊg • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üd~æ ∆
s¡+>±\T #Ó+~q yÓ<’ ´ä , K>√fi¯,
>∑D‘Ï · XÊgE„\
>∑T]+∫ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
20 •\Œ+, • |ü⁄sê‘·q sê‹ øÏ+~ uÛ≤eq\qT • bÕ\≈£î\ • $<ë´s¡Tú\T • •˝≤Œ\˝Àì Åd,Ô” • Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
ø£≥º&Ü\T eT]j·TT ø£+#·T $e]kÕÔs¡T Ä˝À#·q\≈£î, $$<Ûä ø£fi≤Ø‘·T\ |ü⁄sT¡ wü neTsêe‹ Á|üd<æ ∆ä •˝≤Œ\T,
•˝≤Œ\T • #Ó‘’ ´· +, neX‚cÕ\T, Äø±+ø£\å ≈£î •\Œ+, ø£≥&º Ü\ eg<Ûës¡DqT |ü≥ºD≤ìï ø£≥º&Ü\qT
dü÷|ú +ü , ÄsêeT+, ∫Á‘ê\qT
• eTÚs¡T´\ ø±\+ <ä>]Z∑ dü+ã+<Û+ä |ü]o*+∫ H˚{Ï >∑T]ÔkÕÔsT¡ ì]à+∫q yê]ì
$Vü‰sê\T, neX‚cÕ\T ùdø£]kÕÔsT¡
Hê{Ï •˝≤Œ\T ø£*–q dü+düÿ è‹ eg<Ûës¡D‘√ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• $<ë´s¡T\ • neTsêe‹
• uÖ<ä∆ dü÷bú Õ\T,
ú T $$<Ûä >∑T]+∫ b˛\TÃ‘ês¡T |ü≥+˝À Á|üd<æ ∆ä • uÛ≤s¡rj·T
•\Œø£fi≤ Ø‘·T\ eT<Û´ä yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ∫Á‘·øfi£ q¯ T ‘Ó*ù| • ÄHê{Ï •\Œø£fi,¯ ø£≥º&Ü\T •\Œø£fi,¯
$Vü‰sê\T b˛*ø£\T uÒ<ëÛ \T ∫Á‘ê\qT ø£≥º&Ü\T •˝≤Œ\T ø£\ ø£≥º&Ü\qT
>∑T]ÔkÕÔsT¡ . ùdø£]kÕÔsT¡
78
• sê‹ì ‘=\∫q • $<ë´s¡T\ú T uÛ≤s¡rj·T • uÖ<ä∆ eT‘· • $$<Ûä kÕe÷õø£ Á|ü<˚XÊ\qT |ü]s¡ø+åÏ #·T≥≈£î
#Ó‘’ ê´\T, yÓTT<ä{Ï yêdüT,Ô •\Œ+ eT]j·TT •\Œø£fi¯ >∑T]+∫ <˚yê\j·÷\qT JeHêìï >∑T]ÔkÕÔsT¡ ø£èwæ#k˚ ÕÔ&TÉ
<˚yê\j·÷\T ø£≥&º Ü\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T dü+<ä]Ù+∫ Á|ü‹_+_+|ü` • uÖ<äT∆\
$e]kÕÔs¡T • 172e ù|J˝Àì nø£ÿ&ç •\Œ #˚jT· T≥qT #Ó‘’ ê´\T,
• dü÷bú Õ\T, #Ó‘’ ê´\T 2e ù|sê #·~$ ø£fi≈¯ î£ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Äsêe÷\T
$Vü‰sê\ eT<Û´ä >∑\ eTTU≤´+XÊ\qT dü+ã+~Û+∫q • ÄHê{Ï $<ë´πø+Á<ë\T>±
‘˚&Ü\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ dü«+‘· e÷≥\˝À düe÷#êsêìï ø£≥&º Ü\qT H˚{Ï $\dæ\T¢≥qT
ùdø£]kÕÔsT¡
• sê‹ì ‘=\∫q ‘Ó*j·T#˚kÕÔsT¡ ø£≥&º Ü\‘√ b˛*Ã n_Ûq+~kÕÔsT¡
<˚yê\j·÷\T Ç‘·s¡ #·÷kÕÔsT¡
<˚yê\j·÷\ ìsêàD
XË*’ ì $e]kÕÔsT¡
• $Vü‰sê\, #Ó‘’ ê´\T
ñ|üjÓ÷>±ìï
‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
79
‘·s>¡ ‹∑ ` 7
1 $$<Ûä s¡ø±\ • _+<äTe⁄, sπ K, • e÷qe⁄\≈£î |ü{≤\T @ • ø±+≥÷sY sπ K\T • $$<Ûä |ü≥Dº ≤\ • |ü{≤\ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • Á|ü»\≈£î ø£*>π
|ü{≤\qT Á|ü<X˚ Ê\ >∑Ts¡T\Ô T $<Ûä+>± n+XÊìï #·~$ m‘·T\Ô ñ|üj÷Ó >±\ô|’ |ü≥+˝À |ü{≤\
ns¡+ú • ø±+≥÷s¡T ˝Ò<ë ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êjÓ÷ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ düe÷#êsêìï Á|ü•ïkÕÔsT¡ ~≈£îÿ\qT ñ|üjÓ÷>±\qT
#˚dTü ø√e&É+ Äø±s¡ sπ K\T $e]kÕÔs¡T ùdø£]+∫, >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• ø±+≥÷s¡q ¢ T $e]kÕÔsT¡ . •
• kÕúìø£ |ü{≤ìï $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ‘·eT Á>±eT
ø=ìï n+XÊ\ ` Á|ü|+ü #·+˝Àì |ü{≤ìï ^dæ,
düeTTÁ<äeT{≤º\˙ï bÕsƒX¡ Ê\ >∑T&ç,
qT|üj÷Ó –+∫
düe÷q+>± #ÓsT¡ e⁄ yÓTT<ä˝q’…
‘·j÷· s¡T#˚jT· T≥
m+<äT≈£î+{≤jÓ÷ n+XÊ\qT
$e]kÕÔs¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡
` m‘·sÔ TTq
ÁbÕ+‘ê\˝ÀqT, |ü\|¢ ⁄ü
ÁbÕ+‘ê\˝ÀqT
ìedæ+#˚ Á|ü»\ Jeq
$<Ûëq+˝À e´‘ê´kÕ\qT
2 es¡¸+ ` • u≤w”ŒuÛeÑ q+ • nekÕ‘·+ n+fÒ • es¡¸bÕ‘·+ô|’ • yê] • yÓ|’ Øü ‘ê´\qT • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • es¡<ä\
q<äT\T • es¡¸bÕ‘·+ @$T{À $e]kÕÔsT¡ ñc˛íÁ>∑‘· ÁbÕ+‘·+˝Àì m˝≤ |ü≥+˝À uÛ≤Ø düeTj·T+˝À
• q<äT\ Á|üyêVü≤+ • ˙{ÏbÕs¡T<ä\qT Á|üu≤Û yêìï ˙{Ï eqs¡T\ m<äTs√ÿyê˝À es¡¸bÕ‘· rdüTø√yê*‡q
• ñ|ü]‘·\ $e]kÕÔs¡T >∑T]+∫ düe÷#êsêìï $e]kÕÔs¡T ÁbÕ+‘ê\qT C≤Á>∑‘·Ô\ô|’
»\uÛ≤>±\T • eékÕj·÷ìï yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ b˛düsº Y
• #Óø&˘ ÜéTT\T $e]kÕÔs¡T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
80
3 #ÓsT¡ e⁄\T • Äj·Tø£≥Tº • »\#·Áø±ìï $e]kÕÔsT¡ • $ìjÓ÷>±ìøÏ • ‘·eT #·T≥Tº • uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ • ‘·eT Á>±eT|ü≥+ • uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\
eT]j·TT • ˙{Ï dü+s¡øD å£ • j·T÷s¡|,t ÄÁ|òøæ ±\ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ Á|üøÿ£ \ ñqï |ü]s¡øD å£ ø√dü+ ^dæ, n+<äT˝À ø±\Twü´
uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\T • uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ o‘√wüdí ‘úæ T· \T, eT]j·TT #ÓsT¡ e⁄\ #˚|{ü ≤º*‡q Á>±eT+˝Àì ø±s¡ø±\ô|’
eT≥º+ eqs¡T\T, eékÕj·T+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ìÉ düe÷#êsêìï #·s´¡ \qT »\eqs¡T\qT b˛düsº Y
• •\\T ` ˙s¡T >∑T]+∫ ˙{Ïì >∑÷]Ã ùdø£]+∫, ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡ . ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
#=s¡&ÜìøÏ M˝…q’ ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡T, #·~$
$X‚w¢ kæ ÕÔsT¡
eT]j·TT M\T˝Òì $e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
sêfi¯ófl • uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\qT ‹]–
• ˙{Ï ø±\Twü´+ ì+|ü&+É ô|’ ne>±Vü≤q
4 eTVü‰ • eTVü‰düeTTÁ<ë\T • uÛ≤eqbÕ&ÉT˝À #˚|\ü T • ÁbòÕqT‡˝Àì • #˚|\ü T |üfyºÒ ê] • eT‘·‡ ´ø±s¡T\T • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • #˚|\ü T |üfyºÒ ê]
düeTTÁ<ë\T ` • uÛ≤eqbÕ&ÉT ` |üfºÒ yê] J$‘ê\qT eékÕj·T Jeq $<Ûëq+ô|’ eT<Û´ä es¡T\Ô ô|’ $$<Ûä JeHêìøÏ
#˚|\ü T |ü≥&º +É Á>±eT+ ` øπ dtd&ºü û $T–*q kÕúìø£ |ü<‘∆ä T· \qT >∑÷]Ã düsπ « ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ Ä<Ûës¡|&ü ≈É î£ +&Ü düeTTÁ<ë\qT düeTTÁ<ä
#·~$, ñ+&É{≤ìøÏ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ‘√&ÜŒ≥TqT
• rs¡ÁbÕ+‘·+˝À Á|ü»\‘√ b˛\Ã&É+
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |ü]cÕÿs¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
#˚|\ü T |üfyºÒ ê]
• ÁbòÕqT‡˝À u§>∑TZ e÷sêZ\T
Jeq $<Ûëq+
düeTdü´\ô|’ #·~$ dü÷∫kÕÔsT¡
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
5 j·T÷s¡|t • ñìøÏ, uÛÖ>√[ø£ • ◊s√bÕ yêdüT\ Jeq • ◊s√bÕ <˚XÊ\T • ◊s√bÕ˝À • yê´bÕs¡, • ◊s√bÕ˝Àì • ◊s√bÕ
|ü]dæ‘ú T· \T $<Ûëq+ô|’ o‘√wüí dæ‹ú ô|’ e\dü <˚XÊ\ô|’ Á|üeVæ≤+#˚ kÕ+düÿ è‹ø£ düeTTÁ<ë\qT, n_Ûeè~∆˝À
• o‘√wüdí ‹úæ , n{≤¢+{Ïø˘ düeTTÁ<ä Ä<Ûës¡|&ü ≥É +ô|’ q<äT\ dü+ã+<Ûë\≈£î, B«bÕ\qT e\dü ÁbÕ+‘ê\
eékÕj·T+ Á|üu≤Û yêìï $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ düe÷#êsêìï düeTTÁ<ä e÷sêZ\≈£î <˚XÊ\qT bÕÁ‘·qT
ùdø£]+∫ eT<Û´ä q ñqï |ü≥+˝À Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• bÕ]ÁXÊ$Tø£
$X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ dü+ã+<Û+ä ô|’ >∑T]ÔkÕÔsT¡
$|üe¢ + yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
81
6 ÁbòÕHé‡ • o‘√wüd í ‹úæ • ÁbòÕHé‡≈£î #·T≥÷º ñqï • ÁbòÕHé‡ • ÁbòÕHé‡˝À |ü+&˚ • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • nDT $<äT´‘Y
◊s√bÕ˝À ˇø£ • eékÕj·T+ düeTTÁ<ë\ e\q ø£*>π bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ô|’ $$<Ûä s¡ø±\ $$<Ûä C≤‘·T\ ÁbòÕqT‡ <˚XÊìï bÕ¢+{¢
<˚X¯+ • |üXó¯ e⁄\ ô|+|üø+
£ Á|üj÷Ó »Hê\qT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |ü+≥\ Äe⁄\qT @ >∑T]ÔkÕÔsT¡ @sêŒ≥TqT
$e]kÕÔs¡T •
• X¯øe
ÔÏ qs¡T\T, $esê\qT $<Ûä+>± ÁbòÕqT‡ dü]Vü≤<äT› Á|ü»\T m+<äT≈£î
• ÁbòÕqT‡˝À |üXó¯
bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D ùdø£]+∫ s¡ødåÏ Tü HÔ êïs√ <˚XÊ\qT e´‹πsøÏdTü HÔ êïs√
dü+|ü<≈ä î£ düV≤ü » $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ $e]kÕÔs¡T ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
ø±s¡ø±\T m˝≤ ù|s=ÿ+{≤s¡T
<√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·THêïjÓ÷
$e]kÕÔs¡T
7 ÄÁ|òøæ ± • |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T • ÄÁ|òøæ ±˝Àì m&Üs¡T\qT • dü«‘·+Á‘· • ÄÁ|òøæ ±˝À e\dü • u≤ìdü\ Jeq • ÄÁ|òøæ ± |ü≥+˝À • u≤ìdü\ es¡øÔ +£
• o‘√wüdí ‹úæ ù|s=ÿ+{≤s¡T ÄÁ|òøæ ±ô|’ ÁbÕ+‘ê\qT $<Ûëq+ô|’ $$<Ûä <˚XÊ\qT #ê˝≤
• es¡¸bÕ‘·+ • u≤ìdü es¡øÔ +£ >∑T]+∫ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ @s¡Œs¡#T· ≈£îqï Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ùV≤j·TeTsTTq<äì
• Á|ü»\T $e]kÕÔs¡T j·T÷s¡|t <˚XÊ\ $e]kÕÔs¡T
• rs¡ÁbÕ+‘·+ $esê\T
• u≤ìdü\ es¡øÔ +£ ùdø£]kÕÔsT¡
• j·T÷s¡|t e\dü
ÁbÕ+‘ê\T
• dü«‘·+Á‘· ÄÁ|òøæ ±
8 HÓJ’ ]j·÷ ` • HÓ’J]j·÷˝À • HÓJ’ ]j·÷ Á|ü»\≈£î • HÓ’J]j·÷˝Àì • HÓ’J]j·÷ • HÓ’J]j·÷ • ÄÁ|òøæ ± |ü≥+˝À • ø£+bÕ˝≤
ÄÁ|òæø±\˝À ãTT‘·Te⁄\T uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ U≤ ÁbÕ+‘·|⁄ü düVü≤»eèø£å Á|ü»\T #˚|fü ºÒ Á|ü»\T düV≤ü » HÓJ’ ]j·÷qT, &çCH’… qé T
ˇø£ <˚X+¯ • düV≤ü » eèø£Cå ≤\+ n&Ée⁄\T @$<Û+ä >± C≤\+ô|’ eè‘·TÔ\ $esê\T eqs¡T\T, <ëì dü]Vü≤<äT› Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ U≤ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïjÓ÷ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫, eékÕj·÷ìï <˚XÊ\qT
ÁbÕ+‘·|⁄ü n&Ée⁄\T $e]kÕÔs¡T qyÓ÷<äT#˚d,æ |üP]Ô>± >∑T]ÔkÕÔsT¡
• düyêHêï • HÓJ’ ]j·÷˝À |ü+&˚ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ñ|üj÷Ó –+#·Tø√˝Òø£
ÄVü‰s¡ eT]j·TT
82
• düV≤ü » ÁbÕ+‘ê\T yêD≤»´ |ü+≥\≈£î b˛e&ÜìøÏ
• Á|ü»\T ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡ ø±s¡D≤\qT
• eékÕj·T+, • ø=ìï ‘Ó>\ ∑ yês¡T |üXó¯ ù|s=ÿ+{≤s¡T
|üXó¯ b˛wüD b˛wüD˝À m<äTs=ÿ+≥Tqï
• Kì» ‘Ó˝’ ≤\T düeTdü´\qT $e]kÕÔsT¡ .
• Á_{Ïwßü e\dü
ÁbÕ+‘ê\T>± ñqï
HÓJ’ ]j·÷, uÛ≤s¡‘<· X˚ Ê\≈£î
ñqï b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T
9 #˚‹eè‘·T\Ô T, • ãT≥º\ n\¢ø+£ • b˛\j·T´≈£î • eTT]øÏ yê&É\˝À • $$<Ûä #˚‹ • #˚‹ eè‘·T\Ô • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • b˛#·+|ü*¢ yê]øÏ
#˚H‘˚ · eÁkÕÔ\T • q>∑s+¡ ˝À eTT]øÏ ôV’≤Á<ëu≤<äT˝À z≥T ìedæ+#˚ Á|ü»\ eè‘·T\Ô yê] ñ‘·Œ‘·T\Ô |ü≥+˝À eTTK´ Çø£ÿ‘Y Ns¡≈î£
yê&É\T Vü≤≈£îÿ Jeq $<Ûëq+ô|’ $esê\qT kÕúq+˝À Ç‘·s¡ q>∑sê\T, ù|f…+{Ÿ Vü≤≈£îÿ
• b˛#·+|ü*¢ #˚H‘˚ · • #˚H‘˚ · ø±]à≈£î\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫, yê] ñ‘·Œ‘·T\Ô T |ü≥ºD≤\qT \_Û+#·&Üìï
ø±]à≈£î\T m<äTs=ÿH˚ düeTdü´\qT Jeq $<ÛëHêìï sêe&É+ô|’ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• Ns¡ H˚jT· &É+˝À $e]kÕÔs¡T $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
$$<Ûä <äX\¯ T
• #˚H‘
˚ · ø±]à≈£î\
düeTdü´\T`düV≤ü ø±s¡
dü+|ò÷ü \T
10 bÕ]ÁXÊ$Tø£ • ô|]–q es¡≈Ô î£ \ • ø±]à≈£î\ y˚‘q· • |ü≥D
º ø° s£ D
¡ ` • $$<Ûä q÷‘·q • e\dü bÕ\≈£î\T • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • u≤\\qT
$|üe¢ + ìj·T+Á‘·D n_Ûeè~∆ bÕ]ÁXÊ$Tø£ eTT]øÏyê&É\ô|’ edüTÔe⁄\ ì]à+∫q $$<Ûä <˚XÊ\qT ø±]à≈£î\T>±
• bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe ¢ ñ‘·Œ‹Ôì m˝≤ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ Ä$wüÿs¡DqT s¬ ˝’ «Ò \ô|’ >∑T]ÔkÕÔsT¡ m+<äT≈£î
ÁbÕs¡+uÛ+Ñ Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô <√ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ìj·T$T+#·≈L£ &É<√
(1750`1850) $e]kÕÔs¡T $e]kÕÔs¡T
83
• C…yTé ‡yê{Ÿ • Á|üuTÑÛ ‘·«+ bòÕ´ø£Øº \˝Àì
Ä$wüÿs¡D |üì |ü]dæ‘ú T· \qT
• ñ‘·Œ‹Ô˝À bòÕ´ø£Øº m+<äT≈£î
$<Ûëq+ yÓTs¡T>∑T|üsêÃ˝À
• 19e X¯‘êã›|⁄ü ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
u≤\ø±]à≈£îì
nqTuÛeÑ +
• s¡yêD≤ s¡+>∑+˝À
$|üe¢ +
• bÕ]ÁXÊ$Tø£
ñ‘·Œ‘·T\Ô T ` es¡øÔ +£
• |ü≥D º ø° s£ D
¡ ,
eTT]øÏyê&É\T
11 bòÕ´ø£ºØ˝À • eTT&çdsü T¡ ≈£î\T • |ü]ÁX¯eT kÕú|qü ≈£î @ @ • ø±–‘·+˝Òì • ø±–‘·+ ‘·j÷· Ø • ø±–‘êìøÏ • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • ø±]à≈£î\
ñ‘·Œ‹Ô • ø£qTeTs¡T>∑e⁄‘·Tqï n+XÊ\T Á|ü|+ü #·+ô|’ |ü]ÁX¯eT\ ã<äT\T>± <˚ìï ø±–‘·+ J$‘ê\≈£î
ø±–‘·|⁄ü yÓ<Tä s¡T |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $esê\qT ñ|üjÓ÷–+#ê˝À ‘·j÷· s¡T#˚ùd ø±–‘·
|ü]ÁX¯eT • ø±–‘·+ ‘·j÷· Ø rdüTø√yê˝À $e]kÕÔsT¡ ùdø£]+∫, $e]kÕÔs¡T <˚XÊ\qT |ü]ÁX¯eT\≈£î
Á|üÁøÏjT· • |ü]ÁX¯eT\ e\¢ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ñqï
• ø±–‘·+ »s¡T>∑T‘·Tqï dü+ã+<Ûëìï
neTàø±\T ø±\TcÕ´ìï <ëì $e]kÕÔs¡T
• ø±–‘·|⁄ü ìyês¡DqT $e]kÕÔsT¡
|ü]ÁX¯eT˝À |üì
• ø±\Twü´+
84
12 s¡yêD≤ eédüú • s¡B,› ø±\Twü´+ • bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe¢ + • s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘ê • $$<Ûä s¡yêD≤ • yêVü≤Hê\ n~Ûø£ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • Á|üe÷<ë\
` ÁbÕ<Ûëq´‘· • s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘· <ë«sê ñ‘·Œ‹Ô yês√‘·‡yê\ô|’ eédüú\ $ìjÓ÷>∑+ |ü≥+˝À ìyês¡D ø=ìï
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ô|s¡>&∑ ÜìøÏ >∑\ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $esê\T e\q @s¡Œ&˚ $e÷HêÁX¯j÷· \T ìHê<ë\T
s¡yêD≤ eédüú ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ ùdø£]+∫ n~Ûøs£ B¡ ,› <ëì ø£*–q sêkÕÔsT¡
• s
¬ \’ T, yêj·TT, »\ • eékÕj·T edüTeÔ ⁄\ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ìyês¡D\ô|’ |ü≥ºD≤\qT • s¡yêD≤
e÷sêZ\T ñ‘·Œ‹ÔøÏ s¡yêD≤ eédüú Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ e÷sêZ\T <˚X¯
• s√&É¢ ñ|üj÷ Ó >±\T nedüsêìï $e]kÕÔsT¡ • s¡yêD≤ eédü\ú • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ JeHê&ÉT\ì
• düTs¡ø‘ åÏ · Á|üe÷D+ • s¬ fi’ fl¯ ø£+fÒ ãdüT‡\T e\q ø£*>π |ü≥+˝À ‘·eT $e]kÕÔs¡T
• s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘ê @$<Û+ä >± _ÛqïyÓTqÆ y√ ø±\Twü´+, <ëì õ˝≤¢ qT+&ç • ø±\Twü´+ `
yês√‘·‡yê\T $e]kÕÔs¡T ìyês¡D sê»<Ûëì ìyês¡D≤
• Á>±e÷\≈£î s¡yêD≤ #·s´¡ \ô|’ øπ +Á<ëìøÏ s√&ÉT,¶ #·s´¡ \ô|’ b˛düsº Y
kÂø£sê´\ ø£\Œq, Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ s¬ \’ T e÷sêZ\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
n+‘·sê®rj·T >∑T]ÔkÕÔsT¡
yê´bÕs¡+˝À
»\e÷sêZ\
ÁbÕ<Ûëq´‘·ì $e]kÕÔsT¡
• s¡yêD≤ e´j·T+
ô|]–‘˚ @eTe⁄‘·T+<√
$e]kÕÔs¡T
13 ø=‘·Ô sêC≤´\T • ø=‘·Ô sê»e+XÊ\ • #√fi¯ kÕÁe÷»´+˝À • eékÕj·T+, • ÁbÕNq • ñ‘·sÔ ¡ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • #√fi¯ó\
` sê»\T |ü⁄≥Tºø£ ªdüuμÑÛ nH˚ ø£$T{°øÏ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ô|’ <˚yê\j·÷\ y˚Ts¡÷sY˝Àì |ü≥+˝À <˚yê\j·÷\T
• Á|üX¯dæÔ ` düuTÑÛ ´\T>± m+|æø£ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ∫Á‘ê\‘√ mìïø£\T Á|üdTü ‘Ô · Áø°.X¯.7`12 nqTã+<Ûä
uÛÑ÷<ëHê\T ø±e{≤ìøÏ ø±e\dæq Ä\“yéT |ü+#êsTTrsêCŸ X¯‘êu≤›\ Hê{Ï ø±s¡´Áø£e÷\qT
• sêC≤´\˝À ns¡Ω‘\· qT $e]kÕÔsT¡ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ mìïø£\‘√ eTTK´ sêC≤´\qT
|ü]bÕ\q b˛\TkÕÔs¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡
85
• dü+|ü<ä ø√dü+ • sêh ≈£L≥T\T m˝≤ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
dü+Á>±eT+ X¯øeÔÏ T+‘·T\j·÷´s√ |ü≥+˝À #√fi¯
• eTVü≤à<é >∑»˙ $e]kÕÔs¡T kÕÁe÷C≤´ìï
• #·Vü≤eTqT\T, • Á|ü»\ n+^ø±s¡+ >∑T]Ô+∫,
#√fi¯ó\T bı+<ä&ÜìøÏ ø=‘·Ô s¡+>∑T\‘√ ì+|æ,
• <˚yê\j·÷\T sêC≤´\T @$T #˚kÕjÓ÷ dü]Vü≤<äT›
• eékÕj·T+ ` $e]kÕÔs¡T sêC≤´\qT
˙{ÏbÕs¡T<ä\ >∑T]ÔkÕÔsT¡
14 ÁbÕ+rj·T • s¡TÁ<äeT<˚$ • Hê{Ïø±\+˝Àì • Hêj·T+ø£s¡ • ø±ø£rj·T sêE\ • ø±ø£rj·T sêE\T, • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • ø±ø£rj·TT\
sêC≤´\ • Hêj·T+ø£s¡ jÓ÷<ÛTä \≈£î Ä<ÛTä ìø£ $<Ûëq+ô|’ |ü]bÕ\q≈£î yê] kÕeT+‘·T\T |ü≥+˝À ø£≥&º Ü\ XË*’ ì
Ä$sê“¤e+ $<Ûëq+ ø±\+˝Àì ôdì’ ≈£î\≈£î yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ dü+ã+~Û+∫q Á‘$· «+∫q #ÓsT¡ e⁄\T ø±ø£rj·T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ø±ø£rj·TT\T • eékÕj·÷_Ûeè~∆ eT<Û´ä q ñqï b˛*ø£\T, $X‚cÕ\qT, Ç|ü&ÉT m˝≤ kÕÁe÷C≤´ìï
` <˚yê\j·÷\ uÛ<Ò ë\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T ∫Á‘ê\qT ñ|üj÷Ó >∑` >∑T]ÔkÕÔsT¡
ìsêàD+ • Hêj·T+ø£s¡ $<Ûëq+ ùdø£]+∫, ˇø£ |ü&TÉ HÔ êïjÓ÷
• yê´bÕs¡+ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ìy˚~ø£qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
• ø±ø£rj·TT\ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
bÕ\q eTT–+|ü⁄
86
15 $»j·Tq>∑s¡ • $»j·Tq>∑s¡ • b˛s¡TÃ^düT |üsê´≥≈£î\T • lø£èwüí • lø£èwüí • lø£èwüí • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • ‘Ó\T>∑T
sêE\T #·]Á‘· eTq≈£î $»j·Tq>∑s¡ ø√≥\T, <˚esêj·T\ <˚esêj·T\T <˚esêj·T\ |ü≥+˝À kÕVæ≤‘ê´ìøÏ
m˝≤ ‘Ó\TdüT? ôdH’ ê´\ >∑T]+∫ |ü]bÕ\qô|’ #˚dqæ j·TT<ë∆\ ø±\+ Hê{Ï $»j·Tq>∑s¡ $»j·Tq>∑s¡
• $»j·Tq>∑s¡ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |ü{øºÏ q£ T bÕ\qqT H˚{Ï sê»´+˝Àì sêE\T #˚dqæ
|ü≥Dº + #·÷|æq ÄdüøøÔÏ Ï >∑\ ‘·j÷· s¡T#˚jT· T<äTs¡T bÕ\q‘√ b˛*Ã eTTK´ ùde\qT
• ôdq’ ´+ ` ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ #·÷kÕÔsT¡ |ü≥ºD≤\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ôdì’ ø±~Ûø±s¡T\T • $»j·Tq>∑s¡ sê»´ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• neTs¡Hêj·T≈£î\T` ôdì’ ø£ X¯øÔÏ kÕe÷q´
eékÕj·T+ Á|ü»\ô|’ #·÷|æq
• yê´bÕs¡+ ` Á|üu≤Û yêìï $e]kÕÔsT¡
n•«ø£ <äfi+¯ • Hêj·T+ø£sT¡ \T, neTs¡
• lø£èwü<í e˚ sêj·T\T Hêj·T≈£î\ eT<Û´ä ,
>=|üŒ bÕ\≈£î&ÉT uÛ<Ò ë\T, b˛*ø£\T
16 yÓTT>∑˝Ÿ • yÓTT>∑\T\ • eTTq‡uŸ<ës¡T, C≤^sY≈î£ • ª»uŸμÔ qT >∑T]+∫ • yÓTT>∑˝Ÿ • yÓTT>∑\T\≈£î • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • yÓTT>∑\T\
kÕÁe÷»´+ |ü]#·jT· + eT<Û´ä q>∑\ dü+ã+<Ûëìï #·~$ #·Áø£es¡T\Ô T, e´‹πsø£+>± |ü≥+˝À nø£“sY kÕÁe÷C≤´ìï
• eTTKýÓTqÆ $e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yê] bÕ\q˝Àì b˛sê&çq •yêJ kÕÁe÷C≤´ìï n<äT|ü⁄
yÓTT>∑\T • nø£“s¡T bÕ\qô|’ eTTU≤´+XÊ\qT b˛sê≥ |ü{eÏ Tô|’ >∑T]ÔkÕÔsT¡ #˚jT· &É+˝À
#·Áø£es¡T\Ô T` eT‘ê#ês¡T´\ |ü{øºÏ ˝£ À Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ düT˝ŸΩ`Ç`≈£î˝Ÿ
<ä+&Éj÷· Á‘·\T, Á|üu≤Û yêìï $e]kÕÔsT¡ qyÓ÷<äT#˚kÕÔsT¡ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
dü+|òTü ≥q\T • yÓTT>∑˝Ÿ kÕÁe÷»´+˝À $e]kÕÔs¡T
• Ç‘·s¡ sêE\‘√ z&çq sêE\qT yê]
yÓTT>∑\T\ yê] sêC≤´\˝À
dü+ã+<Ûë\T
87
• eTTq‡uŸ<ës¡T,¢ m+<äT≈£î
C≤^s¡T<ës¡T,¢ »uŸÔ ø=qkÕ>∑ì#êÃs√
• nø£“s¡T eT‘·
$<ÛëHê\T ø±s¡D≤\qT
• 17e X¯‘êã›+ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
‘·sT¡ yê‘· yÓTT>∑˝Ÿ
kÕÁe÷»´+
17 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • ‘·÷s¡TŒ Ç+&çj÷· • j·T÷s√|æjT· Hé yê´bÕs¡ • ôdì’ ø£ • 1857 • $<˚o • yêk˛ÿ&ç>±e÷ • $<˚o
Á_{°wt ø£+ô|˙ ` yê´bÕs¡ ø£+ô|˙\T Ç+&çj÷· ˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥T ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î <äTsêÁø£eTD\ô|’ b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ qT+&ç <äTsêÁø£eTD\qT
˝≤yê<˚M\T ôdH’ ê´ìï b˛wæ+#·&ÜìøÏ
kÕÁe÷»´ nD∫y˚‘≈· î£ dü+ã+~Û+∫q Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ ìyê]+#·&ÜìøÏ
• Äj·TT<Ûë\T
kÕú|qü ø±s¡D≤\qT, ø£+ô|˙\ >∑T]ø±e≥+ô|’ $esê\qT eT]j·TT #˚dqæ ◊ø£´‘·
<Û]ä +∫q
yê´bÕs¡T\T yê´bÕs¡+˝À ôdH’ ê´\ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ Á|ü•ïkÕÔsT¡ düeTTÁ<äj·÷q nedüs+¡ ô|’
• uÛ≤s¡‘·sêC≤´\˝À
bÕÁ‘·qT $e]kÕÔsT¡ e÷sêZìï ø£s|¡ Áü ‘êìï
ô|s¡T>∑T‘·Tqï • 1700, 1800 Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
j·T÷s¡|t yê] dü+ˆˆ\˝À uÛ≤s¡‘· >∑T]ÔkÕÔsT¡ 7 • Ä+π>j ¢ T· T\
CÀø£´+, ø£+ô|˙ ôdH’ ê´\qT j·T÷s¡|⁄ü
n~Ûø±s¡ bÕ\q|ü≥¢ ‘·eT
ôdH’ ê´\T m˝≤ ndü+‘·è|æôÔ |’
<äT]«ìjÓ÷>∑+
z&ç+#êjÓ÷ $e]kÕÔsT¡
• Ä+π>¢j·TT\bÕ\q, b˛düsº Y
neT\T • Á_{°wyt ês¡T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
• Ä+π>¢j·TT\bÕ\q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
|ü≥¢ ndü+‘·è|æÔ n~Ûø±s¡+˝ÀìøÏ
• 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T sêe{≤ìøÏ >∑\
yê´|æ,Ô nD∫y˚‘,· ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡
‹s¡T>∑Tu≤≥T
nq+‘·s+¡
88
18 sêh • #·{≤º\ ‘·j÷· Ø • Á|ü»\ J$‘ê\≈£î • #·≥º ìsêàD+ • mìïø£\T, • bÕsƒ¡XÊ\ • õ˝≤¢ |ü≥+˝À • #·{≤º\ neT\T,
XÊdüqdüuÑÛ ` • _\T¢ ÄyÓ÷<ä+ dü+ã+~Û+∫ @ @ >∑T]+∫ Á|üuTÑÛ ‘·«@sêŒ≥T eT]j·TT $<ë´ XÊdüq düu≤Û kÂø£sê´\qT
#·{≤º\ • XÊdüq düu,ÑÛ $wüj÷· \˝À #·{≤º\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ düe÷#êsêìï XÊK≈£î #Ó+~q ìjÓ÷»ø£ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
‘·j÷· Ø ìjÓ÷»ø£es¡+Z #˚jT· e#√Ã $e]kÕÔsT¡ . $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ #·{≤º\ô|’ esêZ\qT
• m+.m˝Ÿ.m.mìïø£ • eTq <˚X+¯ ˝À ~«düu≤Û Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• Á|üuTÑÛ ‘·«+, $<ÛëHêìï ø£*– ñqï
eT+Á‹eT+&É* sêÁcÕº\qT ù|s=ÿ+{≤s¡T
@sêŒ≥T
• XÊdüq eT+&É*
• >∑es¡ïs¡T
19 õ˝≤¢˝À • õ˝≤¢˝À Á|üuTÑÛ ‘·« • õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ T¡ • uÛ÷Ñ $TøÏ • #·{≤º\ ‘·j÷· Ø, • #·{≤º\ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚|fü ºÒ
#·{≤º\ $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤+#˚ dü+ã+~Û+∫q neT\T, düuTÑÛ ´\ neT\Tô|’ |ü≥+˝À ‘·eT ø±s¡´Áø£e÷\qT
neT\T • õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ ,Y ø±s¡´Áø£e÷\qT ]ø±s¡T\¶ qT bÕÁ‘·ô|’ |ü{øºÏ q£ T Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ õ˝≤¢qT, õ˝≤¢ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
‘·Vü≤o˝≤›sY, $e]kÕÔs¡T uÛÁÑ <ä|sü #¡ &· +É ô|’ ‘·j÷· s¡#d˚ æ |ü≥+˝À
Á>±eT¬syÓq÷´ • õ˝≤¢, eT+&É\, Á>±eT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ eT+&É\+,
n~Ûø±] n~Ûø±s¡T\ u≤<Û´ä ‘·\qT Á>±e÷ìï
• #·≥+º , <ëì $e]kÕÔs¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡
neT\T • õ˝≤¢, eT+&É\,
Á>±eTkÕúsTT n~Ûø±s¡T\
u≤<Û´ä ‘·\ eT<Û´ä q ñ+&˚
b˛*ø£\qT, uÛ<Ò ë\qT
89
20 ≈£î\ $eø£å ` • ≈£î\$eø£å • •øÏ+å #·&ÜìøÏ, $eø£‘å ≈· î£ • düe÷q‘·«+ô|’ • ‘·eT Á>±eT+˝À • ≈£î\ Á|üdøü ÔÏ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • ≈£î\|üsy¡ TÓ qÆ
düe÷q‘ê«ì¬ø’ • bÕsƒ¡XÊ\˝À $eø£å >∑\ ‘˚&ÜqT $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ neT\e⁄‘·Tqï ˝Ò≈î£ +&Ü |ü≥+˝À $$<Ûä ndüe÷q‘·\T
b˛sê≥+ • düe÷q‘ê«ì¬ø’ • n+uÒ<ÿä sY u≤˝≤´ìï düe÷q‘·«+, #˚jT· >∑*>π dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T ‘=\–+#·&ÜìøÏ
b˛sê≥+ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ ≈£î\ $eø£\å ùdïVü≤+ô|’ »ìà+∫q bÕsƒ¡XÊ\
` &Üˆˆ_.ÄsY. düe÷#êsêìï Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ sêÁcÕº\qT <√Vü≤<ä|&ü {É ≤ìï
n+uÒ<ÿä sY ùdø£]+∫, • n+≥sêì‘·q+ô|’ >∑T]ÔkÕÔsT¡ $e]kÕÔs¡T
` CÀ´‹sêe⁄ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
>√$+<äsêe⁄|òPü ˝Ò • ≈£î\
` kÕ$Á‹u≤sTT|òPü ˝Ò ndüe÷q‘·\T `
` ô|]j·÷sY Ç.$. $yêVü≤+ô|’
sêeTkÕ«$T Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
` l Hêsêj·TD>∑Ts¡T
21 JeHê<Ûës¡+ • XÊX¯«‘· ø±]à≈£î\T • Ç≥Tø£ ã{°˝º À ø±]à≈£îì • dü«j·T+ ñbÕ~Û • ~qdü], dü«j·T+ • ø±]àø£ dü+|òTü • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • ø±]àø£
|ü≥ºD • ø±]àø£ dü+|òTü + dæ‹ú ì, |ü]ÁX¯eT XÊX¯«‘· eTVæ≤fi≤ ñbÕ~Û düuTÑÛ ´\ |ü≥+˝À dü+|ò÷ü \T,
ø±]à≈£î\ • ìsêàD s¡+>∑+ ` ø±]à≈£îì dæ‹ú ì dü+|ò÷ü \ô|’ ø±]à≈£î\T #˚ùd Vü≤≈£îÿ\T, ôV’≤Á<ëu≤<äTqT, ø±]à≈£î\
b˛sê{≤\T Ç≥Tø£ ã{°\º T ø±+Á{≤≈£îº ø±]à≈£îì‘√ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |üqT\ C≤_‘ê u≤<Û´ä ‘·\ô|’ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ düeTdü´\qT
• Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± dæ‹ú ‘√ b˛\TkÕÔsT¡ sêdæ, $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ |ü≥+˝À |ü]wüÿ]+#·&Üìï
ø±]à≈£î\ Vü≤≈£îÿ\T • ø±]à≈£î\ Vü≤≈£îÿ\qT Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• ndü+|òTü {Ï‘|· ìü ` $e]kÕÔs¡T >∑T»sê‘Y,
|ü≥Dº ø±]à≈£î\T nVü≤à<ëu≤<é\qT
• dü«j·T+ ñbÕ~Û >∑T]ÔkÕÔsT¡
eTVæ≤fi≤ dü+|òTü +
90
22 C≤q|ü<Tä \T ` • Á>±eT <˚e‘·\T • Á>±eT <˚e‘·\qT • C≤q|ü<ä • $$<Ûä • Á>±eT <˚e‘·\qT • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • C≤q|ü<ä
eT‘·+ • b˛#·eTà, yÓTd
Æ eü Tà, |üPõ+#·&+É ˝À dü+Á|ü<ëj·÷\ô|’ eT‘ê#êsê\, |üPõ+#˚ |ü≥+˝À $»„‘q· T
>∑+>∑eT à, kÕ<Ûës¡D+>± ø£ì|æ+#˚ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |üP»\, $<Ûëq+ô|’ C≤‘·s\¡ T, ñs¡T‡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
m\¢eTà, n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ |ü+&ÉT>∑\ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ñ‘·‡yê\T »]π>
b˛‘·sêE, • $$<Ûä <˚e‘·\qT düe÷#êsêìï Á|ü<˚XÊ\qT
ø±≥eTsêE |üPõ+#˚≥|ü&ÉT y˚sT¡ ùdø£]+∫, >∑T]ÔkÕÔsT¡
• C≤q|ü<ä <˚e‘·\ y˚sT¡ uÛ≤wü\qT m+<äT≈£î $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡
|üP» ñ|üj÷Ó –kÕÔs√
• y˚T&Üs¡+ C≤‘·s¡ $e]kÕÔs¡T
• yÓTTVü≤Ás¡+ • Á>±eT <˚e‘·\≈£î
• uÀHê\T ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔsT¡
• C≤q|ü<ä
dü+Á|ü<ëj·÷\T
• C≤q|ü<,ä ñqï‘·
eT‘·
dü+Á|ü<ëj·÷\
ø£\sTTø£
• C≤q|ü<ä $»„‘·
91
23 <Ó’edü+ã+<Ûä • ‘ê‹«ø£‘,· uÛøÑ ÔÏ • dæ<Tä \∆ T, jÓ÷>∑T\T, • eT‘· $XÊ«kÕ\T, • $$<Ûä eT‘ê\T • yê] ÁbÕ+‘·+˝À • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • MTsêu≤sTT uÛøÑ ìÔÏ
uÛøÑ ÔÏ e÷sêZ\T • ãdüeqï, Ms¡Xe’Ë + dü÷|ò\” $XÊ«kÕ\T, Ä#êsê\ô|’ $XÊ«kÕ\T, »]π> kÕe÷õø£ |ü≥+˝À $$<Ûä uÛ≤yêìï
• eTVü‰sêh Ä#êsê\qT $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ Ä#êsê\ ñ‘·‡e+ô|’ uÛøÑ ÔÏ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
uÛøÑ kÔ£ Õ<ÛTä e⁄\T • >∑Ts¡THêqø˘ uÀ<Ûqä \qT düe÷#ês¡+ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ñ<äéTø±s¡T\T
• dæ<äT∆\T, jÓ÷>∑T\T,
‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T ùdø£]+∫, »ìà+∫q
dü÷|ò‘” ‘· «· +
$X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ Á|ü<˚XÊ\qT
• ø=‘·Ô eT‘·
$XÊ«kÕ\T >∑T]ÔkÕÔsT¡
• #Ó‘’ q· ´ eTVü‰Á|üuTÑÛ ,
ø£+#·s¢¡ >√|üqï,
ø£;s¡T, >∑Ts¡THêqø˘
24 sêE\T ` • ≈£î‘·TuŸ$THêsY • ìsêàD Áø£eT+˝À • <˚yê\j·÷\ • ñ<ë´qeHê\ • <˚yê\j·÷\ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • ÁbÕNq
ø£≥º&Ü\T • 11e X¯‘êã› Á{≤;{Ÿ, Äs¡TÿyÓT{Ÿ ìsêàD XË*’ ô|’ düe÷#êsêìï <Û«ä +dü+ô|’ |ü≥+˝À $$<Ûä ø£≥º&Ü\T,
<˚yê\j·÷\T dü÷Á‘ê\≈£î ñqï yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ø£≥º&Ü\Tqï ìsêàD XË\’ T\qT
• <˚yê\j·÷\ uÛ<Ò ëìï $e]kÕÔsT¡ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ • Á>±e÷\˝À ÁbÕ+‘ê\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
ìsêàD $<Ûëq+
• #êsY u≤>¥ eTTK´ C≤„|øü ±s¡+ú >∑T]ÔkÕÔsT¡
• #ÓsT¡ e⁄\ ìsêàD+
• eTd”<Tä \ ìsêàD+ \ø£Då ≤\qT ù|s=ÿ+{≤s¡T Á|ü‹wæ+˜ #˚
• <˚yê\j·÷\ • <˚yê\j·÷\ ìsêàD $Á>∑Vü‰\ô|’
<Û«ä +dü+ $<ÛëHêìï $e]kÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
• $»j·Tq>∑s¡
sêE\ ìsêàDXË*’
• ñ<ë´qeHê\T,
düe÷<ÛäT\T,
ø√≥\T
92
‘·s>¡ ‹∑ ` 8
1 |ü{≤\ • |ü{≤\ |ü]e÷D+ • |ü{≤\ eT<Û´ä ‘˚&Ü\qT • |ü{≤\qT #·~$, • |ü{≤\≈£î • $$<Ûä s¡ø±\ • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • |ü{≤\T
n<Û´ä j·Tq+ • |ü{≤\T #·<eä &É+ $e]kÕÔs¡T ns¡+ú #˚dTü ø=ì dü+ã+~Û+∫q |ü{≤\qT ø±+≥÷sY ‘·j÷· s¡T#˚dqæ yê]
$X‚¢wüD • |ü{≤\ $X‚w¢ D ü • Á|üøπ |å D
ü , dü+øπ ‘ê\T, Äj·÷ |ü{≤\ düe÷#êsêìï >∑T]+∫ sπ K\qT, >=|üŒ‘·Hêìï
(s¡+>∑T\T, uÛ÷Ñ >√fi¯XÊgy˚‘\Ô· >∑T]+∫ yêsêÔ|Áü ‹ø£\T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ düeTuÛ≤s¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
Ø‘·T\T) >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |ü⁄düøÔ ±\ qT+&ç Á|ü•ïkÕÔsT¡ sπ K\qT • |ü{≤\
ùdø£]kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
• |ü{≤\ Á|üøπ |å D ü + Á|üj÷Ó »Hê\qT
$wüjT· ìπsw› ‘æ · • ø±+≥÷sY $e]kÕÔs¡T
|ü{≤\T sπ K\qT ^kÕÔsT¡
2 dü÷s¡T´&ÉT ` • kÂs¡ $øÏsD¡ + • ñc˛íÁ>∑‘· $düsÔ D ¡ ≈£î • m‘·TÔ ` ñc˛íÁ>∑‘· • ñc˛íÁ>∑‘· • $$<Ûä • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • ‘·]–b˛j˚T
X¯øÔÏ eqs¡T • kÂs¡Xø¯ ÔÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT n+XÊìï #·~$, |ü{øºÏ \£ qT ÁbÕ+‘ê\˝À düeTo‘√wüí eqs¡T\≈£î
• kÂs¡ $øÏsD ¡ ≤ìï $e]kÕÔs¡T ns¡+ú #˚dTü ø=ì |ü]o*+∫ ñ+&˚ _Ûqï eT+&É˝≤\qT ã<äT\T,
Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd • kÂs¡$øÏsD¡ +, yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ Á>±|òqt T ñc˛íÁ>∑‘·\ô|’ >∑T]kÕÔsT¡ kÕ+Á|ü<ëj˚T‘·s¡
n+XÊ\T dü÷s¡´|ü⁄≥+, ñwüí ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ Á|ü•ïkÕÔsT¡ Ç+<Ûqä
eqs¡T\qT
• ñc˛íÁ>∑‘· ` $˝ÀeTq+ >∑T]+∫
$e]kÕÔs¡T (kÂs¡Xø¯ )ÔÏ
ñc˛íÁ>∑‘· $düÔs¡D
• uÛ÷Ñ >√fi¯+ y˚&øÓ ÿ£ &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·&Üìï
ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
93
3 uÛ÷Ñ #·\Hê\T • e÷s¡T‘·Tqï • uÛ÷Ñ |ü]ÁuÛeÑ TD≤ìøÏ • ø±˝≤\T • $$<Ûä HÓ\˝À¢ • $<ë´s¡T\ú T yê] • ñ‘·sÔ ês¡,ú • Äj·÷ s¡T‘·Te⁄\T
` s¡T‘·Te⁄\T ø±˝≤\T ø±˝≤\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ @s¡Œ&É≥+ô|’ dü÷s√´<äjT· , ÁbÕ+‘·+˝À <äøÏåD≤s¡ú Á|ü‘´˚ ø£‘q· T
• ø±˝≤\T @s¡Œ&É&+É eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ dü÷sê´düeÔ Tj·T |ü+&˚ |ü+≥\≈£î, >√˝≤˝À¢ì >∑T]ÔkÕÔsT¡
• ø±˝≤\ Áø£e÷ìï $e]kÕÔs¡T düeTj·÷\ ø±˝≤\≈£î eT<Û´ä düeTo‘√wüí
Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd • uÛ÷Ñ nø£+å e+– düe÷#ês¡+ dü+ã+<Û+ä eT+&É\+˝À
n+XÊ\T ñ+&É{≤ìï $e]kÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ >∑T]+∫ <˚XÊ\qT
Á|ü•ïkÕÔsT¡ , >∑T]ÔkÕÔsT¡
Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
4 <Ûäèe • o‘·\ • <Ûèä e ÁbÕ+‘ê\˝À • ãj·T{Ï • <Ûèä e ÁbÕ+‘êìøÏ • <Ûèä e ÁbÕ+‘· • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • <Ûèä e ÁbÕ+‘·
ÁbÕ+‘ê\T yê‘êes¡D+˝À e÷qe Jeq+ Á|ü|+ü #·+‘√ dü+ã+~Û+∫q o‘√wüdí ‘úæ T· \T <Ûäèe JeHêìøÏ
Jeq+ ` <Ûèä e m+<äT≈£î nkÕ<Û´ä yÓ÷ dü+ã+<Ûë\T nH˚ düe÷#êsêìï ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À ÁbÕ+‘ê\qT dü+ã+~Û+∫q
ÁbÕ+‘·+ $e]kÕÔs¡T n+XÊìï #·~$ yêsêÔ |üÁ‹ø£\T, ñ+fÒ m˝≤ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ∫Á‘ê\‘√ >√&É
• uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ U≤ <Ûèä e ÁbÕ+‘· |ü⁄düøÔ ±\ qT+&ç Á|ü‹düŒ+~kÕÔs√ |üÁ‹ø£qT
ÁbÕ+‘êìøÏ, <Ûèä e Á|ü»\ ùdø£]kÕÔsT¡ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
ÁbÕ+‘êìøÏ >∑\ Jeq+˝À
uÛ<Ò ë\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T e∫Ãq
e÷s¡TŒ\qT ‘·eT
kı+‘· e÷≥˝À¢
$e]+#·`
>∑\T>∑T‘ês¡T
94
5 n&Ée⁄\T ` •
n&É$ n+fÒ • n&Ée⁄\ q]øÏy‘˚ · e\¢ • bÕsƒê´+X¯+ • n&Ée⁄\≈£î • n+‘·]+∫ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • ∫b˛ÿ
$ìjÓ÷>∑+, @$T{Ï? ø£*>π <äTwüŒ*¤ ‘ê\qT #·~$ $$<Ûä dü+ã+<Û+ä ∫q b˛‘·Tqï $$<Ûä |ü≥+˝À $$<Ûä ñ<äé÷ìï
dü+s¡øDå£ • n&Ée⁄\T ` $e]kÕÔs¡T s¡ø±\ n&Ée⁄\ düe÷#êsêìï C≤‘·T\ >∑T]+∫ s¡ø±\ n&Ée⁄\ dü+s¡øDå£
s¡ø±\T • n≥M Vü≤≈£îÿ\ #·{≤ºìï dü+s¡øDå£ ô|’ yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ n&Ée⁄\qT ø√dü+ düT+<äsY
• dü‘‘ · · Vü≤]‘· $e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |ü⁄düøÔ ±\ qT+&ç >∑T]ÔkÕÔsT¡ ˝≤˝Ÿ ãVüQ>∑TD
n&Ée⁄\T • $$<Ûä n&Ée⁄\ • ‘·TbòÕqT\ e\¢ ùdø£]kÕÔsT¡ #˚dTü qÔ ï ø£èwæì
• Ä≈£îsê˝ÒÃ >∑T]+∫, n≥M ø£*π>
n&Ée⁄\T Vü≤≈£îÿ\ #·≥+º `2006 <äTwüŒ*¤ ‘ê\qT • |üsêés¡D
$X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ |ü]s¡øDå£
• eTTfi¯fl n&Ée⁄\T >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡
ñ<äé÷\qT
• düeTTÁ<ärs¡|⁄ü
∫‘·&Ô ç n&Ée⁄\T
• n≥M Vü≤≈£îÿ\
#·≥+º ` 2006
6 KìC≤\T ` • KìC≤\T`$düsÔ D¡ • KìC≤\ Ä]úø£ • bÕsƒê´+X¯+ • >∑qT\≈£î • n+‘·]+∫ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • >∑qT\
>∑qT\ ‘·e«ø£+ `Ä]úø£ ÁbÕeTTU´+ ÁbÕeTTK´‘·qT #·~$ >∑qT\ dü+ã+~Û+∫q b˛‘·Tqï |ü≥+ ^dæ, Á‘·e«ø±ìï
• >∑qT\ Á‘·e«ø£+ $e]kÕÔs¡T Á‘·e«ø£+ô|’ düe÷#êsêìï KìC≤\ >∑T]+∫ n+<äT˝À $$<Ûä ìj·T+Á‹+#˚
õ˝≤¢\˝À \_Û+#˚
|üsêés¡D+ • |üsêés¡D+ eT]j·TT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, $e]kÕÔs¡T $<ÛëHê\qT
|ü⁄düøÔ ±\ qT+&ç KìC≤\ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ eT]j·TT Jeq $<Ûëq+ MT<ä
Á|ü<˚XÊ\qT
zô|Hé ø±dtº >∑qT\ Á‘·e«ø£+ ùdø£]kÕÔsT¡ • |üsêés¡D
>∑T]ÔkÕÔsT¡
• s Á|üu≤Û yêìï $e]kÕÔsT¡ ~H√‘·‡e+˝À
¬ +&ÉT øπ dt dü&º \û T: • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
dæ+>∑sπ DÏ bÕ˝§Z+{≤s¡T
|ü≥+˝À u§>∑TZ
u§>∑TZπøåÁ‘ê\T,
95
jÓT\¢+<äT (uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ eT]j·TT u…s¬ {’ d° t
>∑qT\ Á‘·e«ø£+) \_Û+#˚ õ˝≤¢\qT
• eT+>∑+ù|≥ s¡+>∑T‘√#·÷|ækÕÔsT¡
u…s¬ {’ d° t zô|Hé
>∑qT\T, ø£&|É ü
(m|üHé >∑qT\
Á‘·e«ø£+
7 Á<äe´+ ` • edüTÔ e÷]Œ&ç • edüTeÔ ÷]Œ&ç n+fÒ bÕsƒê´+XÊìï #·~$ • u≤´+øÏ+>¥ • Á|üdTü ‘Ô · ø±\+˝À • ‘·eT eT+&É\ • u≤´+øÏ+>¥
u≤´+øÏ+>¥ |ü<‹∆ä @$T{À $e]kÕÔsT¡ edüTeÔ ÷]Œ&ç |ü<‹∆ä , eéVü‰sê\≈£î u≤´+≈£î\≈£î |ü≥+˝À ùde\qT, ATM
• |ü]D≤eT • &ÉãT“ jÓTTø£ÿ &ÉãT“ jÓTTø£ÿ dü+ã+~Û+∫ yÓfifl¯ ≈£î+&ÜH˚ u≤´+≈£î\T ñqï ÄHé ˝…H’ é / HÓ{Ÿ
Áø£eT+˝À &ÉãT“ |ü]D≤e÷ìï |ü]D≤eT+ >∑T]+∫ u≤´+≈£î u≤´+øÏ+>¥ Á>±e÷\qT u≤´+øÏ+>¥
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ . n~Ûø±]ì ø£*dæ ùde\qT m˝≤ >∑T]ÔkÕÔsT¡ $<ÛëHê\qT
• u≤´+øÏ+>¥ $e]kÕÔs¡T
• u≤´+øÏ+>¥ Ç+≥s¡÷«´ ñ|üj÷Ó –+#·T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
$<Ûëq+ • Á<äyê´ìï eØZø]£ kÕÔsT¡
s¡+>∑+˝À ñqï ìs¡«Væ≤+∫ ø=+≥THêï+ nH˚
• &çbÕõ≥T¢ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT <ä‘êÔ+XÊìï n+X¯+ |ü≥¢
• U≤‘ê\ s¡ø±\T ne>±Vü≤q ùdø£]+#·T≈£î+{≤s¡T Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
• ãTTD≤\T #˚dTü ø=ì yê{Ï
• #Ó≈î£ ÿ >∑T]+∫
• Ç+≥¬sï{Ÿ
u≤´+øÏ+>¥
96
8 JeH√bÕ<ÛäT\T • kÕ+πø‹ø£ • eékÕj·T+ MT<ä • eékÕj·T+ô|’ • eékÕj·T • eékÕj·T+, • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • düe÷#ês¡
` kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+˝À kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+˝À e∫Ãq düe÷#ês¡ $$<Ûä <˚XÊ\qT s¡+>∑+˝À
$C≤„q e÷s¡TŒ\T #·÷|ü⁄ Á|üu≤Û yêìï $C≤„q+ q÷‘·q s¡+>∑+˝À >∑T]ÔkÕÔsT¡ e÷s¡T‘·Tqï
Á|üu≤Û e+ • eékÕj·T+ ` $e]kÕÔs¡T Á|üu≤Û e+ô|’ j·T+Á‘ê\ ñbÕ<ÛTä \ MT<ä kÕ+πø‹ø£
|ü]ÁX¯eT\T MT<ä • ms¡Te⁄\T, yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ C≤_‘êqT kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ s¡÷bı+~+∫, $C≤„q+ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
Á|üu≤Û e+ øπ dt dü&º û >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ ñ‘·Œ‘·T\Ô MT<ä #·÷|ü⁄‘·Tqï
• ùdyê s¡+>∑+ yê{Ï Á|üu≤Û e+ <äTÁwüŒuÛ≤e+
‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T >∑T]+∫
• düe÷#ês¡ s¡+>∑+
Á|ü•ïkÕÔsT¡
` ñbÕ~Û
9 Á|üC≤ s√>∑´+ • ø£˙dü • Äs√>∑´ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î • bÕsƒê´+XÊìï • Äs√>±´ìøÏ • Á|üuTÑÛ ‘·« • õ˝≤¢ |ü≥+˝À • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
` Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü<äTbÕj·÷\T dü+ã+~Û+∫ #·~$, dü+ã+~Û+∫ ÄdüT|üÁ‘·T\ yê] ÁbÕ+‘·+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+
• Äs√>∑´ |ü]dæ‘ú T· \T ñ<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔsT¡ b˛wüø±Vü‰s¡ Á|üuTÑÛ ‘·« dü+øπ eå T (Vü‰dæŒ≥˝Ÿ) ñqï ÁbÕ<∏$ä Tø£ #˚|&ü TÉ ‘·Tqï
• n+≥T yê´<ÛTä \T • eTÚ*ø£ Á|üC≤kÂø£sê´\ nedüs+¡ #·s´¡ \ô|’ ˇø£ |ü]dæ‘ú T· \ô|’ Äs√>∑´ øπ +Á<ëìï Äs√>∑´
>∑T]+∫ düsπ « ìs¡«Væ≤+∫ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ø±s¡´Áø£e÷\qT
• Äs√>∑´ ùde\T >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yê] ÁbÕ+‘·+˝À Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À yê{Ï
Äs√>∑´ |ü]dæ‹ú \_∆<ës¡T˝…es√
• bÂwæø˜ ±Vü‰s¡+ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T
• s¡ø‘åÏ · eT+∫ ˙s¡T
• s√>∑Á>∑dTü \Ô T
• Äj·TT' Á|üe÷D+
97
10 Á_{Ïw,t •
»$T+<ëØ, • Á_{Ïwt ø±\+˝À uÛ÷Ñ $T • »$T+<ëØ • ‘·eT ÁbÕ+‘·+ • eékÕj·T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
ìC≤+\ ¬s’‘ê«Ø eTVü≤˝≤«Ø •düTÔ edü÷\T˝À |ü<‹∆ä ì #·~$, qT+&ç yêDÏJ´ø£sD
¡ |ü≥+˝À Á_{Ïwt Á_{Ïwt
bÕ\q˝À |ü<‘∆ä T· \T »$T+<ëØ, s¬ ‘’ ê«Ø, ‘·q kı+‘· $<˚XÊ\≈£î |ü]D≤e÷\ dü+kÕúHê\qT, $<ÛëHê\qT
• Á_{Ïwt eT]j·TT eTVü≤˝≤«] |ü<‘∆ä T· \ e÷≥˝À¢ e\dü yÓ[flq >∑T]+∫ $eT]ÙkÕÔsT¡
uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, dü«<˚o
ìC≤+ ø±\+˝À eT<Û´ä b˛*ø£\T uÒ<ëÛ \T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yê] $esê\qT $e]+#·>∑\s¡T
øö\T<ës¡T¢ dü+kÕúHê\qT
uÛ÷Ñ $T •düTÔ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T ùdø£]+∫, >∑T]ÔkÕÔsT¡
• ôV’≤<äsêu≤<äT
• C≤^s¡T,¢ ÇHêyéT<ës¡T,¢ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡
sêh+˝À <=s¡\T,
s¬ ‘’ T· \T |ü{≤º\ >∑T]+∫
$e]kÕÔs¡T
• ø£sT¡ e⁄\T
• s¬ ‘’ ê+>∑ ñ<äé÷\T
11À C≤rjÓ÷<äéT+ • kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<äéT • C≤rjÓ÷<äéT • á bÕsƒê´+XÊìï • C≤rj·T • uÛ≤s¡rj·TT\˝À • C≤rj·T • C≤rj·T
‘=* <äX¯ Ä$sê“¤e+ ø±\+˝À n‹yê<äT\T, #·~$ dü«sπ o Hêj·T≈£î\≈£î C≤rj·T #Ó‘’ q· ´+ ñ<äéT+ »]–q Hêj·T≈£î\
1885`1919 • uÛ≤s¡‘· C≤rj·T $T‘·yê<äT\T, >±+BÛ ñ<äéT+ dü+ã+~Û+∫q ø£*– ñ+&Ü*‡q Á|üeTTK >=|üŒ‘·Hêìï
ø±+Á¬>dt @sêŒ≥T #˚|{ü qºÏ $$<Ûä >∑T]+∫ düe÷#êsêìï nedüs+¡ Á|ü<˚XÊ\qT ‘ê´>±\qT
• $T‘·yê<äT\,
ñ<äé÷\qT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yêsêÔ |üÁ‹ø£\ >∑T]+∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
n‹yê<äT\
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, $e]+#·>∑\s¡T qT+&ç |ü⁄düøÔ ±\ $e]+#·>∑\s¡T |ü≥+˝À • e+<˚e÷‘·s+¡
>±+BÛõ qT+&ç >∑T]ÔkÕÔsT¡ ^‘êìï
e+<˚e÷‘·s+¡ , ùdø£]kÕÔsT¡ Ä\|ækÕÔsT¡
¨+s¡÷˝Ÿ
ñ<äéT+
• uÛ≤s¡‘· C≤rj·T
ôdq’ ´+
(◊.mHé.m.bÕÁ‘·)
98
11`B C≤rjÓ÷<äéT+ • eTVü‰‘êà>±+BÛ • <˚X¯ $uÛ»Ñ q≈£î <ë] • 1922`29 • C≤rj·T • C≤rj·T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • C≤rj·T
eT* <äX¯ sêø£ rdæq |ü]dæ‘ú T· \qT eT<Û´ä dü+|òTü ≥q\T Hêj·T≈£î\ J$‘· Hêj·T≈£î\ |ü≥+˝À Á|üeTTK ñ<äéT+˝À
1919`1947 • sö\{Ÿ #·≥+º , $e]kÕÔs¡T #·~$ #·]Á‘·\qT ‘ê´>±\|ò*ü ‘·+>± C≤rj·T Hêj·T≈£î\
»*j·THéyê˝≤u≤>¥ • øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, kÕ~Û+#·T≈£îqï ñ<äé÷\ bÕÁ‘·qT
eTs¡Dø±+&É ñ<äéT+ jÓTTø£ÿ |ü⁄düøÔ ±\ qT+&ç dü«‘·+Á‘·´ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ùdø£]kÕÔsT¡ . |ò˝ü ≤\T H˚&TÉ Á|ü<˚XÊ\qT
• 1922`29 eT<Û´ä
$e]kÕÔs¡T Ä\“yéTqT n+<ä]øÏ >∑T]ÔkÕÔsT¡
dü+|òTü ≥q\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ n+<ëj·÷ nH˚
• dü«‘·+Á‘·´+ ~X¯>± n+X¯+ |ü≥¢
` $uÛ»Ñ q Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
12 ôV’≤<äsêu≤<äT • ìC≤+ e´‹πsø£ • ìC≤+ bÕ\q˝À ñqï • sêh+˝À • ‘Ó\+>±D • á eT<Û´ä • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • ‘Ó\+>±D
sêh+˝À ñ<äéT+ nÁ|üC≤kÕ«$Tø£ |òPü ´&É˝Ÿ eédüú kÕj·TT<Ûä ø±\+˝À »]–q |ü≥+˝À |üPs¡«+ b˛sê≥+˝À
kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+ • Ç‘ÓÔ VüQ<äT˝Ÿ n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ n+XÊìï #·~$ b˛sê≥+˝À ñ<äé÷\|ü≥¢ ìC≤+ bÕ\q eTVæ≤fi¯\
eTTdæM¢ THé • ìC≤+ bÕ\q n+‘·+ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ bÕ˝§Zqï Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ n~Ûø±s¡+ øÏ+<ä bÕÁ‘·qT
Hêj·T≈£î\ ñqï Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• ‘Ó\+>±D ø±e&ÜìøÏ ‘Ó\+>±D
kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+ ∫Á‘ê\qT ÁbÕ+‘ê\qT
kÕj·TT<Ûä ùdø£]kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡
b˛sê≥+ m˝≤ <√Vü≤<ä|&ü +ç <√
ø±s¡D≤\T $es¡kÕÔsT¡
• ôV≤’ <äsêu≤<äT sêh
$©q+
99
13 uÛ≤s¡‘· • sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y • sêC≤´+>∑ Á|üy•˚ ø£˝À • sêC≤´+>∑ • uÛ≤s¡‘· • e÷s¡T‘·Tqï • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • sêC≤´+>∑
sêC≤´+>∑+ @sêŒ≥T bı+<äT|üs∫¡ q |”]øƒ q£ T #·~$ sêC≤´+>±ìøÏ |ü]dæ‘ú T· \qT ã{Ïº |ü≥+˝À |”]ƒø£˝Àì
• uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ eTTKéTsTTq yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ dü+ã+~Û+∫ sêC≤´+>±ìï q÷´&Û©ç ì¢ n+XÊ\qT
s¡÷|üø\£ Œq uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡ • HÓÁVüA yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À düe]+#·&+É |ü≥¢ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• #·≥+º eTT+<äT
• sêC≤´+>∑ |”]øƒ £ ` ñ|üHê´kÕìï #·~$q Á|ü‹düŒ+~+kÕÔsT¡
Á|ü»\+<äs÷¡ düe÷q+ #·<ä$ düe÷#êsêìï
ÄX¯j·÷\T,
nH˚ uÛ≤eqqT ns¡+ú yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫
Vü‰MT\T #˚dTü ≈£î+{≤s¡T ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
• Á|üuTÑÛ ‘·« eédü\ú T • sêC≤´+>±ìï Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡
‘·j÷· s¡T#˚jT· ≥+
yÓqTø£>\∑ ø±s¡D≤\qT
$e]kÕÔs¡T
14 bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ ` • bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ • mìïø£\T ùd«#·Ã>¤ ±, • á bÕsƒê´+XÊìï • 2014 mìïø£\˝À • Ç{°e\ »]–q • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ • mìïø£\˝À
πø+Á<ä ÄeX¯´ø£‘· @$T{Ï? dü«‘·+Á‘·+>± m+<äT≈£î #·~$ øπ +Á<ä ˝Àø˘duü ˝ÑÛ À @ mìïø£\ ^∫ bÕs¡y¢ TÓ +≥T sê»ø°jT· bÕØº\
Á|üuTÑÛ ‘·«+ • bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ bÕÁ‘· ñ+&Ü˝À $e]kÕÔsT¡ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ bÕØº mìï ìs¡«Vü≤Dô|’ kÕúHê\qT bÕÁ‘·qT
• es¡+Z ô|’ kÕúHê\T Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ $e]+#·>∑\s¡T
• #·{≤º\T m˝≤ ˝Àø˘duü ,ÑÛ sê»´düuÑÛ
@sêŒ≥T˝À >∑\ ‘˚&Ü\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ >¬ \T#·T≈£î+≥T+<√
s¡÷bı+<äT‘êsTT ` |ü{øºÏ £
bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ bÕÁ‘· $e]kÕÔs¡T
‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
• sê»´düuøÑÛ ,Ï • bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ,
˝Àø˘duü øÑÛ Ï eT<Û´ä sêC≤´+>±ìøÏ
e´‘ê´kÕ\T dü+ã+~Û+∫q
• sê»ø°jT· ù||üsY ø£{+Ï >¥‡
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡+Z ùdø£]kÕÔsT¡
100
15 #·≥+º , • dæ$˝Ÿ eT]j·TT • dæ$˝Ÿ, ÁøÏ$Tq˝Ÿ H˚sê\ • ‘=* düe÷#ês¡ • ˇø£ • Hê´j·T $#ês¡D • düTÁ|”+ø√s¡Tº ñqï • e÷s¡T‘·Tqï
Hê´j·T+ ` ÁøÏ$Tq˝Ÿ H˚sê\T eT<Û´ä >∑\ ‘˚&ÜqT ìy˚~ø£ (FIR)qT Hê´j·Tyê~ì ‘·«s¡>± |üP]Ô q>∑sêìï Jeq
ˇø£ düìïy˚X¯ • $#ês¡D, n¬sdüT˝º À $e]kÕÔs¡T #·~$ ø£\dæ, ÁbÕ<∏$ä Tø£ #˚j÷· *‡q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü]dæ‘ú T· \≈£î
b˛*dtbÕÁ‘· eT]j·TT • ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£, yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ Vü≤≈£îÿ\T @ nedüs+¡ |ü≥¢ >∑T]ÔkÕÔsT¡ nqT>∑TD+>±
n<Û´ä j·Tq+
Hê´j·TeT÷]Ô Hê´j·TXÊK\ $<Ûä+>± Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ #·{≤º\ ‘·j÷· Ø
• ôdwüH‡é ø√s¡T˝º À _ÛqïbÕÁ‘·qT $e]kÕÔsT¡ s¡ø+åÏ #·ã&É‘êjÓ÷ Á|üÁøÏjT·
n|”Œ\T • øÏ+~ kÕúsTT ø√s¡Tº $esê\T ñ+&É{≤ìï
• Hê´j·Teédüú ` ìs¡j
í T· +‘√ dü+‘·è|æÔ ùdø£]kÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
i)düeTHê´j·T+ #Ó+<äø£b˛‘˚
ii)n‘·T´qï‘· #·≥+ º @$T#˚jT· e#√Ã
iii)#·≥º dües¡D≈£î $e]kÕÔs¡T
neø±X¯+
16 »$T+<ëØ • kÕ«‘·+Á‘·´+ e#˚Ã • »$T+<ëØ |ü<‹∆ä ì • uÛ÷Ñ |ü]$T‹ • uÛ÷Ñ $T ˝Òì yê] • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • uÛ÷Ñ |ü]$T‹
eédüú s¡<Tä › Hê{ÏøÏ Á>±MTD s¡<Tä › #˚j÷· *‡q #·≥+º ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ uÛ÷Ñ $T ˝ÒìÁ|ü»\ |ü≥+˝À #·{≤º\qT
ù|<ä]ø£+ nedüsêìï $<ë´s¡T\ú T 1972`75 #˚|&ü TÉ ‘·Tqï |ü]dæ‘ú T· \ô|’ q˝§Z+&É õ˝≤¢˝À Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• ‘Ó\+>±D˝À $e]kÕÔs¡T #·~$ <ëì ø±s¡´Áø£e÷\qT Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ b˛#·+|ü*¢
C≤^s¡T<ëØ
• uÛ÷Ñ |ü]$T‹ #·{≤ºìï, neT\T |ü≥¢ yêsêÔ|Áü ‹ø£\ Á>±e÷ìï
eédüú s¡<Tä › yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ qT+&ç >∑T]ÔkÕÔsT¡
• kÕ«‘·+Á‘ê´ uÛ÷Ñ <ëq ñ<äé÷ìï
$e]kÕÔs¡T ùdø£]kÕÔsT¡
q+‘·s+¡
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À
uÛ÷Ñ |ü]$T‹ #·≥+º
• uÛ÷Ñ <ëHé ñ<äéT+
• uÛ÷Ñ |ü]$T‹ #·≥+º
• 1972 75
101
17 ù|<ä]ø£+ • Á>±MTD • eqs¡T\T ø=~› eT+~ • ªJ$+#˚ Vü≤≈£îÿ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • eT<Ûë´Vü≤ï • õ˝≤¢ |ü≥+˝À • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À
ne>±Vü≤q ÁbÕ+‘ê˝À¢ <äTdæ‹ú #˚‹˝À ø√dü+ b˛sê≥+μ ù|<ä]ø±ìøÏ uÛÀ»q |ü<øä∏ +£ ‘·eT Á>±e÷ìï PDS |ü<∏äø£
• rÁe Äø£* ≈£L&Ü ñ+&çb˛e&É+e\¢ #·~$ dü+ã+~Û+∫ |ü≥¢ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ìs¡«Vü≤Dô|’ õ˝≤¢
ù|<ä]ø£yT˚ dü+|ü<,ä ñbÕ<ÛTä \ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ø£˝ø… sº£ T¡ ≈£î ˝ÒK
• ù|<ä]ø£+ m+<äT≈£î ø=s¡‘· @s¡Œ&ç Á|ü#T· ]‘·eTe⁄‘T· qï • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À sêkÕÔsT¡
ñ+~? <ëìì ù|<ä]ø±ìøÏ, kÕe÷õø£ düe÷#êsêìï #˚|&ü TÉ ‘·Tqï
m˝≤ ndüe÷q‘·≈î£ >∑T] ùdø£]kÕÔsT¡ ñbÕ~Û
ìs¡÷à*+#·e#·TÃ? ne⁄‘·THêïs¡ì |ü<øä∏ ±\T, Á|üC≤
$e]kÕÔs¡T
• JeH√bÕ~Û>± |ü+|æD° eédüú
eékÕj·T+ • ù|<ä]ø±ìøÏ Á|ü<ëÛ q |ü≥¢
ø±s¡D≤\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
• Ç‘·s¡ JeH√bÕ~Û
neø±XÊ\T ` • Á|üuTÑÛ ‘·«+ mìï
MNREGA #·s´¡ \T
#˚|&ü TÉ ‘·Tqï
• düsd¡ yü TÓ qÆ <Ûsä \¡ ≈£î
ù|<ä]ø£+ Ç+ø±
n+<äTu≤≥T˝À
m+<äT≈£î ñ+~
ÄVü‰s¡+
nH˚ n+X¯+
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À MT<ä Á|ü•ïkÕÔsT¡
kÕe÷õø£ ‘·ìœ
• J$+#˚ Vü≤≈£îÿ
ø√dü+ b˛sê≥+
102
18 Vü≤≈£îÿ\T • e÷qe Vü≤≈£îÿ\ • düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ • ªn$˙‹ì • düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À • Vü≤≈£îÿ\T
n_Ûeè~∆ uÛ≤eq ñ<äéT+ #·≥+º , $<ë´Vü≤≈£îÿ m<äTs√ÿ{≤ìøÏ #·≥+º , $<ë´ $<ä´, Äs√>±´ìøÏ neT\TqT
m˝≤ yÓTT<ä˝+’… ~ #·≥+º ˝Àì n+XÊ\qT düe÷#ês¡+ Vü≤≈£îÿ˝À dü+ã+~Û+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• ñ<äéT+ m˝≤ $e]kÕÔs¡T nedüs+¡ μ #·~$, #·≥+º ≈£î RTI #·≥+ º • $<ë´ Vü≤≈£îÿ
yÓTT<ä˝+’… ~ • e÷qe Vü≤≈£îÿ\ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ dü+ã+~Û+∫, Á|üø±s¡+ #·{≤ºìï
düe÷#êsêìï
• düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ uÛ≤eqqT $e]kÕÔsT¡ • ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
#·≥º+˝Àìn+XÊ\T • Jeq Á|üe÷D≤\T $<ë´ Vü≤≈£îÿ |ü⁄düøÔ ±\ qT+&ç ø√s¡T‘ês¡T. ‘·eT
• düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ
yÓTs¡T>∑T|ü&≥É +˝À düe÷#êsêìï ÁbÕ+‘·+˝À
• JeqÁ|üe÷D≤\qT #·≥+º #·~$ $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º #·≥+º
Vü≤≈£îÿ\T @$<Û+ä >± yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ >=|üŒ‘·Hêìï
yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ ‘√&ÉŒ‘êjÓ÷ $e]kÕÔsT¡ m+‘· eT+~
Vü≤≈£îÿ\ $<Ûëq+ • RTI ì #·~$ u≤\\≈£î es¡+ n_Ûq+~kÕÔsT¡
• $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+º yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ nH˚ n+X¯+ |ü≥¢
` 2009 Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
19 kÕ+|òTæ ø£ , • kÕ+|òTæ ø£, eT‘· • dü+|òTü dü+düÿs¡>Ô ± • &Üˆˆ_.ÄsY. • dü+|òTü dü+düÿs¡D • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • eT‘·
eT‘· dü+düÿs¡D√<äé÷\T sêC≤sêyÓ÷Vü≤HésêjYT n+&˚<ÿä sY #·~$ >∑T]+∫ Ç|üŒ{ÏøÏ ñqï |ü≥+˝À dü+|òTü kÕeTs¡kÕ´ì¬ø’
dü+düÿsD¡ √<äé÷\T m+<äT≈£î? Åø¬ d’ eÔü bÕÁ‘·qT $e]kÕÔsT¡ <ä[‘·T\ |ü⁄düøÔ ±\T, yêsêÔ eT÷&ÛÜ#êsê\|ü≥,¢ dü+düÿs¡D√<äé÷\T ø£s|¡ Áü ‘êìï
Á|ü#ês¡≈î£ \T, dü+øπ eå T+ ø√dü+ |üÁ‹ø£\˝À yê{Ïì »]–q s¡÷bı+~kÕÔsT¡
• eTVæ≤fi¯\≈£î $<ä´
ÁbÕ#·´ |ü+&ç‘T· \T neT\T#˚dqæ edüTqÔ ï m<äTs√ÿyê*‡q sêÁcÕº\qT • dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô
nedüs+¡ @+{À >∑T]ÔkÕÔsT¡
• kÕ+|òTæ ø£, eT‘· $e]kÕÔs¡T
ø£èwæì ‘·eT düe÷#êsêìï nedüs+¡ |ü≥¢ Ä˝À#·q\qT
dü+düÿs¡D\T ` kı+‘· e÷≥˝À¢ ùdø£]kÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ nqTdü]kÕÔsT¡ ,
• dü+|òTü dü+düÿs¡D
sêC≤sêyÓ÷Vü≤HésêjYT $e]kÕÔs¡T • dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô • kÕ+|òTæ ø£, eT‘· Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ÄeX¯´ø£‘q· T $e]kÕÔsT¡
• sêeTø£èwüí |ü⁄düøÔ ±\qT, dü+düÿs¡D
|üse¡ TVü≤+dü, yêsêÔ|Áü ‹ø£\ ñ<äé÷\T
103
kÕ«$T $y˚ø±q+<ä, • dü+düÿs¡D ñ<äéT+ • u≤\´ $yêVü‰\ düe÷#êsêìï m+<äT≈£î
kÕ«$T <äj÷· q+<ä ã˝Àù|‘·+ #˚jT· ≥+˝À e\¢ ø£*>π ùdø£]+∫ ‘·s>¡ ‹∑ #√≥T#˚dTü ≈£îHêïsTT
düsd¡ «ü ‹ eTTÁ<äD≤j·T+Á‘·+ <äTwüŒ*¤ ‘ê\qT >∑~˝À nH˚ n+X¯+ |ü≥¢
• eTTdæ¢eTT\˝À ÁbÕeTTK´‘·qT ‘·eT kı+‘· Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ Á|ü•ïkÕÔsT¡
dü+düÿs¡D\T, $<ä´ ne>±Vü≤q e÷≥˝À¢ e´ø£+Ô • eTVæ≤fi≤ dü+|òTü
` düsY düjT· ´<é #˚dTü ≈£î+{≤s¡T #˚kÕÔsT¡ dü+düÿs¡\Ô
nVü≤à<éU≤Hé • ø=+<äsT¡ eTVæ≤fi≤ ∫Á‘ê\qT
• kÕ+|òTæ ø£ dü+düÿs¡\Ô ù|s¡q¢ T ùdø£]kÕÔsT¡
dü+düÿs¡D\T, ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
eTVæ≤fi¯\T `
$‘·+‘·T • ÁãVü≤àdüe÷»+,
|ü⁄q]«yêVü≤+, Äs¡´düe÷»+,
u≤\´ $yêVü‰\T, sêeTø£ècÕí $TwüHé eT<Û´ä
Åd$Ô” <ä´ ` >∑\ ‘˚&Ü˝Ò+{À
ø£+<äT≈£L] $e]kÕÔs¡T
MπsX¯*+>∑+ eTÚ*ø£ • á øÏ+~ uÛ≤eq\qT
uÛ≤eq\T, ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ì
kÕ$Á‹u≤sTT |òPü ˝Ò,
|ü+&ç‘· s¡e÷u≤sTT $e]kÕÔs¡T
düsd¡ «ü ‹ 1.eT‘·+
• eTTdæ+¢ eTVæ≤fi¯\˝À 2.düe÷»+
$<ë´ dü+|òTü 3.dü+düÿs¡D\T
dü+düÿs¡D\T, ≈£î\ 4.$‘·+‘·T |ü⁄q'$yêVü≤+
eédüú `
5.u≤\´ $yêVü‰\T
104
CÀ´‹u≤sTT |òPü ˝Ò • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
eTÚ*ø£ uÛ≤eq\T, |ü≥+˝À
Hêsêj·TD >∑Ts¡T, sê»kÕúH,é
uÛ≤>∑´ s¬ &ç¶ es¡à Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ\qT
• kÕ«‘·+Á‘·´ >∑T]ÔkÕÔsT¡
b˛sê≥+˝À
eTVæ≤fi¯\T,
<ä*‘·T\T `
>±+BÛJ,
&Üˆˆ_.ÄsY.n+uÒ<ÿä s¡T
20 ˝ÖøÏø£ ‘·‘«· + • ˝ÖøÏøy£ ê<ä+ n+fÒ • ˝ÖøÏø‘£ ‘· «· + n+fÒ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • ‘·eT |ü]düs¡ • eTq <˚X+¯ ˝À • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ˝ÖøÏø£
ne>±Vü≤q @$T{Ï? @$T{Ï ne>±Vü≤q ˝ÖøÏø‘£ ‘· «· + ÁbÕ+‘ê\˝Àì ˝ÖøÏø£ yê<ä+ $$<Ûä <˚XÊ\qT ‘·‘ê«ìï
• Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+&ç #˚dTü ≈£î+{≤s¡T n+fÒ @$T{Ï? $$<Ûä eT‘· neT\T rs¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
eT‘êìï • Á|üuTÑÛ ‘·«+ Äj·÷ eT‘· #·~$ Ä#êsê\ |ü≥¢ eT‘· kÕe÷õø£
y˚sT¡ #˚jT· &É+ eéVü‰sê\˝À CÀø£´+ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ C≤_‘ê Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ø£s|¡ Áü ‘êìï
m+<äT≈£î eTTU´+? #˚dTü ø√<äT nì ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ s¡÷bı+~kÕÔsT¡
• uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #Ó|Œü &ÜìøÏ
˝ÖøÏø£yê<ä+ ñ<ëVü≤s¡D\T
@$T{Ï? Çe«>∑\T>∑T‘ês¡T
21 Ä<ÛTä ìø£ • C≤q|ü<ä ø£<\ä∏ T $<ë´s¡T\ú T á øÏ+~ • ‘·eT ø£fi¯ <ë«sê • ‘·eT • Ä<ÛTä ìø£ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • C≤q|ü<ä ø£fi\¯ qT
ø±\+˝À dü+Á|ü<ëj·T ø£fi\¯ T uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡ JeH√bÕ~Û ÁbÕ+‘·+˝Àì J$‘·+˝À ø=‘·Ô |ü≥+˝À Á|üeTTK |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·&ÜìøÏ
ø£fi\¯ T, • $$<Ûä ø£fi\¯ 1. dü+düÿ è‹ bı+<ä&+É ø£fi≤ø±s¡T\qT nedüsê\≈£î C≤q|ü<ä ø£fi\¯ ø£fi≤πøÁå ‘· e+{Ï
ø£fi≤ø±s¡T\T Á|ü<sä Ù¡ q`ãTÁs¡ø<£ ,ä∏ ø£fi≤ø±s¡T\≈£î ø£*dæ yês¡T nqT>∑TD+>± Á|ü<˚XÊ\qT dü+dü\ú ø£èwæì
2. C≤q|ü<ä ø£fi\¯ T
‘√\Tu§eTà˝≤≥ m|ü&É÷ Á|ü<]ä Ù+#˚ C≤q|ü<ä ø£fi\¯ qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
Hê≥ø±\T,
105
• Äj·÷ ø£fi\¯ ˝À 3. düe÷»+ MT<ä ø£w+ºü >± ñ+&˚~ ø£fi≤s¡÷bÕ\‘√ |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·&+É
Á|ü<]ä Ù+#˚ n+X¯+ dü+düÿ è‹ Á|üu≤Û e+ nH˚ uÛ≤eq |ü≥¢ |ü{øºÏ £ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+<ë
• uÛsÑ ‘¡ H· ê≥´+` • C≤q|ü<ä ø£fi≤ø±s¡T\ ‘·eT ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ nqT n+X¯+ |ü≥¢
ø°Då ‘·, J$‘ê˝À¢ e∫Ãq n_ÛÁbÕj·÷\qT Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
|ü⁄qs¡TJ®eq+ e´ø£+Ô #˚kÕÔsT¡
e÷s¡TŒ\qT $e]kÕÔsT¡
• |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡
• Á|üdTü ‘Ô · ø±\+˝À
uÛsÑ ‘¡ H· ê≥´+
22 dæìe÷ • |ü]D≤eT Áø£eT+˝À • dæìe÷\≈£î, • yêsêÔ|Áü ‹ø£\T, • ‘êC≤ • düe÷» • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • kÕ«‘·+Á‘√´`
eTTÁ<äD≤ dæìe÷ Hê≥ø±\≈£î ñqï ‘˚&Ü kÕ«‘·+Á‘·´ n+XÊ\qT e÷s¡TŒ≈£î |ü≥+˝À Á|üeTTK <äéT+˝À
e÷<Ûäé÷\T • dæìe÷ ` $H√<ä $e]kÕÔs¡T ñ<äéT+ #·~$ yêsêÔ|Áü ‹ø£\qT dæìe÷ q>∑sê\qT ~q|üÁ‹ø£\
s¡÷|ü+ • düe÷»+ô|’ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ qT+&ç Äj·TT<Û+ä >∑T]ÔkÕÔsT¡ bÕÁ‘·qT
• dæìe÷ ` dæìe÷s¡+>∑+, eTTÁ<äD ùdø£]kÕÔsT¡ n+X¯+ |ü≥¢ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+ s¡+>∑+ Á|üu≤Û yêìï Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ • Á|ü»\qT
• düe÷»+ô|’ dæìe÷ $e]kÕÔs¡T • H˚{Ï düe÷»+ô|’ #Ó‘’ q· ´|üs#¡ &· +É ˝À
Á|üu≤Û e+
• $$<Ûä $wüj÷ · \ô|’ dæìe÷ s¡+>∑+ yêsêÔ |üÁ‹ø£\T
• dæìe÷ ` ˇø£ #·÷|ü⁄‘·Tqï eVæ≤+#˚ bÕÁ‘·qT
$$<Ûä |üÁ‹ø£\˝À e#·TÃ
|ü]ÁX¯eT Á|üu≤Û e+ |ü≥¢ n_Ûq+~kÕÔsT¡
düe÷#êsêìï
• eTTÁ<äD≤ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
e÷<Û´ä eT+|ü]D≤eT+ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡
• kÕ+düÿ è‹ø£
#Ó‘’ q· ´+,
C≤rjÓ÷<äéT+˝À
~q|üÁ‹ø£\ bÕÁ‘·
106
23 Áø°&\É T : • Vü‰ø°, ø£ã&û ø£+fÒ • Ç‘·s¡ Ä≥\ ø£+f… • ÁøÏø¬ {Ÿ Á|ü|+ü #· • Á|üeTTK • s√Es√EøÏ • Á|ü|+ü #· ø£|t • Áø°&Üdü÷Œ¤]ìÔ
C≤rj·T‘·— ÁøÏø¬ {Ÿ m≈£îÿe ÁøÏø¬ {Ÿ m+<äT≈£î m≈£îÿe Áø°&>É ± e÷s¡&+É Áø°&Üø±s¡T\ ÁøÏø¬ {ŸøÏ b˛{°\T »]–q bı+<äT‘ês¡T
yêDÏ»´+ Á|üC≤<äs¡D Á|üC≤<äsD¡ bı+~+<√ |ü≥¢ #Ûêj·÷∫Á‘ê\qT ô|s¡T>∑T‘·Tqï Á|ü<˚XÊ\qT Á|ü|+ü #êìï ˇø£
m+<äT≈£î $e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ Ä<äsD ¡ |ü≥¢ Á|ü|+ü #· |ü{+˝À ≈£î≥T+ã+>±
bı+~+~ • ÁøÏø¬ {Ÿ, Ç‘·s¡ Ä≥\ô|’ • ªªõ.ôV≤#Y. Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ #˚jT· &É+˝À
• Ç+>±¢+&é Ä≥>± >±+BÛJ <Ûèä ø£Œ<∏ë\qT $Vü‰]‘√ ÁøÏø¬ {Ÿ b˛wædTü qÔ ï
ÁøÏø¬ {Ÿ˝À »]–q $e]kÕÔs¡T eTTU≤eTTœμμ bÕÁ‘·qT
#ê]Á‘·ø£ n_Ûeè~∆ #·~$ ‘·eT n_Ûq+~kÕÔsT¡
n_ÛÁbÕj·÷\qT
e´ø£+Ô #˚kÕÔsT¡
• ÁøÏø¬ {Ÿ yê´|æÔ • ø±\Áø£yT˚ D ÁøÏø¬ {Ÿ˝À • ªªÇ‘·s¡ Ä≥\T, • $$<Ûä Ä≥\qT • yêDÏ»´+ MT<ä • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • Á|üd<æ ∆ä ÁøÏø¬ {Ÿ
Ä<äsD ¡ e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT yê{Ï kÕúsTTμμ Ä&˚ ÁøÏø¬ {Ÿ Á|üu≤Û e+ ÁøÏø¬ {Ÿ Ä&˚ Ä≥>±fi¯fl |ü≥¢
• Áø°&\É ˝À Ä<ÛTä ìø£ $e]kÕÔs¡T #·~$ Áø°&Üø±s¡T\qT #·÷|ü&ÜìøÏ >∑\ <˚XÊ\qT >ös¡yêìï
e÷s¡TŒ\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ø£\TdüTø=ì, ø±s¡ø±\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ #·÷|ü⁄‘ês¡T
• yêDÏ»´+, Á|ükÕs¡ yê]ì ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
kÕ<ÛHä ê\T, H˚{Ï Ç+≥s¡÷«´ #˚dæ
ÁøÏø¬ {Ÿ düe÷#êsêìï
ùdø£]kÕÔsT¡
• $»j·T >±<∏ä
• kÕúìø£, C≤rj·T,
• Ç‘·s¡ Ä≥\T,
n+‘·sê®rj·T
yê{Ï kÕúsTT
Áø°&\É T @y√
‘Ó\T|ü⁄‘·÷ |ü{øºÏ £
107
24 $|ü‘T· \Ô T ` • $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D • yÓ|’ Øü ‘ê´\qT m˝≤ • ªªø£sT¡ e⁄μμ • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À
ìs¡«Vü≤D ` ne>±Vü≤q m<äTs√ÿe#√Ã n+XÊìï #·~$ ˙{Ï eè<∏ë m˝≤ dü+uÛ$Ñ +∫q |ü≥+˝À Ç{°e\ ø£sT¡ e⁄
• $|ü‘T· \Ô T ` $e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ »s¡T>∑T‘·Tqï~ ` ˝Ò<ë {Ï.$.˝À Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô T @s¡Œ&çq|ü&ÉT
s¡ø±\T • düTHê$T n+fÒ @$T{À • ªªdüTHêMT\ düe÷#êsêìï #·÷dæq Á|üøè£ ‹ dü+uÛ$Ñ +∫q Á|üuTÑÛ ‘·«+
#˚|{ü qºÏ #·s´¡ \qT
• Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô T $e]kÕÔs¡T >∑T]+∫ ùdø£]kÕÔsT¡ $|ü‘T· \Ô |ü≥¢ Á|ü<X˚ Ê\qT /
• • $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D eTT+<äT>± • Á|üøè£ ‹ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ sêÁcÕº\qT
•
düTHê$T ` yê≥sY ôw&é
sêø£eTT+<äT @+ n+fÒ @$T{À |üd>æ ≥∑ &º +É μμ yÓ|’ Øü ‘ê´\≈£î • Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô T >∑T]ÔkÕÔsT¡
dü+ã+~Û+∫, m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ n_Ûeè~∆ |<ü øä∏ ±ìï
#˚j÷· *, $e]kÕÔs¡T #·~$
e∫Ãq|ü&ÉT @+ • ø£sT¡ e⁄ ` <ëì yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yêsêÔ |üÁ‹ø£\ rdüTø√e*‡q |ü≥+˝À
• $|ü‘T· \Ô T
#˚j÷· *, ‘·sT¡ yê‘· Á|üu≤Û e+qT $e]kÕÔsT¡ qT+&ç eTT+<äT m≈£îÿe>±
düe÷#êsêìï C≤Á>∑‘·Ô\qT ø£sT¡ e⁄≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ @s¡Œ&çq|ü&ÉT
@+ #˚j÷· * • yê≥sY ôw&é n_Ûeè~∆ ôdq’ ´+
ùdø£]kÕÔsT¡ dü÷∫kÕÔsT¡ ÁbÕ+‘ê\qT
• ø£sT¡ e⁄ ` ø£sT¡ e⁄ uÛ≤eqqT $e]kÕÔsT¡ n+~düTqÔ ï
>∑T]ÔkÕÔsT¡
Á|üu≤Û e+ ` • yÓ|’ Øü ‘ê´\qT m˝≤ ùde\qT
ø£sT¡ e⁄qT ìyê]+#·e#·TÃ, m˝≤ n_Ûq+~kÕÔsT¡
m<äTs√ÿe≥+ m<äTs√ÿe#√Ã • $|ü‘T· \Ô qT
m˝≤? $e]kÕÔs¡T ôV≤#·Ã]+#·&+É ˝À
• es¡¸|⁄ü ˙{Ï ì\« düe÷#ês¡ s+¡ >∑+
yê≥sYôw&é #˚dTü qÔ ï ø£èwæì
n_Ûeè~∆ n_Ûq+~kÕÔsT¡ .
• ˙{Ï eè<ÛëqT
n]ø£≥&º ÜìøÏ
ø£s|¡ Áü ‘êìï
108
Ç) 6 qT+&ç 8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T
• kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ uÛ≤eq\≈£î ˇø£ düeTÁ>∑ $<ÛëHêìï nqTdü]+#·&ÜìøÏ á |ü⁄düøÔ +£ ˝À Á|üjT· ‹ï+#ê+. Ç~ C≤rj·T, sêh bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø± #·Á{≤ìøÏ nqT>∑TD+>± ñ+~. |ü<√ ‘·s>¡ ‹∑
‘·sy¡ ê‘˚ $wüjT· yêØ $uÛ»Ñ q #˚j÷· \ì Ç$ #ÓãT‘·THêïsTT. #·]Á‘·, ns¡Xú Êg+, bÂs¡XÊg+, uÛÖ>√[ø£XÊg+ nì $$<Ûä $uÛ≤>±\ øÏ+<ä Ç+‘·es¡≈î£ uÀ~Ûd÷ü Ô e#êÃs¡T. nsTT‘˚, M{Ï˝À¢
#·]Ã+#˚ n+XÊ\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï $T[‘·yTÓ Æ ñ+&˚$. á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì $wüjT· dü÷∫ø£ ù|J >∑eTì+∫qf…‘Ì¢ ˚ Äs¡T n+XÊ\ øÏ+<ä $$<Ûä uÛ≤eq\qT #·]Ã+#êeTì ns¡eú Te⁄‘·T+~.
• ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï ‘·s>¡ ‹∑ øÏ ‘Ó∫Ã <ëì Ä<Ûës¡+>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ Bìì r]Ã~<ë›+. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·~$, #·]Ã+#·≥+ #ê˝≤ eTTK´+.
• bÕsƒê\˝À uÛ≤wü : |æ\\¢ ≈£î ‘˚*ø£>± ns¡eú Tj˚T´˝≤ bÕsƒê\T sêùd Á|üjT· ‘·ï+ #˚XÊ+. nsTT‘˚ $es¡D, düŒwü‘º · Çyê«*‡q ø=ìï |ü<ë\T ñHêïsTT. düe÷#ês¡+ <ä{+ºÏ ∫ ñ+&˚ bÕsƒê\qT
sêj·T˝Ò<Tä . #·]ÃdüTqÔ ï uÛ≤eq≈£î dü+ã+~Û+∫ ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ê+. Á|ü‹ n<Ûë´j·T+˝À ø=ìï øπ +Á<ä uÛ≤eq\T ñHêïsTT. M{Ïì kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üo]¸ø\£ T>± Ç#êÃ+.
ˇø£ ø±˝≤+X¯eTT˝À <ë<ë|ü⁄ 2`3 ñ|üo]¸ø\£ T uÀ~Û+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~.
• á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À _Ûqï s¡#H· êXË\’ T\T ñ|üj÷Ó –+#ê+. 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì bÕsƒ+¡ 9˝À e÷~] ø=ìïkÕs¡T¢ øÏsD
¡ ,Y dü]‘· e+{Ï ø£*Œ‘· ø£<Hä∏ ê\T ñ+{≤sTT. Ç$ ø£*Œ‘ê˝Ò nsTTq|üŒ{Ïø°
Ä uÛ≤eqqT $e]+#·{≤ìøÏ $$<Ûä yêdüyÔ ê\ Ä<Ûës¡+>±H˚ sêXÊ+. bÕsƒ+¡ 6˝À dæ+>∑sπ DÏ u§>∑T>Z q∑ T\ e÷~] ø=ìï øπ dtd&ºü \û T ñHêïsTT. bÕsƒ+¡ 14˝À #·≥+º #˚ùd n~Ûø±sê\T
$e]+#·≥+˝À düe÷#ês¡ |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À bı+<äT|ü]∫ ñ+~. á $<Û+ä >± _Ûqï XË\’ T\ <ë«sê uÛ≤eq\qT $e]+#ê+.
• bÕsƒ+¡ eT<Û´ä , bÕsƒ+¡ ∫e] Á|üXï¯ \qT ñ|üj÷Ó –+#·≥+ : bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝À Á|üXï¯ \T ñ+&É≥+ MTs¡T >∑eTì+∫ ñ+{≤s¡T. á Á|üXï¯ \qT e~*ô|≥ºe<äT.› uÀ<Ûqä ` nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À Ç$
düeTÁ>∑ uÛ≤>∑+. Ç$ _ÛqïyÓTqÆ Á|üXï¯ \T. MTs¡T #·~$q n+XÊ\qT Áø√&ûø]£ +#·{≤ìøÏ, n+#·Hê y˚jT· {≤ìøÏ ø=ìï Á|üXï¯ \T ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT ˝Ò<ë n+‘·≈î£ eTT+<äT ñ|üo]¸ø˝£ À #·~$q
<ëìøÏ dü+ã+~Û+∫ eT]ø=+‘· düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·{≤ìøÏ eT]ø=ìï Á|üXï¯ \T ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. á Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T MTs¡T #Ó|Œü e<äT.› ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT düe÷<ÛëHê\T
ø£qTø√ÿe{≤ìøÏ $<ë´s¡T\ú ≈£î neø±X¯+ Çe«+&ç. á Á|üXï¯ \qT ns¡+ú #˚dTü ø√e{≤ìøÏ, düe÷<ÛëHê\ >∑T]+∫ ˇø£]‘√ ˇø£sT¡ #·]Ã+#·Tø√e{≤ìøÏ $<ë´s¡T\ú qT nqTeT‹+#·+&ç.
• á |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä s¡ø±\ Á|üXï¯ \T ñHêïsTT :
1) $<ë´s¡T\ú qT ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT sêj·TeTq≥+.
2) bÕsƒ+¡ ˝À Ç∫Ãq ñ<ëVü≤s¡D\‘√ ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT b˛\ÃeTq≥+.
3) bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À Ç∫Ãq s¬ +&ÉT ` eT÷&ÉT |ü]dæ‘ú T· \qT b˛\ÃeTq≥+.
4) ˇø£ øπ dt dü&º û ˝Ò<ë |ü]dæ‹ú ô|’ ‘·eT n_ÛÁbÕj·T+ ‘Ó*j·TCÒjT· eTH˚ Á|üXï¯ \T ($<ë´s¡T\ú n_ÛÁbÕj·÷\T n&ç–q|ü&ÉT n$ n+<ä]M ˇπø s¡ø£+>± ñ+&Ü\ì ˝Ò<Tä , n+<ä]˙ ‘·eT‘·eT
n_ÛÁ|üj÷· \qT e´ø£|Ô sü #¡ ì· e«+&ç.
5) bÕsƒ+¡ ˝À $e]+∫q |ü]dæ‹ú ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd Á|üXï¯ \T.
109
• ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À á Á|üXï¯ \qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T _Ûqï Ø‘·T\˝À ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃ. ø=ìï Á|üXï¯ \ düe÷<ÛëHê\T H√≥T |ü⁄düøÔ +£ ˝À sêsTT+#·e#·TÃ. ø=ìï+{Ïì ∫qï ãè+<ä+˝À
#·]Ã+|ü#j ˚ T· e#·TÃ. ø=ìï+{Ïì e´øÏ>Ô ‘∑ · ø£è‘ê´\T>± eT\#·e#·TÃ. nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ $<ë´s¡T\ú qT ‘·eT kı+‘· e÷≥\˝À sêùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·+&ç. n+<äsT¡ $<ë´s¡T\ú T
eT÷düb˛‘·˝≤>± ˇπø düe÷<Ûëq+ sêùd˝≤ dü÷#·q\T Çe«e<äT.›
• Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝À #·T≥÷º ^‘·\‘√ ø=+‘· düe÷#ês¡+ ñ+~. bÕsƒ+¡ ˝À #·]Ã+∫q uÛ≤eq\≈£î n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï Ç$ ‘·s#¡ T· ÇkÕÔsTT. M{Ïì ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·]Ã+#·≥+ #ê˝≤ eTTK´+ yê{Ï
#·T≥÷º ø£è‘ê´\qT ≈£L&Ü s¡÷bı+~+#·+&ç. nsTT‘˚ M{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+ #˚jT· e<äT.›
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ñ|üj÷Ó –+∫q ∫Á‘ê\T : dü+Á|ü<ëj·T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À ∫Á‘ê\T |ü⁄düøÔ ±ìï n+<ä+>± r]Ã~<ä{› ≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. nsTT‘˚ bÕsƒêìøÏ ñqï+‘· ÁbÕeTTK´‘· á
|ü⁄düøÔ +£ ˝Àì ∫Á‘ê\≈£î ≈£L&Ü ñ+~. ø£<Hä∏ êìøÏ ∫Á‘· s¡÷|ü+ Çe«{≤ìøÏ #·≥+º , Hê´j·T+, bÕsƒ+¡ ˝À e÷~] ø=ìï ∫Á‘ê\T ñ+&Ée#·TÃ. $$<Ûä kÕe÷õø£, sê»ø°jT· ñ<äé÷\˝Àì H˚‘\·
∫Á‘ê\T Ç∫Ã ñ+&Ée#·TÃ. $T–*q nìï dü+<äsê“¤\˝À bÕsƒ+¡ m+‘· eTTKýÓ÷, ∫Á‘ê\T ≈£L&Ü n+‘˚ eTTK´+. Ç$ uÛ≤eq\qT $e]+#·{≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. ˝Ò<ë
bÕsƒê´+X¯+˝Àì uÛ≤yêìøÏ ∫Á‘·s÷¡ |ü+ ÇkÕÔsTT. nH˚ø£ s¡ø±\ ∫Á‘ê\qT ñ|üj÷Ó –+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ê+ : bò˛{À\T, sπ U≤ ∫Á‘ê\T, e´+>∑´ ∫Á‘ê\T, >√&É |üÁ‹ø£\T yÓTT<ä˝q’… $. Ç$
$$<Ûä #ê]Á‹ø£ ø±˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q$. uÛ≤wü˝Àì XË*’ , yÓ$’ <Û´ä ‘· e÷~]>±H˚ ∫Á‘ê\˝À ôd‘’ +· yÓ$’ <Û´ä ‘· ñ+~.
• |ü{≤\T, |ü{øºÏ \£ T, sπ U≤ ∫Á‘· |ü{≤\T : á |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì |ü{≤\T eTq≈£î uÛÖ>√[ø£, Ä]úø,£ sê»ø°jT· , #ê]Á‘·ø£ n+XÊ\qT ‘Ó*j·T#˚kÕÔsTT. $wüj÷· ìï Ädüø>ÔÏ =*ù| Ø‹˝À ‘Ó*j·T#˚jT· {≤ìøÏ
M{Ïì ñ|üj÷Ó –+#ê+. |ü{øºÏ \£ T, sπ U≤ ∫Á‘· |ü{≤\T ≈£L&Ü MT≈£î ø£q|ü&‘É êsTT. |ü{øºÏ \£ qT, sπ U≤ ∫Á‘· |ü{≤\qT #·<eä ≥+ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À ‘·|Œü ìdü]. uÛ≤eq\qT $e]+#·≥+˝À
Ç$ ‘·s#¡ T· eT]+‘· düŒwü‘º q· T ÇkÕÔsTT.
• ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T : |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä ÁbÕC…≈î£ \º qT dü÷∫+#ê+. nìï ÁbÕC…≈î£ \º qT #˚|≥
ü ≥
º + kÕ<Û´ä + ø±ø£b˛e#·TÃ. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ #·<eä ≥+ <ë«sê n+XÊ\ nìï uÛ≤eq\qT uÀ~Û+#·˝+Ò .
ÁbÕC…≈î£ \º <ë«sê $<ë´s¡T\ú ≈£î düe÷»+˝Àì e´≈£î\Ô ‘√ eéVü≤]+#·≥+ ‘Ó\TdüT+Ô ~. ø=‘·Ô düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ‘·eT<Óq’ |ü<‹∆ä ˝À neT]Ã Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ . eTTU≤eTTœøÏ Á|üXï¯ \T
‘·j÷· s¡T#˚jT· ≥+, u≤´+≈£î dü+<äsÙ¡ q≈£î @sêŒ≥T¢ #˚jT· ≥+, ‘êeTT ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï ∫Á‘ê\T, |ü{øºÏ \£ T ˝Ò<ë sπ U≤∫Á‘· |ü{≤\‘√ >∑D≤+ø±\T ñ|üj÷Ó –+∫ n+<ä]ø°
‘Ó*j·T#˚jT· {≤ìøÏ dæ<+∆ä ø±e≥+ e+{Ï$ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À eTTKýÓTqÆ $. Ç$ ãè+<ë\˝À |üì#˚jT· {≤ìøÏ, ˇø£] $esê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T eTs=ø£]‘√ |ü+#·Tø√e{≤ìøÏ
Ç$ Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT.
• eTTK´ dü÷#·q : uÀ<Ûqä bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìπø |ü]$T‘·+ ø±sê<äT. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˇø£ uÀ<ÛHä √|üøs£ D
¡ + e÷Á‘·yT˚ . bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûqä ˝À bÕsƒ+¡ ˝À ˝Òì bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ã&ç ãj·T{Ï,
kÕúìø£ n+XÊ\qT CÀ&çd÷ü Ô bÕsƒê\qT uÀ~Û+#ê*. Bìø√dü+ uÀ<Ûqä ≈£î eTT+<äT>±H˚ nìï bÕsƒê´+XÊ\qT ÄeT÷˝≤Á>∑+ #·~$, nedüse¡ TsTTq eqs¡T\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T düeT≈£Ls¡TÃø√yê*.
ìs¡+‘·s+¡ n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï #·<Tä e⁄‘·÷, ùdø£]dü÷Ô ø±˝≤qT>∑TD+>± $wüjT· |ü]C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·T≈£î+≥÷ ñ+&Ü*.
110
6. ôdø£+&ÉØ kÕúsTT (9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) $<ë´Á|Dü ≤[ø£, bÕsƒê´+XÊ\T
n) 9e, 10e ‘·s>¡ ‘∑ T· \ kÕ+|òTæ ø£XÊg \øå±´\T
(#·]Á‘· eT]j·TT sê»˙‹ XÊg+)
• ‘=* Ä<ÛTä ìø£ j·T÷s√|æjT· q¢ dü+düÿ è‹, eT‘·eTT, Ä˝À#·q\qT >∑÷]Ã ‘Ó\TdüTø=qT≥.
• kÕe÷õø£, Ä]úø£ n_Ûeè<äT\∆ qT |ü]XÀ~Û+#·T≥.
• Ä<ÛTä ìø£ Á|ü|+ü #· ìsêàD+˝À e÷s¡T‘·Tqï b˛ø£&\É qT n+#·Hêy˚jT· T≥.
• uÛ≤s¡‘· eT]j·TT j·T÷s√|æjT· Hé b˛ø£&\É eT<Û´ä b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\qT >∑T]Ô+#·T≥.
• bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe¢ + jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
• bÕ]ÁXÊ$Tø£ es¡+Z , eTTK´+>± u≤\ø±]à≈£î\ J$‘ê\ Hê≥ø°øs£ D¡ .
• Ä<ÛTä ìø£ j·T÷s√|æjT· Hé C≤rj·T‘êyê<ä b˛sê{≤\ $$<Ûä b˛ø£&\É qT n<Û´ä j·Tq+#˚jT· T≥.
• C≤rj·Tyê<äeTT eT]j·TT Á|üC≤kÕ«e÷´\ $$<Ûä qeT÷Hê\qT b˛\TÃ≥.
• Á|ü|+ü #·+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝Àì e\düyê<ä+˝Àì $$<Ûä <äX\¯ qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
• e\düyê<ä dæ<ë∆+‘ê\˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT ø£qT>=qT≥.
• Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ, Ç‘·s¡ |ü]bÕ\Hê $<ÛëHê\øÏ eT<Û´ä q uÛ<Ò ë\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
• Ä<ÛTä ìø£ sê»ø°jT· +˝À Á|üC≤kÕ«eT´+ jÓTTø£ÿ W∫‘ê´ìï n+#·Hêy˚jT· T≥.
• Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ ø£≥Tºã&ç ñqï Á|üuTÑÛ ‘ê«\qT b˛\TÃ≥.
• bÂs¡T\≈£î sêC≤´+>∑+ Á|ükÕ~+∫q ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT >∑÷]Ã ‘Ó\TdüTø=qT≥.
• Á|üC≤kÕ«eT´+˝À Vü≤≈£îÿ\ ÁbÕeTTU≤´ìï ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
• uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs∫¡ q Vü≤≈£îÿ\T, u≤<Û´ä ‘·\ nqTã+<Ûä ÁbÕeTTK´‘·ì b˛\TÃ≥.
• $$<Ûä ìs¡dqü ñ<äé÷\ ñ<˚X› Ê´\qT n+#·Hêy˚jT· T≥ eT]j·TT b˛\TÃ≥.
111
• uÛ≤s¡‘· düe÷»+ô|’ e\düyê<ä dæ<ë∆+‘ê\ Á|üu≤Û yêìï |ü]XÀ~Û+#·T≥.
• u≤*ø± eT]j·TT eTVæ≤fi≤ dü+s¡øD å£ #·{≤º\ >∑÷]Ã ‘Ó\TdüTø=qT≥.
• $|ü‘T· \Ô |ü]D≤e÷\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
• s¡yêD≤ $<ä´ ` ìj·TeT, ìã+<Ûqä \qT ‘Ó\TdüTø=qT≥ (Á{≤|òøæ ˘ s¡÷˝Ÿ‡)
• s¡yêD≤ dü+øπ ‘ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
• $|ü‘T· \Ô ≈£î dü+ã+~Û+∫q #˚j÷· *‡q, #˚jT· ≈£L&Éì |üqT\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
uÛ÷Ñ >√fi¯XÊgeTT ns¡Xú ÊgeTT

• nøå±+X¯, sπ U≤+XÊ\ eT<Û´ä uÛ<Ò ë\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
• uÛ÷Ñ ñ|ü]‘·\ #·\Hê\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
• uÛ÷Ñ $TøÏ Ç‘·sÁ¡ >∑V‰ü \≈£î eT<Û´ä q ñqï ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+#·T≥.
• yê‘êes¡D bıs¡\qT e÷qe düV‰ü j·Tø±] CÀqT¢>± eØZø]£ +#·T≥.
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eékÕj·T ÁbÕeTTK´‘·qT, eékÕj·T nqT≈£L\ |ü]dæ‘ú T· \qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
• eékÕj·T+˝À ÄVü‰s¡ eT]j·TT yêDÏ»´ |ü+≥\ kÕ>∑T<ä\\ eT<Û´ä uÛ<Ò ë\qT ‘Ó\T|ü⁄≥.
• edüTeÔ ⁄\ ‘·j÷· ØøÏ e÷qe X¯øÔÏ eT]j·TT edüTeÔ ⁄\T Á|ü<ëÛ q eqs¡T\ì ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
• eékÕj·T Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT≈£î, Kì» Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT≈£î eT<Û´ä q>∑\ uÛ<Ò ë\qT ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
• Ä<ëj·TeTT eT]j·TT ñ<√´>∑ ø£\Œq\ Ä<Ûës¡+>± ùdyês¡+>±ìï eØZø]£ +#·T≥.
• u≤´+≈£î\qT ùdyê eT]j·TT yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T>± eØZø]£ +#·T≥.
• ãTTD≤\qT e´øÏ>Ô ‘∑ ,· eékÕj·T eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£ ãTTD≤\T>± ‘Ó\T|ü⁄≥.
• Jeq e´j·÷ìï Á>±MTD eT]j·TT |ü≥Dº e´j·÷\T>± eØZø]£ +#·T≥.
• |üqTï\qT Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ Ä<ëj·T eqs¡T\T>± ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥.
• Á|ü‘´· ø£å eT]j·TT |üs√ø£å |üqTï\ eT<Û´ä q ñqï uÛ<Ò ë\qT ‘Ó\T|ü⁄≥.
• Á|üuTÑÛ ‘·«+ |üs√ø£å |üqTï\ô|q’ H˚ m+<äT≈£î m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+<√ ø±s¡D≤\qT ‘Ó\T|ü⁄≥.
112
Ä) ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± bÕsƒê´+XÊ\ $esê\T
‘·s>¡ ‹∑ ` 9 (uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+, ns¡Xú Êg+ ` bÕs¡T`º I)
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
1 uÛ÷Ñ $T ` eTq+ • $X¯«+, dü÷s¡T´&ÉT eT]j·TT uÛ÷Ñ $T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ÷Ñ $T • >√¢ãT
• uÛ÷Ñ $T ˇø£ Á>∑V≤ü + • ‘·s>¡ ‹∑ ø±s¡´XÊ\ ` uÛ÷Ñ $T n+‘·s‘Z¡ · ìsêàD+ • j·T÷≥÷úŸ ` Äø±XÊìï ‹\øÏ+#·T≥
• uÛ÷Ñ $T |ü]D≤eT+ • ø£è‘·éTT ` >√¢ãT ñ|üj÷Ó –+#·T≥ • Á|ü|+ü #· |ü≥+ ` ø±\ eT+&É˝≤\T
• uÛ÷Ñ $T n+‘·s‘Z¡ · ìsêàD+ • ø£è‘·éTT ` Á|ü|ü+#·ø±\ eT+&É˝≤\qT • n+‘·]ø£+å M&çj÷Ó
• uÛ÷Ñ |ü≥\+ jÓTTø£ÿ ø£<*ä ø£\T >∑T]Ô+#·T≥
• uÛ÷Ñ $T Á–&é eédüú • #·sÃ¡ ` $$<Ûøä ±\ eT+&É˝≤\T
• nøå±+XÊ\T, sπ U≤+XÊ\T
• sπ U≤+XÊ\T ` |ü{≤\ bı&Ée⁄ ` Á|ü|+ü #·
ø±\ eT+&É˝≤\T
2 uÛ÷Ñ $T ` Äes¡DeTT\T • 1.•˝≤es¡D+, 2.»˝≤es¡D+, • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ÷Ñ $Tô|q’ ñ+&˚ n+XÊ\T • Á|ü|+ü #·+ ` ne⁄{Ÿ˝H’… é e÷´|t
3.yê‘êes¡D+, 4. Jyêes¡D+ • PPT Á|ü|+ ü #· |ü\ø±\ |ü≥+ • |ò\ü ø£ #·\Hê\qT dü÷∫+#˚ Á|ü|+ü #·|≥ ü +
• •˝≤es¡D+ ` uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\T õ>¥ kÕ |üõ˝Ÿ, •
• n–ï |üs«¡ ‘·+ ` PPT uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\T ` j·T÷≥÷úŸ (n>±<Û<ä sä T¡ \T,
ø£<Tä \T‘·Tqï |ò\ü ø±\T ì<ëq ` Äø£dàæ ø£
• ø£è‘·´+ ` uÛÑ÷dü«s¡÷bÕ\ Áø£eTeTT ` ˝Àj· T \T, »\bÕ‘ê\T, π > ¢ d æ j · T sY ‡
ø£<*ä ø£\T
yêsêÔ|üÁ‹ø£\T, e÷´>∑C…’Hé‡ qT+&ç ∫Á‘ê\ yÓTT<ä\>∑Tq$)
• ˙s¡T, >±*, uÛ÷Ñ $T ñ|ü]‘·˝≤ìï e÷]Ãy˚ùd
ùdø£sD¡ • n{≤¢dt
$<Ûëq+ ` •˝≤XË’~∏\´+, Áø£eTø£åj·T+,
s¡yêD≤, ìπø|å D ü
• ˙{Ï Á|üu≤Û e+
• Væ≤e÷˙ q<ë\ Á|üu≤Û e+, n\\T eT]j·TT
>±*Á|üu≤Û e+
• eèø£Cå ≤\+, e÷qe⁄\ Á|üu≤Û e+
113
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
3 »˝≤es¡D+ • »\#·Áø£+ ` <äX\¯ T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` »\uÛ≤>∑+ • »\#·Áø£+ ` #êsYº
• ˙{Ï eqs¡T\T ` eTVü‰düeTTÁ<ë\T »\#·Áø£+ ø£è‘·éTTqT ‘·j÷· s¡T#˚jT· T≥ • Á|ü|+ü #· |ü≥+ ` eTVü‰düeTTÁ<ë\ Á|üyêVü‰\T
• eTVü‰düeTTÁ<ë\ ñ|ü]‘·\+ • M&çj÷ Ó øÏ|¢ t ` »\#·Áø£+ • u≤*ºø˘ düeTTÁ<ä+, eTè‘· düeTTÁ<äeTT `
• eTVü‰ düeTTÁ<ë\ \eD°jT· ‘· • düeTTÁ<ä Á|üyêVü‰\T ` PPT j·T÷≥÷úŸ˝À #·÷#·T≥
• düeTTÁ<ë\ ñc˛íÁ>∑‘· • Á|ü | ü + #· | ü ≥ +˝À dü e TTÁ<ä Á|ü y êVü ‰ \qT
• eTVü‰ düeTTÁ<ë\ Á|üyêVü‰\T ` ø±s¡D≤\T >∑eTì+#·T≥.
• eqs¡T\T>± eTVü‰düeTTÁ<ë\T
4 yê‘êes¡D+ • yê‘êes¡D+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` yê‘êes¡D+ • |”&qÉ y˚TK\\T ` j·T÷ ≥÷úŸ
• |”&qÉ y˚TK\\T ` Á|ü|+ü #· |üeHê\T • >√¢ãT ` |”&q É y˚TK\\T ` M&çj÷Ó ˝À #·÷&É&+É • >√¢ãT
• |üeHê\ eØZøs£ D¡ • es¡¸bÕ‘· düe÷#êsêìï ùdø£]+#·T≥
• yê‘êes¡D+ ` o‘√wüdí ‹úæ
• ÄÅs‘›¡ ,· nebÕ‘·+ eT]j·TT Á<äMuÛeÑ q+
• nebÕ‘· s¡÷bÕ\T
• es¡¸bÕ‘·+ s¡ø±\T ` Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>±
esê¸\T
5 Jyêes¡D+ • Jyêes¡D+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Jyêes¡D+ • Á|ü|+ü #· |ü≥+ ` $$<Ûä dü˝ú ≤\T, ÁbÕ+‘ê\qT
• düV≤ü » eèø£Cå ≤\+ • #·sÃ¡ ` ÄVü‰s¡>=\TdüT >∑T]Ô+#·T≥
• ñwüeí T+&É\ dü‘‘· · Vü≤]‘·, Ä≈£îsê˝ÒÃ n&Ée⁄\T • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` düV≤ü » eèø£Cå ≤\+
• düeTo‘√wüí dü‘‘· · Vü≤]‘·, Ä≈£îsê˝ÒÃ n&Ée⁄\T
• eT<Û´ä <Ûsä ê, X¯è+>±ø±s¡|⁄ü n&Ée⁄\T
• >∑&¶ç uÛ÷Ñ eTT\T
• e÷qe düe÷»+, |üsêés¡D+
• |ü]ÁX¯eT\T ` ø±\Twü´, e´s¡ú |ü<ës¡eú TT\T
• eqs¡T\T n+‘·]+∫b˛e≥+
114
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
6 uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À eékÕj·T+ • eékÕj·T $<ÛëHê\T ` JeHê<Ûës¡, yêDÏ»´ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` eékÕj·T+ • $$<Ûä s¡ø±\ <ÛëHê´\T
eékÕj·T+ • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` |ü+≥\T ` ‘√≥\T • ∫s¡T <ÛëHê´\T
• |ü+≥ø±˝≤\T • ø£è‘·éTT ` |ü≥ HÓ|’ ⁄ü DéTT • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• Á|ü<ëÛ q |ü+≥\T ` e], >√<ÛTä eT yÓTTˆˆ • <Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ô jÓTTø£ÿ <ä‘êÔ+X¯eTT
• ÄVü‰s¡ |ü+≥\T ` <ÛëH˚´‘·se¡ TT\T
• ÄVü‰sπ ‘·s¡ |ü+≥\T ` s¡ã“s¡T, |ü‹Ô yÓTTˆˆq$
• eékÕj·T+ ÁbÕeTTK´‘·
• uÛ≤s¡rj·T s¬ ‘’ T· \T ` ∫qï ø£eT‘ê\T ø£*–
ñqïyês¡T
• eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô düV≤ü » ø±s¡ø±\ MT<ä
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~
• yÓTT<ä{Ï<äX¯ ` ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\
n_Ûeè~∆, Äqø£≥\º ìsêàD+
• s¬ +&Ée <äX¯ (1966`1990) Vü≤]‘· $|üe¢ +,
<ëì $düsÔ D¡
• esê¸<ëÛ s¡ eékÕj·T+
• Vü≤]‘· $|üe¢ + jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û e+
• eT÷&Ée<äX¯ (1990 qT+&ç H˚{Ï es¡≈£î)
eékÕj·T dü+düÿs¡D\ ‘·sy¡ ê‘·
• eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À $<˚o yê´bÕs¡+
• ùd+ÁBj·T eékÕj·T+ ` Case study
(e´øÏÔ n<Û´ä j·Tq+)
115
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
7 uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À |ü]ÁX¯eT\T • |ü]ÁX¯eT\ kÕú|qü ≈£î eTÚ[ø£ nedüsê\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` |ü]ÁX¯eT\ kÕú|qü ˝Àì • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• |ü]ÁX¯eT\T HÓ\ø=˝ÒŒ Á|ü<X˚ +¯ n+XÊ\T • |ü]ÁX¯eT\qT >∑T]Ô+#·T≥
• eékÕj·÷<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\T ` eg, • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` |ü]ÁX¯eT
»q|üHês¡, q÷\T |ü]ÁX¯eT\T • ø£è‘·éTT ` düe÷#ês¡ |ü{øºÏ £
• KìC≤<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\T ` ÇqTeT ` ñ≈£îÿ, • ô|’ ∫Á‘ê\T (Pie Charts) s¡÷bı+~+#·T≥
n\÷´$Tìj·T+, dæyTÓ +{Ÿ yÓTT<ä\>∑Tq$ • ø£è‘·éTT ` |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
• Ä{ÀyÓTTu…˝’ Ÿ |ü]ÁX¯eT
• düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+, m\Áø±ºìø˘‡
|ü]ÁX¯eT
• Á|üuTÑÛ ‘·«eTT ` bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~∆ `
‘·˝‘… T· ‘Ô T· qï düeTdü´\T
• q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+
• bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHê\ Á|üu≤Û e+
• |üsêés¡D düeTdü´\T ô|s¡T>∑T<ä\
8 uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À • ùdyê ø±s¡´ø£˝≤|ü+ n+fÒ @$T{Ï? Bì jÓTTø£ÿ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ùdyê s¡+>∑+ • ùdyê ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT dü÷∫+#˚ #êsY‡º
ùdyêø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ÁbÕeTTK´‘· @$T{Ï? • #·sÃ¡ ` ùdyê ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ` • IT ∫Á‘ê\T
• ùdyês¡+>∑+ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·, düyêfi¯ófl <˚XÊ_Ûeè~∆
• kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À e÷s¡TŒ\T, ùde\
m>∑TeT‘·T\T
• bıs¡T>∑T ùde\T
• düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ ñ<√´>±\˝À ˇ‹Ô&ç
• Á|üdTü ‘Ô +· ùde\T ñbÕ~Û e÷s¡eZ ÷? øπ dtd&ºü dû t
`1 2
116
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
9 Á<äe´ eédüú ` s¡TD+ • u≤´+≈£î »eT ` &ÉãT“ (Á<äe´+) • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` u≤´+≈£î\T • u≤´+≈£î ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT #·÷ù| #ês¡Tº
• u≤´+≈£î\ <ë«sê s¡TD≤\T • u≤´+≈£î ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT <ä]Ù+#·T≥ • $$<Ûä s¡ø±\ u≤´+≈£î bòÕs¡yTé ‡ (ÁbıbòÕs¡yTé ‡)
• Á|ü»\≈£î s¡TD≤\T m+<äT≈£î nedüs+¡ ? s¡TD • >∑eTì+#·T≥ • @<ÓH’ ê u≤´+≈£î jÓTTø£ÿ Ks¡TÃ\T ` »eT\
wüs‘¡ T· \T ` $$<Ûä s¡ø±\ s¡TD @sêŒ≥T¢ ` • Ç+≥s¡÷« ´ : dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ dü+|ò÷ü \T jÓTTø£ÿ dæ‹ú (Ç+≥sYH{Ó Ÿ qT+&ç)
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ Á>±eT+
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìj·T‘·, nìj·T‘· s¡TD≤\
eqs¡T\T
• dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T
• Ä]úø£ nø£så êdü´‘·
10 <Ûsä \¡ T ` Jeq e´j·T+ • ≈£î≥T+ã ã&Ó{® Ÿ ` <Ûsä \¡ Á|üu≤Û e+ ` ≈£î≥T+ã • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Jeq e´j·T+, <Ûsä \¡ T • #êsYº ` ≈£î≥T+ã ã&Ó{® Ÿ
ã&Ó{® Ÿ • #·sÃ¡ ` <Ûsä \¡ ˝À e#·TÃ e÷s¡TŒ\T eT]j·TT
• Á<äy√´\“D+ ù|<ä Á|ü»\ô|’ Á|üu≤Û e+ ` Á|üuTÑÛ ‘·«+ bÕÁ‘·
• <Ûsä \¡ dü÷N dü+K´\T (PIN)
• $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ <Ûsä \¡ dü÷∫ø£qT
‘·j÷· s¡T#˚jT· T≥
• <Ûsä \¡ qT ìj·T+Á‹+#·T≥˝À Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘·
11 Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ ` |üqTï\T • Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘· • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ • $$<Ûä s¡ø±\ Á>±|ò\t qT Á|ü<]ä Ù+#·T≥ (ã&Ó{® Ÿ
• Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\T • ã&Ó{® Ÿ düe÷y˚XÊ\qT Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\˝À $esê\≈£î dü+ã+~Û+∫)
• |üqTï\T, Á|ü‘´· ø£,å |üs√ø£å |ü]o*+#·T≥ • $$<Ûä s¡ø±\ |üqTï\qT #·÷ù| |ü{Ïºø£qT
• $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï (VAT) • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` yêsêÔ|Áü ‹ø£\˝À ‘·j÷· s¡T#˚jT· T≥
• |üqTï\ $~+|ü⁄˝À düs¬ q’ $<Ûëq+ ã&Ó ® { Ÿ π ø {≤sTT+|ü ⁄ \ dü e ÷#êsêìï
• |üqTï\T edü÷\T, m>∑y‘˚ · ùdø£]+#·T≥
117
#·]Á‘· eT]j·TT sê»˙‹ XÊgeTT ` bÕs¡T`º II
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
12 j·T÷s¡|t˝À e÷s¡T‘·Tqï • eT<Û´ä j·TT>∑ Á|ü|+ü #·+˝À j·T÷s¡|t • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` dü+düÿ èr dü+Á|ü<ëj·÷\T • Á|ü|+ü #· |ü≥+
kÕ+düÿ è‹ø£ dü+Á|ü<ëj·÷\T • |ü⁄qs¡TJ®eq+ • |ü]o\q ` ∫Á‘ê\T / M&çj÷Ó \ øÏ|¢ Œæ +>¥‡ ` • Ç≥© |ü≥+
1300`1800 • Ç≥© q>∑sê\ |ü⁄qs¡T<äs› D ¡ |ü⁄qs¡TJ®eq+ >∑T]+∫ • &Ü$˙‡ eT]j·TT Ç‘·sT¡ \ ∫Á‘·˝KÒ q+
• e÷qe‘êyê<ä+ $X¯«$<ë´\j·÷\T • |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ` uÛÖ>√[ø£ nH˚«wüD\T • Ä$wüÿs¡D\qT #·÷|ü⁄ #êsYº ‡
• ø£fi≤ø±s¡T\T, j·T<ës¡yú ê<ä+
• yêdüTÔ •\Œ+
• n#·TÃ j·T+Á‘·+
• e÷qe Je⁄\≈£ î dü + ã+~Û + ∫ ø=‘· Ô
ne>±Vü≤q
• eTVæ≤fi¯\ Äø±+ø£\å T
• dü+düÿs¡D\T
• Ä<ÛTä ìø£ $C≤„qXÊg+
• nH˚«wüD\T
• |ü<ëï\Ze X¯‘êã›+˝À |ü⁄qs¡TJ®eq+
13 17, 18e X¯ ‘ êu≤› \ ˝À • Ç+>±¢+&é ` eT¨qï‘· $|üe¢ + • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` $|üe¢ + • Á|ü|+ü #·|≥ü + ` Ç+>±¢+&é, nyÓT]ø±, ÁbòÕHé‡
Á|üC≤kÕ«$Tø£ C≤rj·Tyê<ä • nyÓT]ø± kÕ«‘·+Á‘·´+ 1774 ` 1789 • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` $|üy¢ ê\˝À eTVæ≤fi¯\ • nyÓT]ø± kÕ«‘·+Á‘√<äéT+, j·T÷≥÷úŸ
$|üy¢ ê\T • Áô|+ò ∫ $|üe¢ + bÕÁ‘·
• ô|s¡T>∑T‘·Tqï eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ • ø£<ä∏ ` $|üy¢ ê\T
• ô|\T¢_øÏq $|üe¢ + • #·sÃ¡ ` Áô|+ò ∫ düe÷»+˝Àì mùd≥º T\T
118
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
• sêC≤´+>∑ã<ä› sê#·]ø£+>± ÁbòÕHé‡ • #·sÃ¡ ` |ü⁄s¡Twüß\, bÂs¡T\ Vü≤≈£îÿ\ Á|üø≥
£ q
• ;Û‘êeVü≤bÕ\q
• &Ós’ ø¡ Øº£
• Áô|+ò ∫ $|üe¢ +˝À eTVæ≤fi¯\T
14 19e X¯‘êã›+˝À • C≤rj·T‘êyê<ä+ ` ◊s√bÕ <˚XÊ\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` C≤rj·T yê<ä+ • j·T÷s¡|t |ü≥+, »s¡à˙ eT]j·TT Ç≥©
Á|üC≤kÕ«$Tø£, • j·T÷s¡|˝t À sêC≤´\T • #·sÃ¡ ` C≤rj·T yê<ä+ eT]j·TT C≤rj·T |ü{≤\T
C≤rj·Tyê<ä $|üy¢ ê\T • ≈£î©q es¡+Z , ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&çq eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ sêC≤´\T
• ñ<ës¡yê<ä C≤rj·Tyê<ä+
• 1815 ‘·sy¡ ê‘· ø=‘·Ô dü+Á|ü<ëj·T yê<ä+
• ø±\Œìø£ yê<ä+
• ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ 1830 I 1848
• »s¡à˙ @ø°øs£ D¡
• Ç≥© @ø°øs£ D¡
15 bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D • bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D
¡ ` Á_≥Hé • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D
¡ • Ç+>±¢+&é |ü≥+ |ü]ÁX¯eT\T >∑T]Ô+#·T≥ `
kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ • u§>∑TZ eT]j·TT ÇqTeTT • #·sÃ¡ ` bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ eT]j·TT kÕe÷õø£ #êsY‡º
• q÷\T e&Éø≥£ +, H˚‘· e÷s¡TŒ
• Ä$]X¯ø,ÔÏ s¡yêD≤ • ôd$THêsY ` Ä]úø£ s¡+>∑+\ô|’ bÕ]ÁXÊ$Tø£
• e÷]q J$‘ê\T ` ø±]à≈£î\T, eTVæ≤fi¯\T $|üe¢ |ü]D≤e÷\T
eT]j·TT |æ\\¢ T
• bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ` »s¡à˙ eT]j·TT ÁbòÕHé‡
119
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
16 kÕe÷õø£ ìs¡dHü √<äé÷\T • ìs¡dHü √<äé÷\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ìs¡dqü ‘Ó\T|ü&+É • $$<Ûä s¡ø±\ |ü<‘∆ä T· \qT ˝Ò<ë uÛ≤eC≤\+qT
• Ç+>±¢+&ÉT ` ‘=*ø±]àø£ ñ<äé÷\T • #·sÃ¡ ` ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ ` kÕeTýê<ä+ ‘Ó*ù| #êsYº
• \T~›»+ • Á|ü|+ü #· |ü≥+
• kÕeTýê<ä+ ` ø±sYe¢ ÷sYÿ‡, Áô|Áò &çø˘ m+¬>˝Ÿ‡
• eTVæ≤fi≤ ñ<äéT+
17 ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±, Ädæj÷· , • ‘=* e\dübÕ\q ` j·T÷s¡|t • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` e\düyê<ä+ • Ädæj÷· , ÄÁ|òøæ ±, ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±\ |ü{≤\T
ÄÁ|òøæ ±\˝À e\düyê<ä+ • nyÓT]ø±˝À e\dü ÁbÕ+‘ê\T • #·sÃ¡ ` e\düyê<ä+ ` eT<ä‘› T· ˝Òø£ ‹s¡dÿü s¡D • j·T÷s¡|t |ü≥+
• ˝≤{ÏHé nyÓT]ø± • *jÓ÷b˛˝Ÿ`¶ II jÓTTø£ÿ J$‘· #·]Á‘·
• Ädæj÷· ˝À e\dübÕ\q ` #ÓH’ ê
• ÄÁ|òøæ ±˝À e\dübÕ\q ` ø±+>√, <äøDåÏ ≤Á|òøæ ±
18 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ e\düyê<ä • n&Ée⁄\T ` Á_{Ïwt bÕ\q≈£î eTT+<äT • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |üsêsTT • ø=eTs¡+ ;Û+ eT]j·TT n\÷¢] d”‘êsêeTsêE
Á|üu≤Û e+ • n&Ée⁄\T ` Á_{Ïwt bÕ\Hêø±\+˝À bÕ\≈£î\T J$‘· #·]Á‘·\T
• Ä~yêd” ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ ` dü+‘ê˝Ÿ, eTT+&Ü, • #·sÃ¡ ` uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ e\düyê<ä Á|üu≤Û e+ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
eT]j·TT ≈£îe÷eP • ø£<äÛ ` bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ n\÷¢] d”‘êsêeTsêE • #êsYº ‡
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À Ä~yêd” ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ ` ø=eTs¡+;Û+
• n\÷¢] d”‘êsêe÷sêE, ø=eTs¡+;Û+
• Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+
• yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À uÛ≤s¡rj·T
|ü]ÁX¯eT\T
• uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕ«‘·+Á‘·´ düeTj·T+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
|ü]ÁX¯eT\T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\T
120
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
• uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT\˝À ø±]à≈£î\T
• ø±]à≈£î\ b˛sê{≤\T
• ø±]àø£ dü+|ò÷ü \T
19 $dü]Ô düTqÔ ï Á|üC≤kÕ«eT´+ • Á|üC≤kÕ«eT´+, *_j·÷ ` *_j·÷˝À e÷s¡TŒ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á|üC≤kÕ«eT´+ • ÄÁ|òøæ ±, Ädæj÷· Á|ü|+ü #· ne⁄{Ÿ˝H’… é |ü{≤\T
• Á|üC≤kÕ«eT´+, eTj·THêàsY (ãsêà) • ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ ` $$<Ûä <˚XÊ\˝À • n+>¥ kÕHé dü÷ø° J$‘· #·]Á‘·
• ãsêà˝À e÷s¡TŒ Á|üC≤kÕ«eT´+
• Á|üC≤kÕ«eT´+ eT]j·TT ìj·T+‘·è‘·«+ • |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
• Á|üC≤kÕ«eT´ Á|ü>‹∑
20 Á|üC≤kÕ«eT´+ ` • Á|üC≤kÕ«eT´+ ` u≤<Û´ä ‘êj·TT‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á|üC≤kÕ«eT´+ Ç$T&çñqï • $$<Ûä ñ<äé÷\˝À Á|ü»\T ÁøÏj÷· o\ø£+>±
s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ +≥Tqï • Á|üC≤kÕ«eT´+ ` düe÷q‘·«+ eT]j·TT n+XÊ\T bÕ˝§Zq&Üìï ‘Ó˝ŒÒ yêsêÔ|Áü ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>¥\T
uÛ≤eq n+<ä]˙ ø£\T|ü⁄ø√e&É+ • #·sÃ¡ ` Á|üC≤kÕ«eT´ dü÷Á‘ê\ô|’ • yêsêÔ|Áü ‹ø£\ qT+&ç mìïø£\≈£î dü+ã+~Û+∫q
• Á|ü C ≤kÕ«eT´+ ` bÂs¡ T \ ÁøÏ j · ÷ o\ • #·sÃ¡ ` Á|üqC≤kÕ«eT´+ n~Ûø£ dü+K´ Á|ü»\ dü+|òTü ≥q\T
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ yê<ä+ Vs n+<ä]˙ ø£\T|ü⁄ø=ì yÓfifl¯ &É+ • Á|ü|+ü #· |ü≥+ ` u…*j® T· +, l\+ø£
• Á|üC≤kÕ«eT´+ ` bÂs¡ùd«#·Ã,¤ düe÷q‘·«+
• e÷~] mìïø£\T
• Á|üC≤kÕ«eT´+ ` ùd«#êÃ¤jT· T‘· mìïø£\T
• Á|üC≤kÕ«eT´+ ` #·≥º+ eT]j·TT n\Œ
dü+U≤´≈£î\ n_ÛÁbÕj·T+
• Á|üC≤kÕ«eT´+ ` n~Ûø£ dü+K´ Á|ü»\ yê<ä+
I n+<ä]˙ ø£\T|ü⁄ø=ì yÓfifl¯ &É+
• Á|üC≤kÕ«eT´+ ` l\+ø£˝À n~Ûø£ dü+K´
Á|ü»\ yê<ä+
• Á|üC≤kÕ«eT´+ ` u…*®j·T+˝À n+<ä]˙
ø£\T|ü⁄ø=ì yÓfifl‚ $<Ûëq+
• bÂs¡T\ >ös¡e+, ùd«#·Ã¤
121
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
21 e÷qe Vü≤≈£îÿ\T ÁbÕ<∏$ä Tø£ • Vü≤≈£îÿ\T n+fÒ @$T{Ï? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Vü≤≈£îÿ\T • $$<Ûä Vü≤≈£îÿ\qT #·÷ù| #êsYº
Vü≤≈£îÿ\T • ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\T ` uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ • ôd$THêsY ™ e÷qe Vü≤≈£îÿ\T ÄeX¯´ø£‘· • ∫Á‘ê\T
• düe÷q‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ • #·sÃ¡ ` ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òTü q • øπ dtd&ºü û (ñ\¢+|òTü q≈£î dü+ã+~Û+∫)
• kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ
• |”&HÉ êìï ìs√~Û+#˚ Vü≤≈£îÿ
• eT‘·kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ
• kÕ+düÿ è‹ø£ $<ë´ $wüjT· ø£ Vü≤≈£îÿ
• sêC≤´+>∑ |ü]Vü‰s¡|⁄ü Vü≤≈£îÿ
• e÷qe Vü≤≈£îÿ\ dü+|òTü +
• e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òTü q
22 eTVæ≤fi≤ s¡øD
å£ #·{≤º\T • eTVæ≤fi≤ s¡øD å£ #·{≤º\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` #·{≤º\T • eTVæ≤fi¯\ s¡ø£åD≈£î dü+ã+~Û+∫q yêsêÔ
• u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T • >∑‘· nqTuÛyÑ ê\qT |ü+#·Tø√e&É+ ` u≤\\ |üÁ‹ø£\˝À yêsêÔ øÏ|¢ Œæ +>¥‡
• u≤\´$yêVü‰\ ìùw<ä #·≥+º 2006 Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òTü q • u≤\´ $yêVü‰\T eT]j·TT >∑èVü≤Væ≤+dü≈£î
• nÁø£eT s¡yêD≤ ìs√<Ûøä £ #·≥+º 1956 • #·sÃ¡ ` |ü⁄s¡Twüß\T eT]j·TT Åd\Ô” T düe÷q dü+ã+~Û+∫ øπ dtd&ºü û
• es¡ø≥ £ ï ìùw<ä #·≥+º 1961
Vü≤≈£îÿ\qT ø£*– ñHêïs¡T • eTVæ≤fi¯\ $Cj·T>±<∏\ä T
• >∑èVü≤Væ≤+dü qT+&ç eTVæ≤fi¯\T s¡øD
å£ bı+<˚
#·≥+º 2005
• ˝Àø˘ n<ë\‘Y
122
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
23 $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D • e÷qe⁄\ ø±s¡D+>± @s¡Œ&˚ $|ü‘T· \Ô T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` $|ü‘T· \Ô T • Á|üe÷<ë\qT dü÷∫+#˚ yêsêÔ |üÁ‹ø£\
• Á|üe÷<ä dü+ã+<Ûä yÓ|’ Øü ‘ê´\T • bò˛{À\T / M&çj÷Ó øÏ|¢ ü \T / e÷´>∑CH’… \é qT øÏ|¢ Œæ +>¥‡, bò˛{À\T, M&çj÷Ó \T
• s¬ \’ T Á|üe÷<ë\T |ü]o*+#·T≥
• Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷\ <ë«sê s√&ÉT¶, ¬s’\T,
• $e÷q Á|üe÷<ë\T
$e÷q, n–ï eT]j· T T ñÁ>∑ y ê<ä
• n–ï Á|üe÷<ë\T Á|üe÷<ë\qT |ü]o*+#·&+É .
• ñÁ>∑yê<ä+ #·sÃ¡ ™ yÓ|’ Øü ‘ê´\ e\¢ ø£\T>∑T qcÕº\T,
ìyês¡D≤ #·s´¡ \T
24 s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘ê$<ä´ • s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê $<ä´ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘· • Á{≤|òøæ ˘ dæ>ï∑ ˝Ÿ‡ >∑Ts¡T\Ô #êsYº
• Á{≤|òøæ ˘ $<ä´ ` nedüs+¡ , ÁbÕeTTK´‘· • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q ` Á{≤|òøæ ˘ ÁbÕ+‘·+ • Å&$’Ó +>¥ ˝…d’ Hü ‡é ø√dü+ $$<Ûä <Ûèä e|üÁ‘ê\T
• Á{≤|òøæ ˘ Çã“+<äT\T (>∑+<äs>¡ √fi¯+) • Ç+≥s¡÷«´ ` Á{≤|òøæ ˘ b˛©dt, s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê • RTO qT+&ç ùdø£]+∫q Á{≤|òø æ ˘ >∑Ts¡T\Ô T
• Å&$’Ó +>¥ ˝…d’ qü T‡ ìj·Te÷\T, dü÷Á‘·ê\T • PPT
• ‘ê– yêVü≤q+ q&É|ü&É+, XÊ«dü |üØøå± • ì» J$‘· nqTuÛyÑ ê\qT |ü+#·Tø=qT≥ `
|ü]ø£s+¡ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T eT]j·TT Á{≤|òøæ ˘ |ü]dæ‘ú T· \T
• ˝…d’ qü T‡\ s¡<Tä › • Hê≥ø°øs£ D¡ / bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ ` ‘ê– yêVü≤q+
• Á{≤|òøæ ˘ >∑Ts¡T\Ô T q&É|&ü +É
• Å&e’Ó s¡T≈£î dü\Vü‰\T
• ]õÅùdwº Hü é nedüs+¡
• s√&ÉTô¶ |’ dü÷∫+#˚ >∑Ts¡T\Ô T
• s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘·
• bÕ<ä#ês¡T\≈£î ìã+<Ûqä \T
• ~«#·Áø£yêVü≤D <ës¡T\≈£î ìã+<Ûqä \T
123
‘·s>¡ ‹∑ ` 10
uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+ eT]j·TT ns¡Xú ÊgeTT ` bÕs¡T`º I
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
1 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ` uÛÖ>√[ø£ • ñìøÏ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷bÕ\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ HÓd’ ]ü øZ £ |ü≥eTT
dü«s¡÷bÕ\T • uÛÖ>√[ø£ |üPs¡« dæ‹ú >∑‘T· \T • #·sÃ¡ ` uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷bÕ\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛÖ>√[ø£ \ø£Då ≤\ô|>’ \∑ $wüj÷· ìï
• Á|ü<ëÛ q uÛÖ‹ø£ $uÛ≤>±\T • ø£è‘·´+ ` Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷bÕ\T #·<äTe⁄≥
• Væ≤e÷\j·T |üs«¡ ‘ê\T • n{≤¢dTü
• PPT ` yÓT< Æ ëHê\T, |”su¡ƒ ÷ÑÛ eTT\T, m&Üs¡T\T,
• >∑+>±dæ+<ÛTä yÓT<Æ ëq+ • >√¢ãT
B«bÕ\T
• B«|üø\£ Œ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T • $$<Ûä HÓd’ ]ü øZ £ dü«s¡÷bÕ\qT ‘Ó*ù| ∫Á‘ê\T
• <∏ësY m&Ü] / bòı{À\T
• rs¡yTÓ <Æ ëHê\T eT]j·TT B«|üeTT\T
2 n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T • n_Ûeè~∆ y˚{øÏ Ï Vü‰$TìdüT+Ô ~? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` n_Ûeè~∆ • Á|ü|+ü #· sê»ø°jT· |ü≥+
• $$<Ûä s¡ø±\ Á|ü»\T, $$<Ûä \øå±´\T • #·sÃ¡ ` Á|üC≤dü<Tä bÕj·÷\T • Á|ü|+ü #· HÓd’ ]ü øZ £ |ü≥+
• Ä<ëj·T+ eT]j·TT Ç‘·s¡ \øå±´\T • »≥Tº ø£è‘·éTT ` $$<Ûä <˚XÊ\T ˝Ò<ë • >√¢ãT eT]j·TT n{≤¢dt
• $$<Ûä <˚XÊ\qT, sêÁcÕº\qT @ sêÁcÕº\ì b˛\TÃ≥ • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q\T
$<Ûä+>± b˛˝≤Ã*? • ùdø£s¡D ` uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT eT]j·TT <ëì • n_Ûeè~∆ô|’ n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+
• Ä<ëj·TeTT, Ç‘·s¡ n+XÊ\T bıs¡T>∑T <˚XÊ˝Àì e÷qyê_Ûeè~∆ • n_Ûeè~∆ô|’ yêsêÔ|Áü ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>¥\T
• Á|üC≤ kÂø£sê´\T
• e÷qyê_Ûeè~Û∆ ìy˚~ø£
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ eT]j·TT bıs¡T>∑T <˚XÊ\T,
2013 <ä‘êÔ+X¯eTT Ä<Ûës¡+>±
• >∑&∫É q ø±\+ qT+&ç Á|ü>‹∑ ~X¯>±
n_Ûeè~∆
124
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
3 ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û • Ä]úø£ eédüú s¡+>±\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ñ‘·Œ‹Ô • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q\T
• dü÷\
ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP) • #·sÃ¡ ` $$<Ûä s¡+>±\ ÁbÕeTTK´‘·, ñbÕ~Û, • ñ‘·Œ‹Ô, ñ<√´–‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· ìï
• GDP ì m˝≤ >∑D+ Ï #ê*? eéd”øú è£ ‘·, neéd”øú è£ ‘· s¡+>±\T #·<äTe⁄≥
• s¡+>±\ ÁbÕeTTK´‘·˝À e÷s¡TŒ\T : ñ‘·Œ‹Ô • PPT ` uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝À |üì |ü]dæ‘ú T· \T • yêsêÔ|Áü ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>¥‡
nsTTq edüTùÔ de\ $\Te eT]j·TT Á|ü»\
• ùdø£sD¡ ` $$<Ûä s¡+>±\˝Àì ñbÕ~Û
ñbÕ~Û
• ñbÕ~Û : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁX¯eT Jeq+
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À dü+|òTü {Ï‘,· ndü+|òTü {Ï‘·
s¡+>±\ ñbÕ~Û @$<Û+ä >± m≈£îÿe ñbÕ~Û
neø±XÊ\T eT]j·TT eT+∫ |ü]dæ‘ú T· \T
ø£*Œ+#ê*?
4 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ o‘√wüdí ‹úæ • o‘√wüdí ‹úæ yê‘êes¡D+ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ o‘√wüdí ‹úæ • HÓd’ ]ü øZ £ dü«s¡÷bÕ\qT ‘Ó*ù| uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• ø¬ yÌ¢ ÷Ó Á>±|ò‡t ` uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ • #·sÃ¡ ` o‘√wüdí ‹úæ ì Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd n+XÊ\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ` o‘√wüdí ‹úæ |ü{≤\T
• o‘√wüdí ‹úæ yê‘êes¡D+qT Á|üu≤Û $‘·+ • ø£è‘·éTT ` y˚d$ü eT]j·TT o‘êø±˝≤\˝À • o‘√wüdí ‹úæ yê‘êes¡D+ô|>’ \∑ $wüj÷· ìï
#˚jT· T ø±s¡ø±\T : uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ K qT+&ç ñc˛íÁ>∑‘\· düe÷#ês¡+ #·<äTe⁄≥
nøå±+XÊ\ <ä÷s¡+, uÛ÷Ñ $T ˙s¡T dü+ã+<Û+ä ,
• uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ o‘√wüdí ‹úæ ô|’ yêsêÔ|Áü ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>¥‡
uÛÖ‹ø£ dæ‹ú , ñ|ü]‘·\ yê‘êes¡D Äes¡qÔ +
• o‘êø±\+ • ∫Á‘ê\T
• y˚d$ü ø±\+
• ãTT‘·T|üeq Ä>∑eTq+
• ‹s√>∑eTq ãTT‘·T|üeq+
• uÛ÷Ñ ‘ê|ü+ (Global warming) o‘√wüí
dæ‹ú ˝À e÷s¡TŒ
• AGW eT]j·TT o‘√wüd í ‹úæ e÷s¡TŒ
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ e÷s¡TŒ Á|üu≤Û e+
125
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
5 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ q<äT\T, ˙{Ï • Væ≤e÷\j·÷ q<äT\T : dæ+<ÛTä qB eédü,ú • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` q<äT\T • q<äT\T eT]j·TT Ç‘·s¡ ˙{Ï eqs¡T\qT #·÷ù|
eqs¡T\T ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· eédüú • #·sÃ¡ ` ˙{Ï ñ|üj÷Ó >±\T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
` B«|üø\£ Œ q<äT\T • ùdø£sD¡ ` Væ≤e÷\j·T eT]j·TT B«|üø\£ Œ • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q\T
` ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ q<äT\ düe÷#ês¡+ • q<äT\T Ç‘·s¡ ˙{Ï eqs¡T\ô|’ >∑\
` ÇHéb˛ò ¢ eT]j·TT ne⁄{Ÿ bò˛¢ • πødt düº&û ` Á>±eT+˝Àì ˙{Ï eqs¡T\ düe÷#êsêìï #·<Tä e⁄≥
• ‘·T+>∑uÁÑÛ <ä q~ |ü]yêVü≤ø£+˝À ˙{Ï
$ìjÓ÷>∑+
$ìjÓ÷>∑+
• ˙{Ï dü~«ìjÓ÷>∑+ô|’ ˇø£ n<Û´ä j·Tq+ :
eTVü‰sêh˝Àì ôV≤’ yÓsY ãC≤sY
• ˙s¡T ˇø£ kÕ<Ûës¡D eqs¡T
6 »HêuÛ≤ • eTq dü«+‘· ÁbÕ+‘·+ô|’ düsπ « (»HêuÛ≤) • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` »HêuÛ≤ • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q\T
• »HêuÛ≤ >∑Dq <˚ìì ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~? • #·sÃ¡ ` *+>∑ ìwüŒ‹Ô, nø£så êdü´‘ê XÊ‘ê\T, • »HêuÛ≤ >∑Dq $wüj÷· ìï #·<Tä e⁄≥
• ej·TdüT‡ ìsêàD+ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ • kÕúìø£ |ü≥+
• *+>∑ ìwüŒ‹Ô • dü π s « ` yê] ÁbÕ+‘· »HêuÛ ≤ jÓ T Tø£ ÿ
• nø£så êdü´‘· sπ ≥T düe÷#ês¡+
• Äj·TT' Á|üe÷D+ CHêuÛ≤eè~∆ »HêuÛ≤ • PPT ` uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ »qkÕ+Á<ä‘·
e÷s¡TŒ˝À Á|üÁøÏjT· \T
• »HêuÛ≤ |ü]e÷D+˝À e÷s¡TŒ\T
• »qkÕ+Á<ä‘·
7 Á|ü»\T ` ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T • ìyêdü ÁbÕ+‘·eT+fÒ @$T{Ï? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T • eTTK´|ü≥ºD≤\T, q>∑sê\qT dü÷∫+#˚
• ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T m˝≤ • #·sÃ¡ ` |ü≥Dº ≤\ Ä$sê“¤e+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT? |ü≥D º ø° s£ D
¡ , |ü≥D
º ø° s£ D
¡ düeTdü´\T • πøå‘·Á |üs¡´≥q
• $wüj÷· ìï #·<Tä e⁄≥
126
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
• eékÕj·T+ $düsÔ D¡ eT]j·TT • ùdø£ s ¡ D ` uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ eékÕj· T +, • |ü≥D
º ø° s£ D
¡ <ëì düeTdü´\ô|’ ∫Á‘ê\T
|ü≥ºD≤\ Ä$sê“¤e+ |ü≥Dº ø° s£ D¡ \ düe÷#ês¡+
• ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T m˝≤ e÷s¡TŒ #Ó+<ësTT? • PPT ` uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝Àì |ü≥D º ≤\T
• m˝≤+{Ï ÁbÕ+‘ê\T ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T>±
Äø£]¸+#·ã&Ü¶sTT?
• ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T @$<Û+ä >±
dü+|òTü {Ï‘e· Tj·÷´sTT?
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü≥D
º ø° s£ D
¡
• uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T `
Áø£e÷qT>∑‘·ÁX‚DÏ
• |ü≥Dº ø° s£ D
¡ düeTdü´\T
8 Á|ü»\T, e\dü\T • e\dü ` ˇø£ øπ dt dü&º û • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` e\dü\T • øπ dt dü&º û
• e\dü b˛ø£&\É qT (Ø‘·T\qT) ˝…øÿÏ +#·&+É • #·sÃ¡ ` Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç |ü≥Dº ≤\≈£î • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· |ü≥+
eØZø]£ +#·&+É e\dü • e\dü\ô|’ >∑\ $wüj÷· ìï #·<Tä e⁄≥
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À e\dü\T (2001, 2011 • ø£è‘·´+ ` ø±˝≤qT>∑TD, ‘ê‘êÿ*ø£ e\dü\ô|’ • yêsêÔ|Áü ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>¥‡
»HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \T) ìy˚~ø£ ‘·j÷· Ø • e\dü\≈£î dü+ã+~Û+∫q ∫Á‘ê\T
• Á>±MTD ` |ü≥Dº e\dü\T
• PPT ` e\dü\T
• ãTT‘·T dü+ã+<Ûä ‘ê‘êÿ*ø£ e\dü\T
• eTVü‰sêh˝Àì #Ós≈¡ î£ ø=H˚yês¡T
• Á|ü»\T e\düb˛‘˚ @eTe⁄‘·T+~?
• n+‘·sê®rj·T e\dü
127
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
9 sê+|ü⁄s¡+ : Á>±eT Ä]úø£ • sê+|üPsY Á>±eT+ ø£<ä∏ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ñ‘·Œ‹Ô ìs¡«Vü≤D • sê+|üPsY Á>±eT |ü≥+
eédüú • sê+|üPsY˝À eékÕj·T+ • #·sÃ¡ ` uÛ÷Ñ |ü+|æD,° ∫qï ‘·sV¡ ‰ü ñ‘·Œ‘·T\Ô T • πøåÁ‘· |üs¡´≥q
• uÛ÷Ñ $T Ç‘·s¡ düV≤ü »eqs¡T\T • |ü]o\q ` yê] Á>±eT+˝À eékÕj·TeTT • ∫Á‘ê\T
• sê+|üPsY˝À uÛ÷Ñ |ü+|æD° eT]j·TT ∫qï‘·sV¡ ‰ü ñ‘·Œ‘·T\Ô T
• ñ‘·Œ‹Ô eékÕú|qü a)uÛ÷Ñ $T, b)j·T+Á‘ê\T,
|ü]ø£sê\T, c)eTT&ç|<ü ësêú\T Á<äeéTT,
d)$C≤„qeTT ìs¡«Vü≤D
• ÁX¯eT : bı\+˝À y˚‘H· ê\≈£î
• eT÷\<Ûqä + : uÛÖ‹ø£ e]ÿ+>¥
eT÷\<Ûqä + @sêŒ≥T
• n~Ûø√‘·Œ‹Ô ˝Ò<ë e´kÕj·T<ës¡T\≈£î qwü+º
• eékÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
• sê+|üPsY˝Àì ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T
• sê+|üPsY˝Àì <äTø±D<ës¡T\T
• s¡yêD≤
10 Á|ü|+ü Nø£sD¡ • $$<Ûä <˚XÊ\˝À ñ‘·Œ‹Ô • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` Á|ü|+ü Nø£sD ¡ • Á|ü|+ü #·+ ` sê»ø°jT· |ü≥+
• $$<Ûä <˚XÊ\ ñ‘·Œ‹Ô nqTdü+<Ûëq+ • #·sÃ¡ ` ãVüQfi¯ C≤‹ ø£+ô|˙\T, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ • Á|ü|+ü Nø£sD
¡ ô|’ >∑\ $wüj÷· ìï #·<eä &É+
• $<˚o yê´bÕs¡+ e÷¬sÿ≥¢ düyTÓ øÆ ´£ ‘· Á|ü|+ü Nø£sD¡ Á|üu≤Û e+ • Á|ü+Nø£sD¡ dü+ã+~Û+∫q yê´kÕ\
• Á|ü|+ü Nø£sD
¡ nq>±H˚$T? • ø£è‘·éTT ` uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ $<˚o yêsêÔ|Áü ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>¥‡
• Á|ü|+ü Nø£sD¡ ≈£î ‘√&ÉŒ&çq ø±s¡ø±\T edüTeÔ ⁄\ düe÷#ês¡ùdø£sD ¡ , $X‚w¢ D
ü
• kÕ+πø‹ø£‘· • PPT ` Á|ü|+ ü Nø£sD ¡
128
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
• $<˚o yê´bÕs¡+ eT]j·TT $<˚o
eT÷\<Ûqä $<ÛëHê\ düs∞¡ ø£sD¡
• n+‘·sê®rj·T ($X¯«yê´|ü)Ô bÕ\Hê dü+dü\ú T
• Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+düú (WTO)
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ Á|ü|+ü Nø£sD
¡ Á|üu≤Û e+
• ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T
• X¯ó<ä› Á|ü|+ü Nø£sD ¡ ø=s¡≈î£ b˛sê{≤\T
11 ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· • <˚X+¯ ø√dü+ ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘· • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q\T
• ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ • #·sÃ¡ ` Á|üC≤ |ü+|æD° eédü,ú b˛wüø±Vü‰s¡+, • ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· >∑T]+∫q n<äq|ü⁄ $wüj÷· ìï
• ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ \uÛ´Ñ ‘· ÄVü‰s¡ n+<äTu≤≥T #·<äTe⁄≥
• Ç‘·s¡ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T • ùdø£sD¡ ` $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À $ìjÓ÷–+#˚ • ∫Á‘ê\T
ÄVü‰s¡+ • düe÷#ês¡ |ü{≈ºÏ \£ T
• ÄVü‰sêìï bı+<äT≥
• π ø å Á ‘· | ü ] o\q ` eékÕj· T π ø å Á ‘ê\T,
• Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú
<ÛëHê´>±sê\T
• b˛wüø±Vü‰s¡ dæ‹ú
12 düe÷q‘· ` düTdæsú ¡ • eT∞fl n_Ûeè~∆... • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` n_Ûeè~∆‘√ düe÷q‘·«+ • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q\T
n_Ûeè~∆ • |üsêés¡D+ n_Ûeè~∆ • #·sÃ¡ ` |ü]düsê\øÏ n_Ûeè~∆øÏ eT<Û´ä q ñqï • ìs¡ + ‘· s ê_Û e è~∆ >∑ T ]+∫q $wü j · ÷ ìï
• |üsêés¡D+ |ü≥¢ Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\T dü+ã+<Û+ä , |ü]düsê\ô|’ Á|ü»\≈£î ñ+&˚ Vü≤≈£îÿ #·<äTe⁄≥
• Hê´j·T+‘√ ≈£L&çq düTdæsú ê_Ûeè~∆ ~X¯>± • |ü]o\q ` yê] Á>±eTeTT / |ü≥Dº eTT˝Àì
• Á|üC≤|ü+|æD° eédü≈ú î£ Á|ü‘êé÷ïj·T+ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝Àì n_Ûeè~∆
• PPT ` ∫b˛ÿ ñ<äéT+
129
bÕs¡TºÌI ` #·]Á‘· eT]j·TT sê»˙‹ XÊg+
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
13 Á|ü|+ü #· j·TT<äe∆ TT\ eT<Û´ä •
Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\T : qeTàX¯ø´£ +ø±ì ìC≤\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` j·TT<ë∆\T • ∫Á‘ê\T ` Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆
•
s¬ +&ÉT Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\ ø±s¡D≤\qT
Á|ü|+ü #·+ (1900`1950) • #·sÃ¡ ` Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\øÏ ø±s¡D≤\T eT]j·TT • j·TT<ä+∆ »]–q rs¡Tô|’ bò˛¢ #êsYº
b˛\Ã&É+
uÛ≤>∑+Ì • rÁeyÓTq Æ C≤rj·T uÛ≤e+, kÕÁe÷»´ |ü]D≤e÷\T
yê<ä+, s¡V≤ü dü´ ≈£L≥eTT\T, Äj·TT<Ûbä ˛{°, • |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ` Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆˝À¢ bÕ˝§Zqï
ôdì’ ø£ yê<ä+ <˚XÊ\ >∑T]Ô+|ü⁄
• s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆ìøÏ >∑\ Á|ü‘´˚ ø£
• PPT ` ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\T
|ü]dæ‘ú T· \T
• es¡‡sTT˝Ÿ‡ dü+~Û M&çjÓ÷\T
` HêHêC≤‹ dü$T‹
` Á≈£Ls¡yTÓ qÆ ô|‘·qÔ + ø√dü+ »s¡à˙ düyê\T
` kÕeTýêeTT USSR e\q uÛj Ñ T· eTT
• Á|ü|+ ü #· j·TT<ë∆\ |ò*ü ‘ê\T
` e´≈£î\Ô $\Te Ä<Ûës¡+>± Á|üC≤kÕ«eT´
dü÷Á‘ê\ @sêŒ≥T
` q÷‘·q n~Ûø±s¡ düeT‘·T´\eTT
` q÷‘·q n+‘·sê®rj·T dü+dü\ú T
` eTVæ≤fi¯\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ ø£\Œq
14 Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\ eT<Ûä´ • s¡cÕ´ kÕeTýê<ä $|üy¢ ê\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #·jT· T<ä∆ • Á|ü|+ü #· sê»ø°jT· |ü≥+
Á|ü|+ü #·+ (1900`1950) • >=|üŒ Ä]úø£ e÷+<äéTT |ü]D≤e÷\T • $wüj÷· ìï #·<Tä e⁄≥
• #· s ¡ Ã ` s¡ c Õ´˝À k˛wü * dü T º $|ü ¢ e +,
uÛ≤>∑+ÌI • »s¡à˙˝À HêJsTT»+ Ä$sê“¤e+ rÁee÷+<ä´+, »s¡à˙˝À Hêõ»+ • j·TT<ä∆ ∫Á‘ê\T
• z≥$T eT]j·TT eTT–+|ü⁄ • düe÷#ês¡ ùdø£s¡D ` $$<Ûä <˚XÊ\˝À
dü+uÛ$Ñ +∫q $|üy¢ ê\T
• PPT M&çj÷ Ó ` Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\T
• |ü≥+ ` s¬ +&ÉT Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\˝À¢ bÕ˝§Zqï
$$<Ûä <˚XÊ\ dü]Vü≤<äT\› >∑T]Ô+|ü⁄
130
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
15 e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À • #ÓH’ ê : s¬ +&ÉT $_Ûqï <äX\¯ T • yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ ` Á|ü|ü+#·j·TT<ë∆\ • Á|ü|+ü #·|≥ü +
C≤‹ $eTTøÏÔ ñ<äé÷\T • ]|ü_ø¢ ˘ @sêŒ≥T |ü]D≤e÷\T • ∫Á‘ê\T
• #ÓH’ ê ø£eT÷´ìdüTº bÕØº Ä$sê“¤e+ • #·sÃ¡ ` #ÓH’ ê˝À ø£eT÷´ìdüTº bÕØº Ä$sê“¤e+, • $wüjT· düe÷#êsêìï #·<Tä e⁄≥
• q÷‘·q Á|üC≤kÕ«eT´+ @sêŒ≥T #˚jT· &É+ : $j·T‘êï+, HÓ’J]j·÷\˝À dü+uÛÑ$+∫q
1949`54 C≤rj·Tyê<ä ñ<äé÷\T
• uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T • düe÷#ês¡ùdø£s¡D ` Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>±
• $j·T‘êï+: e\dü bÕ\≈£î*<ä]› ø° »]–q C≤rj·T ñ<äé÷\T, Hêj·T≈£î\T
e´‹πsø£+>± • |ü≥+ ` Á|ü|+ü #·+ |ü≥+ ` #ÓH’ ê, $j·T‘êï+,
• e\|üyê<ä nqTuÛyÑ ê\T HÓJ’ ]j·÷ <˚XÊ\ >∑T]Ô+|ü⁄
• $j·T‘êïMTj·TT\ C≤rjÓ÷<äéT • PPT M&ç j Ó ÷ \T ` C≤‹ $eTTøÏ Ô
Ä$sê“¤e+ ñ<äé÷\T
• q÷‘·q $j·T‘êï+ ]|ü_ø¢ ˘
• j·TT<ä+∆ ˝ÀøÏ nyÓT]ø± Á|üyX˚ +¯
• HÓJ’ ]j·÷ : e\dü bÕ\≈£î\≈£î e´‹πsø£+>±
dü+|òTü {Ï‘+·
• Á_{Ïwt e\dü yê<äeTT, C≤‹ ìsêàDeTT
• kÕ«‘·+Á‘·éTT ã\V”≤q Á|üC≤kÕ«eTéTT
• #·eTTs¡T, |üsêés¡D+ sê»ø°j÷· \T
16 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • j·TT<ë∆ìøÏ uÛ≤s¡rj·TT\T eT<ä‘› T· Ç#êÃsê? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ C≤rjÓ÷<äéT+ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· |ü≥+
C≤rjÓ÷<äéT+ ` <˚X¯ 1939`42 • #·s¡Ã ` C≤rjÓ÷<äéT+, <˚X¯ $uÛÑ»q, • $wüjT· düe÷#êsêìï #·<Tä e⁄≥
$uÛ»Ñ q, kÕ«‘·+Á‘·´+ • eTTdæ+¢ ©>¥ >±+BÛJô|’ |ò÷ü ‘·Tø£+, dü+kÕúHê\ $˝≤q+
1939`1947 • Væ≤+<ä÷ eTVü‰düuÑÛ eT]j·TT RSS • dü e ÷#ês¡ ùdø£ s ¡ D ` uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯
• bÕøÏkÕÔHé rsêàq+ C≤rjÓ÷<äéT Hêj·T≈£î\T
131
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
• Á_{Ïwt yê]ì mes¡T yÓfifl‚ ˝≤ #˚kÕs¡T? • PPT M&ç j Ó ÷ \T ` uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯
• Á|ü»\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T 1946`48 C≤rjÓ÷<äéT+
• eTTdæ+ ¢ ©>¥ ø±+Á¬>dt : n~Ûø±s¡ ã~©øÏ
dü+Á|ü~+|ü⁄\T
• $uÛ»Ñ q Á|ü‘êé÷ïj·T e÷sêZ\T
• $uÛ»Ñ q e\dü
• dü+kÕúHê\ $©q+
17 dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘· • sêC≤´+>∑ nedüs+ ¡ @$T{Ï? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ • $wüjT· düe÷#êsêìï #·<Tä e⁄≥
sêC≤´+>∑+ ìsêàD+ • uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ |ü⁄q' dü+<äsÙ¡ q • #·sÃ¡ ` H˚bÕ˝Ÿ sêC≤´+>∑ Á|üy•˚ ø£, »bÕHé • ∫Á‘ê\T
• H˚bÕ˝Ÿ sêC≤´+<ä Á|üy• ˚ ø£ 2007 sêC≤´+>∑ Á|üy•˚ ø£ eT]j·TT uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ • düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T
• »bÕHé sêC≤´+>∑ Á|üy• ˚ ø£ 1946 ìsêàD+, ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• sêC≤´+>∑ düuÑÛ #·sÃ¡ \T • M&ç j Ó ÷ \T ` uÛ ≤ s¡ ‘ · sêC≤´+>∑ dü u Û Ñ
• eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+ (j·T÷≥÷úŸ)
• sêC≤´+>∑+ uÛ$ Ñ wü´<äs› Ù¡ q+ • |ü≥eTT ` H˚bÕ˝Ÿ, »bÕHé
• ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\ô|’ #·sÃ¡ \T
• H˚{Ï sêC≤´+>∑+
18 dü « ‘· + Á‘· uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + • yÓTT<ä{Ï kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· |ü≥+
(yÓTT<ä{Ï 30 dü+e‘·‡sê\T • mìïø£\ $<Ûëq+ • #·sÃ¡ ` yÓTT<ä{Ï kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T, @ø£bÕØº • ø±\ÁX‚DÏ #êsYº (Time time chart)
1947`1977) • sê»ø°jT· eédü˝ ú À @ø£bÕØº Ä~Û|‘ü ´· + Ä~Û|‘ü ´· +, sêÁcÕº\ |ü⁄q'eéd”øú s£ D¡ , $<˚o • ∫Á‘ê\T
• sêÁcÕº\ |ü⁄qs¡«ed”ø ú s£ D ¡ &çe÷+&é $<Ûëq+ ` j·TT<ë∆\T, Væ≤+B e´‹πsø£
• sêÁcÕº\ |ü⁄q'eéd”ø ú s£ D ¡ #·≥+º 1956 ñ<äéT+, Vü≤]‘· $|üe¢ +, u+>±¢<X˚ Ÿ j·TT<ä+∆ ,
n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú
132
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
• kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ e÷s¡TŒ • düe÷#ês¡ ùdø£sD ¡ ` (Ç+≥¬sï{Ÿ) kÕs¡«Á‹ø£
• $<˚o $<Ûëq+ ` j·TT<ë∆\T mìïø£\T, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁbÕ+rj·T bÕØº\T
• Væ≤+B e´‹πsø£ ñ<äé÷\T ÁbÕ+rj·T ñ<äé÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q
• Vü≤]‘· $|üe¢ + düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔsT¡ .
• ÁbÕ+rj·T bÕØº\T,ÁbÕ+rj·T ñ<äé÷\T • PPT ` 1971 ` ã+>±¢<X ˚ Ÿ j·TT<ä+∆
• ã+>±¢<X˚ Ÿ j·TT<ä+∆ 1962 #ÓH’ ê‘√ j·TT<ä+∆
• n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú 1965 bÕøÏkÕúH‘é √ j·TT<ä+∆
• |ü≥eTT ` uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , Á|ü|+ü #·|≥ü +
19 sê»ø°jT· <Û√s¡DT\ • n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú ‘·sT¡ yê‘· ‹]– • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°j÷· \T • ∫Á‘ê\T, yêsêÔ|Áü ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>¥‡
Ä$sê“¤e+ 1977`2007 Á|üC≤kÕ«eT´+ • #·sÃ¡ ` 1977 mìïø£\T, n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú ,
• 1977 mìïø£\T ` n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú dü+ø°s¡í sê»ø°j·÷\T, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À
eTT–+|ü⁄ ªªyêeT|üøå£ Á|üuTÑÛ ‘·«+μμ
• 1970 Hê{Ï ø=ìï eTTK´ bÕØº\T BLD • düe÷#ês¡ùdø£sD¡ ` 1977 kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T
ø±+Á¬>dt, CPI (M) DMK, »q dü+|òTt
` C≤rj·T, ÁbÕ+rj·T bÕØº\ düe÷#ês¡+
SAD
• |ü≥eTT ` uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• ÁbÕ+rj·T bÕØº\T ` Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
• nkÕ‡+ ñ<äéT+
• |ü+C≤uŸ Ä+<√fi¯q
• sêJyé >±+BÛ ø±\+˝À Hê{Ï q÷‘·q
#·s´¡ \T
• eT‘·‘‘· «· + ñqï‘· kÕúHê\˝À
n$˙‹ ô|s¡T>∑T<ä\
• dü+ø°sí¡ sê»ø°j÷· \ X¯ø+£
• eT+&É˝Ÿ, eT+~sY e÷¬sÿ{Ÿ
133
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
20 Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\ ‘·sT¡ yê‘· • s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ ‘·sT¡ yê‘· • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ` bıs¡T>∑T • Á|ü|+ü #· |ü≥+
Á|ü|+ü #·+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ • UNO <˚XÊ\‘√ dü+ã+<Ûë\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• Á|ü#Ã· qï j·TT<ä+∆ (1945`1991) • #·sÃ¡ ` ◊ø£´sê»´ dü$T‹, Á|ü#Ã· q¤ ïj·TT<ä+∆ , • e÷~] (MOCK) UNO
• |üs√ø£å mìïø£\T ôdì’ ø£ ˇ|üŒ+<ë\T, Äj·TT<Ûä n+‘·]ø£å b˛{°, e÷~] (MOCK) NAM
• ôdì’ ø£ ˇ|üŒ+<ë\T n©H√<äéT+, USSR |ü‘q· +
• Äj·TT<Û,ä n+‘·]ø£å b˛{° • düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ` UNO, NAM >∑T]+∫
• HêHêC≤‹ dü$T‹ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·T≥
• |ü•ÃeT Ädæj÷· |òTü s¡¸D\T • |ü≥eTT ` USA, USSR eT]j·TT ôdì’ ø£
• eT<Û´ä ÁbÕ#·´+˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï ˇ|üŒ+<ä <˚XÊ\T
C≤rjÓ÷<äéTeTT • PPT ` Á|ü#Ã· q¤ ï j·TT<ä+∆
• XÊ+‹ ñ<äéTeTT
• USSR |ü‘q · +
21 düeTø±©q kÕe÷õø£ • bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\T 1960 Hê{Ï Ç‘·s¡ • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T • Á|ü|+ü #· |ü≥+
ñ<äé÷\T ñ<äé÷\T • #·sÃ¡ ` USSR ˝À e÷qe Vü ≤ ≈£ î ÿ\ • $wüj÷· ìï #·<Tä e⁄≥
• USSR˝À e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéTeTT ñ<äéT+ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
• nDT e´‹πsø£, j·TT<ä∆ e´‹πsø£ ñ<äé÷\T ` nDTe´‹π s ø£ , j· T T<ä ∆ e ´‹π s ø£ • ù||üsY øÏ|¢ Œæ +>¥‡
• Á|ü|+ü Nø£sD ¡ , ìsê«dæ‘T· ˝…q’ Á|ü»\T, ñ<äé÷\T • øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q\T
|üsêés¡D ñ<äé÷\T ` |üsêés¡D ñ<äé÷\T
• j·T÷s¡|˝t À Á^Hé|d” t ñ<äéTeTT ` uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt <äTs¡≥È q, dü+ã+~Û+‘·
• uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt <äTs¡≥È q ñ<äé÷\T
• dü+ã+~Û+‘· ñ<äé÷\T ` ôd˝’ +… {Ÿ yê´© ñ<äéT+
• ôd˝’ +… {Ÿ yê´© ñ<äéTeTT 1973`85 ` eTVæ≤fi≤ ñ<äé÷\T
134
bÕsƒ+¡ /
dü+K´
• qs¡à<ëq~ô|’ Äqø£≥\º ≈£î e´‹πsø£+>± • düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ` uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt <äTs¡≥È q,
ñ<äéTeTT *+>∑$eø£,å C≤‹$eø£å
• kÕe÷õø£ Hê´j·T+ ø√dü+ eTVæ≤fi≤ ` qs¡à<ë q~ô|’ Äqø£≥\º ≈£î e´‹πsø£+>±
ñ<äé÷\T ñ<äé÷\T
• Ä&Éyêfi¯ófl @ø£yTÓ ‘Æ ˚ • |ü≥eTT ` uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT ` $$<Ûä ñ<äéT
• e÷qe Vü≤≈£îÿ\ô|’ kÕe÷õø£ ne>±Vü≤q ÁbÕ+‘ê\T
ø£*Œ+#·&+É
• yÓT]j·÷`ô|;’ò ñ<äéTeTT
22 bÂs¡T\T, Á|üuTÑÛ ‘ê«\T • düe÷#ês¡eT+fÒ @$T{Ï? • yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ` düe÷#ês¡+ • ì+≥s¡÷«´
• mes¡T u≤<ÛTä ´\T? • #·s¡Ã ` düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ, Hê´j·Tùde\T, • düsπ «
• ãVæ≤s¡+>∑|sü #¡ ø· £ b˛e&ÜìøÏ (s¡V≤ü dü´+) ˝Àø˘ n<ë\‘Y • ù||üsY øÏ|¢ Œæ +>¥‡
$TqVü‰sTT+|ü⁄\T • düe÷#ês¡ ùdø£s¡D ` düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ • #êsY‡º
• Á|ü»\T eT]j·TT RTI >∑T]+∫ yêsêÔ |üÁ‹ø£\˝À e∫Ãq øÏ|¢ Œæ +>¥\T
• πøåÁ‘· |üs¡´≥q ` $$<Ûä ø±sê´\j·÷\qT
dü+<ä]Ù+∫ RTI düe÷#êsêìï Ç#˚Ã $esê\
ùdø£sD¡ , Hê´j·TkÕúqeTT
135
Ç) kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´Á|üe÷D≤\T eT]j·TT nuÛ´Ñ düHê dü÷∫ø£\T (Learning Indicators) `
‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± (9`10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T)
‘·s>¡ ‹∑ ` 9
1 uÛ÷Ñ $T ` •eTq$X¯«+, • uÛ÷Ñ |ü]D≤eT+ >∑T]+∫ • uÛ÷Ñ $T n+‘·s‘Z¡ · • $$<Ûä Á|ü<X˚ Ê\ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì • eTq Çs¡T>∑T • uÛ÷Ñ |ü]s¡øDå£
eTq+ dü÷s¡T´&ÉT, uÛ÷Ñ $T $e]kÕÔs¡T ìsêàD+ kÕúìø£ Á|ü‹ sêh+ ‘·eT bıs¡T>∑T <˚XÊ\ ø√dü+
• uÛ÷ Ñ |ü]D≤eT+ • kÕúìø£, ÁbÕe÷DÏø£ >∑T]+∫ #·~$, düeTj·÷\qT kÕúìø£ düeTj·T+ ÁbÕe÷DÏø£ Ä˝À∫+|ü#ù˚ d
• uÛ÷Ñ n+‘·s‘Z¡ · ø±˝≤\ eT<Û´ä uÛ<Ò ëÛ \T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫, bÕ{ÏùdÔ m˝≤+{Ï sπ U≤+XÊ\qT b˛düsº Y
#ÓbÕÔsT¡ ˝…øÿÏ +kÕÔsT¡ düeTdü´\T |ü≥+˝À ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
•
ìsêàD+ uÛ÷Ñ $T ø£<*ä ø£\
• uÛ÷ Ñ |ü≥\+ jÓTTø£ÿ • uÛ÷Ñ $T n+‘·s‘Z¡ · • $$<Ûä <˚XÊ\ ekÕÔjÓ÷ >∑T]ÔkÕÔsT¡
ìsêàD≤ìï $e]kÕÔsT¡ >∑T]+∫ #·~$ ÁbÕe÷DÏø£ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ • n{≤¢dt #·÷dæ
ø£<*ä ø£\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
• nøå±+XÊ\T, düeTj·÷\ $$<Ûä <˚XÊ\
sπ U≤+XÊ\T |ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T düeTj·÷\qT
• düeTj·T+ #˚kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡
2 uÛ Ñ ÷ $T ` • uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\T • •˝≤es¡D+ @s¡Œ&çq • n+XÊìï #·~$, • »\bÕ‘ê\ • m&Üs¡T\ • Á|ü|+ü #·+˝À • uÛ÷Ñ Äes¡D\
Äes¡D\T • Á|ü|+ü #· |ü\ø£\T $<ÛëHêìï $e]kÕÔsT¡ Væ≤e÷\j·T, ∫Á‘ê\qT $düsÔ D¡ ≈£î eTTKýÓTqÆ ñ|üjÓ÷>±\qT
ø£<*ä ø£\T • K+&É|\üò ø£\T, Ä+&ûd,t sêø° ùdø£]+#·&+É e÷qe Jeq n–ï|üs«¡ ‘ê\T $e]kÕÔs¡T
• u≤Vü≤qÁ|üÁøÏj·T\T ø£<*ä ø£\qT $e]kÕÔsT¡ • $$<Ûä $<Ûëq+ m˝≤ >∑\ <˚XÊ\qT
|üs«¡ ‘ê\T nø£ÿ&˚
˙{ÏÁ|üu≤Û e+ • >±*, ˙s¡T, uÛ÷Ñ dü«s¡÷bÕ\ ø±s¡DeTÚ‘√+<√ |ü≥+˝À
m+<äT≈£î ∫Á‘ê\qT
• Væ≤eT˙ q<ë\ Væ≤eT˙q<ë\T, n\\ @s¡Œ&çHêjÓ÷ #Ó|Œü >∑\s¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡
ùdø£]+#·≥+
Á|üu≤Û e+ Á|üu≤Û yêìï $e]kÕÔsT¡ #ÓbÕÔsT¡ • Á|ü|+ü #·|≥ü +˝À
• n\\ Á|üu≤Û e+ • •˝≤es¡D+ô|’ Á|ü<Ûëq
• >±* Á|üu≤Û e+ Jyêes¡D+ Á|üu≤Û yêìï n–ï|üs«¡ ‘ê\T
• Jyêes¡D $e]kÕÔs¡T >∑\ <˚XÊ\
Á|üu≤Û e+ |ü{øºÏ ‘£ j
· ÷· Ø
136
3 »˝≤es¡D+ • »\#·Áø£+ • uÛ≤w”ŒuÛeÑ q+, • bÕsƒê´+X¯+ • |òdü |æ øæò ,˘ • düeTTÁ<ä • eTVü‰ • »\#·Áø£
• eTVü‰düeTTÁ<ë\T Á<äMuÛeÑ q, uÛ≤eq\qT #·~$ düeTTÁ<ä Væ≤+<ä÷, ø±\Twü´+ düeTTÁ<ë\qT ñ|üjÓ÷>±ìï
• eTVü‰ düeTTÁ<ë\ $e]kÕÔs¡T \e˙j·T >∑T]+∫ n{≤¢+{Ïø˘ >∑T]+∫ |ü≥+˝À $e]kÕÔs¡T
• »\#·Áø£+ >∑T]+∫ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡
ñ|ü]‘·\ eTVü‰düeTTÁ<ë\˝Àì Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
$e]kÕÔs¡T • n+XÊìï #·~$ • ñwü,í o‘·\
\e˙j·T‘·, ñwüoí ‘·\
• eTVü‰düeTTÁ<ä
ñc˛íÁ>∑‘· eTVü‰düeTTÁ<ë\T Á|üyêVü‰\qT Á|üyêVü‰\qT
ñ|ü]‘·˝≤ìï
• eqs¡T\T>± $e]kÕÔs¡T eTq≈£î eqs¡T\T>± |ü{øºÏ ˝£ À sêkÕÔsT¡ |ü≥+˝À
eTVü‰düeTTÁ<ë\T • düeTTÁ<ä \eD°jT· ‘·, @$<Ûä+>± >∑T]ÔkÕÔsT¡
ñc˛íÁ>∑‘·\qT ñ|üj÷Ó >∑`
Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd |ü&TÉ ‘·THêïjÓ÷
n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ #ÓbÕÔsT¡
4 yê‘êes¡D+ • yê‘êes¡D • yê‘êes¡D+˝Àì $$<Ûä • bÕsƒê´+XÊìï • E˝…`’ &çôd+ãsY • o‘√wüdí ‘úæ T· \˝Àì • $$<Ûä • ‘·TbòÕqT\T
$düsÔ D¡ n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ #·~$, eT<Û´ä ø±\+˝À e÷s¡TŒ\T kÕúìø£|eü Hê\ e∫Ãq|ü⁄&ÉT
• |”&qÉ y˚TK\\T, • yê‘êes¡D bıs¡\ô|’ ø=]j·÷*dt eTq <˚X+¯ ˝Àì e÷qeJ$‘·+ô|’ <˚XÊ\qT rdüTø√e\dæq
Á|ü|+ü #· |üeHê\T ne>±Vü≤qqT Á|üu≤Û yêìï ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝Àì #·÷ù| Á|üu≤Û yêìï Á|ü|+ü #·|≥ü +˝À C≤Á>∑‘·Ô\T,
• Á|ü|+ü #· |üeHê\ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T $e]kÕÔs¡T n‘·´~Ûø£ $e]kÕÔs¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡ #·s´¡ \ô|’ b˛düsº Y
Á|üu≤Û e+ • ø=]j·÷*dt Á|üu≤Û e+ es¡¸bÕ‘ê\qT • |”&qÉ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
• yê‘êes¡D+ ô|’ ne>±Vü≤q
ùdø£]+∫, eT+&É˝≤\qT,
qyÓ÷<äT#˚kÕÔsT¡ Á|ü|+ü #·|{ü +˝À
•
o‘√wüd˜ ‹úæ nebÕ‘· s¡÷bÕ\
• nebÕ‘·+ • ‘·TbòÕqT ^kÕÔsT¡
>∑T]+∫ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
Á|uü ≤Û e+∫Á‘ê\qT
ùdø£]kÕÔsT¡
137
5 Jyêes¡D+ • düV≤ü » eèø£Cå ≤\+ øÏ+~ n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ • bÕsƒê´+X¯+ • <ä>∑Zs¡˝À>∑\ • |üsêés¡D • Á|ü|+ü #·|≥ü +˝À • n+‘·]+∫
• e÷qe düe÷»+, • Jyêes¡D+˝Àì #·~$ |ü]ÁX¯eTqT ø±\Twü´ $$<Ûä düV≤ü » b˛‘·Tqï n&Ée⁄\
|üsêés¡D+ n+XÊ\T bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+<ä]Ù+∫, Á|üu≤Û yê\qT eèø£åC≤\ |ü]s¡øDå£ ≈£î
#˚|{ü ≤º*‡q
• |ü]ÁX¯eT\T, • $$<Ûä s¡ø±\ n&Ée⁄\T $|üe¢ + <ëì qT+&ç #ÓbÕÔsT¡ ÁbÕ+‘ê\qT
#·s´¡ \ô|’ b˛düsº Y
ø±\Twü´+ • |üsêés¡D+ô|’ Á|üu≤Û yêìï yÓ\Te&˚ • eqs¡T\ <√|æ&ìû >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
• • $$<Ûä
eqs¡T\T e÷qe⁄ì Á|üu≤Û yêìï >∑T]+∫ e´s¡∆|ü<ësê∆\ Á|ü•ïkÕÔsT¡ • Á|ü|+ ü #·+
n+‘·]+∫ ne>±Vü≤q yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ >∑T]+∫q m&Üs¡T\qT y˚&øÓ ÿ£ &É+
b˛e&É+ #˚dTü ø√e&É+ düe÷#ês¡+ >∑T]ÔkÕÔsT¡ (Global
• |ü]ÁX¯eT\ ø±\Twü´+ ùdø£]kÕÔsT¡ Worming) ô|’
• eqs¡T\T Á|ü|+ü #·
n+‘·]+∫b˛e≥+ dü<dä Tü ‡\
ìs¡«Vü≤DqT
6 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • eékÕj·T øÏ+~ n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ • n+XÊìï #·~$ • |ü{øºÏ ˝£ À |ü+≥\ • Vü≤]‘·$|üe¢ + • n{≤¢dt • ø£˙dü eT<ä‘ › T·
eékÕj·T+ $<ÛëHê\T • $$<Ûä eékÕj·T esê¸<Ûës¡ düe÷#êsêìï e\¢ nH˚ø£ kÕj·T+‘√ <Ûsä ¡ ÄeX¯´ø£‘q· T
• |ü+≥ ø±˝≤\T $<ÛëHê\ô|’ ne>±Vü≤q eékÕj·T+ô|’ |üP]+#·&+É ÁbÕ+‘ê\˝À Äqø£≥\º qT >∑T]ÔkÕÔsT¡
• Á|ü<ëÛ q |ü+≥\T • |ü+≥ ø±˝≤\T, yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • Á>±|ò⁄ü \qT uÛ÷Ñ kÕs¡+ ‘·–,Z uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ≥ü +˝À • ∫qï, düqïø±s¡T
• ÄVü‰s¡ |ü+≥\T |ü+≥\ô|’ ne>±Vü≤q s¬ ‘’ T· \ Ks¡TÃ >∑T]ÔkÕÔsT¡ s¬ ‘’ T· \
|ü]o*+∫
ÄVü‰sπ ‘·s¡ |ü+≥\T • Á|ü<ëÛ q ÄVü‰s¡,
ô|]–+~. ‘·–q düeTdü´\¬ø’
• eékÕj·T<ës¡T\T,
ÄVü‰sπ ‘·s¡ |ü+≥\ô|’ yÓ÷<ë<äT˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+
• esê¸<Ûës¡ ø√‘·\ ms¡Te⁄\qT
ne>±Vü≤q rdüTø=+≥Tqï
eékÕj·T+ $esê\qT yê&Ü*‡ ñ+<äì
• eékÕj·T #·s´¡ \qT
• Vü≤]‘· $|üe¢ + |ü{øºÏ ˝£ À sêkÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ÁbÕeTTK´‘·qT
Á>∑Væ≤+#·≥+
138
• ms¡Te⁄\ • eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô • $$<Ûä |ü+≥\T,
düeTdü´\T düV≤ü » ø±s¡D≤\ô|’ yê{ÏøÏ ø±e\dæq
• $<˚o yê´bÕs¡+ ne>±Vü≤q nqT≈£L\
• Vü≤]‘·$|üe ¢ + Á|üu≤Û e+ |ü]dæ‘ú T· \qT
• |üsêés¡D+, ˙s¡T, ‘Ó*ù| |ü{øºÏ q£ T
ms¡Te⁄\ düeTdü´\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
• eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\ Ô
$<˚o yê´bÕs¡+
7 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • |ü]ÁX¯eT\ • |ü]ÁX¯eT\ kÕú|q ü ≈£î • n+XÊìï #·~$, • ñ≈£îÿ‘√ ‘·j÷· s¡T • |ü]ÁX¯eT\ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • |üsêés¡D
|ü]ÁX¯eT\T kÕú|qü ≈£î eTÚ*ø£ nedüsy¡ TÓ qÆ »q|üHês¡ #˚ùd edüTeÔ ⁄\ ô|s¡T>∑T<ä\, |ü≥+˝À ÁøÏ+~ ø±\TcÕ´ìï
nedüsê\T eTÚ*ø£edü‘T· \qT |ü]ÁX¯eT\T C≤_‘ê sêkÕÔsT¡ |üsêés¡D n+XÊ\T ìyê]+#˚+<äT≈£î
• eékÕj·T
n~Ûø£+>± • |ü]ÁX¯eT\T, >∑T]ÔkÕÔsT¡ ø=ìï
$e]kÕÔs¡T ø±\Twü´+q≈£î
VüQ^¢rs¡+ yÓ+≥ Á|ü<X˚ Ê\|ü{øºÏ £ • eTTKýÓTq Æ ìHê<ë\‘√
Ä<Ûë]‘· • q÷\T,eg, »q|üHês¡ HÓ\ø=\Œã&É{≤ìøÏ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ ø±s¡DuÛ÷Ñ ‘· KìC≤\T b˛düsº Y
|ü]ÁX¯eT\T |ü]ÁX¯eT\ $düsÔ D ¡ qT ø±s¡D≤\qT • |ü{øºÏ ˝£ À Ç∫Ãq eTe⁄‘·Tqï<äH˚ \_Û+#·T ÁbÕ+‘ê\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
• Kì» Ä<Ûë]‘· $e]kÕÔs¡T #ÓbÕÔsT¡ |ü]ÁX¯eT\T >∑\ n_ÛÁbÕj·÷ìï • eg|ü]ÁX¯eT\
|ü]ÁX¯eT\T • dæyTÓ +≥T |ü]ÁX¯eT\T, • n+XÊìï #·~$ sêÅcÕº\T, <ëìøÏ e´ø£+Ô #˚kÕÔsT¡ ÁbÕ+‘ê\T
• ◊.{Ï.m\Áø±ìø˘‡ $düsÔ D¡ \qT $e]kÕÔsT¡ |ü]ÁX¯eT\ e\¢ >∑\ ø±s¡D≤\T‘√ • |ü+#·<ës¡
|ü]ÁX¯eT ‘·˝‘… T· ‘Ô T· qï |ü{øºÏ ˝£ Àì |ü]ÁX¯eT
• ◊.{Ï.|ü]ÁX¯eT yê´|æì Ô
•bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~∆, düeTdü´\ô|’ U≤∞\qT|üP]kÕÔsT¡ ÁbÕ+‘ê\T
$e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • Á>±|ò⁄ü \qT
düeTdü´\T • ÇqTeTT, ñ≈£îÿ
• bÕ]ÁXÊ$Tø£ |ü]o*+∫
• q÷‘·q ø£sêà>±sê\
$<ÛëHê\ $$<Ûä |ü]ÁX¯eT\ ÁbÕ+‘ê\T
bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üu≤Û e+ô|’ düe÷#ê]ìï • u§>∑TøπZ Áå ‘ê\T
$<Ûëq+, Á|üu≤Û e+ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |ü{øºÏ ˝£ À |üP]kÕÔsT¡
139
8 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • $$<Ûäs¡ø±\ øÏ+~ n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ • n+XÊìï #·<$ä , • $$<Ûä e´≈£î\Ô • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • kÕ|òyºü s˚ Y • eTqÁ|üuTÑÛ ‘ê«\T
ùdyêø±s¡´Áøe£ ÷\T ùdyêø±s¡´Áø£e÷\T • $<ä´, yÓ<’ ´ä +, Äs√>∑´ bıs¡T>∑Tùde\Tô|’ |üì $esê\qT ùdyês¡+>∑+, f…ø±ï\J ùdyês¡+>±\
• ùdyês¡+>∑+ ùde\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫, #·<Tä e⁄≈£îqïyê] bÕs¡Tÿ\T>∑\ düTdæsú ê_Ûeè~∆øÏ
• es¡ø Ô +£
ÁbÕeTTK´‘·, • düe÷#ês¡ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ìs¡T<√´–‘·ô|’ ÁbÕ+‘ê\qT #˚|&ü TÉ ‘·Tqï
kÕ+πø‹ø£ • Á|üu T
Ñ Û ‘·
« bÕ\q |ü≥+˝À
kÕ+πø‹ø£ #·÷ù| #·s´¡ \qT
|ü]C≤„q+‘√ • e´øÏ> Ô ‘∑ ù· de\T >∑T]ÔkÕÔsT¡
ñ<√´>±\˝À Á|üu≤Û e+ô|’ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
e÷s¡TŒ\T • s¡øD å£ s¡+>∑+
ˇ‹Ô&ç ô|’ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
• $‘·ø Ô ±s¡´ø£˝≤bÕ\T
• kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√
ùde\ s¡+>∑+˝À e∫Ãq
e÷s¡TŒ\ô|’ ne>±Vü≤q
9 Á<äeéédüú ` • u≤´+≈£î »eT>± øÏ+~ n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ • n+XÊìï #·~$ • Á>±|ò⁄ü qT • s¬ ‘’ T· \ • ‘·eT õ˝≤¢ • #˚H‘˚ ø· ±s¡T\
s¡TD+ &ÉãT“ • u≤´+≈£î ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ dü«j·T+ |ü]o*+∫ Ä‘·àVü≤‘·´\ô|’ |ü≥+˝À Ä‘·àVü≤‘·´\ô|’
• u≤´+≈£î <ë«sê ne>±Vü≤q düV‰ü j·Tø£ $$<Ûä esêí\≈£î Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ u≤´+≈£î\T ñqï b˛düsº T¡
s¡TD≤\T • s¡TD≤\ ÄeX¯´ø£‘,· ãè+<ë\ô|’ n+<äT‘·Tqï eT+&É˝≤\qT, ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
• ìj·T‘·, nìj·T‘· ne>±Vü≤q yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ s¡TDXÊ‘ê\qT Á>±e÷\qT • Á|üuTÑÛ ‘·« s¡TD+,
s¡TD≤\ eqs¡T\T • s¡TD≤\ wüs‘¡ T· \qT • düìïy˚XÊ\T |ü{øºÏ ˝£ À sêkÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ u≤´+≈£î\ s¡TD+
• dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ne>±Vü≤q #·~$, s¡TD+, n+<äTu≤≥T,
ãè+<ë\T #˚dTü ø√e&É+ wüs‘¡ T· \ >∑T]+∫ ÄeX¯´ø£‘\· ô|’
• ìj·T‘·, nìj·T‘· yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
s¡TD≤\ eT<Û´ä uÛ<Ò +ä Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
• Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚ùd
s¡TDkÕj·T+ô|’
ne>±Vü≤q
140
10 <Ûsä \¡ T ` • ≈£î≥T+ã ã&Ó{® Ÿ øÏ+~ n+XÊ\qT $e]kÕÔsT¡ • n+XÊìï #·~$ • Ç∫Ãq |ü{øºÏ £ • Á<äy√´\ŒD+ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • Á|üC≤ |ü+|æD°
Jeqe´j·T+ • Á<äy√´\“\+ • Jeqe´j·T+, Jeq e÷s¡T‘·Tqï Ä<Ûës¡+>± n<äT|ü⁄#˚jT· &É+, |ü≥+˝À Jeq eédüú düÁø£eT
• <Ûsä \¡ dü÷∫ Á|üe÷D≤\ eT<Û´ä ‘˚&Ü. <Ûsä \¡ T ≈£î≥T+ã Á|üXï¯ \≈£î, Á|üuTÑÛ ‘·« u≤<Û´ä ‘· e´j·T+ ìs¡«Vü≤D¬ø’
• <Ûsä \¡ ìj·T+Á‘·D • Á<äy√´\“\+ Á|üu≤Û e+ô|’ ã&Ó{® Ÿô|’ #·÷ù| düe÷<Ûëq+ n+X¯+ô|’ n~Ûø+£ >± ñ+&˚ dü\Vü‰\qT
ne>±Vü≤q Á|üu≤Û e+ô|’ sêkÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ q>∑sê\qT dü÷∫dü÷Ô
• ÄVü‰s¡Á<äy√´\“D+, yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • |ü{øºÏ ˝£ Àì >∑T]ÔkÕÔsT¡ ‘·V≤ü •˝≤›sT¡ ≈£î
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ <Ûsä \¡ • <Ûsä \¡ qT U≤∞\qT ˝ÒK sêkÕÔsT¡
dü÷N\ uÛ<Ò +ä ìj·T+Á‹+#·T≥˝À ì+|ü⁄‘ês¡T
• <Ûsä \¡ ìj·T+Á‘·D˝À Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘·ô|’
Á|üuTÑÛ ‘·«bÕÁ‘· yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
11 Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ • Á|üuTÑÛ ‘·«bÕÁ‘· • Ä<ëj·T+, Ks¡TÃ\ô|’ • n+X¯+ #·~$ • Á|üuTÑÛ ‘·« • |üqTï m>∑y‘˚ ô· |’ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • |üqTï m>∑y‘˚ q· T
` |üqTï\T • Á|üuTÑÛ ‘·« Ks¡TÃ\T ne>±Vü≤q Á|ü‘´· ø£|å qü Tï\ô|’ Ks¡TÃ$esê\qT Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ |ü≥+˝À sêh n]ø£≥º&É+˝À
• |üqTï\T • Ä<ëj·T+ |üqTï, yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ |üÁ‹ø£\˝À sê»<ÛëqT\qT Á|üuTÑÛ ‘·«#·s´¡ \ô|’
• |üs√ø£å |üqTï\T m¬ø‡’ EdüT+ø£+ eT<Û´ä • |üqTï\ ùdø£]+∫ >∑T]ÔkÕÔsT¡ dü\Vü‰*kÕÔsT¡ .
sêkÕÔsT¡
• Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T uÛ<Ò +ä $~Û+|ü⁄˝À • |üqTï\qT
• Á>±|ò⁄ü qT
• |üqTï\ edü÷\T, • Á|ü‘·´ø£å, |üs√ø£å |üqTï\ düs¬ q’ $<Ûëq+ ô|’ düÁø£eT+>±
|ü]o*+∫
•m>∑y˚‘· eT<Û´ä uÛ<Ò +ä yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ø£&‘É ês¡T
e´j·÷ìï
• |üqTï\edü÷\T, |ü{øºÏ ˝£ À sêkÕÔsT¡
m>∑y‘˚ \· ô|’ ne>±Vü≤q
• |üqTï\ #Ó*+ ¢ |ü⁄˝À
düs¬ q’ $<Ûëq+ô|’
ne>±Vü≤q
141
12 j·T÷s¡|˝t À • eT<Ûä´j·TT>∑ $<ë´s¡T\∆ T á ÁøÏ+~ • ôdH’ ‡é ˝À e∫Ãq • |ü⁄qs¡TJ®eq • |ü⁄qs¡TJ®eq • |ü⁄qs¡TJ®eHêìøÏ • ∫Á‘·øfi£ ˝¯ À
e÷s¡T‘·Tqï Á|ü|+ü #·+˝À ø°\ø£ uÛ≤eq\qT n_Ûeè~∆øÏ ø±\+ Hê{Ï Ä$sê“¤yêìøÏ ø±s¡DyÓTqÆ ≥Te+{Ï e∫Ãq q÷‘·q
kÕ+düÿè‹ø£ j· T÷s¡| t $e]kÕÔs¡T dü+ã+~Û+∫ ∫Árø£sD¡ ≈£î >∑\ ø±s¡ø±\qT <˚XÊ˝…’q b˛ø£&É\qT
• |ü⁄qs¡TJ®eq+ • |ü⁄qs¡TJ®eq+ Ç+>±¢&,é »s¡à˙,
dü+Á|ü<ëj·÷\T $C≤„q XÊg dü+ã+~Û+∫q ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• e÷qe‘êyê<ä+,
1300`1800 $X¯«$<ë´\j·÷\T • dü+düÿs¡D\T |ü⁄düøÔ ±\qT ∫Á‘ê\qT • |ü⁄qs¡TJ®eHêìøÏ ÁbÕHé‡, Ç≥© • |ü⁄qs¡TJ®eq
• e÷qe‘êyê<ä #·~$, bÕsƒê´+X¯ ùdø£]kÕÔsT¡ e+{Ï <˚XÊ\qT
• n#·TÃj·T+Á‘·+ $C≤„qXÊg ø±\+ Hê{Ï
Ä˝À#·q˝À¢ì $wüjT· +‘√ Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À
• eTVæ≤fi¯\ n_Ûeè~∆øÏ uÛeÑ q ìsêàD
n+XÊ\qT ne>±Vü≤q yê{Ïì eT<Ûä´>∑\ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ‘·eT≈£î q∫Ãq
Äø±+ø£\å T
• Á¬ød
’ eÔü eT‘·+˝À #˚dTü ≈£î+{≤s¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ dü+ã+<Ûëìï n+XÊ\qT
#·sÃ¡ \T(dü+düÿs¡D\T) • $C≤„q s¡+>∑+˝À • |ü⁄qs¡TJ®eq >∑T]ÔkÕÔsT¡ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
• Ä<ÛTä ìø£ $C≤„q e∫Ãq $|üe¢ ø±\+ Hê{Ï
XÊÅkÕÔ\ Äs¡+uÛ+Ñ e÷s¡TŒ\≈£î ∫Árø£sD ¡ , H˚{Ï
• düeTTÁ<äe÷sêZ\ ñ<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔsT¡ ∫Árø£sD¡ \ô|’
nH˚«wüD • yêdüT• Ô \Œ, ∫Á‘·øfi£ ˝¯ À yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
• |ü<ëï\ZeX¯‘êã∆+ e∫Ãq q÷‘·q
j·T÷s¡|t <Û√s¡DT\qT ne>±Vü≤q
ª|ü⁄s¡TJ®eq+μ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T
»]–+<ë?
13 17,18e • Ç+>±¢&TÉ ` • $<ë´s¡T\ ∆ T á øÏ+~ • n+XÊìï #·~$ • Ç+>±¢+&é˝À • j·T÷s¡|˝t À • 17e X¯‘êã∆+˝À • j·T÷s¡|˝t À
X¯‘êu≤∆\˝À eTVü‰qï˝Ò $|üe¢ + ø°\ø£ uÛ≤eq\qT Áô|+ò #Y $|üy¢ êìøÏ bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø C≤rj·Tyê<ëìøÏ, C≤rj·Tyê<ä C≤rj·Tyê<ä
Á|üC≤kÕ«$Tø£, nyÓT]ø± $e]kÕÔs¡T eTT+<äT, Á|üC≤kÕ«eT´+ Ç+>±¢+&é <˚X¯ ñ<äéT+ ‘·˝‹… qÔ ñ<äéT
• C≤rj·Tyê<ä+ ‘·sT¡ yê‘· <ëì C≤rj·Tyê<ä <˚XÊ\qT Á|ü|+ü #·
C≤rj·Tyê<ä kÕ«‘·+Á‘·´+ @s¡Œ&É≥+˝À
#·]Á‘·≈î£ eT<Û´ä
Hêj·T≈£î\qT
• Áô|+ò ∫ $|üe¢ + |ü]dæ‘ú T· \ MT<ä ñqï <äX\¯ T |ü≥+˝À Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
$|üy¢ ê\T ñqï e´‘ê´dü+
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡
142
• ô|s¡T>∑T‘·Tqï eT<Û´ä • Á|üC≤kÕ«eT´ @ø°øs£ D¡ • ;Û‘êeVü≤ >∑T]+∫q >∑T]+∫ • Á|ü|+ü #·|≥ ü +˝À • C≤rj·Tyê<ëìøÏ
‘·s>¡ ‹∑ • Ç+>±¢&˝ é À bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø bÕ\q nH˚ düe÷#êsêìï $<ë´s¡T∆\T Ç+>±¢+&é, dü+düÿè‹
• sêC≤´+>∑ã<ä∆ Á|üC≤kÕ«eT´+ m˝≤ o]¸øq£ T #·~$ ùdø£]+∫, Á|ü•ïkÕÔsT¡ ÁbòÕHé‡, Ç≥©, n+~+∫q
sê#·]ø£+>± @s¡Œ&ç+<√ $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ <ëì‘√ #êsYqº T • nyÓT]ø± »s¡à˙, ùdeqT
ÁbòÕHé‡ |ü]D≤eT+ $|üy¢ êìøÏ >∑\
• ÁbòÕHé‡ $¢e ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ ø±s¡D≤\qT j·TT.j·Tdt.m. Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
• e÷qe
bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î Á|ü•ïkÕÔsT¡ e+{Ï <˚XÊ\qT • Áô|+ò ∫ $|üe¢ +
Á|üø≥£ q <ë]rdæq |ü]dæ‘ú T· \qT • kÕs¡«»˙q
>∑T]ÔkÕÔsT¡ q+<äT
• ;Û‘êeVü≤ bÕ\q $e]kÕÔs¡T Vü≤≈£îÿ\ Á|üø≥ £ q eTVæ≤fi¯\T
• Áô|+ò ∫ $|üe¢ +˝À yÓs’ T¡ <Ûë´\‘√ ìs¡«Væ≤+∫q
eTVæ≤fi¯\T ≈£L&ÉT≈£îì ñ+~ bÕÁ‘·qT
nH˚ n+X¯+ |ü≥¢
Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
14 19e • ◊s√bÕ<˚X¯+˝À • $<ë´s¡T\∆ T ` eT<Û´ä • Ç≥©, »s¡à˙ • Ç≥©, »s¡à˙ • »s¡à˙, Ç≥© • Á|ü|+ü #· • »s¡à˙ @ø°øs£ D¡ +
X¯‘êã∆+˝À ô|\T¢_øÏq ‘·s>¡ ‹∑ , ñ<ës¡yê<ä nqTuÛyÑ ê\qT+&ç @ø°øs£ D¡ ‘√ @ø°øs£ D
¡ ≈£î >∑\ |ü≥+^dæ, Ç≥© _kÕàsYÿ bÕÁ‘·ì,
Á|üC≤kÕ«eT´ C≤rj·Tyê<ä+ C≤rj·T‘êyê<ä+, ø=‘·Ô 19eX¯‘êã∆+˝À dü+ã+<Û+ä ñqï ø±s¡D≤\ô|’ »s¡à˙ <˚XÊ\qT Ç≥©
• j·T÷s¡|˝ t À j·T÷s¡|t <˚XÊ\T
C≤rj·Tyê<ä dü+Á|ü<ëj·Tyê<ä+ e´≈£îÔ\ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ @ø°øs£ D¡ ˝À
sêC≤´\T n_Ûeè~∆#+Ó ~+~q
$|üy¢ ê\T eTTK´ \ø£Då ≤\qT düe÷#êsêìï ø£|Pü sY bÕÁ‘·ì
• ≈£î©qes¡+ Z,
$e]kÕÔs¡T $<Ûëq+ô|’ ùdø£]+∫, Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&çq yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ #·sÃ¡ ˝À¢
• Äø£*, ø£cÕº\T,
• ñ<ës¡yê<ä ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡
C≤rj·Tyê<ä+ Á|üC≤‹s¡T>∑Tu≤≥T
• 1815 ‘·sT¡ yê‘· o]¸ø£ #·~$
ø=‘·dÔ +ü Á|<ü ëj·Tyê<ä+ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
143
• ø±\Œìø£yê<ä+,
C≤rj·T‘êuÛ≤e+
• Äø£*, ø£cÕº\T,
Á|üC≤‹s¡T>∑Tu≤≥T
• ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢
1830,1948
• 1848 $|üe ¢ +,
eTVæ≤fi¯\T
• Ç≥© @ø°øs £ D¡
15 bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ , • Á_≥Hé˝ÀH˚ • bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D˝Àì • $<ë´s¡T∆\T • Ä ø±\+ Hê{Ï •bÕ]ÁXÊ$Tø°øs £ D¡ ≈£î • Á|ü|+ü #·|≥ü +˝À • $<ë´s¡T∆\T
kÕe÷õø£ m+<äT≈£î? uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡ bÕsƒê´+XÊìï |üìyêfi¯fl Jeq ø±s¡D≤\qT bÕ]ÁXÊ$Tø£ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ qT
e÷s¡TŒ • u§>∑T,Z ÇqTeTT • ¡ $$<Ûä #·~$
bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D $<ÛëHêìï yê] ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T $|üe¢ + <√Vü≤<ä|&ü qç
• q÷\Te&Éø≥ £ +, <äX\¯ qT $e]kÕÔsT¡ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ≈£î kÕe÷õø£ Ä]∆ø£ • kÕ+πø‹ø£ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq XÊgy˚‘\Ô· qT,
H˚‘· • bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D eTT+<äT ‘·sT¡ yê‘· dæ‘ú T· \≈£î |ü]C≤„q+ <˚XÊ\qT bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ \Ô · qT
dü+ ã+~Û + ∫q
• Ä$] X¯øÔÏ Ä]∆ø,£ sê»ø°jT· , ñqï |ü]dæ‘ú T· \ Á|ü>‹∑ øÏ, >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
dü e ÷#êsêìï
• s¡yêD≤ kÕe÷õø£ eédü\ú ô|’
>∑T]+∫
ùdø£]kÕÔsT¡
bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ≈£î • Á|ü|+ ü #· |ü≥+˝À • q÷‘·q Jeq
• e÷]q J$‘ê\T
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ eT<Ûä´
m˝≤+{Ï Á|üu≤Û e+ •bÕ]ÁXÊ$Tø°øs £ D¡ ˝À Ç+>±¢+&é, $<ÛëHê\≈£î
• $<ë´s¡T\
∆ T dü+ã+<Ûëìï
• ø±]à≈£î\T #·÷|æ+<√ $e]kÕÔsT¡ kÕ+πø‹ø£ ÁbòÕHé‡, »s¡à˙ <ë]rsTTdüTqÔ ï
bÕ]ÁXÊ$Tø£ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• eTVæ≤fi¯\T, |æ\\ ¢ T, |ü]C≤„q <˚XÊ\qT q÷‘·q kÕ+πø‹ø£
$|üe¢ + Á|ü»\ n_Ûeè~∆øÏ • ì»J$‘·+˝À
bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D >∑T]ÔkÕÔsT¡ |ü]C≤„Hêìï
Jeq $<Ûëqìï dü+ã+~Û+∫q kÕ+πø‹ø£
• »s¡à˙, ÁbòÕHé‡\˝À • Ç+>±¢+&é, Áπ>{Ÿ $<ë´s¡T∆\T
m˝≤e÷]Ãy˚d+æ <√ düe÷#êsêìï |ü]C≤„q q÷‘·q
bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D Á_≥Hé |ü{≤ìï ÄVü‰«ìkÕÔsT¡
kı+‘·e÷≥˝À¢ ùdø£]+∫ e÷s¡TŒ\qT
$e]kÕÔs¡T $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ ^kÕÔsT¡
144
16 kÕe÷õø£ • Ç+>±¢+&é ` • $<ë´s¡T∆\T
$<ë´s¡T\∆ T \T~›»+, • • eTVæ≤fi≤ • kÕeTýê<ä • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • ùd«#·Ã,¤
ìs¡dHü √<äé÷\T ‘=*ø±]àø£ kÕeTýê<ä+, bÕsƒê´+XÊìï ñ<äéT+øÏ Ä$sê“¤yêìøÏ kÕeTýê<ä düe÷q‘·«+,
ñ<äé÷\T #·~$
eTVæ≤fi≤ñ<äéT+ ø°\ø£ dü+ã+~Û+∫ >∑\ ø±s¡D≤\ô|’ <˚XÊ\qT kÂÁuÛ≤‘·è‘ê«ìï
• \T~›»+
kÕeTýê<ëìï
uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q yêsêÔ |üÁ‹ø£\ >∑T]ÔkÕÔsT¡
Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ô|+bı+~+#˚˝≤
‘·eT qT+&ç deü ÷#êsêìï • Á|ü|+ ü #· |ü≥+˝À
• kÕeTýê<ä+ $e]kÕÔs¡T • $<ë´s¡T\∆ T >√&É |üÁ‹ø£qT
kı+‘·e÷≥˝À¢ ùdø£]kÕÔsT¡ s¡cÕ´, ≈£Lú≤,
•
• eTVæ≤fi≤ ñ<äéT+ ô|≥Tºã&û<ëØ $<Ûëq+,
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • Á|üeTTK ì»J$‘·+˝À #ÓH’ ê <˚XÊ\qT s¡÷bı+~kÕÔsT¡
k˛wü*»+ uÛ≤eq\
• kÕe÷õø£ kÕeTýê<äT\qT kÕeTýê<ä >∑T]ÔkÕÔsT¡ • k˛wü*»+
eT<Û´ä >∑\ kÕs¡TbÕ´ìï,
düeTdü´\qT Ç+≥s¡÷«´ #˚dæ dü÷Á‘ê\qT • kÕe÷õø£ uÛ≤eq\qT
yÓs’ T¡ <ë´ìï ne>±Vü≤q
kÕeTýê<ä+ yê]qT+&ç Ä#·]kÕÔsT¡ ìs¡dqü ñ<äé÷\T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
$e]kÕÔs¡T m˝≤ Á|üu≤Û $‘·+ düe÷#êsêìï »]–q
#˚d+æ ~ nH˚ ùdø£]+∫, #·sÃ¡ \ Á|ü<˚XÊ\qT
n+X¯+ |ü≥¢ dü+<äs“¡ +¤ ˝À Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡
17 ˝≤{ÏHé • j·T÷s¡|t $düs¡ , • ◊s√bÕ yêdüT\T
ÔD • ÄÁ|òøæ ±˝À e\dü • j·T÷s¡|⁄ü <˚XÊ\ • e\düyê<ëìøÏ Ädæj÷· , ÄÁ|òøæ ±, • kÕe÷õø£
nyÓT]ø±, ‘=* e\dü bÕ\q ø£qT>=q≥+, nH˚«wüD yê<ä+ô|’ e\dü ÁbÕ+‘ê\ ø±s¡D≤\qT ˝≤{ÏHé nyÓT]ø± <äTsê#êsê\qT,
Ädæj÷· , • nyÓT]ø±˝À nH˚ |ü<ë\qT m˝≤ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $esê\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T K+&Ü\˝À s¡÷|ü⁄e÷|ü≥+˝À
ÄÁ|òæø±\˝À j·T÷s¡|t e\dü ñ|üj÷Ó –kÕÔs√ ùdø£]+∫, e\düyê<ëìøÏ ‘√&ÉŒ&çq Á_{°wt
e\düyê<ä+ ÁbÕ+‘ê\T $e]kÕÔs¡T $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ >∑Ts¬ q’ <˚XÊ\qT yê] eT+∫
• ˝≤{ÏHé nyÓT]ø± • <˚XÊ\qT e\dü Á|ü|+ü #·|≥ü +˝À $<ÛëHê\qT
• Ädæj÷ · ˝À ÁbÕ+‘ê\T>± >∑T]ÔkÕÔsT¡ $<ë´s¡T∆\T
• #Ó’Hê
j·T÷s¡|t <˚XÊ\ e÷s¡Ã≥+˝À yê´bÕs¡+ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
b˛wæ+∫q bÕÁ‘·qT
e\dü bÕ\q • uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯
• #ÓH
’ ê $e]kÕÔs¡T
• Ç+&√H˚wj æ ÷·
145
• ÄÁ|òøæ ±˝À • #ÓH’ ê, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , •
ø±+>√
e\düyê<ä+ Ç+&√H˚wj æ ÷· \ô| • <äøÏåD≤Á|òæø±
• e\dübÕ\q e\dübÕ\q\ eT<Û´ä • |òTü q
nqTuÛyÑ ê\T b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\qT • Áu…õ˝Ÿ
• ø±+>√ $e]kÕÔs¡T
• yÓìE˝≤
• <äøD
åÏ ÄÁ|òøæ ± Ç‘·se¡ TT\T
18 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ • Á_{°wt bÕ\q≈£î • Á_{°wt ø±\+˝À • Ä~yêdæ • $$<Ûä • Á|üdTü ‘Ô · • 20e • bÕ]ÁXÊ$Tø±_Û
e\düyê<ä eTT+<äT n&Ée⁄\ n&Ée⁄\T |üP]Ô>± ‹s¡T>∑Tu≤≥T\ô|q’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T\qT ñ<äé÷\qT X¯‘êã∆+˝Àì eè~∆ô|’ $<ä´
Á|üu≤Û e+ $ìjÓ÷>∑+ HêX¯qeTj˚T´ neø±X¯+ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ‘Ó*ù| ø±\|ü{øºÏ £ Ä~yêdæ Á|ü<Ûëq jÓTTø£ÿ
• Á_{°wt bÕ\q˝À m≈£îÿe>± $es¡D\qT ‹s¡T>∑Tu≤≥T\‘√ bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üu≤Û yêìï
n&Ée⁄\ ñ+&Éøb£ ˛e&ÜìøÏ ùdø£]+∫ b˛*Ã |ü≥ºD≤\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
$ìjÓ÷>∑+ ø±s¡D≤\T $e]kÕÔsT¡ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ≥ü +˝À
•s¬ ˝’ «Ò e÷sêZ\≈£î • Ä~yêd”\ ø√|ü+ >∑T]ÔkÕÔsT¡
d”|¢ sü T¡ ¢ eT]j·TT ìs¡dqü ≈£î • uÛ≤s¡‘·<˚X¯
• Á|üe÷<ë\˝À ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T |ü≥+˝À
n&Ée⁄\T, ø=‘·Ô ÇkÕÔsT¡ Ä~yêdæ
#Ó≥T¢ Hê≥e\dæq • Ä~yêdæ ‹s¡T>∑Tu≤≥T
nedüs+¡ »]–q
‹s¡T>∑Tu≤≥T\qT Á_{°wt
• Ä~eTyêdæ
bÕ\≈£î\T nD∫y˚dqæ Á|ü<˚XÊ\qT
‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ >∑T]ÔkÕÔsT¡
$<ÛëHêìï $e]kÕÔsT¡
• n\÷¢]
d”‘êsêeTsêE
146
• ø=eTs¡+ ;Û+ • Á_{°wt Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À
• Á_{°wt Á|üuÛÑT‘·« uÛ≤s¡‘b· Õ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ \Ô· ≈£î
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñqï düeTdü´\qT
$<Ûëq+ $e]kÕÔs¡T
• yÓTT<ä{Ï
Á|ü|+ü #·jT· T<ä+∆ ˝À
uÛ≤s¡rj·T
|ü]ÁX¯eT\T
• uÛ≤s¡‘·<˚X¯
kÕ«‘·+Á‘·´
düeTj·T+˝À
uÛ≤s¡rj·T
|ü]ÁX¯eT\T
m<äTs=ÿ+≥Tqï
düeTdü´\T
• uÛ≤s¡rj·T
|ü]ÁX¯eT\˝À
ø±]à≈£î\T, |üì
|ü]dæ‘ú T· \T
• ø±]à≈£î\
b˛sê{≤\T
• ø±]àø£ düeTdü´\
|ü]cÕÿs¡+
• ø±]à≈£î\ dü+ø π eå T+
ø√dü+ #·{≤º\T
147
19 $dü]Ô düTqÔ ï • *_j·÷ ` • eTj·THêàsY, • ìj·T+‘·è‘·«+, • Ä+>¥`kÕHé` • ‘·eTÁbÕ+‘ê\ • Á|ü|+ü #·|≥ü +˝À • Á|üC≤kÕ«eT´
Á|üC≤kÕ«eT´+ *_j·÷˝À e÷s¡TŒ *_j·÷\˝À mìïø£\T Á|üC≤kÕ«e÷´\ô|’ dü÷øÏ $esê\qT Á|kü Õs¡e÷<Û´ä e÷\ô|’ *_j·÷, kÕ<Ûäq˝À
• eTj·THêàsY ` »]–q $<ÛëHêìï yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yêsêÔ|Áü ‹ø£\ ìj·T+Á‘·D eTj·THêàsY nø£så êdü´‘·
<˚XÊ\qT>∑T]ÔkÕÔsT¡ jÓTTø£ÿ
e÷s¡TŒ $e]kÕÔs¡T • eTj·THêàsY˝À qT+&ç ùdø£]+∫ >∑T]+∫
• 2011˝À ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
• Á|üC≤kÕ«eT´+ ` • Á|üC≤kÕ«eT´+, #√≥T#˚dTü ≈£îqï $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ÄÁ|òæø±˝Àì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
ìj·T+‘·è‘ê«\˝Àì ìj·T+‘·è‘ê«\ eT<Û´ä e÷s¡TŒ\ô|’ Á|üC≤kÕ«eT´ • Á|üC≤kÕ«eT´
ø=ìï n+XÊ\T uÒ<ëÛ \qT $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ <˚XÊ\qT>∑T]ÔkÕÔsT¡ b˛sê≥+˝À
• Á|üC≤kÕ«eT´ • q÷‘·q Á|üC≤kÕ«e÷´ìï • 2011\ Á|ü|+ ü #· Ä+>¥`bòÕHé`dü÷øÏ
Á|ü>‹∑ $e]kÕÔs¡T |ü≥+˝À ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
Á|üC≤kÕ«eT´+˝Òì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ô|<ä›<˚XÊ\qT
>∑T]ÔkÕÔsT¡
20 Á|üC≤kÕ«eT´+ • Á|üC≤kÕ«eT´+ • »yêãT<ëØ #·≥ãº <ä∆ • bÂs¡T\ >ös¡e+, • Á|ü|+ü #· <˚XÊ\ • <˚XÊìï ôdq’ ´+ • Á|ü|+ü #·|≥ü +˝À • bÕsƒ¡XÊ\˝À
` s¡÷|ü⁄~<äT› n+fÒ Á|üuTÑÛ ‘ê«\ô|’ ùd«#·Ã\¤ ô|’ C≤rj·÷<ëj·T+ |ü]bÕ*+#ê* $$<Ûä <˚XÊ\qT Á|üC≤kÕ«eT´+
≈£î+≥Tqï u≤<Ûë´‘·jT· T‘·yTÓ qÆ Á|üC≤kÕ«eT´+ jÓTTø£ÿ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ . eT]j·TT nH˚ uÛ≤eqô|’ >∑T]ÔkÕÔsT¡ neT\T
Á|üuTÑÛ ‘·«+ • Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ
uÛ≤e+ Á|üu≤Û yêìï $e]kÕÔsT¡ ndüe÷q‘·\ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ »s¡T>∑T‘·T+<äq`
• düe÷q‘·«+,
n+<ä]˙ • n+<ä]ì ø£\T|ü⁄ø=ì bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ $esê\T &ÜìøÏ ø=ìï
ø£\T|ü⁄ø√e≥+ô|’ yÓfifl‚ dü«uÛ≤yêìï @dæ‹ú ˝À nedüs+¡ ô|’ ùdø£]+∫ ñ<ëVü≤s¡D\‘√
Á|üC≤kÕ«eT´+ Á|ü<]ä ÙkÕÔs√ $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ø£s|¡ Áü ‘êìï
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡
• Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ
bÂs¡T\ Áø£j÷· o\
uÛ≤>∑kÕ«eT´+
ø±yê*
148
bÂs¡Vü≤≈£îÿ\T
ñ+&Ü*
düe÷q‘·«+
ø±yê*
ùd«#Ûêj·TT‘·
mìïø£\T ø±yê*
• #·{≤ºìï,
n\Œdü+U≤´≈£î\
n_ÛÁbÕj·÷\qT
>ö<ä$+#·&+É
ø±yê*
• u…*j® T· +, Áo\+ø£
• bÂs¡T\ >ös¡e+,
ùd«#·Ã¤
21 e÷qe • Vü≤≈£îÿ\T, $es¡D • ÁbÕ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT • _s¡T<äT\ s¡<Tä ô› |’ • Vü≤≈£îÿ\ • Vü≤≈£îÿ\ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ • Vü≤≈£îÿ\ô|’
Vü≤≈£îÿ\T, • uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $esê\qT ñ\¢+|òTü qô|’ |ü≥+˝À düTÁ|”+ $esê\‘√
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Á|ükÕ~+∫q • Vü≤≈£îÿ\ nedüsêìï • ÁbÕ<∏$ä Tø£ ùdø£]+∫ yê{Ï Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ø√s¡Tº ñqï ø£s|¡ Áü ‘·+
‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡
Vü≤≈£îÿ\T ÁbÕ<∏ä$Tø£ $e]kÕÔs¡T Vü≤≈£îÿ\ |ü]~Ûô|’ ñ|üj÷Ó >±\qT • ø£sêà>±sê\˝À ÁbÕ+‘êìï
• Vü≤≈£îÿ\
Vü≤≈£îÿ\T • e÷qe Vü≤≈£îÿ\ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ u≤\\qT |üì˝À >∑T]ÔkÕÔsT¡ neT\Tô|’ ø=ìï
• #·≥º s¡øD å£ ˝À ñ\¢+|òTü q≈£î ø±s¡ø±\T ô|≥Tºø√e&É+ô|’ ìHê<ë\T
Vü≤≈£îÿ\T $e]kÕÔs¡T Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ sêkÕÔsT¡
149
• ndüŒèdü´‘êìùw<Û+ä • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • |”&HÉ êìï
• _s¡T<äT\ s¡<Tä › ◊ø£´sê»´ dü$T‹ ìs√~Û+#˚
• J$+#˚ Vü≤≈£îÿ Á|ü<Ûëq Vü≤≈£îÿqT
• u≤\ ø±]à≈£î\T ø±sê´\j·T+ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• eT‘·kÕ«‘·+Á‘·´+, ñqï Á|ü<˚XÊìï
kÕ+düÿè‹ø£ >∑T]ÔkÕÔsT¡
$<ä´$wüjT· ø£,
sêC≤´+>∑
|ü]Vü‰s¡|⁄ü Vü≤≈£îÿ
• e÷qe Vü≤≈£îÿ\
dü+|òTü +
• e÷qe Vü≤≈£îÿ\
ñ\¢+|òTü q
22 å£ • u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T
eTVæ≤fi≤ s¡øD • u≤\\ Vü≤≈£îÿ\≈£î • u≤\´ $yêVü‰\ • >∑èVü≤Væ≤+dü≈£î • eTVæ≤fi¯\T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • eTVæ≤fi≤s¡ø£åD≈£î
#·{≤º\T • u≤\´ $yêVü‰\T ñ<ëVü≤s¡D ÇkÕÔsT¡ ìùw<Ûä #·≥+º ô|’ dü+ã+~Û+∫ m<äTs=ÿH˚ |ü≥+˝À $$<Ûä ‘√&ÉŒ&ÉT‘·Tqï
` <äTwüŒ*¤ ‘ê\T • u≤\´ $yêVü‰\ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ yêsêÔ|Áü ‹ø£\ düeTdü´\ô|’ Á|ü<˚XÊ\qT #·{≤º\qT
• ÄÁø£eT s¡yêD≤ <äTwüŒ*‘ê\qT • yÓ{#
ºÏ êøÏ]ô|’ qT+&ç Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ìs√<Ûøä £ #·≥+º $e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ düe÷#êsêìï • u≤\´$yêVü‰\qT • eTVæ≤fi¯\T
(1956) • nÁø£eT s¡yêD≤ ùdø£]+∫ ˇø£ n]ø£≥&º ÜìøÏ m<äTs=ÿH˚
• es¡ø≥£ ï ìùw<Ûä s¡÷bÕ\qT ù|s=ÿ+{≤s¡T ìy˚~ø£qT rdüT≈£îH˚ düeTdü´\ô|’
•
#·≥+º ` 1961 eTVæ≤fi¯\ >∑èVü≤Væ≤+dü≈î£ s¡÷bı+~kÕÔsT¡ #·s´¡ \qT ne>±Vü≤q
ñ<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔsT¡ dü÷∫kÕÔsT¡ ø=s¡≈î£ ˇø£
150
• >∑èVü≤ Væ≤+dü • ˝Àø˘ n<ë\‘Y Á|ü»\≈£î ø£s|¡ Áü ‘êìï
qT+&ç eTVæ≤fi¯\T n+~+#˚ ùdeqT ‘·j÷· s¡T
s¡øD å£ bı+<˚ $e]kÕÔs¡T #˚kÕÔsT¡
#·≥+º (2005)
• >∑èVü≤ Væ≤+dü
s¡÷bÕ\T
• me]øÏ |òs æ ê´<äT
#˚jT· e#·TÃ
• ˝Àø˘n<ë\‘Y
23 $|ü‘T· \Ô • e÷qe⁄\ • Á|üøè£ ‹ Á|üe÷<ë\T • $$<Ûä • $$<Ûä • Ç{°e\ »]–q • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • $|ü‘T· \Ô
ìs¡«Vü≤D ø±s¡D+>± @s¡Œ&˚ @$<Û+ä >± $|ü‘T· \Ô T>± Á|üe÷<ë\˝À Á|üe÷<ë\≈£î ñÁ>∑yê<ä |ü≥+˝À ø±s¡D≤\qT,
yÓ|’ ]ü ‘ê´\T e÷s¡T‘·THêïjÓ÷ #˚j·Te\dæq$, dü+ã+~Û+∫ <ë&ÉT\ |ü≥¢ ñÁ>∑yê<ä ìyês¡D\qT
• Á|üe÷<ä $e]kÕÔs¡T #˚jT· ≈£L&Éì ù|s=ÿ+≥T
yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ <ë&ÉT\T »]–q ø£s|¡ Áü ‘·+
dü+ã+~Û‘· • n–ï Á|üe÷<ë\ qT+&ç #·s´¡ \qT
yÓ|’ ]ü ‘ê´\T e∫Ãq Á|ü<˚XÊ\qT ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡
s¡øDå£ bı+<ä&ÜìøÏ kı+‘·e÷≥˝À¢
• s
¬ \’ T Á|üe÷<ë\T düe÷#êsêìï >∑T]ÔkÕÔsT¡
m˝≤+{Ï C≤Á>∑‘\Ô· T $e]kÕÔs¡T
• $e÷q ùdø£]+∫ ‘·s>¡ ‹∑
Á|üe÷<ë\T rdüTø√yê˝À $e]kÕÔsT¡ • n–ï >∑~˝À
• n–ï Á|üe÷<ë\T • s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\≈£î Á|üe÷<ë\ô|’ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡
• ñÁ>∑yê<äT\ |ü≥¢ ø±s¡D≤\qT, yê{Ï yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
e÷s¡TŒ ìyês¡D≤ #·s´¡ \qT • s√&ÉT¶
$e]kÕÔs¡T Á|üe÷<ë\≈£î>∑\
• s
¬ \’ T Á|üe÷<ë\≈£î ø±s¡D≤\ô|’
ø±s¡D≤\T $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
151
24 s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘· • Á{≤|òøæ ˘ • Á&Ó$’ +>¥≈î£ ø±e\dæq • ‘ê– yêVü≤q+ • Á{≤|òøæ ˘ >∑Ts¡T\Ô T, • s√&ÉTu¶ ÁÑÛ <ä‘≈· î£ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘ê
$<ä´ $<ä´`$es¡D <Ûäèe|üÁ‘ê\T, q&É|&ü +É ô|’ yê{Ï rdüTø√yê*‡q m≈£îÿe ìj·Te÷\qT
• Á{≤|òø æ ˘ $<ä´, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT $e]kÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $es¡D\‘√ #·s´¡ \ô|’ Á|üe÷<ë\T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
nedüs+¡ , • Á{≤|òø æ ˘ >∑Ts¡T\Ô qT • Á{≤|òø
æ ˘ >∑Ts¡T\Ô ≈£L&çq #êsYqº T Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ »]π> q>∑sê\qT • s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘·ô|’
ÁbÕeTTK´‘· bÕ{Ï+#·øb£ ˛‘˚ ÁbÕeTTK´‘·ô|’ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ • yêVü≤q+ >∑T]ÔkÕÔsT¡ ø=ìï
• Á&Ó’$+>¥ ˝…’ôdHé‡ @eTe⁄‘·T+<√ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • yêsêÔ|Áü ‹ø£\ q&É|&ü ÜìøÏ ìHê<ë\‘√
• Á{≤|òø æ˘ $e]kÕÔs¡T qT+&ç Á{≤|òøæ ˘ nedüse¡ Tj˚T´ ø£s|¡ Áü ‘·+
Çã“+<äT\T • yêVü≤q ]õÁùdw º Hü é Á|üe÷<ë\ ˝…ô’ dHé‡ô|’ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡
$esê\qT Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ . • s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘˝· À
• ‘ê– yêVü≤q+ ø√dü+ nedüse¡ TsTTq
<Ûäèe|üÁ‘ê\qT ùdø£]+∫ • s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘· b˛©düT\≈£î
q&É|&ü +É
ù|s=ÿ+{≤s¡T $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ìj·Te÷\ô|’ düV≤ü ø£]kÕÔsT¡
• ˝…ô’ dqT‡\ s¡<Tä ›
• s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\≈£î Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ • eè<äT\ ∆ T, |æ\\¢ T,
• Á{≤|òø æ ˘ >∑Ts¡T\Ô T
ø±s¡D≤\T ù|s=ÿ+{≤s¡T $ø£˝≤+>∑T\≈£î
• yêVü≤q ]õÁùdw º Hü é s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘·\
• Á{≤|òø æ ˘ Çã“+<äT\≈£î
• s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘· ` $wüjT· +˝À ‘·eT
ø±s¡D≤\T ù|s=ÿ+{≤s¡T
n&É+¶ ≈£î\T, e+‘·T
• ˝…ô’ dHé‡ s¡<Tä › #˚jT· &ÜìøÏ
bÕ<ä#ês¡T\≈£î düV≤ü ø±s¡+
@ $wüj÷· \T
ìã+<Ûqä \T n+~kÕÔsT¡
ø±s¡DeTe⁄‘êjÓ÷
$e]kÕÔs¡T
152
‘·s>¡ ‹∑ ` 10 (uÛ÷Ñ >√fi¯+ eT]j·TT ns¡Xú Êg+) ` bÕs¡T`º I
1 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ` • ñìøÏ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ñìøÏ, • bÕsƒ+¡ #·~$ • >∑+>±`dæ+<ÛTä • eT<Û´ä ñqï‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü{≤ìï • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
uÛÖ>√[ø£ • uÛÖ>√[ø£ |üPs¡« uÛÖ>√[ø£ |üPs¡« Væ≤e÷\j·÷ yÓT<Æ ëq+˝À ÁbÕ+‘·+˝À ^∫ n\Vü‰u≤<éqT o‘√wüdí ‹úæ ì
dü«s¡÷bÕ\T dæ‹ú >∑‘T· \T dæ‹ú >∑‘T· \qT $e]kÕÔsT¡ |üs«¡ ‘ê\T m˝≤ Á|üeVæ≤+#˚ n~Ûø£ >∑T]ÔkÕÔsT¡ n<äT|ü⁄˝À
• Á|ü<ëÛ q uÛÖ‹ø£ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|ü<ëÛ q @s¡Œ&çqy√ q<äT\ Kì»\uÛ´Ñ ‘·≈î£ • uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ ñ+#·T≥˝À
$uÛ≤>±\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ düe÷#êsêìï >∑\ ø±s¡D≤\T |ü≥+˝À Væ≤e÷\j·÷\
uÛÖ‹ø£ $uÛ≤>±\qT
• Væ≤e÷\j·T ùdø£]+∫, ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T 82 1/20 ‘·÷s¡TŒ ÁbÕeTTK´‘·qT
eØZø£]kÕÔs¡T sπ U≤+X¯+qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
|üs«¡ ‘ê\T $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡
• >∑+>±dæ+<ÛTä ^kÕÔsT¡ • yÓ$ ’ <Û´ä yÓTqÆ
yÓT<Æ ëq+ • uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ »+‘·T,
• B«|üø\£ Œ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T |ü{≤ìï ^∫ eèø£åC≤\eTTqT
• <∏ësY m&Ü] ˙\–], s¡ø+åÏ #·T≥˝À
• rs¡yTÓ <Æ ëHê\T nHêïeT˝…’ |üfiì¯ B«|üeTT\ $\TeqT
eT]j·TT B«|üeTT\T ø=+&É\T >∑T]ÔkÕÔsT¡ $e]kÕÔs¡T
2 n_Ûeè~∆ • n_Ûeè~∆ y˚{øÏ Ï • Á|üuTÑÛ ‘·«+ ø£*Œ+#˚ • bÕsƒ+¡ #·~$ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • eTq sêh+˝À • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • Væ≤e÷#·˝Ÿ
uÛ≤eq\T Vü‰$TìdüT+Ô ~? Á|üC≤ kÂø£sê´\qT Væ≤e÷#·˝Ÿ sêÁcÕº\ HDI Á|üC≤ kÂø£sê´\ |ü≥+^∫ Á|ü<˚XŸ˝À
• $$<Ûä s¡ø±\ $e]kÕÔs¡T Á|ü<X˚ Ÿ jÓTTø£ÿ düÁø£eT |ü+C≤uŸ H.P. e÷qyê_Ûeè~∆
Á|ü»\T, $$<Ûä
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ eT]j·TT |ü+C≤uŸ sêÁcÕº\ n<ÛTä Hê‘·q $ìjÓ÷>∑+ô|’ ;Vü‰sY\qT ø±s¡´Áø£e÷\qT
\øå±´\T
• Ä<ëj·T+ eT]j·TT <ëì bıs¡T>∑T <˚XÊ\ ‘·\dü] <ä‘êÔ+X¯eTTqT ‘·eT >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
Ç‘·s¡ \øå±´\T e÷qyê_Ûeè~∆ dü÷∫ø£ Ä<ëj·TeTT\ô|’ ùdø£]+∫ n_ÛÁbÕj·÷ìï
• $$<Ûä <˚XÊ\qT, 2013 <ä‘êÔ+X¯eTT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
sêÁcÕº\qT @ <ë«sê $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡
$<Ûä+>± b˛˝≤Ã*? • $$<Ûä <˚XÊ\
153
• Ä<ëj·TeTT, Ç‘·s¡ sêÁcÕº\ n_Ûeè~∆
n+XÊ\T \øå±´\qT b˛\TkÕÔsT¡
• Á|üC≤ kÂø£sê´\T
• e÷qyê_Ûeè~Û∆
ìy˚~ø£
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
eT]j·TT bıs¡T>∑T
<˚XÊ\T, 2013
<ä‘êÔ+X¯eTT
Ä<Ûës¡+>±
• >∑&∫É q ø±\+
qT+&ç Á|ü>‹∑
~X¯>± n_Ûeè~∆
3 ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û • Ä]úø£ eédüú • GDP >∑T]+∫ • ñ‘·Œ‹Ô • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ • $<ë´]ú ùdyê • $$<Ûä sêÁcÕº\T, • ndü+|òTü {Ï‘·
s¡+>±\T $e]kÕÔs¡T #˚jT· ã&çq eT]j·TT eTq s¡+>∑+˝À eTq<˚X+¯ GDP s¡+>∑+˝Àì
• dü÷\ ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô sêh GDP
• dü+|òTü {Ï‘,· ndü+|òTü {Ï‘· edüTÔùde\ ô|s¡T>∑T‘·Tqï $esê\qT ÁXÊ$T≈£î\|ü≥¢
(GDP) jÓTTø£ÿ
• GDP ì m˝≤ s¡+>±\ eT<Û´ä $\Te eT]j·TT <ä‘êÔ+X¯eTTqT ñbÕ~ÛøÏ ‘Ó*ù| Á>±|òü⁄ >ös¡yêìï
>∑DÏ+#ê*? b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T Á|ü»\ ñbÕ~Ûô|’ ùdø£]kÕÔsT¡ ø±s¡D≤\T ^j·T+&ç Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡
• s¡+>±\ $e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • AP ˝Àì 3 ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T • GDP˝À
ÁbÕeTTK´‘·˝À s¡+>±\˝À ùdyês¡+>∑+
e÷s¡TŒ\T : ñ‘·Œ‹Ô $dü]Ô +∫q bÕÁ‘· jÓTTø£ÿ
nsTTq edüTùÔ de\ ÁXÊ$T≈£î\≈£î
$\Te eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘·qT
dü+ã+~Û+∫ ªô|μ’ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
Á|ü»\ ñbÕ~Û ∫Á‘êìï ^kÕÔsT¡
• ñbÕ~Û :
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
ÁX¯eT Jeq+
154
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
dü+|òTü {Ï‘,·
ndü+|òTü {Ï‘· s¡+>±\
ñbÕ~Û @$<Û+ä >±
m≈£îÿe ñbÕ~Û
neø±XÊ\T eT]j·TT
eT+∫ |ü]dæ‘ú T· \T
ø£*Œ+#ê*?
4 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • o‘√wüd í ‹úæ • o‘√wüdí ‹úæ eT]j·TT • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • yê‘êes¡D • uÛ÷Ñ ‘ê|ü+ • ø¬ yÌ¢ ÷Ó Á>±|ò‡t qT • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
o‘√wüdí ‹úæ yê‘êes¡D+ yê‘êes¡D+\ eT<Û´ä ãTT‘·T|üeHê\ô|’ $esê\qT (Global ^kÕÔsT¡ eékÕj·T+˝À
• ø¬ yÌ¢ ÷Ó Á>±|ò‡t `
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ b˛*ø£\T ‘˚&Ü\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫ warming), • o‘êø±\+, ãTT‘·T|üeq
• o‘√wüd í ‹úæ $e]kÕÔs¡T |ü{øºÏ q£ T o‘√wüdí ‹úæ y˚d$ü ø±\+ ÁbÕeTTK´‘·qT
yê‘êes¡D+qT • o‘√wüdí ‹úæ eT]j·TT s¡÷bı+~kÕÔsT¡ e÷s¡TŒ≈£î>∑\ ñc˛íÁ>∑‘·\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· T yê‘êes¡D≤\qT ø±s¡D≤\qT #·÷|ü⁄ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
ø±s¡ø±\T : Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· T ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T |ü{≤ìï ^kÕÔsT¡
uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ K qT+&ç
nøå±+XÊ\ <ä÷s¡+, ø±s¡ø±\qT $e]kÕÔ&TÉ
uÛ÷Ñ $T ˙s¡T • o‘êø±\+ eT]j·TT
dü+ã+<Û+ä , uÛÖ‹ø£ y˚dü$ø±˝≤\
dæ‹ú , ñ|ü]‘·\ ñc˛íÁ>∑‘·\qT
yê‘êes¡D
Äes¡qÔ + b˛\TÃ‘ês¡T
• o‘êø±\+
• y˚d$ ü ø±\+
• ãTT‘·T|üeq
Ä>∑eTq+
• ‹s√>∑eTq
ãTT‘·T|üeq+
155
• uÛ÷Ñ ‘ê|ü+
(Global warm-
ing) o‘√wüí dæ‹ ú ˝À
e÷s¡TŒ
• AGW eT]j·TT
o‘√wüdí ‹úæ e÷s¡TŒ
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’
e÷s¡TŒ Á|üu≤Û e+
5 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • Væ≤e÷\j·÷ • $<ë´]ú Væ≤e÷\j·÷ • ‘·T+>∑uÁÑÛ <ëqB • Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À • ÁãVü≤à|ü⁄Á‘ê q~ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛÖ‹ø£ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
q<äT\T, ˙{Ï q<äT\T : dæ+<ÛTä q<äT\T eT]j·TT |ü]yêVü≤ø£+˝À Á|ü<ëÛ q ˙{Ï ‘·÷s¡TŒyÓ|’ ⁄ü eT]j·TT qB eT]j·TT
qB eédü,ú B«|üø\£ Œ q<äT\ eT<Û´ä ˙{Ï ÁbÕC…ø˘º\ Á|üeVæ≤+#·{≤ìøÏ eédüú |ü{≤ìï ø£sêï≥ø£
eqs¡T\T ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· eédüú
` B«|üø\£ Œ q<äT\T uÛ<Ò ë\qT $e]kÕÔsT¡ $ìjÓ÷>∑+ô|’ $esê\T >∑\ ø±s¡D≤\T ^kÕÔsT¡ sêÁcÕº\
` ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫, ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T eT<Û´ä >∑\ ˙{Ï
` ÇHéb˛ò ¢ eT]j·TT $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ $yê<ë\≈£î
ne⁄{Ÿ bò˛¢ ø±s¡D≤\qT
• ‘·T+>∑uÁÑÛ <ä q~ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
|ü]yêVü≤ø£+˝À
˙{Ï $ìjÓ÷>∑+
• ˙{Ï
dü~«ìjÓ÷>∑+ô|’
ˇø£ n<Û´ä j·Tq+ :
eTVü‰sêh˝Àì
ôV≤’ yÓsY ãC≤sY
• ˙s¡T ˇø£ kÕ<Ûës¡D
eqs¡T
156
6 »HêuÛ≤ • eTq dü«+‘· • *+>∑ ìwüŒ‹Ô, • bÕsƒ+¡ #·~$ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • »HêuÛ≤
ÁbÕ+‘·+ô|’ düsπ « nø£så êdü´‘êπs≥T, $$<Ûä Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À »HêuÛ≤ eè~∆øÏ õ˝≤¢\ ìj·T+Á‘·D˝À
(»HêuÛ≤) Äj·TT'Á|üe÷D+, sêÁcÕº\˝Àì ej·TdüT‡\qT ô|s¡T>∑T<ä\≈£î »qkÕ+Á<ä‘\· qT Á|üuTÑÛ ‘·« bÕÁ‘·qT
• »HêuÛ≤ >∑Dq »qkÕ+Á<ä‘· |ü<ë\qT »qkÕ+Á<ä‘ô· |’ #·÷ù| |ü{øºÏ q£ T >∑\ ø±s¡D≤\T Á>±|òü⁄˝À Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
<˚ìì
‘Ó\T|ü⁄‘·T+~? $e]kÕÔs¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡ • e÷qe
• ej·TdüT‡ ìsêàD+ • $<ä´, Äs√>∑´+ nH˚$ • e÷qe eqs¡T\ • *+>∑ ìwüŒ‹ÔøÏ kÕeTsêú´\
• *+>∑ ìwüŒ‹Ô e÷qe eT÷\<ÛHä êìøÏ düÁø£eT dü+ã+~Û+∫ ô|+|ü⁄<ä\˝À
• nø£så êdü´‘· sπ ≥T eqs¡T\T>± m+<äT≈£î $ìjÓ÷>∑+, ø£MTà ∫Á‘ê\qT Á|üuTÑÛ ‘·«
• Äj·TT' Á|üe÷D+ |ü]>∑DkÏ ÕÔs√ $e]kÕÔsT¡ e÷qe ªô|μ’ ∫Á‘ê\T>± $<ÛëHê\qT
CHêuÛ≤eè~∆ kÕeTsêú´ìï e÷s¡TŒ #˚kÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
»HêuÛ≤ e÷s¡TŒ˝À ô|+#·T‘·T+<äì • $$<Ûä sêÁcÕº\
Á|üÁøÏjT· \T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ »qkÕ+Á<ä‘·
• »HêuÛ≤ düe÷#êsêìï
|ü]e÷D+˝À
e÷s¡TŒ\T ùdø£]kÕÔsT¡
• »qkÕ+Á<ä‘·
7 Á|ü»\T ` • ìyêdü • ìyêdü ÁbÕ+‘·+, • bÕsƒ+¡ #·~$ • |ü≥Dº ø° s£ D¡ • eékÕj·T • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • |ü≥Dº ø° s£ D¡
ìyêdü ÁbÕ+‘·eT+fÒ |ü≥Dº ø° s£ D
¡ |ü<ë\qT Äø£]¸+#·ã&çq dü+ã+~Û+∫ $düsÔ D¡ eT]j·TT |ü{≤ìï ^dæ &Û©ç ,¢ düeTdü´\
@$T{Ï? $e]kÕÔs¡T ìyêdü ÁbÕ+‘ê\ düe÷#êsêìï |ü≥ºD≤\ eTT+ãsTT, |ü]cÕÿsê\ô|’
ÁbÕ+‘ê\T
• ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T
• Áø£e÷qT>∑‘· ÁX‚D˝Ï À >∑T]+∫ ùdø£]+∫ <ëìô|’ Ä$sê“¤yêìøÏ ôV’≤Á<ëu≤<é, b˛düsº Y
m˝≤
ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT? uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ìyêdü yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ #·]ÃkÕÔsT¡ >∑\ ø±s¡D≤\qT $XÊK|ü≥D º + ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
• eékÕj·T+ ÁbÕ+‘ê\qT $e]kÕÔs¡T \qT >∑T]ÔkÕÔsT¡
$düsÔ D¡ eT]j·TT eØZø£]kÕÔs¡T
|ü≥Dº ≤\Ä$sê“¤e+
157
m˝≤ e÷s¡TŒ
#Ó+<ësTT?
• m˝≤+{Ï
ÁbÕ+‘ê\T ìyêdü
ÁbÕ+‘ê\T>±
Äø£]¸+#·ã&Ü¶sTT?
@$<Ûä+>±
dü+|òTü {Ï‘e· Tj·÷´sTT?
• uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝À
|ü≥Dº ø° s£ D¡
• uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ ìyêdü
ÁbÕ+‘ê\T `
Áø£e÷qT>∑‘·ÁX‚DÏ
• |ü≥D º ø° s£ D¡
düeTdü´\T
8 Á|ü»\T, • e\dü ` ˇø£ ø π dt • e\dü, n+‘·sê®rj·T • eTVü‰sêh˝Àì • Ç{°e* • Á|ü»\ e\dü\≈£î • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • e\dü\
e\dü\T dü&º û e\dü |ü<ë\qT #ÓsT¡ ≈£î ø√ùd dü+ˆêTT˝À ø±s¡D≤\ô|’ |ü{≤ìï ^∫ |ü]D≤e÷\ô|’
• e\dü b˛ø£&\ É qT $e]kÕÔs¡T |üìyê] >∑T]+∫ e\dü\ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ <ëì˝À Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
(Ø‘·T\qT)
˝…øÿÏ +#·&+É • $<ë´s¡Tú\T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ düe÷#êsêìï eTVü‰sêh,
eØZø]£ +#·&+É ãTT‘·Tdü+ã+<Û,ä ùdø£]+∫ <ëì |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ,
• uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝À ‘ê‘êÿ*ø£ e\dü\≈£î>∑\ Ä<Ûës¡+>± ªô|μ’ ˇ&çcÕ, >∑T»sê‘Y
e\dü\T (2001, b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\qT ∫Á‘êìï >∑T]ÔkÕÔsT¡
2011 »HêuÛ≤ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡
˝…ø£ÿ\T)
158
•
Á>±MTD ` |ü≥D º • $<ë´]ú e\dü eT]j·TT
e\dü\T n+‘·sê®rj·T e\dü\
• ãTT‘·T dü+ã+<Ûä eT<Û´ä ‘˚&Ü\T
‘ê‘êÿ*ø£ $e]kÕÔs¡T
e\dü\T
• eTVü‰sêh˝Àì
#Ós≈¡ î£ ø=H˚yês¡T
• Á|ü»\T e\düb˛‘˚
@eTe⁄‘·T+~?
• n+‘·sê®rj·T
e\dü
9 sê+|ü⁄s¡+ : • sê+|ü PsY Á>±eT+ • sê+|üPsY Á>±eT+˝Àì • sê+|üPsY˝Àì • ‘·eT • sê+|üPsY˝À • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • sê+|üPsY Á>±eT
Á>±eT Ä]úø£ ø£<∏ä uÛ÷Ñ $T Ç‘·s¡ düV≤ü » eékÕj˚T‘·s¡ ÁbÕ+‘·+˝Àì s¡yêD≤ s¡+>∑+ |ü{≤ìï ^∫ n_Ûeè~∆˝À
• sê+|üPsY˝À
eédüú eqs¡T\qT $e]kÕÔsT¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ô|’ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ y˚>+∑ >± n_Ûeè~∆ ñ‘·sÔ ¡ Á|ü<X˚ ŸqT ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\
eékÕj·T+
• uÛ÷ Ñ $T Ç‘·s¡ • sê+|üPsY Á>±eT s¬ ‘’ T· \ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ <ä‘êÔ+XÊìï #Ó+<ä{≤ìøÏ s¡+>∑T‘√ bÕÁ‘·qT
düV≤ü »eqs¡T\T |ü+|æDì° $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ùdø£]+∫ |ü{øºÏ £ ø±s¡D≤\T ì+|ü⁄‘ês¡T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• sê+|üPsY˝À • sê+|üPsY Á>±eT+˝Àì ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ ù|s=ÿ+{≤s¡T
uÛ÷Ñ |ü+|æD° ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\qT • ‘·eT
• ñ‘·Œ‹Ô eékÕú|q ü $e]kÕÔs¡T ÁbÕ+‘·+˝Àì
a)uÛ÷ Ñ $T, eè‹Ô eékÕú
b)j·T+Á‘ê\T, ìsêàD≤ìï
|ü]ø£sê\T, düsπ «#˚dæ <ëì
c)eTT&ç|< ü ësêú\T
Á<äeéTT, Ä<Ûës¡+>± u≤sY
d)$C≤„qeTT eT]j·TT ô|’
ìs¡«Vü≤D ∫Á‘ê\qT ^kÕÔsT¡
159
•ÁX¯eT : bı\+˝À
y˚‘H· ê\≈£î
• eT÷\<Ûq ä +:
uÛÖ‹ø£ e]ÿ+>¥
eT÷\<Ûqä + @sêŒ≥T
• n~Ûø√‘·Œ‹Ô ˝Ò<ë
e´kÕj·T<ës¡T\≈£î
qwü+º
• eékÕj˚T‘·s¡
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
• sê+|üPsY˝Àì ∫qï
‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T
• sê+|üPsY˝Àì
<äTø±D<ës¡T\T
• s¡yêD≤
10 Á|ü|+ü Nø£sD¡ • $$<Ûä <˚XÊ\˝À • Á|ü|+ü Nø£sD¡ eT÷\ • $$<Ûä <˚XÊ\˝À • WTO • Á|üdTü ‘Ô · ø±\+˝À • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • Á|ü|+ü Nø£sD¡ ≈£î
ñ‘·Œ‹Ô uÛ≤eqqT $e]kÕÔsT¡ ñ‘·Œ‹Ôì >∑T]+∫ düe÷y˚XÊ\ Á|ü|+ü Nø£sD¡ IMF, WB <ë]rdæq
• $$<Ûä <˚XÊ\ • $<˚o yê´bÕs¡+ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ >∑T]+∫q nedüsêìøÏ>\∑ eT]eTT WTO $C≤„q eT]j·TT
ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT e÷¬sÿ≥¢ düe÷#êsêìï ø±s¡D≤\qT øπ +Á<ä kÕ+πø‹ø±_Ûeè~∆ì
nqTdü+<Ûëq+ düyTÓ øÆ ´£ ‘· eT<Û´ä ùdø£]+∫ $e]kÕÔs¡T ø±sê´\j·÷\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• $<˚o yê´bÕs¡+ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T #·]ÃkÕÔsT¡ • Á|ü|+ü Nø£sD¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡
e÷¬sÿ≥¢ düyTÓ øÆ ´£ ‘· s¡÷bı+~kÕÔsT¡ Á|üÁøÏjT· ˝À ˇø£
• Á|ü|+ ü Nø£sD¡ <˚XÊìøÏ Ç‘·s¡
nq>±H˚$T? <˚X¯+‘√>∑\
dü+ã+<Û+ä ô|’
160
• Á|ü|+ü Nø£sD¡ ≈£î • kÕ+|òTæ ø£
‘√&ÉŒ&çq n+XÊ\ô|’
ø±s¡ø±\T Á|ü|+ü Nø£sD¡
• kÕ+πø‹ø£‘· @$<Ûä+>±
• $<˚o yê´bÕs¡+ Á|üu≤Û e+
eT]j·TT $<˚o #·÷|æ+<√
eT÷\<Ûqä $<ÛëHê\ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
düs∞¡ ø£sD¡
• n+‘·sê®rj·T
($X¯«yê´|ü)Ô
bÕ\Hê dü+dü\ú T
• Á|ü|+ü #· yêDÏ»´
dü+düú (WTO)
• uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’
Á|ü|+ü Nø£sD¡
Á|üu≤Û e+
• ∫qï
ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T
• X¯ó<ä› Á|ü|ü+Nø£s¡D
ø=s¡≈î£ b˛sê{≤\T
11 ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· • <˚X+¯ ø√dü+ • ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· nsêúìï • Çe«ã&çq • ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘≈· î£ • nuÛÁÑ ‘·≈î£ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘·
ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘· ÁbÕeTTK´‘·qT &Ü≈£îýÓT+{ŸqT dü+ã+~Û+∫ dü+ã+~Û+∫q |ü{≤ìï ^∫ #·≥+º neT\T,
• ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ $e]kÕÔs¡T #·~$ ÄVü‰s¡ #·{≤º\ øÏ+~ ôV’≤Á<ëu≤<é eT<ä‘› T· <Ûsä ,¡
ñ‘·Œ‹Ô˝Àô|s¡T>∑T<ä\ uÛÑÁ<ä‘· #·]Á‘·ô|’ <ä‘êÔ+X¯eTTqT ø±s¡D≤\ô|’ (NIN)ì ìj·T+Á‹‘·
161
• ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ • ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘,· yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫, á Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ <Ûsä \¡ ≈£î
\uÛ´Ñ ‘· uÛÁÑ <ä‘>· ± ÄVü‰s¡+ • eékÕj·T+ #·{≤º\T @ a. eékÕj·÷ìï • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ dü+ã+~Û+∫q
• Ç‘·s¡ ÄVü‰s¡ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&ÜqT eT]j·TT dü+<äsê“¤\˝À nÁX¯<∆ä #˚jT· &É+ |ü{≤ìï ^∫ #·s´¡ \qT
|ü<ësêú\T ù|s=ÿ+{≤s¡T ÄVü‰s¡uÁÑÛ ‘· neT\T b. Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ ˇ&çcÕ sêÁcÕºìï Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
• • ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘·
ÄVü‰sêìï • ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ \uÛ´Ñ ‘· eT<Ûä´>∑\ |üs#¡ ã· &ÉTH√ ìã+<Ûqä \T s¡+>∑T\‘√
ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+
bı+<äT≥ ‘·–q+‘· ˝Òøb£ ˛e&É+ dü+ã+<Û+ä ô|’ #·÷|ü⁄ |ü{øºÏ q£ T c. –&É+¶ – kÂø£sê´\ ì+|ü⁄‘ês¡T
Á|üC≤|ü+|æD°
• Á|üC≤ |ü+|æD° e\¢ @s¡Œ&çq yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ ø=s¡‘· eédüú >∑T]+∫
eédüú ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\≈£î rdüTø=qTeT<ä‘› T·
• b˛wüø±Vü‰s¡ dæ‹ú ø±s¡D≤\qT #·s´¡ \qT
$e]kÕÔs¡T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
12 düe÷q‘· ` • eT∞fl n_Ûeè~∆... • |üsêés¡D+ eT]j·TT • düTdæsú ê_Ûeè~∆ • |üsêés¡D+ |ü≥¢ • Hê´j·T+‘√ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • es¡eÔ ÷q
düTdæsú ¡ • |üsêés¡D+, n_Ûeè~Û∆ eT<Û´ä >∑T]+∫ Á|ü»\≈£î >∑\ ≈£L&çq |ü≥+˝À ø±\+˝À
n_Ûeè~∆ n_Ûeè~∆ dü+ã+<Ûë\qT dü] yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ Vü≤≈£îÿ\ düTdæsú ê_Ûeè~∆ qs¡à<ëq~ì düTdæsú ê_Ûeè~∆
b˛\TÃ‘ês¡T
• |üsêés¡D+ |ü≥¢ düe÷#êsêìï <äX≈¯ î£ >∑\ >∑T]ÔkÕÔsT¡ jÓTTø£ÿ
• |üsêés¡D+ |ü≥¢
Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\T ùdø£]+∫ ø±s¡D≤\qT ÁbÕeTTK´‘·qT
Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\qT
• Hê´j·T+‘√ ≈£L&çq ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
#·]ÃkÕÔsT¡ $e]kÕÔs¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡
düTdæsú ê_Ûeè~∆ • Á|üC≤|ü+|æD° eédüú
~X¯>± Á|ü‘êé÷ïj·÷ìøÏ >∑\
• Á|üC≤|ü+|æD° ø±s¡D≤\qT
eédü≈ú î£ ù|s=ÿ+{≤s¡T
Á|ü‘êé÷ïj·T+
162
bÕs¡T`º II ` #·]Á‘· eT]j·TT sê»˙‹XÊg+
13 Á|ü|+ü #· • Á|ü|+ü #· • Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆ìøÏ >∑\ • k˛$j·T{Ÿ • Ä]úø£ e÷+<ä´+ • yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • Ä]úø£ e÷+<Û´ä
j·TT<ä∆eTT\ j·TT<ë∆\T : ø°\ø£ uÛ≤eq\T, kÕeTýê<äeTTqT eTT+<äT |ü]dæ‘ú T· \ Á|ü|+ü #· bÕ]dt, |ü]dæ‘ú T· \˝À
eT<Ûä´ qeTàX¯ø´£ +ø±ì HêJsTT»+, es¡‡sTT˝Ÿ‡, e]íkÕÔsT¡ düe÷#êsêìï j·TT<ë∆\≈£î>∑\ q÷´j·÷sYÿ, Á|ü»\
Á|ü|+ü #·+ ìC≤\T UNO jÓTTø£ÿ dü÷Á‘ê\ • HêJsTT»+ ùdø£]+∫, ø±s¡D≤\ô|’ yÓTT<ä\>∑Tq$ JeqXË*’ øÏ
(1900`1950) • >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ jÓTTø£ÿ >∑TD $X‚w¢ +æ ∫ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ kÕqTuÛ÷Ñ ‹
s¬ +&ÉT Á|ü|+ü #·
• • #·÷|ækÕÔsT¡
•
uÛ≤>∑+Ì yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée <√cÕ\ô|’ $e]kÕÔs¡T k˛$j·T{Ÿ j·T÷s¡|t
j·TT<ë∆\ ø±s¡D≤\qT
kÕeTýê<äeTTô|’ K+&É+˝À • Á|ü|+ü #· XÊ+‹
b˛\Ã&É+ Á|ü|+ü #· j·TT<äe∆ TT\ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée
eT<Û´ä b˛*ø£\qT • $$<Ûä Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée |ü]s¡ø£åD˝À
• rÁeyÓTqÆ C≤rj·T Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\
Á|ü|+ü #· ◊ø£´sê»´dü$T‹
‘˚&Ü\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T ñ<ëVü≤s¡D\ düe÷#êsêìï
uÛ≤e+, kÕÁe÷»´ j·TT<ë∆\˝À ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
yê<ä+, s¡V≤ü dü´ • yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée <ë«sê UNO ùdø£]+∫ bÕ˝§Zìq Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\˝À bÕÁ‘·ô|’ $X‚w¢ +æ ∫
≈£L≥eTT\T, <˚XÊ\qT
bÕ˝§Zìq <˚XÊ\qT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ìj·T+‘·è‘ê«ìøÏ >∑T]ÔkÕÔsT¡
Äj·TT<Ûbä ˛{°,
eØZø£]kÕÔs¡T • UNO kÕúq+ ˝Ò<ìä
ôdì’ ø£ yê<ä+ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ô|’
• HêHêC≤‹ dü$T‹, ìsê›sD¡ ≈£î
• s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
◊ø£´sê»´dü$T‹ eT<Û´ä ekÕÔsT¡
j·TT<ë∆ìøÏ >∑\
Á|ü‘´˚ ø£ |ü]dæ‘ú T· \T
b˛*ø£\qT ‘˚&Ü\qT • yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée
$e]kÕÔs¡T Á|ü|+ü #·
j·TT<ë∆\˝À
bÕ˝§Zìq
163
• es¡‡sTT˝Ÿ‡ dü+~Û <˚XÊ\qT
` HêHêC≤‹ dü$T‹ |ü{øºÏ ˝£ À
` Á≈£Ls¡yTÓ qÆ bı+<äT|üs#¡ T· ‘ês¡T.
ô|‘·qÔ + <ëìì
ø√dü+ »s¡à˙ düyê\T #·s¡Ã\˝À
ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
` kÕeTýê<ä+
USSR e\q
uÛj Ñ T· eTT
• Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\
|ò*ü ‘ê\T
` e´≈£î\Ô $\Te
Ä<Ûës¡+>±
Á|üC≤kÕ«eT´
dü÷Á‘ê\ @sêŒ≥T
` q÷‘·q n~Ûø±s¡
düeT‘·T\´+
` q÷‘·q
n+‘·sê®rj·T
dü+dü\ú T
` eTVæ≤fi¯\≈£î z≥T
Vü≤≈£îÿ ø£\Œq
164
14 Á|ü|+ü #· • s¡cÕ´ kÕeTýê<ä k˛$j·T{Ÿ kÕeTýê<äeTT, • s¡cÕ´ $|üy¢ êìøÏ • s¡cÕ´ $|üy¢ êìøÏ • s¡cÕ´ $|üy¢ êìøÏ • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • s¡cÕ´ $|üe¢ +˝À
j·TT<ë∆\ $|üy¢ ê\T >=|üŒ Ä]úø£ e÷+<äéTT, <ë]rdæq dü+ã+~Û+∫q <ë]rdæq s¡cÕ´ bÕ˝§Zìq
eT<Ûä´ • >=|üŒ Ä]úø£ HêJsTT»+ >∑T]+∫q |ü]dæ‘ú T· \ô|’ <ä‘êÔ+X¯eTTqT ø±s¡D≤\ô|’ »s¡à˙\qT Hêj·T≈£î\
Á|ü|+ü #·+ e÷+<äéTT ø°\ø£ uÛ≤eq\qT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡ b˛sê{≤ìï
(1900`1950) • »s¡à˙˝À $e]kÕÔs¡T
• $|üe¢ • »s¡à˙˝À Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
HêJsTT»+ • $<ë´]ú k˛$j·T{Ÿ HêJsTTC≤ìøÏ • $<ë´]ú
uÛ≤>∑+ÌI düeTj·T+˝À
Ä$sê“¤e+ kÕeTýê<äeTT, >=|üŒ <ë] rdæq kÕeTýê<ä+
Ä]úø£ e÷+<äéTTq≈£î s¡cÕ´<˚X¯+
• z≥$T eT]j·TT jÓTTø£ÿ kÕ+|òTæ ø£, ø±s¡D≤\qT jÓTTø£ÿ
>∑\ ø±s¡D≤\qT ù|s=ÿ+{≤s¡T dü÷Á‘ê\qT
eTT–+|ü⁄ $e]kÕÔs¡T Ä]úø£
• |òÁæ ãe] $|üe
¢ +˝À |ü]dæ‘ú T· \ô|’
eTVæ≤fi¯\ bÕÁ‘·qT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
$e]kÕÔs¡T
15 e\dübÕ*‘· • #ÓH’ ê : s¬ +&ÉT • $<ë´]ú Ädæj÷· , • HÓ’J]j·÷ • #Ó’Hê, • s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • C≤rj·T ùd«#êÃ¤
ÁbÕ+‘ê\˝À $_Ûqï <äX\¯ T ÄÁ|òøæ ± eT]j·TT >∑T]+∫ #·~$ $j·T‘êï+, j·TT<ä+∆ ‘·sT¡ yê‘· #ÓH’ ê $j·T‘êï+ ñ<äé÷\˝À
C≤‹ $eTTøÏÔ • ]|ü_ø¢ ˘ @sêŒ≥T nyÓT]ø±˝˝À »]–q e\düyê<ëìøÏ HÓ’J]j·÷\˝À #Ó’Hê, ªHÓ’J]j·÷\qT bÕ˝§Zìq
ñ<äé÷\T • #ÓH’ ê ø£eT÷´ìdüTº ùd«#êÃ¤ ñ<äé÷\qT e´‹πsø£+>± »]–q C≤rj·T $j·T‘êï+, >∑T]Ô+∫ Hêj·T≈£î\qT
bÕØº Ä$sê“¤e+ $e]kÕÔs¡T @$<Ûä+>± ùd«#êÃ¤ HÓ’J]j·÷\˝Àì s¡+>∑T\˝À >ös¡$+∫ yê]
• q÷‘·q • #ÓH’ ê, $j·T‘êï+, dü+|òTü {Ï‘e· Tj·÷´s√ ñ<äé÷\ C≤rj·T ùd«#êÃ¤ ì+|ü⁄‘ês¡T Ä˝À#·q\qT
Á|üC≤kÕ«eT´+ eT]j·TT HÓJ’ ]j·÷ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ düe÷#êsêìï ñ<äé÷\ô|’ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
@sêŒ≥T #˚jT· &É+ ùd«#êÃ¤ ñ<äé÷\ ø°\ø£ ùdø£]+∫ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
: 1949`54 #·]ÃkÕÔsT¡
uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡
• uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T
165
• $j·T‘êï+: e\dü • $<ë´]ú #ÓH’ ê, • C≤rj·T ùd«#êÃ¤ • #ÓH’ ê $j·T‘êï+
bÕ\≈£î*<ä›]ø° $j·T‘êï+, ñ<äéT eT]j·TT
e´‹πsø£+>± HÓ’J]j·÷\˝Àì Hêj·T≈£î\ HÓ’J]j·÷
• e\düyê<ä ñ<äé÷\ eT<Û´ä >∑\ ù|s¡q¢ T ùdø£]+∫ <˚X|¯ {ü ≤\qT
nqTuÛyÑ ê\T b˛*ø£\T ‘˚&Ü\qT <˚XÊ\T, K+&Ü\ ^kÕÔsT¡
• $j·T‘êïMTj·TT\ $e]kÕÔs¡T yêØ>± |ü{øºÏ £
C≤rjÓ÷<äéT s¡÷bı+~+∫,
Ä$sê“¤e+
$X‚w¢ kæ ÕÔsT¡
• q÷‘·q $j·T‘êï+
]|ü_ø¢ ˘ • $<ë´]ú
• j·TT<ä∆+˝ÀøÏ düHjé TÓ {ŸHH˚ ,é
nyÓT]ø± Á|üyX˚ +¯ e÷y√`{Ÿ‡`≥T+>¥,
• HÓJ’ ]j·÷ : e\dü ôVA∫$THéΩ\
bÕ\≈£î\≈£î >∑T]+∫ eT]+‘·
e´‹πsø£+>± düe÷#êsêìï
dü+|òTü {Ï‘+· ùdø£]kÕÔsT¡
• Á_{Ïwt e\dü
yê<äeTT, C≤‹
ìsêàDeTT
• kÕ«‘·+Á‘·éTT
ã\V”≤q
Á|üC≤kÕ«eTéTT
• #·eTTs¡T,
|üsêés¡D+
sê»ø°j·÷\T
166
16 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • j·TT<ë∆ìøÏ • ø±+Á¬>dt, Væ≤+<ä÷ • Á_{Ïwt yê] • Á_{Ïwt yê] • eT‘· |òTü s¡¸D\≈£î • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ • Á_{Ïwyt ê]
C≤rjÓ÷<äéT+ uÛ≤s¡rj·TT\T eTVü‰düu,ÑÛ RSS, ªª$uÛõÑ +#·T ø±\+˝À eT‘· ø±s¡D≤\ô|’ |ü≥+˝À $uÛõÑ +∫
` <˚X¯ eT<ä‘∆ T· Ç#êÃsê? eTTdæ+¢ ©>¥ e+{Ï ø°\ø£ bÕ*+#·Tμμ $uÛ»Ñ q≈£î Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ C≤rjÓ÷<äé÷ìøÏ bÕ*+#·T
$uÛ»Ñ q, 1939`42 uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡ $<Ûëq+ô|’ dü+ã+~Û+∫ • $<ë´]ú C≤rj·T dü+ã+~Û+∫q $<ÛëHêìï
kÕ«‘·+Á‘·´+ • eTTdæ+¢ ©>¥ • <˚X$¯ uÛ»Ñ q≈£î, yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ düe÷#êsêìï düyTÓ øÆ ´£ ‘·qT #ê]Á‘·ø£ $eT]ÙkÕÔsT¡
1939`1947 • Væ≤+<ä÷ eTVü‰düuÑÛ eT‘·‘‘· «· + eT<Û´ä • eT‘√<äé÷\T ùdø£]+∫ #·]Ã+∫, Ç~ Á|ü<˚XÊ\qT • eT‘·
eT]j·TT RSS dü+ã+<Ûëìï $e]kÕÔsT¡ düe÷» XÊ+‹ô|’ Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ C≤‹ì m˝≤ >∑T]ÔkÕÔsT¡ kÕeTs¡kÕ´ìï
• bÕøÏkÕÔHé rsêàq+ • n‹yê<äT\ eT]j·TT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ • bÕsƒ¡XÊ\ |ü{wÏ |ºü sü T¡ düT+Ô <√ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ $$<Ûä
• Á_{Ïwt yê]ì ñ<ës¡yê<äT\ eT<Û´ä • bÕsƒ¡+˝Àì Á>∑+<∏ë\j·T+ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ ^dæ øÏ«{Ÿ dü+düÿ è‘·T\qT
mes¡T yÓfifl‚ ˝≤ uÛ<Ò ë\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T uÛ≤eq\T #·~$ qT+&ç • øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· Ç+&çj÷· Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
#˚kÕs¡T? • 1947˝À Á_{Ïwt C≤rjÓ÷<äéT+˝À eT‘√<äé÷\ ñ<äéT ñ<äéT+ • >±+<Û˚j·T
• Á|ü»\ $uÛ»Ñ q≈£î <ë]rdæq >±+BÛJ bÕÁ‘· >∑T]+∫q nedüsêìï ÁbÕ+‘ê\qT $\Te\qT
‹s¡T>∑Tu≤≥T ø±s¡D≤\qT >∑T]+∫ düe÷#êsêìï $e]kÕÔs¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
1946`48 ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T yêU≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫, <ëì • Á|üdTü ‘Ô · ø±\+˝À • $uÛ»Ñ q≈£î • C≤rj·T
• eTTdæ+¢ ©>¥ Á|üu≤Û yêìï >±+<Û˚j·T eTT+<äT, Hêj·T≈£î\qT
ø±+Á¬>dt : #·]ÃkÕÔsT¡ $\Te\ ‘·sT¡ yê‘·≈î£ yê]
n~Ûø±s¡ ã~©øÏ • C≤rjÓ÷<äéT ÁbÕeTTK´‘·ô|’ dü+ã+~Û+∫ Ä˝À#·q\qT,
dü+Á|ü~+|ü⁄\T düe÷#êsêìï Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
• $uÛ»Ñ q eT]+‘· |ü{≤ìï ^kÕÔsT¡ >ös¡$kÕÔsT¡
Á|ü‘êé÷ïj·T ùdø£]+∫ <ëìô|’
e÷sêZ\T #·]ÃkÕÔsT¡
• $uÛ»Ñ q, e\dü
• dü+kÕúHê\ $©q+
167
17 dü«‘·+Á‘· • sêC≤´+>∑ øÏ+~ ø°\ø£ uÛ≤eq\qT • bÕsƒ+¡ ˝Àì ø°\ø£ • bÕsƒ¡XÊ\ • @ dü+düú nsTTHê • *œ‘· • uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑
uÛ≤s¡‘· nedüs+¡ @$T{Ï? ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ì uÛ≤eq\T #·~$ Á>∑+<∏ë\j·T+ <ëì \øå±´\T, sêC≤´+>∑+ >∑\ s¡#s· TT‘·\qT
sêC≤´+>∑+ • uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ $e]kÕÔs¡T sêC≤´+>∑ qT+&çø±ì, Ç‘·s¡ ñ<˚›XÊ´\qT @yÓH’ ê Hê\T>∑T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ ,
• sêC≤´+>∑+, Á|üy•
ìsêàD+ |ü⁄q' dü+<äsÙ¡ q ˚ ø£ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£ $<Ûë\T>±>±ì, kÕ~Û+#·{≤ìøÏ <˚XÊ\qT >ös¡$kÕÔsT¡
• H˚bÕ˝Ÿ sêC≤´+>∑ sêC≤´+>∑ düu,ÑÛ dü÷Á‘ê\ô|’ H˚bÕ˝Ÿ UK, bÕ\Hêdü÷Á‘ê\T Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • sêC≤´+>∑
Á|üy•˚ ø£ 2007 \øå±´\T, ñ<˚X› Ê´\T H√≥T‡ USA, nedüse¡ TH˚ >∑T]ÔkÕÔsT¡ $\Te\qT
• »bÕHé sêC≤´+>∑ ‘·‘«· XÊg+, dües¡D, ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ ÄÅùd*º j·÷ n+XÊìï • sêC≤´+>∑+˝Òì Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
Á|üy•˚ ø£ 1946 • C≤rjÓ÷<äéT sêC≤´+>∑ $e]kÕÔs¡T @yÓH’ ê s¬ +&ÉT • sêC≤´+>∑
sêC≤´+>∑ \ø£D å ≤\T • sêC≤´+>∑+
• sêC≤´+>∑ düuÑÛ • bÂs¡T\ Vü≤≈£îÿ\qT
düeTj·T+˝À \ø£åD≤\ <˚XÊ\qT dües¡D\ |ü≥¢
Ç∫Ãq Vü‰MT\qT düe÷#êsêìï ˝Òøb£ ˛sTTqf…‘Ì¢ ˚ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dü |üPs¡«ø£
#·sÃ¡ \T |ü]s¡ø+åÏ #·T≥˝À ùdø£]kÕÔsT¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ m˝≤ •
• eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑eTT jÓTTø£ÿ
ì\u…≥Tºø√e≥+˝À Á|ü|+ü #· |ü≥+ düTìï‘·‘ê«ìï
sêC≤´+>∑+ sêC≤´+>∑+ • ùdø£]+∫q ñ+&˚<√ ^∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ø£*– ñ+{≤s¡T
nedüsêìï $e]kÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
•
jÓTTø£ÿ düe÷#êsêìï H˚bÕ˝Ÿ, »bÕHé, • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
sêC≤´+>∑+ • H˚bÕ˝Ÿ, »bÕHé, nedüsêìï $X‚¢wæ+∫ <äè&ÛÉ, • ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£,
uÛ$Ñ wü´<äs› Ù¡ q+ Ç+>±¢+&é, dü+düÿ è‹,
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sêC≤´+>±\ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ n<äè&Û,É düe÷K´, XÊdüq, ìsêàD, ÄÅùd*º j·÷,
• ÁbÕ<∏ä$Tø£ Hê´j·TXÊK\
dü+Á|ü<ëj·T+,
eT<Û´ä b˛*ø£\T, @ø£øπ +Á<ä, *œ‘·, eT]j·TT yês¡d‘ü «· +
Vü≤≈£îÿ\ô|’ #·sÃ¡ \T ‘˚&Ü\T $e]kÕÔsT¡ eT<Û´ä n+‘·s‘Z¡ ·
n*œ‘· USA\qT |ü]s¡ø£åD˝À
• H˚{Ï sêC≤´+>∑+ dü+ã+<Ûë\qT
sêC≤´+>±\T>± >∑T]ÔkÕÔsT¡ sêC≤´+>∑
$uÛõÑ kÕÔsT¡ $e]kÕÔs¡T
bÕÁ‘·qT
• Á|üdTü ‘Ô · uÛ≤s¡‘·
sêC≤´+>∑+˝À
>∑\ ÁbÕ<∏$ä Tø£
Vü≤≈£îÿ\ô|’
168
18 dü«‘·+Á‘· • yÓTT<ä{Ï kÕs¡«Á‹ø£ • øÏ+~ |ü<ë\qT • Çe«ã&çq bÕsƒ+¡ • n~Ûø±sêìï • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ • 1947 qT+&ç • uÛ≤s¡‘·
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ mìïø£\T $e]kÕÔs¡T #·~$ |ü+#·Tø√e≥+˝À m+<äT≈£î 1977 es¡≈î£ Á|üC≤kÕ«eT´+˝À
(yÓTT<ä{Ï 30 • mìïø£\ $<Ûëq+ a. kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ >∑\ @ø£s÷¡ |ü uÛ≤cÕ ÁbÕ+rj·T sê»ø°jT· bÕØº\
dü+e‘·‡sê\T • sê»ø°jT· b .sê»ø°jT· bÕØº düe÷K´ sê»´+ (yÓs’ T¡ <Ûë´\≈£î) $<ÛëHêìï ø£*– bÕØº\T ã\+>± bÕÁ‘·qT
eédü˝ú À @ø£bÕØº c. sêÁcÕº\ |ü⁄q'eéd”ú nì, ø=ìï |òTü s¡¸D\≈£î >∑\ ñ+<√ ø±s¡D≤\T >∑\ sêÁcÕº\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
1947`1977)
Ä~Û|‘ü ´· + ¡ ø£$T{° (SRC)
ø£sD
n~Ûø±sê\T ø±s¡D≤\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡ • Ç‘·sT¡ \
• sêÁcÕº\ sêÁcÕº\≈£î $X‚w¢ +æ ∫, yê{Ïì • 1977˝À • ã+>±¢<˚XŸ n_ÛÁbÕj·÷\
d .Vü≤]‘· $|üe ¢ +
|ü⁄qs¡«ed”øú s£ D¡ $πø+ÁBø£]+#· ‘·–+Z #·{≤ìøÏ m+<äT≈£î |ü{≤ìï ^∫ |ü≥¢ >ös¡yêìï
e. n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ ú ã&çHêj·Tì
&çe÷+&é |ü]cÕÿsê\T n‘·édüs¡ <ëì˝À ø£*– ñ+{≤s¡T
• sêÁcÕº\ • sêÁcÕº\ |ü⁄q' yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ dü÷∫kÕÔsT¡ |ü]dæ‹ú e∫Ã+<√ sê»<Ûëìì
|ü⁄q'eéd”øú s£ D¡ eéd”øú s£ D¡ ≈£î • uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
• uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± >∑T]ÔkÕÔsT¡
#·≥+º 1956 ø±s¡D≤\T #ÓbÕÔsT¡ sêÁcÕº\ |ü⁄q'
ÁbÕ+rj·T |üØøÏkå ÕÔsT¡
• kÕe÷õø£ ` • 1947 qT+&ç 1977 eéd”úø£s¡D
bÕØº\T • 42e sêC≤´+>∑
Ä]úø£ e÷s¡TŒ es¡≈î£ C≤rj·T, &çe÷+&é
ÁbÕ+rj·T dües¡D≈£î
• $<˚o $<Ûëq+ ` ÁbÕ+rj·T bÕÁ‘·qT >∑T]+∫
yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ñ<äé÷\ <ë]rdæq
j·TT<ë∆\T b˛\TÃ‘ês¡T
•
>∑T]+∫q ø±s¡D≤\qT
• Væ≤+B e´‹πsø£ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê» ã+>±¢<˚XŸ
ñ<äé÷\T j·TT<ë∆ìï düe÷#êsêìï ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T
ø°j÷· \˝À 1977
• Vü≤]‘· $|üe¢ + >∑T]+∫ #·~$, ùdø£]kÕÔsT¡
es¡≈î£ @ø£bÕØº
• ÁbÕ+rj·T Ä~Û|‘ü ê´ìï $e]kÕÔsT¡ n~ bÕøÏkÕÔH‘é √
bÕØº\T,ÁbÕ+rj·T @$<Ûä+>±
ñ<äé÷\T y˚sêŒ≥T
• ã+>±¢<X˚ Ÿ j·TT<ä+∆ #˚jT· ã&ç+<√
• n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú yêÚ≤´ìkÕÔsT¡
169
19 sê»ø°jT· • n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú • ÁbÕ+rj·T bÕØº\T, • n‘·édüs¡ • 1977 kÕs¡«Á‹ø£ • düe÷q‘·«+ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ • ø=ìï sêÁcÕº\˝À
<Û√s¡DT\ ‘·sT¡ yê‘· ‹]– |ü+C≤uŸ Ä+<√fi¯q |ü]dæ‹ú ‘·sT¡ yê‘· mìïø£\ kÕ~Û+#·{≤ìøÏ ^∫ |ü+C≤uŸ, ÁbÕ+rj·T
Ä$sê“¤e+ Á|üC≤kÕ«eT´+ uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡ düeTdü´\ô|’ düe÷#êsêìï Á|üC≤kÕ«eT´+ nkÕ+, bÕØº\ <ÛHä ê‘·àø£
• 1977 mìïø£\T ` • eT‘·‘‘· «· +, n$˙‹ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫ ˇø£ ø±s¡DeTì Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ\qT Á|üu≤Û yêìï
1977`2007
n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡ • sêJyé>±+BÛ #·]ÃkÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ s¡+>∑T\‘√ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
eTT–+|ü⁄
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, nkÕ‡+, ø±\+ Hê{Ï • C≤rj·T, • Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ì+|ü⁄‘ês¡T • Äj·÷
• 1970 Hê{Ï ø=ìï
|ü+C≤uŸ\˝À n_Ûeè~∆ q÷‘·q n_Ûeè~∆ ÁbÕ+rj·T Á|üuTÑÛ ‘·«+ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sêÁcÕº\˝À
eTTK´ bÕØº\T
BLD ø±+Á¬>dt, #Ó+~q ÁbÕ+rj·T #·s´¡ \ >∑T]+∫ bÕØº\ |ü{øºÏ q£ T @sêŒ≥T |ü{≤ìï ^∫ ÁbÕ+rj·T
CPI (M) DMK, bÕØº\qT b˛\TÃ‘ês¡T yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ‘·j÷· s¡T#˚dæ #˚j·TT≥˝À n+<äT˝À bÕØº\T
»q dü+|òTt SAD $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ ÁbÕ+rj·T njÓ÷<Û´ä qT, b˛wæ+∫q
• ÁbÕ+rj·T bÕØº\T bÕØº\ ø=ìï <äsÙ¡ ˙j·T bÕÁ‘·qT
` Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üu≤Û e+ô|’ düú˝≤\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡
• nkÕ‡+ ñ<äéT+ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ >∑T]ÔkÕÔsT¡
• |ü+C≤uŸ Ä+<√fi¯q • eT+&É˝Ÿ
• sêJyé >±+BÛ ø£MTwüH,é
ø±\+˝À Hê{Ï sêeT»qà
q÷‘·q #·s´¡ \T
uÛ÷Ñ $T\ >∑T]+∫
• eT‘·‘‘· «· + ñqï‘·
kÕúHê\˝À
n$˙‹ ô|s¡T>∑T<ä\
• dü+ø°sí¡ sê»ø°j÷· \
X¯ø+£
• eT+&É˝Ÿ, eT+~sY,
e÷¬sÿ{Ÿ
170
20 Á|ü|+ü #· • s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· • Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆+, |üs√ø£å • Á|ü|+ü #· • UNO, NAM • Á|ü#Ã· qï j·TT<ä+∆ , • Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À • Á|ü|+ü #· XÊ+‹
j·TT<ë∆\ j·TT<ä+∆ ‘·sT¡ yê‘· j·TT<ä+∆ , ôdì’ ø£ XÊ+‹˝À UNO >∑T]+∫ USSR USA, USSR |ü]s¡ø£åD˝À
‘·sT¡ yê‘· • UNO ˇ|üŒ+<ë\T, n+‘·]ø£å bÕÁ‘·ô|’ düe÷#êsêìï |ü‘H· êìøÏ >∑\ eT]j·TT yê{Ï UNO bÕÁ‘·qT
Á|ü|+ü #·+, • Á|ü#Ã· qï j·TT<ä+∆ b˛{°, UNO eT]j·TT yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]+∫ <ëìô|’ ø±s¡D≤\ô|’ ôdì’ ø£ ˇ|üŒ+<ä Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ (1945`1991) NAM \ uÛ≤eq\qT #·]ÃkÕÔsT¡ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ <˚XÊ\qT
• |üs√ø£å mìïø£\T $e]kÕÔs¡T >∑T]ÔkÕÔsT¡
• ôdì’ ø£ ˇ|üŒ+<ë\T
• Äj·TT<Û,ä n+‘·]ø£å
b˛{°
• HêHêC≤‹ dü$T‹
• |ü•ÃeT Ädæj÷·
|òTü s¡¸D\T
• eT<Û´ä ÁbÕ#·´+˝À
ô|s¡T>∑T‘·Tqï
C≤rjÓ÷<äéTeTT
• XÊ+‹ ñ<äéTeTT
• USSR |ü‘q · +
21 düeTø±©q • bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\T, • >√¢ã˝Ÿ yê]à+>¥, • Á|üu≤Û e+ >√¢ã˝Ÿ • *+>∑, C≤‹ • >√¢ã˝Ÿ • <˚oj·T+>± • $eø£‘å ≈· î£
kÕe÷õø£ 1960 Hê{Ï Ç‘·s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D, yê]à+>¥ >∑T]+∫ $eø£‘å ≈· î£ yê]à+>¥≈î£ Á|ü»\T bÕ˝§Zqï e´‹πsø£+>±,
ñ<äé÷\T ñ<äé÷\T Äj·TT<Ûä yê´bÕs¡+, yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ dü+ã+~Û+∫q eTq+ m+‘· ñ<äé÷\T kÕe÷õø£
• USSR˝À e÷qe
j·TT<ä∆ ÁbÕ‹|ü~ø£ düe÷#êsêìï es¡≈î£ ø±s¡DyÓ÷ »]–q Hê´j·T+ ø√dü+
$#·øDå£ nqT ùdø£]+∫ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ <˚XÊ\qT »]–q
Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéTeTT
uÛ≤eq\qT $e]kÕÔsT¡ ìy˚~ø£qT
171
• nDT e´‹πsø£, • bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+, • >√¢ã˝Ÿ yê]à+>¥ s¡÷bı+~kÕÔsT¡ • kÕe÷õø£ Á|ü|+ü #· |ü≥+˝À ñ<äé÷\qT
j·TT<ä∆ e´‹πsø£ s¡cÕ´˝Àì e÷qe >∑T]+∫ • nDTX¯ø,ÔÏ Hê´j·T+ ø√dü+ >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
ñ<äé÷\T Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+, yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ nD≤«j·TT<Ûë\T »]π> ñ<äé÷\ • uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+ • kÕe÷õø£
US˝Àì Á|üC≤
• Á|ü|+ü Nø£sD¡ , • uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt Á|ü»\ |ü≥¢ ^∫ qs¡à<ëq~, n+XÊ\ô|’
ñ<äéTeTT,
ìsê«dæ‘T· ˝…q’ <äTs¡≥È qô|’ Äs√>∑´+ô|’ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ uÛÀbÕ˝Ÿ, Á|ükÕs¡
j·T÷s¡|˝t Àì Á^Hé|d” t
Á|ü»\T, |üsêés¡D ñ<äé÷ìï e]íkÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ Á|üu≤Û e+ • eTVæ≤fi¯\ eTDÏ|Pü sY, e÷<Ûäé÷\
ñ<äé÷\T • nDT e´‹πsø£, j·TT<ä∆ • Äj·TT<Ûä #·÷|ü⁄‘êj·Tì kÕe÷õø£ |ü•ÃeT bÕÁ‘·qT
• j·T÷s¡|˝t À e´‹πsø£ ñ<äé÷\≈£î yê´bÕs¡+ ìsê›]kÕÔsT¡ Hê´j·T+ ø£qTeT\T, Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
Á^Hé|d” t ñ<äéTeTT ø±s¡D≤\T ù|s=ÿ+{≤s¡T eT]j·TT j·TT<ä∆ • uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À eT]j·TT e÷qe øπ s¡fiq¯ T >∑T]ÔkÕÔsT¡
• uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt • Á|ü|+ü Nø£sD¡ , yê‘êes¡D+ô|’ »]–q Á|üC≤ Vü≤≈£îÿ\ |ü≥¢
<äTs¡≥È q ìsê«dæ‘T· \T, |üsêés¡D yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ñ<äé÷\ Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡
• dü+ã+~Û+‘· ñ<äé÷\qT $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ • yÓTsÆ êô|;’ò >∑T]+∫
ñ<äé÷\T • $<ë´s¡T\ú T uÛÀbÕ˝Ÿ ñ<äé÷ìï #·~$ düe÷#êsêìï
• ôd˝’ +… {Ÿ yê´© >±´dt <äTs¡≥
È q dü+ã+<Ûä yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡
ñ<äé÷ìï qs¡à<ëq~ô|’
ñ<äéTeTT Äqø£≥\º ìsêàD≤ìøÏ
1973`85 e´‹πsø£+>± »]π>
• qs¡à<ëq~ô|’ ñ<äé÷\˝À >∑\
Äqø£≥\º ≈£î b˛*ø£\T ‘˚&Ü\T
e´‹πsø£+>± ù|s=ÿ+{≤s¡T
ñ<äéTeTT
• kÕe÷õø£ Hê´j·T+
ø√dü+ eTVæ≤fi≤
ñ<äé÷\T
172
• Ä&Éyêfi¯ófl @ø£yTÓ ‘Æ ˚
• e÷qe Vü≤≈£îÿ\ô|’
kÕe÷õø£
ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#·&+É
• yÓTsÆ ê`ô|;’ò
ñ<äéTeTT
22 bÂs¡T\T, • düe÷#ês¡eT+fÒ • RTI 2005 #·{≤ºìï • ªãVæ≤s¡+>∑ • yêsêÔ |üÁ‹ø£\˝À • RTI ô|’ • Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ • RTI 2005
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T @$T{Ï? >∑÷]Ã $e]kÕÔsT¡ |üs#¡ ø· b£ ˛e{≤ìøÏ e∫Ãq RTI Á|ü‹düŒ+~kÕÔsT¡ |ü{≤ìï ^∫ neT\T˝À bÂs¡
• mes¡T u≤<ÛTä ´\T? • RTI #·{≤ºìøÏ $TqVü‰sTT+|ü⁄\Tμ >∑T]+∫ eT]+‘· ø£Ø+q>∑s,Y düe÷#ês¡
• ãVæ≤s¡+>∑|sü #¡ ø· £ dü+ã+~Û+∫ nH˚ ù|sê #·~$ düe÷#êsêìï es¡+>∑˝Ÿ, n~Ûø±]
b˛e&ÜìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔsT¡ yêÚ≤´ìkÕÔsT¡ ùdø£]kÕÔsT¡ õ˝≤¢\qT u≤<Û´ä ‘·qT
(s¡V≤ü dü´+) • RTI, RTE \ eT<Û´ä >∑T]ÔkÕÔsT¡ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡
$TqVü‰sTT+|ü⁄\T b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T
• Á|ü»\T eT]j·TT >∑T]ÔkÕÔsT¡
RTI
173
á) 9 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T
• á |ü⁄düøÔ +£ C≤rj·T, sêh bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø± #·Á{≤ìøÏ nqT>∑TD+>± ñ+~. |ü<√ ‘·s>¡ ‹∑ ‘·sy¡ ê‘˚ $wüjT· yêØ $uÛ»Ñ q #˚j÷· \ì Ç$ #ÓãT‘·THêïsTT. uÛÖ>√[ø£XÊg+, #·]Á‘·, bÂs¡XÊg+,
ns¡X∆ Êg+ nì $$<Ûä $uÛ≤>±\ øÏ+<ä Ç+‘·es¡≈î£ uÀ~Ûd÷ü Ô e#êÃs¡T. nsTT‘˚, M{Ï˝À¢ #·]Ã+#˚ n+XÊ\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï $T[‘·yTÓ Æ ñ+&˚$.
• ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\∆ T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï ‘·s>¡ ‹∑ øÏ ‘Ó∫Ã <ëì Ä<Ûës¡+>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ Bìì r]Ã~<ë›+. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·~$, #·]Ã+#·≥+ #ê˝≤ eTTK´+.
• bÕsƒê\˝À uÛ≤wü : |æ\\¢ ≈£î ‘˚*ø£>± ns¡e∆ Tj˚T´˝≤ bÕsƒê\T sêùd Á|üjT· ‘·ï+ #˚XÊ+. nsTT‘˚ $es¡D, düŒwü‘º · Çyê«*‡q ø=ìï |ü<ë\T ñHêïsTT. #·]ÃdüTqÔ ï uÛ≤eq≈£î dü+ã+~Û+∫
ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ê+. Á|ü‹ n<Ûë´j·T+˝À ø=ìï ø°\ø£ uÛ≤eq\T ñHêïsTT. M{Ïì kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üo]¸ø\£ T>± Ç#êÃ+. ˇø£ ø±˝≤+X¯eTT˝À <ë<ë|ü⁄ 2`3 ñ
|üo]¸ø\£ T uÀ~Û+#·{≤ìøÏ M\e⁄‘·T+~.
• á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À _Ûqï s¡#H· êXË\’ T\T ñ|üj÷Ó –+#ê+. 9e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ+¡ 9˝À e÷~] ø=ìïkÕs¡T¢ yêdüT, ns¡TDY, •eø±$T e+{Ï ø£*Œ‘· ø£<Hä∏ ê\T ñ+{≤sTT. Ç$ ø£*Œø£˝Ò nsTTq|üŒ{Ïø°
Ä uÛ≤eqqT $e]+#·{≤ìøÏ $$<Ûä yêdüyÔ ê\ Ä<Ûës¡+>±H˚ sêXÊ+. bÕsƒ+¡ 7˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T`ø±\TwüéTT yê{Ï Á|üu≤Û e+ e÷~] ø=ìï øπ dt dü&º \û T ñHêïsTT. 9e bÕsƒ+¡
(Á<äe´ dü+dü\˜ T`s¡TD+) $e]+#·&+É ˝À düe÷#ês¡+ |ü{øºÏ \£ T, Á>±|ò\t s¡÷|ü+˝À bı+<äT|ü]∫ ñ+~. á $<Û+ä >± _Ûqï XË\’ T\ <ë«sê uÛ≤eq\qT $e]+#ê+.
• bÕsƒ+¡ eT<Û´ä , bÕsƒ+¡ ∫e] Á|üXï¯ \qT ñ|üj÷Ó –+#·≥+ : bÕsƒ+¡ eT<Û´ä ˝À Á|üXï¯ \T ñ+&É≥+ MTs¡T >∑eTì+∫ ñ+{≤s¡T. á Á|üXï¯ \qT e~*ô|≥ºe<äT.› uÀ<Ûqä ` nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À Ç$
n+‘·sê“¤>+∑ . Ç$ _ÛqïyÓTqÆ Á|üXï¯ \T. MTs¡T #·~$q n+XÊ\qT Áø√&ûø]£ +#·{≤ìøÏ, n+#·Hê y˚jT· {≤ìøÏ ø=ìï Á|üXï¯ \T ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT ˝Ò<ë n+‘·≈î£ eTT+<äT ñ|üo]¸ø˝£ À #·~$q
<ëìøÏ dü+ã+~Û+∫ eT]ø=+‘· düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·{≤ìøÏ eT]ø=ìï Á|üXï¯ \T ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. á Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T MTs¡T #Ó|Œü e<äT.› ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT düe÷<ÛëHê\T
ø£qTø=ÿe{≤ìøÏ $<ë´s¡T\∆ ≈£î neø±X¯+ Çe«+&ç. á Á|üXï¯ \qT ns¡+∆ #˚dTü ø√e{≤ìøÏ, düe÷<ÛëHê\ >∑T]+∫ ˇø£]‘√ ˇø£sT¡ #·]Ã+#·Tø√e{≤ìøÏ $<ë´s¡T\∆ qT nqTeT‹+#·+&ç.
• á |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä s¡ø±\ Á|üXï¯ \T ñHêïsTT :
1) $<ë´s¡T\ú qT ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT sêj·TeTq≥+.
2) bÕsƒ+¡ ˝À Ç∫Ãq ñ<ëVü≤s¡D\‘√ ‘·eT nqTuÛyÑ ê\qT b˛\ÃeTq≥+.
3) bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À Ç∫Ãq s¬ +&ÉT ` eT÷&ÉT |ü]dæ‘ú T· \qT b˛\ÃeTq≥+.
4) ˇø£ øπ dt dü&º û ˝Ò<ë |ü]dæ‹ú ô|’ ‘·eT n_ÛÁbÕj·T+ ‘Ó*j·TCÒjT· eTH˚ Á|üXï¯ \T ($<ë´s¡T\ú n_ÛÁbÕj·÷\T n&ç–q|ü&ÉT n$ n+<ä]M ˇπø s¡ø£+>± ñ+&Ü\ì ˝Ò<Tä , n+<ä]˙ ‘·eT‘·eT
n_ÛÁ|üj÷· \qT e´ø£|Ô sü #¡ ì· e«+&ç.
5) bÕsƒ+¡ ˝À $e]+∫q |ü]dæ‹ú ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd Á|üXï¯ \T.
174
• ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À á Á|üXï¯ \qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T _Ûqï Ø‘·T\˝À ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃ. ø=ìï Á|üXï¯ \ düe÷<ÛëHê\T H√≥T |ü⁄düøÔ +£ ˝À sêj·T+#·e#·TÃ. ø=ìï+{Ïì ∫qï ãè+<ä+˝À
#·]Ã+|ü#j ˚ T· e#·TÃ. ø=ìï+{Ïì e´øÏ>Ô ‘∑ · ø£è‘ê´\T>± eT\#·e#·TÃ. nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ $<ë´s¡T\ú qT ‘·eT kı+‘· e÷≥\˝À sêùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·+&ç. n+<äsT¡ $<ë´s¡T\∆ T
eT÷düb˛‘·˝≤>± ˇπø düe÷<Ûëq+ sêùd˝≤ dü÷#·q\T Çe«e<äT.›
• Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝À #·T≥÷º ^‘·\‘√ ø=+‘· düe÷#ês¡+ ñ+~. bÕsƒ+¡ ˝À #·]Ã+∫q uÛ≤eq\≈£î n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï Ç$ ‘·s#¡ T· ÇkÕÔsTT. M{Ïì ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·]Ã+#·≥+ #ê˝≤ eTTK´+ yê{Ï
#·T≥÷º ø£è‘ê´\qT ≈£L&Ü s¡÷bı+~+#·+&ç. nsTT‘˚ M{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+ #˚jT· e<äT.›
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À ñ|üj÷Ó –+∫q ∫Á‘ê\T : dü+Á|ü<ëj·T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À ∫Á‘ê\T |ü⁄düøÔ ±ìï n+<ä+>± r]Ã~<ä{› ≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. nsTT‘˚ bÕsƒêìøÏ ñqï+‘· ÁbÕeTTK´‘· á
|ü⁄düøÔ +£ ˝Àì ∫Á‘ê\≈£î ≈£L&Ü ñ+~. ø£<Hä∏ êìøÏ ∫Á‘· s¡÷|ü+ Çe«{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·« ã&Ó{® Ÿ` |üqTï\ $<Ûëq+ bÕsƒ+¡ ˝À e÷~] ø=ìï ∫Á‘ê\T ñ+&Ée#·TÃ. $$<Ûä sê»ø°jT· ñ<äé÷\˝Àì
H˚‘\· ∫Á‘ê\T Ç∫Ã ñ+&Ée#·TÃ. $T–*q nìï dü+<äsê“¤\˝À bÕsƒ+¡ m+‘· eTTKýÓ÷, ∫Á‘ê\T ≈£L&Ü n+‘˚ eTTK´+. Ç$ uÛ≤eq\qT $e]+#·{≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT, ˝Ò<ë
bÕsƒê´+X¯+˝Àì uÛ≤yêìøÏ ∫Á‘·s÷¡ |ü+ ÇkÕÔsTT. nH˚ø£ s¡ø±\ ∫Á‘ê\qT ñ|üj÷Ó –+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ê+: bòı{À\T, sπ U≤ ∫Á‘ê\T, e´+>∑´ ∫Á‘ê\T, >√&É |üÁ‹ø£\T yÓTT<ä˝q’… $. Ç$
$$<Ûä #ê]Á‹ø£ ø±˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q$. uÛ≤wü˝Àì XË*’ , yÓ$’ <Û´ä ‘· e÷~]>±H˚ ∫Á‘ê\˝À ôd‘’ +· yÓ$’ <Û´ä ‘· ñ+~.
• |ü{≤\T, |ü{øºÏ \£ T, sπ U≤ ∫Á‘· |ü{≤\T : á |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì |ü{≤\T eTq≈£î uÛÖ>√[ø£, Ä]∆ø,£ sê»ø°jT· , #ê]Á‘·ø£ n+XÊ\qT ‘Ó*j·T#˚kÕÔsTT. $wüj÷· ìï Ädüø>ÔÏ =*ù| Ø‹˝À ‘Ó*j·T#˚jT· {≤ìøÏ
M{Ïì ñ|üj÷Ó –+#ê+. |ü{øºÏ \£ T, sπ U≤ ∫Á‘·|{ü ≤\T ≈£L&Ü MT≈£î ø£q|ü&‘É êsTT. |ü{øºÏ \£ qT, sπ U≤ ∫Á‘· |ü{≤\qT #·<eä ≥+ kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\˝À ‘·|Œü ìdü]. uÛ≤eq\qT $e]+#·≥+˝À
Ç$ ‘·s#¡ T· eT]+‘· düŒwü‘º q· T ÇkÕÔsTT.
• ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T : |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä ÁbÕC…≈î£ \º qT dü÷∫+#ê+. nìï ÁbÕC…≈î£ \º qT #˚|≥
ü ≥
º + kÕ<Û´ä + ø±ø£b˛e#·TÃ. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ #·<eä ≥+ <ë«sê n+XÊ\ nìï uÛ≤eq\qT uÀ~Û+#·˝+Ò .
ÁbÕC…≈î£ \º <ë«sê $<ë´s¡T\∆ ≈£î düe÷»+˝Àì e´≈£î\Ô ‘√ eéVü≤]+#·≥+ ‘Ó\TdüT+Ô ~. ø=‘·Ô düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ‘·eT<Óq’ |ü<‹∆ä ˝À neT]Ã Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ . eTTU≤eTTœøÏ Á|üXï¯ \T
‘·j÷· s¡T#˚jT· ≥+, u≤´+≈£î dü+<äsÙ¡ q≈£î @sêŒ≥T¢ #˚jT· ≥+, ‘êeTT ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï ∫Á‘ê\T, |ü{øºÏ \£ T ˝Ò<ë sπ U≤∫Á‘· |ü{≤\‘√ >∑D≤+ø±\T ñ|üj÷Ó –+∫ n+<ä]ø°
‘Ó*j·T#˚jT· {≤ìøÏ dæ<+∆ä ø±e≥+ e+{Ï$ kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À eTTKýÓTqÆ $. Ç$ ãè+<ë\˝À |üì #˚jT· {≤ìøÏ, ˇø£] $esê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T eTs=ø£]‘√ |ü+#·Tø√e{≤ìøÏ
Ç$ Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT.
• eTTK´ dü÷#·q : uÀ<Ûqä bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìπø |ü]$T‘·+ ø±sê<äT. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˇø£ uÀ<ÛHä √|üøs£ D
¡ + e÷Á‘·yT˚ . bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûqä ˝À bÕsƒê´+X¯+˝À s¡÷bı~+#·ã&Éì, bÕsƒê´+X¯ dü+ã+~Û‘·
ã&ç ãj·T{Ï eT]j·TT kÕúìø£ n+XÊ\qT CÀ&çd÷ü Ô bÕsƒê\qT uÀ~Û+#ê*. Bìø=s¡ø¬ ,’ uÀ<Ûqä ≈£î eTT+<äT>±H˚ nìï bÕsƒê´+XÊ\qT ÄeT÷˝≤Á>∑+ #·~$, nedüse¡ TsTTq eqs¡T\qT
ñbÕ<Ûë´j·TT\T düeT≈£Ls¡TÃø√yê*. ìs¡+‘·s+¡ n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï #·<Tä e⁄‘·÷, ùdø£]dü÷Ô ø±˝≤qT>∑TD+>± $wüjT· |ü]C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·T≈£î+≥÷ ñ+&Ü*.
175
7. m*yÓT+≥Ø kÕúsTT, ôdø£+&ÉØ kÕúsTT eT÷˝≤´+ø£Hê\T
n) 6 qT+&ç 8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` eT÷˝≤´+ø£q+
kÕ+|òTæ ø£XÊg+ ` eT÷˝≤´ø£q+
Á|üdTü ‘Ô · |üØøå±$<Ûëq+ kÕúq+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï (CCE) Á|üyX˚ ô¯ |{≤º\ì $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º ` 2009 ìπs•› +∫+~. Bìì yês¡+‘·+ ˝Ò<ë s√EyêØ f…dTü \º T>±
|ü]>∑D+Ï #·sê<äT. Ç~ ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<ÛHä ê $<ÛëHêìøÏ nqT>∑TD+>± ñ+&Ü*. $<ë´s¡T\ú T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À, ãj·T≥ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zqï|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yê]ì ì•‘·+>± |ü]o*+∫
Á|ü>‹∑ ì qyÓ÷<äT#˚j÷· *. Bì Ä<Ûës¡+>± yÓqTø£ã&çq |æ\\¢ ≈£î Äj·÷s¡+>±\˝À Ä•+∫q Á|ü>‹∑ kÕ<Ûqä ≈£î ø±e\dæq ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. Ç+<äTø√dü+ dæ\ãdt, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï ‘·|Œü ìdü]>± #˚sêÃ*.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À ªdüeTÁ>∑+μ n+fÒ øπ e\+ ˇø£ n+XÊìï Á>∑V≤æ +∫ ‹]– #Ó|Œü &É+ nH˚ <ëìô|’ <äèwæº ô|fÒº eT÷˝≤´+ø£q+ ø±<äT. |ü\THÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À n+fÒ ` ø±s¡D≤\
#Ó|Œü &É+, CÀ&ç+∫ #Ó|Œü &É+, ø±s¡´`ø±s¡ø£ dü+ã+<Ûë\qT nH˚«wæ+#·≥+, b˛˝§Ã&É+, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ kÕsê+XÊìï #Ó|Œü >∑\>∑&+É . düsπ «#˚|≥ ü &º +É , #·]Ã+#·&+É , düe÷#êsêìï nq«sTT+#·&+É
yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &É+.
ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À ≈£L&Ü |ü⁄düøÔ ±<Ûë]‘· |üØø£\å T (Open Book) ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. |ü⁄düøÔ ±<Ûë]‘· eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê $<ë´s¡T\ú ˝À yêdüeÔ
n+XÊ\qT ô|<ä› m‘·TqÔ e˝…y¢ j ˚ T· ≥+ e+{Ï ˇ‹Ô&TÉ \T ‘=\–+#·>\∑ +. ø°\ø£ uÛ≤eq\T Á|üÁøÏjT· \ ne>±Vü≤qô|’ <äèwæôº |fÒº neø±XÊìï ø£*Œ+#·>∑\+. kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûëq \øå±´\ô|’
<äèwæºô|fÒº$<Ûä+>± (Open Book) |ü⁄düøÔ ±<Ûë]‘· eT÷˝≤´+ø£q+˝À Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ düè»Hê‘·àø£‘· nedüs+¡ . Bìì ô|+bı+~+#˚ e÷sêZ\T nH˚«wæ+#ê*.
|æ\\¢ kÕe÷õø£ n+XÊ\ ne>±Vü≤qqT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd˝≤ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ø=qkÕ>±*. n+‘˚>±ì |æ\\¢ T »yêãT\qT ã{°|º {ü ºÏ n+<äs÷¡
ˇπø$<Û+ä >± |üØø£\å ˝À sêùd˝≤ ˇ‹Ô&ç ‘˚e≥+ ns¡sú V¡ ≤æ ‘·+. Á|üdTü ‘Ô · |üØøå± $<Ûëq+ $wüjT· ìwü‘º ô· |’ m≈£îÿe <äèwæôº |≥º&+É e\¢ Á|üdTü ‘Ô · |üØø£å $<Ûëq+ |æ\\¢ +<ä]˙ ˇπø s¡øy£ TÓ qÆ »yêãT sêùd˝≤
#˚k˛Ô+~. $wüjT· ìwü‘º · ø£+fÒ \øå±´‘·àø£‘ô· |’ m≈£îÿe <äèwæº ô|{≤º*. |üØø£\å eTT–+|ü⁄≈£î eTT+<äT>± ø=+‘·eT+~ |æ\\¢ »yêãT\qT / Á|ü‹düŒ+<äq\qT |ü]o*+∫ Ä ‘·sê«‘· e÷Á‘·yT˚ »yêãT
|üÁ‘êìï ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*.
bÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä ≈£î eTT+<äT, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT, »]–q ‘·sT¡ yê‘· ` ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À, Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À, Á>∑+<∏ë\j·T+˝À, Ä≥dü\ú +˝À $<ë´]ú jÓTTø£ÿ XÊØs¡ø,£
e÷qdæø,£ kÕ+|òTæ ø£, ñ<˚«>∑ $ø±kÕ\qT |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT#˚jT· T≥ C.C.E. eTTK´ ñ<˚X› ´¯ +. á qyÓ÷<äT Ä<Ûës¡+>± $<ë´]ú Á|ü>‹∑ ì m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT $X‚w¢ +æ ∫ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À
Áø£e÷qT>∑‘· e÷s¡TŒ\T #˚ùdÔ dües¡D≤‘·àø£ uÀ<Ûqä (Remedial teaching) $_Ûqï |ü<‘∆ä T· \qT nq«sTTdü÷Ô $<ë´]ú dü+|üPs¡í $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚<˚ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+.
C-(Continuous):- (ìs¡+‘·s+ ¡ ) nq>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq yÓTT<ä˝q’… |üŒ{Ï qT+&ç uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· »s¡T>∑T‘·Tqï+‘·ùd|üP ø=qkÕπ>~.
C-(Comprehensive):- (düeTÁ>∑) uÀ<ÛH ä ê+XÊ\‘√bÕ≥T uÀ<ÛHä ‘˚ s· ¡ n+XÊ\sTTq Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, HÓ‹’ ø£ $<ä´, yÓK’ s¡T\T $\Te\T, Ç‘·s¡ nìï düV≤ü bÕsƒê´+XÊ\˝À $<ë´]ú jÓTTø£ÿ
$ø±düeTT eT~+|ü⁄.
E-(Evaluation):- (eT÷˝≤´+ø£qeTT) $<ëúÛ´Ñ düq Áø£eT+˝À $<ë´]ú Á|ü>‹ ∑ ì $X‚w¢ +æ ∫ qyÓ÷<äT#˚jT· T≥ eT]j·TT <ëìì $<ë´]ú |ü⁄s√_Ûeè~∆øÏ ñ|üj÷Ó –+#·T≥.
176
|üØøå± $<Ûëq+ |æ\\¢ eTqdüT\qT >±j·T|üs#¡ ≈· î£ +&Ü, ìs¡“j
¤ T· +>±, Ä+<√fi¯q, e‹Ô&TÉ \T ˝Ò≈î£ +&Ü #˚dæ yê] uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã>¤ ± e´ø£+Ô #˚ùd+<äT≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. á dü+<äs“¡ +¤ >±
NCF-2005, SCF-2011 eT]j·TT RTE-2009 n˙ï ≈£L&Ü eTTø£Ô ø£+sƒ+ ¡ ‘√ C.C.E. neT\T jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘q· T #ê{Ï #ÓbÕŒsTT. ˇπø sê‘· |üØø£å <ë«sê $<ë´_Ûeè~∆ì eTT–+|ü⁄ #˚jT· T≥
nkÕ<Û´ä eTT eT]j·TT nXÊÅdj
Ô” T· eTT. eT÷˝≤´+ø£qeTT düeTÁ>∑+>±, düeTs¡e∆ +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#ê* n+fÒ eT÷˝≤´+ø£q Á|üÁøÏjT· ìs¡+‘·s+¡ ø=qkÕ>±*.
$<ëúÛ≤´dü+ ìsêàD≤‘·àø£+>± »]– $<ë´]ú C≤„q+, kÕeTsêú´\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T eT]j·TT n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ \Ô qT yê] |üP]Ô kÕeTs¡´ú + y˚Ts¡≈î£ n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+
‘√&ÉŒ&Ü*. ô|’ düeTdü´\ìï+{ÏøÏ düe÷<Ûëq+>± ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ eTqeTT+<äT≈£î e∫Ã+~.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ` ìs¡«Vü≤D≤ $<Ûëq+
• ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ˇø£ kÕ+Á|ü<ëj·T+, kÕ<Ûës¡D |üØø£å ø±<äT. |æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ ˇø£ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· (Assessment for learning).
• bÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä ≈£î eTT+<äT, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT, ‘·sê«‘· ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À, Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À, Á>∑+<∏ë\j·T+˝À, Ä≥dü\ú +˝À |æ\\¢ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ kÕ+|òTæ ø£,
ñ<˚«>∑ $ø±kÕ\qT |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT#˚ùd Á|üÁøÏjT· .
• ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+, dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚ s¬ +&ÉT $<ÛëHê\T+{≤sTT.
• bòÕsπ à{Ïyé eT~+|ü⁄ dü+e‘·‡s¡+˝À 4 kÕs¡T¢ (p˝…,’ ôdô|+º ãs¡T, &çôd+ãs¡T, |òÁæ ãe]) ìs¡«Væ≤kÕÔ+
• düyT˚ à{Ïyé eT~+|ü⁄ dü+e‘·‡s¡+˝À 3 kÕs¡T¢ (nø√ºãsY, »qe], @Á|æ˝Ÿ) ìs¡«Væ≤kÕÔ+.
• ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´ Á|üe÷D≤\˝À |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì $|ü⁄\+>± |ü]o*+#˚~>± ñ+≥T+~.
bòÕsπ à{Ïyé eT~+|ü⁄˝À 4 n+XÊ\T+{≤sTT
1. |æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äq\T (Children participatio, Reflections)
2. |æ\\¢ T sêdæq n+XÊ\T (Written Works)
3. ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T (Project Works)
4. \|òTü T |üØø£å (Slip test)
1) |æ\\¢ T uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ` Á|ü‹düŒ+<äq\T :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À, bÕsƒ´¡ uÀ<ÛHä ê düeTj·T+˝À >±ì, $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À >±ì |æ\\¢ qT |ü]o*+#ê*. |ü]o\q <ë«sê yê]øÏ $$<Ûä n+XÊ\˝À Áπ>&ÉT Çyê«*.
kÕ+|òTæ ø£ XÊg |ü]o\Hê+XÊ\T
• ‘·s> ¡ ‹∑ ˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT |æ\\¢ T Á|ü•ï+#·&+É , e÷{≤¢&&É +É , yêÚ≤´ì+#·&+É \qT |ü]o*+#ê*.
• |ü{≤ìï |ü]o*+#·&+ É , $e]+#·&+É |ü]o*+#ê*.
177
• $wüj÷· \≈£î kÕúìø£ n+XÊ\T CÀ&ç+#·&+É , nqTuÛyÑ ê\T |ü+#·Tø√e&É+ ˝≤+{Ï$ |ü]o*+#ê*.
• düeTdü´\ |ü≥¢ Á|ü‹ düŒ+~+#·&+ É , Á|üX+¯ dæ+#·&+É ˝≤+{Ï$ #˚dTü HÔ êïsê nH˚ $wüj÷· \qT |ü]o*+#ê*.
• |æ\\ ¢ T »≥¢˝À bÕ˝§ZH˚ $<Û+ä qT |ü]o*+#ê*.
ás¡øy£ TÓ qÆ |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± s¬ +&ÉT HÓ\\≈£î ˇø£kÕ] (nq>± FA e÷dü+˝À) ]ø±s¡T¶ #˚j÷· *.
2) |æ\\¢ T sêdæq n+XÊ\T
• H√≥T |ü⁄düø Ô ±\T $wüjT· ÷\ yêØ>± |üP]Ô#d˚ æ ñ+&É&+É .
• düe÷#ês¡ |ü{ø ºÏ \£ T |üP]Ô #˚jT· &É+, n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É&+É .
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düø Ô ±\˝Àì nuÛ≤´kÕ\qT |üP]Ô #˚jT· &É+.
• |ü{≤\qT >∑T]Ô+#·&+ É , ^j·T&É+.
• |æ\\ ¢ b˛sYº bò˛*jÓ÷\T, >√&É|Áü ‹ø£\˝À kÕ+|òTæ ø£ XÊg n+XÊ\T ñ+&É&+É .
3) ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T ` ìs¡«Vü≤D
• Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\ £ Œq.
• ÁbÕC…≈î£ ≈ º î£ dü+ã+~Û+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É .
• ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï Áø£eT |ü<‹ ∆ä ˝À qyÓ÷<äT #˚jT· &É+.
• qyÓ÷<äT #˚dq æ düe÷#êsêìï $X‚w¢ +æ ∫, Á|ü<]ä Ù+#·&+É .
4) \|òTü T |üØø£qå T m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?
• á |üØø£å j·T÷ì{Ÿ f…dTü ˝ º ≤ ø±≈£î+&Ü / eTT+<ädTü Ô düe÷#ês¡+ Çe«≈£î+&Ü j·T<Ûë˝≤|ü+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
• sê‘· |üØø£å 20 e÷s¡Tÿ\≈£î ìs¡«Væ≤+#ê*.
• 20 e÷s¡Tÿ\ |üØø£å ˇπøkÕ] ø±ì ˝Ò<ë s ¬ +&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉT kÕs¡T¢ >±ì ìs¡«Væ≤+#·Tø√e#·TÃ.
• BìøÏ ì]›wºü düeTj·T+ nedüs+ ¡ ˝Ò<Tä . m|ü&ÓH’ ê ìs¡«Væ≤+#·Tø√e#·TÃ.
• á |üØø£≈ å î£ Á|ü‘´˚ ø£+>± ˇø£ H√≥T |ü⁄düøÔ +£ øπ {≤sTT+∫ <ëì˝ÀH˚ ìs¡«Væ≤+#ê*.
• sê‘· |üØø£≈ å î£ 20 e÷s¡Tÿ\T ñHêïsTT. ø±ã{Ïº Á|ü‹ düu≈®… î£ ˝º À @yÓH’ ê 2 ˝Ò<ë 3 kÕeTsêú´\ ø£qT>∑TD+>± Á|üXÊï|üÁ‘êìï ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø=ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· *.
ˇπøkÕ] ø±≈£î+&Ü 2 kÕs¡T>¢ ± (10 e÷s¡Tÿ\ #=|üq) |üØø£å ìs¡«Vü≤v+#·Tø√e#·TÃ. ˝Ò<ë eT÷&ÉT kÕs¡T>¢ ± (5e÷, 5e÷, 10e÷) ìs¡«Væ≤+#·Tø√e#·TÃ.
178
• Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ùd«#·Ã¤ ñ+~.
• ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\\ ¢ T düe÷<ÛëHê\T sêj·T&ÜìøÏ Á|ü‹ düu≈®… î£ ≈º î£ Á|ü‘´˚ ø£ H√≥T |ü⁄düøÔ +£ ñ+&Ü*.
• á H√≥T |ü⁄düø Ô ±\˝Àì düe÷<ÛëHê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ~~› Áπ>&ÉT s¡÷|ü+˝À CCE ]õwüsº ˝Y À qyÓ÷<äT#Ój÷· ´*.
\|òTü T |üØøå±+XÊ\T :
• uÛ≤eq\ô|’ ne>±Vü≤q (Á|üXï¯ / »yêãT)
• |ü{≤\qT $X‚w ¢ +æ #·&+É , |ü≥+˝À ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&+É .
• ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ô|’ $X‚w ¢ D
ü
• kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q, nqTuÛy Ñ ê\ $X‚w¢ Dü
• Á|üX+ ¯ dü, $\Te\T
bòÕsπ à{Ïyé eT÷˝≤´+ø£q+
• bòÕsπ à{Ïyé eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ øÏ+~ kÕ<ÛHä ê\qT ñ|üj÷Ó –+#ê*. yê{ÏøÏ øπ {≤sTT+∫q e÷s¡Tÿ\ $esê\T ≈£L&Ü ñHêïsTT >∑eTì+#·+&ç.
• |æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äq\T (Children participation, Responses) ` 10 e÷s¡Tÿ\T
• |æ\\¢ T sêdæq n+XÊ\T (Written works) ` 10 e÷s¡Tÿ\T
• ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T (Project works) ` 10 e÷s¡Tÿ\T
• \|òTü T |üØø£å (Written text / Slip test) ` 20 e÷s¡Tÿ\T
bòÕsπ à{Ïyé kÕ<ÛHä ê\≈£î øπ {≤sTT+∫q e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± |æ\\¢ ≈£î Áπ>&ÉTqT øπ {≤sTT+#ê*.
• ìsêàD≤‘·àø£, dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\\¢ T kÕ~Û+∫q Á|ü>‹∑ ì 5 bÕsTT+≥¢ ùdÿ\T˝À e÷|üq+ #˚j÷· *.
91 ` 100 : A+
71 ` 90 : A
51 ` 70 : B+
41 ` 50 : B
0 ` 40 : C
179
• bòÕsπ à{Ïyé eT÷˝≤´+ø£q+ $esê\qT øÏ+~ $<Û+ä >± qyÓ÷<äT #˚j÷· *.
‘·s>¡ ‹∑ ........................ $wüjT· + .......................... bòÕsπ à{Ïyé : 1e / 2e / 3e / 4e
|æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äq sêdæq n+XÊ\T ÁbÕC…≈î£ |º ìü sê‘· |üØø£å yÓTT‘·+Ô e÷s¡Tÿ\T
Áø£.dü+. $<ë´]ú ù|s¡T (10 e÷) (10 e÷) (10 e÷) (20 e÷) (50 e÷)
• yê{Ï »yêãT\qT sêj·T&ÜìøÏ, |æ\\¢ ≈£î Á|ü‘´˚ ø£ H√≥T ãT≈£îÿ ñ+&Ü*. 6e ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î ˇø=ÿø£ÿ düã≈® î£ ≈º î£ ˇø£ H√≥T ãT≈£îÿ ñ+&Ü*.
• M{Ï »yêãT\qT ~<ä&› +É ≈£L&Ü düyT˚ à{Ïyé »yêãT |üÁ‘ê\qT ~~›q≥T¢>±H˚ ~<ë›*.
• |ü]o\q\T, sêdæq n+XÊ\T, ÁbÕC…≈î£ |º qü T\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ Ä<Ûësê\T, |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± Áπ>&ÉT øπ {≤sTT+#ê*. ø±ì |æ\\¢ T #˚dqæ |üqT\ Ä<Ûësê\qT uÛÁÑ <ä|sü #¡ ê*.
ñ<ë : sêdæq n+XÊ\T n+fÒ H√≥TãT≈£îÿ\T, b˛s¡Tbº ˛ò *jÓ÷\T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À sêj·T&É+, >√&É|Áü ‹ø£˝À Á|ü<]ä Ù+∫q n+XÊ\T, düè»Hê‘·àø£ e´ø°øÔ s£ D ¡ n+XÊ\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
• nfÒ¢ ÁbÕC…≈î£ º |üqT\≈£î dü+ã+~Û+∫ |æ\\¢ T »≥¢˝À ÁbÕ»≈£î|º ìü #˚dqæ ‘·<Tä |ü] sêdæq ìy˚~ø£\T ˝Ò<ë e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± #˚dqæ ÁbÕC…≈î£ º |üqT\ ìy˚~ø£\T uÛÁÑ <ä|sü #¡ ê*.
• sê‘· |üØø£å >∑T]+∫ H√≥T ãT≈£îÿ\T ñ+{≤sTT.
• |ü]o\q\T n+fÒ |æ\\¢ T e÷{≤¢&&É +É , Á|ü•ï+#·&+É , uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D
¡ #˚jT· &É+, #·sÃ¡ ˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, ñ|üq´dæ+#·&+É , bÕ≥\T bÕ&É&+É , »≥Tº|üqT˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, Á|üj÷Ó >±\T
#˚jT· &É+, >√¢ãT, e÷´|ü⁄\qT ñ|üj÷Ó –+∫ düe÷#ês¡+ Á>∑V≤æ +#·&+É , Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , Ä+>∑+¢ , Væ≤+B e+{Ï uÛ≤wü˝À¢ Á|üXï¯ \≈£î eTÚ[ø£+>± »yêãT\T #Ó|Œü &É+, n_ÛqsTT+#·&+É ,
dü÷#·q\T $ì ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+... Ç˝≤ Äj·÷ düã≈® î£ \º dü«uÛ≤yêìï ã{Ïº |æ\\¢ T Á|ü‹#·s´¡ \T, bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï$ ñ+{≤sTT. M{Ïì ñbÕ<Ûë´j·TT\T |ü]o*+∫ |æ\\¢ kÕúsTTì
n+#·Hêy˚dæ Áπ>&ç+>¥ Çyê«*. ◊‘˚ M{Ï >∑T]+∫ Ä<Ûësê\T Á|ü‹s√p ùdø£]+#·&+É e+{Ï$ nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ø±ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT &ÓØ’ ˝À Á|ü‘˚´ø£yTÓ qÆ $esê\qT
qyÓ÷<äT#˚dTü ø√e#·TÃ.
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation)
• $$<Ûä $wüj÷· \˝À (düu≈®… î£ \º ˝À) |æ\\¢ $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± ì]›wdºü eü Tj·T+˝À Á|ü>‹∑ ì n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£qy˚T dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+.
• ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò kı+‘·+>± Á|üXÊï|üÁ‘·+qT ‘·j÷· s¡T#˚døæ =ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· *.
180
• Á|üXÊï|üÁ‘·+qT $<ë´ Á|üe÷D≤\ yêØ>± $uÛõÑ +∫ s¡÷bı+~+#ê*. (∫es¡q, qeT÷Hê Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Çe«ã&çq$, >∑eTì+#·+&ç.)
• Á|ü‹ $<ë´ Á|üe÷D+˝À Ç#˚Ã Á|üXï¯ \T yê´düs÷¡ |ü, dü«\Œdüe÷<Ûëq, dü+øÏ|å ,Ôü \øå±´‘·àø£ Á|üXï¯ \T>± ñ+&Ü*. nsTT‘˚ Á|ü‹ $<ë´Á|üe÷D+˝À ô|’ Hê\T>∑T s¡ø±\T ‘·|Œü ìdü]>±
ñ+&Ée\dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä . @ $<ë´ Á|üe÷D≤ìï @s¡øy£ TÓ qÆ Á|üXï¯ \ <ë«sê |ü]o*+#˚+<äT≈£î M\T ñ+≥T+<√ >∑T]Ô+∫ Äj·÷ s¡ø±\ Á|üXï¯ \T Çyê«*. (ã÷¢ Á|æ+{ŸqT
|ü]o*+#·+&ç.)
• Á|ü‹ $wüjT· + (düu≈®… î£ )º ˝ÀqT uÛ≤s¡‘«· (Whitage) |ü{øºÏ \£ T Çe«ã&çq$.
• Á|üXï¯ \T ã{°º |ü{ºÏ düe÷<Ûëq+ Ç#˚Ã$>± ñ+&Ésê<äT, ns¡+ú #˚dTü ø=ì, nq«sTT+∫ sêùd$>± ñ+&Ü*.
• ÁbÕC…≈î£ º |üqT\qT dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À Çe«sê<äT.
• düyT˚ à{Ïyé Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·&+É ˝À Á|üXï¯ ¢ s¡ø±\T, Á|üXï¯ \ dü+K´, e÷s¡Tÿ\ $esê\T øÏ+~ uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ ˝£ À Çe«ã&Ü¶sTT. |ü]o*+#·+&ç.
kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ ` dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ ` kÕeTsêú´\ yêØ>± uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ £ (Blue Print)
yê´düs÷¡ |ü dü«\Œ n‹ dü«\Œ \øå±´‘·àø£ Á|üXï¯ \T Á|üXï¯ \ yÓTT‘·+Ô
Áø£.dü+. $<ë´Á|üe÷D+
1. $wüj÷· e>±Vü≤q 2(10) 2(5) 5(1) 10(1/2) 19(40) 40%

2. #·~$, yêÚ≤´ì+#·+&ç 1(10) ` ` ` 1(10) 10%
3. düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T 1(10) 1(5) ` ` 2(15) 15%
4. düeTø±©Hê+XÊ\T 1(10) ` ` ` 1(10) 10%
5. |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T 1(10) 1(5) ` ` 2(15) 15%
6. Á|üX+¯ dü ` düTìï‘·‘«· + 1(10) ` ` ` 1(10) 10%
dü÷#·q : Áu≤¬ø≥Tº˝Àì dü+K´ e÷s¡Tÿ\qT dü÷∫düT+Ô ~.
181
• kÕ+|òTæ ø£ XÊg+˝À |æ\\¢ T uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø=ì $e]+#·>\∑ >±*. ñ<ëVü≤s¡D\T, eØZø]£ +#·&+É , b˛*ø£\T, uÛ<Ò ë\T #Ó|Œü >∑˝≤Z*.
• uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q ù|sêÁ>±|ò\t T #·~$ kı+‘·e÷≥˝À¢ e´ø°øÔ ]£ +#·>˝∑ ≤Z*.
• düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , |ü{øºÏ \£ T s¡÷bı+~+#·&+É , $X‚w¢ D
ü \T #˚jT· &É+, ìs¡j
í ÷· ìøÏ sêe&É+, ìy˚~ø£ s¡÷bı+~+#·&+É #˚j÷· *.
• düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·&+É , Á|ü•ï+#·&+É #˚j÷· *‡ ñ+≥T+~.
• |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T nq>± |ü{≤ìï ^j·T&É+, |ü{≤ìï #·<eä &É+, |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·&+É e+{Ï #˚j÷· *‡ ñ+≥T+~.
• >=|üŒ e´≈£î\Ô >∑TD≤\T, sêC≤´+>∑ $\Te\T, ø£s|¡ Áü ‘ê\T, ìHê<ë\T Äj·÷ dü+<äsê“¤ìøÏ nqT>∑TD+>± ‘·j÷· s¡T#˚j÷· *‡ ñ+≥T+~.
• á ne>±Vü≤qqT n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) ‘√&ÉŒ&Ü*.
• CCE˝À uÛ≤>∑+>± ìsêàD≤‘·àø£ (FA), dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hê\qT neT\T|üs#¡ ê*‡ ñ+≥T+~.
• kÕ+|òTæ ø£XÊg kÕeTsêú´\qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT n+#·Hêy˚dæ ‘·<Tä |ü] n_Ûeè~∆ø√dü+ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (FA) ‘√&ÉŒ&˚˝≤ nqTyÓq’ kÕ<ÛHä ê\qT ìsê∆]+∫ neT\T|üs#¡ ê*.
• |æ\\¢ T uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äq\T n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ |ü]o\q\qT, |æ\\¢ T uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫ kı+‘·+>± sêkÕsê nH˚ kÕeTsêú´ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ H√≥T|ü⁄düøÔ ±\qT,
|æ\\¢ T dü+<äs√“¤∫‘·+>± ‘·eT≈£îqï kÕeTsêú´\qT $ìjÓ÷–+#˚ X¯øìÔÏ n+#·Hêy˚jT· &ÜìøÏ ÁbÕC…øº˘ |üqT\qT ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À (FA) kÕ<ÛHä ê\T>± $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
• dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hêìï kÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
• kÕ+|òTæ ø£XÊg kÕeTsêú´\qT sê‘· |üØø£å s¡÷|ü+˝À ìs¡«Væ≤+#ê*.
• dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì Á|üXï¯ \T |æ\\¢ qT Ä˝À∫+|üCùÒ d˝≤ ñ+&Ü*.
• ãVüQfi¯ düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã˝≤, d”«j·T nqTuÛyÑ ê\T, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\T, n_ÛÁbÕj·÷\T yÓ\&¢ +ç #·&ÜìøÏ M\T>± Á|üXï¯ \ dü«uÛ≤e+ ñ+&Ü*.
• ªMT nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üsT¡ #·Tø√+&çμ øÏ+<ä bÕsƒ+¡ yÓqø±\ Á|üXï¯ \qT Çe«≈£î+&Ü e÷]Ã Çyê«*.
• |æ\\¢ T >¬ &’ TÉ ,¢ Á|üXï¯ \ u≤´+≈£î, dü&º û yÓT{°]j·T˝ŸqT H√≥T‡ qT+&ç ã{Ï|º {ü ºÏ sêj·T&ÜìøÏ M\T>± Á|üXï¯ |üÁ‘ê\T ñ+&É≈L£ &É<Tä .
• bÕsƒê\yêØ>± uÛ≤s¡‘ê«ìï øπ {≤sTT+#·&ÜìøÏ ã<äT\T kÕeTsêú´\ yêØ>± uÛ≤s¡‘ê«ìï øπ {≤sTT+#ê*.
• |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì kÕeTsêú´\ yêØ>± qyÓ÷<äT#˚d,æ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î ‘Ó*j·TCÒj÷· *.
• Ç+<äTø√dü+ bÕsƒX¡ Ê\˝À CCE ]õwüsº ˝Y À $esê\T qyÓ÷<äT#˚d,æ |æ\\¢ ≈£î ≈£îéTT˝Ò{yÏ é ]ø±s¡T˝¶ À qyÓ÷<äT#˚dæ Çyê«*.
182
Ä) 9 qT+&ç 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ` eT÷˝≤´+ø£q+
• RTE ` 2009 #·≥+º Á|üø±s¡+ m*yÓT+≥ØkÕúsTT (I to VIII) es¡≈î£ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£q+ neT\T »s¡T>∑T‘·T+~.
• M{Ï˝Àì dü«uÛ≤yê\T, >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\qT 9,10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À ≈£L&Ü ø=qkÕ–+#ê*‡ ñ+≥T+~.
• 9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À q÷‘·q eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHêìï neT\T |üs#¡ ê*.
• 10e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À |æ\\¢ T uÀs¡T¶ |üØø£≈å î£ Vü‰»s¡Tø±e\dæ ñ+≥T+~.
• nsTT‘˚ øπ e\+ yê]¸ø£ |üØø£øπå |üP]Ô ÁbÕ<Ûëq´‘·qT øπ {≤sTT+#·≈î£ +&Ü n+‘·s‘Z¡ · eT÷˝≤´+ø£q+ (Internal Assessment)≈£î ≈£L&Ü ø=+‘· uÛ≤s¡‘ê«ìï øπ {≤sTT+#ê*‡ ñ+≥T+~.
• ÁbÕC…øº̆ |üqT\T, |æ\\¢ b˛s¡Tbº ˛ò *jÓ÷\T, nôdH’ yé TÓ +≥T¢, H√≥T|ü⁄düøÔ ±\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì n+‘·s‘Z¡ · eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ kÕ<ÛHä ê\T>± |ü]>∑D+Ï #·e#·TÃ.
• s√Eyê] uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \ Ä<Ûës¡+>± |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ n+‘·s‘Z¡ · eT÷˝≤´+ø£q kÕ<ÛHä ê\T $ìjÓ÷–+#ê*.
• M{Ï Ä<Ûës¡+>± |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq kÕúsTT\T yÓTs¡T>∑T|ü&˝˚ ≤ #·s´¡ \T #˚|{ü ≤º*. ‘·<ë«s¡ 10e ‘·s>¡ ‹∑ yê]¸ø£ |üØø£\å ˝À ˇ‹Ô&ìç , Ä+<√fi¯qqT ‘·–+Z #·e#·TÃ.
• 10e ‘·s>¡ ‹∑ |ü_ø¢ ˘ |üØø£øå √dü+ s¡÷bı+~+#˚ kÕ+|òTæ ø£XÊg Á|üXï¯ |üÁ‘ê\qT kÕ+|òTæ ø£XÊg kÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#ê*.
• Á|üXï¯ \ dü«uÛ≤e+ |æ\\¢ qT Ä˝À∫+|üCùÒ d˝≤, |æ\\¢ uÛ≤cÕkÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä kÕúsTT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ M\T>± ñ+&Ü*.
• kÕ+|òTæ ø£XÊg+˝À |æ\\¢ nuÛ´Ñ dü ì$T‘·+Ô Ç∫Ãq Á|üXï¯ \qT ñqï~ ñqï≥T¢>± yê]¸ø£ |üØø£\å ˝À Çe«≈£L&É<Tä . Bìe\¢ |æ\\¢ qT ã{°º $<ÛëHê\ qT+&ç ìs√~Û+#·e#·TÃ.
• uÛ≤eq\ >∑T]+∫, düe÷#ês¡H|’Ó ⁄ü D≤´\T, |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, Á|üX+¯ düô|’ |æ\\¢ T Á|ü‹düŒ+~+#˚˝≤ Á|üXï¯ \ dü«uÛ≤e+ ñ+&Ü*.
• kÕeTsêú´\≈£î uÛ≤s¡‘ê«ìï øπ {≤sTT+∫ Á|üXï¯ |üÁ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
• 9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À 8e‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ ø=qkÕ–+∫q $<Ûëqy˚T ø=qkÕ–dü÷,Ô 10e ‘·s>¡ ‹∑ |æ\\¢ T ‘·j÷· s¡jT˚ ´˝≤ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T $ìjÓ÷–+#ê*.
183
8. nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+ ` uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T
|æ\\¢ T Äq+<ä+>±, ÄVü‰<¢ øä s£ +¡ >± H˚sT¡ Ãø√yê*. uÛjÑ T· +, ˇ‹Ô&˝ç ìÒ ùd«#êÃ¤jT· T‘· yê‘êes¡D+ ñqï#√≥H˚ |æ\˝¢ À¢ $ø±dü+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+<äì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. |æ\\¢ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î,
n_ÛsT¡ #·T\≈£î ‘·–q kÕúq+ ø£*Œ+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ yês¡T ñ‘ê‡Vü≤+>± nuÛ´Ñ düq˝À bÕ˝§Zq>∑\s¡T. •X¯ó øπ +ÁBø£è‘· uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, ùd«#êÃ¤jT· T‘· nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+ ñqï|ü&ÉT
e÷Á‘·yT˚ |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£îH˚+<äT≈£î Çwü|º &ü ‘É ês¡T. Ç˝≤+{Ï yê‘êes¡D≤H˚ï ªdüV≤ü » nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+μ n+{≤s¡T.
ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D \ø£Då ≤\T
♦ uÛj
Ñ T· + ˝Ò≈î£ +&Ü ñbÕ<Ûë´j·TTì‘√ |æ\\¢ T ‘·eT≈£î ns¡+ú >±ì $wüj÷· \qT n&ç>π ùd«#·Ã¤ ø£*– ñ+&Ü*.
♦ |æ\\¢ |ü≥¢ Áù|eT, n_Ûe÷q+ ø£*Z ñ+&É&+É .
♦ |æ\\¢ T ùd«#·Ã>¤ ±, Á|ü•ï+#·>*∑ >π yê‘êes¡D+ ñ+&É&+É .
♦ ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \T ‘·–q+‘· >±*, yÓ\T‘·Ts¡T ø£*Z ñ+&É&+É .
♦ |æ\\¢ kÕúsTTøÏ ‘·–q ø£è‘ê´\T ø£*Œ+∫, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ìs¡«Væ≤+#·ã&É&+É .
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T\ú ≈£î e÷s¡<Z ]ä Ù>±, dü\Vü‰<ës¡T>±, kÂø£s´¡ ø£s>Ô¡ ±, ùdïVæ≤‘·T&ç>± eéVü≤]+#·&+É .
♦ |æ\\¢ +<äs÷¡ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZH≥
˚ ≥T¢ #·÷&É&+É . uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düHêìøÏ ‘·–q yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·&+É .
♦ e´øÏ>Ô ‘∑ ,· »≥Tº, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·÷ ñ+&É≥+. bÕsƒê´+XÊ\ ne>±Vü≤q˝À yê]øÏ ‘·–q düV≤ü ø±sêìï ñbÕ<Ûë´j·TT\T n+~dü÷Ô ñ+&É≥+.
♦ ø£è‘ê´\T ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >±qT, Ä˝À∫+|üCùÒ d$>±qT, ø=‘·>Ô ±qT ñ+&˚˝≤ s¡÷bı+~+#·ã&É≥+.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düãÔ +∆ >± ˇπø#√≥ ñ+&É≈î£ +&Ü, ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥Tqï $<ë´s¡T\ú qT |ü]o*dü÷Ô ñ+&Ü*. nedüsy¡ TÓ qÆ |ü&ÉT yê]øÏ ‘·–q dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T Çe«&É+.
♦ |æ\\¢ n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·&+É , yê] nqTuÛyÑ ê\T, uÛ≤yê\T, ùd«#·Ã>¤ ± ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√, ‘√{Ï $<ë´s¡T\ú ‘√ e´ø°øÔ ]£ +#˚ neø±X¯+ ñ+&É≥+.
♦ ˇ‹Ô&,ç <ä+&Éq˝Òì uÛj
Ñ T· s¡V≤æ ‘· yê‘êes¡D+ ø£*Z ñ+&É&+É .
♦ n_Ûq+<äq, Áb˛‘ê‡Vü≤+, Áù|s¡D, neø±X¯+ e+{Ï yê{ÏøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+&É&+É yÓTT<ä\>∑Tq$.
184
uÀ<ÛHä ê k˛bÕHê\T
kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<Ûqä :
I. ñb˛<ëÈ‘+·
1. |ü\ø£]+|ü⁄ :
2. yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ / |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T :
3. bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥£ q:
II. bÕsƒê´+X¯+ #·<Tä e⁄≥ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T / uÛ≤eq\T >∑T]Ô+#·T≥
1. >∑T]Ô+#·T≥ :
2. ne>±Vü≤q ø£*+Z #·T≥ :
III. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ` #·sÃ¡
1. e÷{≤¢&+ç #·T≥ : |æ\\¢ T #·~$q n+X¯+ô|’ e÷{≤¢&+ç #·T≥.
2. Á|ü•ï+#·T≥ : #·~$q bÕsƒê´+X¯+ô|q’ , ns¡+ú ø±ì n+XÊ\ô|q’ |æ\\¢ T Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T≥.
3. bÕsƒê´+X¯ uÛ≤eq\ô|’ ne>±Vü≤q Á|üXï¯ \T
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düeTø±©q n+XÊ\qT CÀ&çd÷ü ,Ô bÕsƒê´+X¯+ ne>±Vü≤q Á|üXï¯ \T / ∫Á‘·+ ˝Ò<ë |ü≥+ô|’ eTT+<äT>± ‘·j÷· s¡T#˚dTü ≈£îqï Á|üXï¯ \qT q\¢ã\¢ô|’ sêj·TT≥.
4. HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nuÛ≤´dü+ #˚jT· T≥ :
düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T :
|ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T :
uÀ<ÛHä ê k˛bÕHê\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë eT] ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À M{Ïì ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ˇø=ÿø£ÿ k˛bÕq+ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷!
5. Ç+{Ï|ìü : ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ìs¡«Væ≤+#˚ ø£è‘ê´\≈£î (#·sÃ¡ \T, |ü{≤\T, ∫Á‘ê\T, Á>±|ò⁄ü \T, ÁbÕC…≈î£ \º T, |ü{øºÏ \£ T yÓTTˆˆ$) düeTj·T+ dü]b˛q|ü&ÉT, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yê{Ïì Ç+{Ï|ìü >±
Çyê«*. eTs¡THê&ÉT, yê{Ïô|’ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·sÃ¡ qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
185
I. ñb˛<ëÈ‘+·
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫q ‘·sT¡ yê‘· yÓTT<ä≥ ‘êH˚ |æ\\¢ qT |ü\ø£]+#ê*. ‘·sT¡ yê‘· #Ó|Œü uÀj˚T bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ uÛ≤eq\ô|’ yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ / ø±HÓ‡|tº
e÷´|æ+>¥ <ë«sê |æ\\¢ |üPs¡« nqTuÛyÑ ê\qT ‘Ó\TdüTø√yê*.
Bìe\¢ #Ó|Œü uÀj˚T uÛ≤eq\ >∑T]+∫ |æ\\¢ ≈£î @$T ‘Ó\Tk˛, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. Bì <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ‘êqT @$T n+~+#ê˝À ˇø£ ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n˝≤π>
uÛ≤eq s¬ +&√ |”]j·T&é˝À ≈£L&Ü #ÓãT‘·THêï|ü&ÉT yÓTT<ä{Ï |”]j·T&é˝À H˚sT¡ Ãø=qï n+XÊ\ô|’ |ü⁄qX¯Ãs¡D Á|üXï¯ \T n&É>±*. ‘·sT¡ eyê‘· bÕsƒê´+X¯ Á|üø≥
£ q #˚j÷· *. q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.
II. bÕsƒê´+X¯+ #·<Tä e⁄≥ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T / uÛ≤eq\T >∑T]Ô+#·T≥
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|Œü uÀj˚T bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ |æ\\¢ qT e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± #·<eä eTHê*. bÕsƒ+¡ ˝Àì $wüj÷· \qT ∫Á‘ê\qT, |ü{øºÏ \£ qT, |ü{≤\qT, Á>±|ò\t qT |ü]o*+∫ ne>±Vü≤q
#˚dTü ø√eTHê*. |æ\\¢ qT bÕsƒ+¡ #·~$q ‘·sT¡ yê‘· ‘·eT≈£î ns¡+ú >±ì uÛ≤eq\T, kÕ+πø‹ø£ |ü<Cä ≤\+, ‘Ó*j·Tì |ü<ë\ ÁøÏ+<ä ô|ì‡˝Ÿ‘√ ^‘· ^j·TeTHê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ ≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T, ^‘· ^dæq yê{Ïì |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. ‘Ó*j·Tì |ü<ë\qT $<ë´s¡T\ú T ˇø=ÿø£ÿs¡T>± #ÓãT‘·÷ ñ+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT q\¢ã\¢ô|’
sêj·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø=ÿø£ÿ |ü<ëìï |æ\\¢ #˚ #·]Ã+|üCdÒ æ bÕsƒê´+X¯+ô|’ ne>±Vü≤q ø£*+Z #ê*.
III. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ` #·sÃ¡
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ #˚‘· bÕsƒê+X¯+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&+ç #ê*. n+<äsT¡ |æ\\¢ T e÷{≤¢&≥
˚ ≥T¢ Áb˛‘·‡$T+#ê*. ‘·sê«‘· bÕsƒê+X¯+˝À ‘·eT≈£î ns¡+ú ø±ì eT]j·TT düeTø±©q n+XÊ\ô|’
|æ\\¢ T Á|üXï¯ \T n&ç>π ≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. yê{Ïì q\¢ ã\¢ô|q’ sêj·÷*. ‘·sT¡ yê‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ+¡ ˝Àì $wüjT· eTT / ∫Á‘·eTT / |ü≥eTT / Á>±|òt / |ü{øºÏ £ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q
#˚sTT+#·&ÜìøÏ ø=ìï <ä˝À∫+|üCùÒ d Á|üXï¯ \T ($<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>±) q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. á Á|üXï¯ \qT yÓTT‘·+Ô ‘·s>¡ ‹∑ ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø=ÿø£ÿ Á|üXï¯ ø≈£î
|æ\\¢ T #Ó|Œæ q düe÷<ÛëHê\qT q\¢ã\¢ô|’ eTTU≤´+XÊ\T>± concept maping #·T≥÷º sêj·÷*. ˇø£yfi˚ ¯ |æ\\¢ qT+&ç dü]jÓTÆ q düe÷<Ûëq+ sêø£b˛‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düe÷<ÛëHêìï ‘êqT
≈£L&Ü CÀ&ç+#ê*. Ç˝≤ concept maping #·T≥÷º eTTU≤´+XÊ\T sêdü÷,Ô ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|üXï¯ \ yêØ>± yÓTT‘·+Ô bÕsƒê+X¯+ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT nuÛ≤´dü+ #˚jT· T≥ :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. bÕsƒê´+X¯+˝Àì düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ qT |üP]Ô #˚sTT+#·&+É , $wüjT· + Ä<Ûës¡+>± |ü{øºÏ \£ qT
‘·j÷· s¡T#˚sTT+#·&+É , |ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>± Á|üXï¯ \T Ç∫Ã $X‚w¢ +æ |ü#j
˚ T· &É+, |ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>± Á>±|òt s¡÷|ü+˝À #·÷|ü≥+, Á>±|òt Ä<Ûës¡+>± Á|üXï¯ \T Ç∫Ã $X‚w¢ +æ |ü#j
˚ T· &É+ e+{Ï$ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ ‘√ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. ˇø£yfi˚ ¯ #Óù|Œ bÕsƒ+¡ ˝À düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT neø±X¯+ ˝Òq≥¢sTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± |ü{øºÏ \£ qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, f…ø‡º˘ , Á>±|ò\t qT
ùdø£]+∫ |æ\\¢ #˚ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#·&+É . Ç˝≤ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#·&+É e\¢ |æ\˝¢ À¢ düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´˝…q’ ùdø£sq¡ — qyÓ÷<äT, $X‚w¢ D ü , ìsê∆sD ¡ ≈£î sêe&É+ e+{Ï$ ô|+bı+<äT‘êsTT.
n˝≤π> |ü≥ HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À bÕsƒê+X¯+˝Àì |ü{≤\qT |ü]o*+#·≥+, >∑T]Ô+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É , ^j·T&É+ e+{Ï$ |æ\\¢ #˚ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. ˇø£yfi˚ ¯ bÕsƒê´+X¯+˝À |ü{≤\T ˝Òq≥¢sTT‘˚
186
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± bÕsƒê´+XÊìøÏ nqTã+<Ûä n+XÊ\ô|’ |ü{≤\qT ùdø£]+∫ |æ\\¢ #˚ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. n˝≤π> |ü{≤\T ^j·T&É+˝À ‘·s¡>‹∑ >∑~ yÓTT<ä\Tø=ì uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+
es¡ø≈£î nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*.
uÀ<ÛHä ê k˛bÕHê\ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ ø£<ë! eT] Ç|ü&ÉT bÕsƒêìøÏ |”]jYT Á|üD≤[ø£ m˝≤ sêj·÷˝À #·÷<ë›+. yÓTT<ä{Ï |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ sêùd eTT+<äT bÕsƒ+¡ yÓTT‘êÔìøÏ
\øå±´\T sêdüTø√yê*. Bìe\¢ bÕsƒ+¡ |üP]Ô ne>±Vü≤q ø±e&ÉyT˚ >±ø£, |æ\˝¢ À¢ @ @ kÕeTsêú´\T ô|+bı+~+#ê˝À ≈£L&Ü ‘Ó\TdüT+Ô ~. bÕsƒ+¡ \øå±´\T $<ë´ Á|üe÷D≤\ yê]>± sêj·÷*.
IV. |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ qeT÷Hê
I. bÕsƒ+¡ ù|s¡T
II. |”]j·T&é dü+K´ ............................. düeTj·T+ ....................
III. uÀ~Û+#˚ n+X¯+ / ñ|üo]¸ø£ : .....................................................
IV. |”]j·T&é uÀ<Ûqä <ë«sê Ä•+#˚ kÕeTsêú´\T : ....................................
V. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T, k˛bÕHê\T :
k˛bÕHê\T nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T q\¢ã\¢|ìü kÕeTÁ– eqs¡T\T
VI. |æ\\¢ ne>±Vü≤q |ü]o\q

kÕ+|òTæ ø£ XÊguÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T
kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T Ç‹ eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. ø±ã{Ïº bÕsƒê´+XÊ\˝À yÓ$’ <ä´+ ø£ì|ædTü +Ô ~. n+<äTe\q nìï bÕsƒê\qT ˇπø |ü<‹∆ä ˝À
uÀ~Û+#·&+É dü]jÓTÆ q~ ø±<äT. bÕsƒê´+X¯ dü«uÛ≤yêìï ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nqTyÓq’ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\qT mqTïø√e&É+ <ë«sê nqT≈£îqï \øå±´\T kÕ~Û+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&É, |æ\\¢ T uÀ<ÛHä êuÛ≤´düq
Á|üÁøÏjT· ˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~. ø±e⁄q kÕ+|òTæ ø£ XÊg bÕsƒê´+XÊ\qT uÀ~Û+#·&ÜìøÏ m≥Te+{Ï uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\qT nqTdü]+#ê˝À #·÷<ë›e÷?
187
1. yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ 2. ôd$THêsY
3. MT{Ÿ~ Áô|dt 4. j·T÷‘Y bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ
5. e÷~] mìïø£\T 6. øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q
7. b˛düsº ‡Y n+&é ÁuÀ#·s‡Y 8. øÏ«CŸ
9. KWL 10. @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+
11. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ 12. Ø&ç+>¥ n+&é Ø¬s{’ +Ï >¥ ~ f…ø‡˘
ˇø=ÿø£ÿ uÀ<ÛHä ê eP´Vü≤+ >∑T]+∫ $|ü⁄\+>± #·]Ã<ë›e÷!
1. yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ / ø±HÓ‡|tº e÷´|æ+>¥ (Concept Mapping)
$<ë´s¡T\∆ ≈£î @<ÓH’ ê n+X¯+/uÛ≤eqqT Ç∫Ã Ä˝À∫+|ü#d˚ ,æ yê] qT+&ç e∫Ãq Ä˝À#·q\qT Áø√&ûø]£ +∫ eTT–+|ü⁄ Çe«&É+.
ñ<ë : 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À u≤´+øÏ+>¥ nH˚ bÕsƒ+¡ #˚ù|Œ≥|ü&ÉT u≤´+øÏ+>¥ >∑T]+∫ MTπø$T ‘Ó\Tk˛ #Ó|Œü +&ç. nì n&ç–q|ü&ÉT |æ\\¢ T u≤´+øÏ+>¥ >∑T]+∫ Ä˝À∫kÕÔsT¡ . |æ\\¢ T #Ó|Œæ q
düe÷<ÛëHê\qT yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ #·T≥÷º sêj·÷*.
#Óø˘\T
˝≤ø£sY
u≤´+øÏ+>¥
&çbÕõ≥T¢
188
yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥ ìs¡«Væ≤+#·&+É e\¢ nH˚ø£ Á|üj÷Ó »Hê\T ñHêïsTT. |æ\\¢ T ˇø£ $wüjT· +ô|’ $_Ûqï Ä˝À#·q\qT ˇø£ #√≥TøÏ #˚]Ã ˇø£ ìs¡j í ÷· ìøÏ sêe&É+ e\¢ Ç~ düV≤ü » ìsêàD≤‘·àø£
yê<ä+>± #Ó|Œü e#·TÃ. n˝≤π> |æ\\¢ +<äs÷¡ Ä˝À∫+#·&+É , bÕ˝§Zq&É+ e\¢ ÁøÏj÷· o\ nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+ø± $<ë´s¡T\∆ |üPs¡« nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± q÷‘·q $wüjT· +‘√ C≤„q+
nqTdü+<Ûëq+ ø±e&É+ e\¢ ns¡e∆ +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ $<ë´]∆ øπ +ÁBø£è‘·+>± ñ+≥T+~. m+<äTø£+fÒ |æ\˝¢ Ò dü«j·T+>± nuÛ´Ñ düq+˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT øπ e\+
(ô|dò *æ fÒ≥sY>±) kÂø£s´¡ ø£s>Ô¡ ± ñ+{≤&ÉT. B+{À¢ |æ\\¢ T n+<äs÷¡ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<Ûqä `nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À yÓT+Æ &é e÷´|æ+>¥qT ˇø£ eTTKýÓTqÆ
uÀ<ÛHä ê eP´Vü≤+>± neT\T|üs#¡ e· #·TÃ.
2. ôd$THêsY : (Bìì $<ë´s¡T\∆ T ìs¡«Væ≤+#ê*)
@<ÓH’ ê ˇø£ n+X¯+ô|’ $<ë´s¡T\∆ ≈£î eTT+<˚ düe÷#ês¡+ Ç∫Ã, nedüse¡ TsTTq eqs¡T\qT ≈£L&Ü #Ó|Œæ ˇø£ |üÁ‘·+ ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√eTHê*. ‘·j÷· s¡T #˚dqæ |üÁ‘·+ ø±|”\T ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì
$<ë´s¡T\∆ dü+K´≈£î nqT>∑TD+>± dæ<+∆ä #˚dTü ø√yê*. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ‘êqT s¡÷bı+~+∫q |üÁ‘êìï ˇø=ÿø£ÿ $<ë´]∆øÏ ˇø£{Ï Çyê«*. ‘·sT¡ yê‘· ‘êq s¡÷bı+~+∫q (|üÁ‘·+) n+X¯+ >∑T]+∫
$X¯Bø£]+#ê*. Bì ‘·sT¡ yê‘· $<ë´s¡T\∆ T ‘·eT dü+<˚V‰ü \qT n&É>±*. ôd$THêsY |üÁ‘·+ düeT]Œ+∫q $<ë´]∆ dü+<˚V‰ü \qT ìeè‹Ô #˚j÷· *. Ç˝≤ 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì u≤´+øÏ+>¥, #·≥+º , Hê´j·T+,
ù|<ä]ø£+, Vü≤≈£îÿ\T, ˝ÖøÏø‘£ ‘· «· +, dæìe÷ M{Ïô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T\∆ ≈£î ôd$THêsY ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ nedüse¡ TsTTq düV‰ü j·T, düV≤ü ø±sê\T n+~+#ê*. n<˚ $<Û+ä >± 9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
≈£L&Ü s¡TD≤\T, <Ûsä \¡ T, |üqTï\T, e÷qe Vü≤≈£îÿ\T, eTVæ≤fi≤ #·{≤º\T, $|ü‘T· \Ô T ˝≤+{Ï n+XÊ\ô|’ $<ë´s¡T\∆ ≈£î neø±X¯+ Çyê«*. Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\¢ $<ë´]∆ ˇø£ $wüjT· +ô|’ ˝À‘·T>±
Ä˝À∫+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&+É e\¢ n‘·ìøÏ düeTÁ>∑yTÓ qÆ ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
3. MT{Ÿ ~ Áô|dt:
uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\˝À |æ\\¢ T Ädüø>ÔÏ ± bÕ˝§Zq&ÜìøÏ neø±X¯+ Ç#˚Ã~ MT{Ÿ ~ Áô|dt. Bì ø√dü+ ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì ø=+‘·eT+~ $<ë´s¡T\∆ qT |üÁ‹ø± $˝ÒKs¡T\T>± ìj·T$T+∫, yê]øÏ
øπ {≤sTT+∫q n+XÊ\qT Á|üXï¯ \qT ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√eTHê*. $<ë´s¡T\∆ ˝À eT]ø=+<ä]ì m+|æø£ #˚dæ Hêj·T≈£î\T>± >∑T]Ô+#ê*. yê]øÏ ˇø=ÿø£ÿ]øÏ ˇø√ÿ n+X¯+ øπ {≤sTT+#ê*. $T–*q
|æ\\¢ T »s¡T>∑T‘·Tqï dü+uÛ≤wüDqT ì•‘·+>± |ü]o*+#ê*.
ìs¡«Vü≤D≤ $<Ûëq+ :
Hêj·T≈£î\T>± >∑T]Ô+∫q |æ\\¢ qT &Éj÷· dt ô|q’ ≈£Ls√Ãu…{≤º*. yês¡T, yê]øÏ øπ {≤sTT+∫q n+X¯+ô|’ ˇø=ÿø£ÿs¡T e÷{≤¢&Ü*. Ms¡T e÷{≤¢&qç ‘·sT¡ yê‘· Äj·÷ n+XÊ\ô|’ |üÁ‹ø±
$˝ÒKs¡T\T>± bÕ˝§Zqï $<ë´s¡T\∆ T yê]≈£îqï dü+<˚V‰ü \qT Á|üXï¯ \ s¡÷|ü+˝À n&É>±*. ô|q’ ≈£Ls¡TÃqï $<ë´s¡T\∆ T me] n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üXï¯ nsTT‘˚ yês¡T düe÷<Ûëq+ nyê«*.
Ç˝≤ ìs¡«Væ≤düTqÔ ï|ü&ÉT $T–*q $<ë´s¡T\∆ T bÕÁ‹πøj·T $<ë´s¡T\∆ T n&ÉT>∑T‘·Tqï Á|üXï¯ \qT, &Éj÷· dt ô|q’ ≈£Ls¡TÃqï $<ë´s¡T\∆ T ÇdüTqÔ ï düe÷<ÛëHê\qT |ü]o*dü÷Ô eTTU≤´+XÊ\qT H√≥T
|ü⁄düøÔ e£ TT˝À sêdüTø√yê*. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\¢ $wüjT· + >∑T]+∫ n+<äsT¡ $<ë´s¡T\∆ ≈£î ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
ñ<ë : ôV≤’ <äsêu≤<é sêh+˝À kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<äéT+, #·≥+º , Hê´j·T+, eTVæ≤fi¯\ s¡øD
å£ #·{≤º\T, s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘ê $<ä´, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ùdyê ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T yÓTT<ä˝q’… $.
189
4. j·T÷‘Y bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ :
ªªbÕsƒX¡ Ê\|ü≥¢ ÄdüøÔÏ n_ÛsT¡ ∫ ñ+&ç, #·Ts¡T≈£î>± ñ+≥÷ düŒwü+º >±, <Ûësêfi¯+>± e÷{≤¢&˚ $<ë´s¡T\∆ d”«j·T uÛ≤>∑kÕ«eT´+˝À kÕ+|òTæ ø£ XÊg ñbÕ<Ûë´j·TT&ç e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· +˝À, sêh
kÕúsTT˝À XÊdüqdüu˝ÑÛ À, øπ +Á<ä kÕúsTT˝À ˝Àø£duü ˝ÑÛ À »]π> düe÷y˚XÊ\ ‘·sV¡ ‰ü ˝À ìs¡«Væ≤+#·Tø=H˚ ªªÄdüøøÔÏ s£ y¡ TÓ qÆ ø±s¡´Áø£eT+μμ j·T÷‘Y bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ.
me]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j÷· *?
♦ #·Ts¡Tø¬ q’ / Ädüø>ÔÏ \∑ $<ë´s¡T\∆ T
♦ bÕsƒX¡ Ê\|ü≥¢ Ädüø>ÔÏ \∑ $<ë´s¡T\∆ T
♦ Á>±eTdüTú\T
♦ ‘·*¢ <ä+Á&ÉT\T
u≤<Û´ä ‘·\ |ü+|æD° / dü+dæ<‘∆ä ê Áø£eT+ :
Á|üD≤[ø£ (Planning)
‘·j÷· Ø (Preparation)
Á|ü<sä Ù¡ q / neT\T (Presentation / implementation)
eT÷˝≤´+ø£q+ (Evaluation)
Á|üD≤[ø£ :
♦ bÕ˝§ZH˚ $<ë´s¡T\∆ qT m+|æø£ #˚j÷· *.
♦ yê]˝À qT+&ç eT+Á‘·T\T>± ø=+‘·eT+~ì eT]ø=+‘·eT+~ì n~Ûø±s¡ bÕØº j·T+.m˝Ÿ.m.\T >± ìj·T$T+#ê*.
♦ Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TTìøÏ düe÷#ês¡+ Ç∫Ã nqTeT‹ rdüTø√yê*.
♦ ‘√{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düe÷#ês¡+ Çyê«*.
♦ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕe÷Á– düeT≈£Ls¡TÃø√yê*.
190
♦ ‘·*‘¢ +· Á&ÉT\T / Á>±eTdüT\ú ≈£î ‘Ó*j·TCÒj÷· *.
♦ ø£˙dü+ 10 s√E\ eTT+<äT>± Á|üD≤[ø£ #˚dTü ø√yê*. yês¡T n&ç>π Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\qT dæ<+∆ä #˚dTü ø√eTì #ÓbÕŒ*.
Á|üÁøÏjT· (Process)
1. d”Œø£s,Y dæjT· +, Á|ü‹|üøHå£ ‘˚ ,· eT+Á‘·T\T (n+>∑sø¡ ≈å£ î£ \‘√ düV‰ü ), XÊdüqdüuTÑÛ ´\T, Áô|dt yê]øÏ øπ {≤sTT+∫q dü\ú +˝À ((cards / charts Áyêdæ, @sêŒ≥T #˚d)æ ≈£Ls√Ãu…{≤º*.
2. d”Œø£sY nqTeT‹‘√ düuTÑÛ ´\ |ü]#·jT· +
3. Á|üXÀï‘·sÔ ê\ ø±s¡´Áø£eT+ ` eTTKýÓTqÆ XÊK\≈£î dü+ã+~Û+∫q, düeTø±©q düeTdü´\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üXï¯ \T n&ç>π ø±s¡´Áø£eT+ (Á|ü‹|üøå£ düuTÑÛ ´\#˚)
4. eT+Á‘·T\ düe÷<ÛëHê\T
5. Á|ü‹|üøHå£ ‘˚ · dü+<˚X+¯
6. düuÑÛ yêsTT<ë
5. e÷~] mìïø£\T :
Á>±eT kÕúsTT qT+&ç sêh, øπ +Á<äkÕúsTT es¡≈î£ »]π> mìïø£\ $<ÛëHêìï bÕsƒX¡ Ê\˝À e÷~] mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·&+É <ë«sê $<ë´s¡T\∆ ≈£î mìïø£\ô|’ ne>±Vü≤q @s¡Œs¡#e· #·TÃ.
8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À 3e B∏yTé ˝Àì 14e bÕsƒê´+X¯+ bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ, øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï á e÷~] mìïø£\ $<Ûëq+‘√ uÀ~Û+#·e#·TÃqT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Hêj·T≈£î&çì Á|üC≤kÕ«eT´ |ü<‹∆ä ˝À mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·&+É <ë«sê mqTïø=H˚ $<Ûëq+ ìs¡«Væ≤+#·&+É
6. øπ Áå ‘· |üs´¡ ≥q :
$<ë´s¡T\∆ ≈£î Á|ü‘´· ø£å |ü]o\q <ë«sê $wüjT· |ü]C≤„q+ m≈£îÿe ø±\+ (XÊX¯«‘·+>±) >∑Ts¡T+Ô &ç b˛‘·T+~. n<˚ $<Û+ä >± |üPs¡« uÛ≤eq\qT Á|ü‘´· ø£å |ü]o\q≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+
<ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT\T øπ Áå ‘· |ü]o\q≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. ñ<ëˆˆ u≤´+øÏ+>¥, Á|üC≤s√>∑´+, ø√sY,º bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ, eékÕj·T+ ` |ü+≥\T, e÷¬sÿ{Ÿ
` <Ûsä \¡ T s√&ÉT¶ dæ>ï∑ ˝Ÿ yÓTTˆˆ q$.
7. b˛düsº ‡Y & ÁuÀ#·s‡Y :
$<ë´s¡T\∆ ≈£î @<ÓH’ ê ˇø£ $wüjT· + >∑T]+∫ #Ó‘’ q· ´+ ø£*–+#·&ÜìøÏ yêπs dü«j·T+>± b˛düsº ‡Y n+&é ÁuÀ#·s‡Y ‘·j÷· s¡T #˚jT· T≥≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. Bìe\¢ $wüjT· eTT ‘·≈î£ ÿe
ø±\+˝À m≈£îÿe eT+~øÏ ‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. n˝≤π> uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À ≈£L&Ü @<ÓH’ ê ˇø£ $wüjT· + |ü≥¢ ˝À‘·T>± #·]Ã+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~. ñ<ëˆˆ eTVæ≤fi¯\≈£î
ñqïVü≤≈£îÿ\T ` #·{≤º\T >∑T]+∫ b˛düsº ‡Y s¡÷|ü+˝À ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+. eTVæ≤fi¯\ #·{≤º\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ø£*–+#·T≥≈£î #Ó‘’ q· ´|üs#¡ T· ≥≈£î ÁuÀ#·sY s¡÷|ü+˝À ‘·j÷· s¡T #˚dæ |ü+#·&+É .
191
Ç˝≤ nH˚ø£ düeTdü´\ô|’ dü«j·T+>± b˛düsº ‡Y n+&é ÁuÀ#·s‡Y ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÜìøÏ $<ë´s¡T\∆ qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À $<ë´s¡T\∆ #˚‘· ‘·j÷· s¡T #˚sTT+#ê*.
Bìe\¢ |æ\\¢ T dü«j·T+>± bÕ˝§Zq&É+ e\¢ bÕsƒê´+XÊ\˝Àì $wüjT· + u≤>± ns¡+∆ ne⁄‘·T+~.
8. øÏ«CŸ :
kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ uÀ~Û+#˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT uÀ<ÛëHê eP´Vü≤+˝À øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚sÃ¡ &É+ nH˚~ ‘·|Œü ìdü]. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ s√E eTT+<äT>±H˚ $<ë´s¡T\∆ ≈£î
bÕsƒê´+X¯+ @$T{À ‘Ó*j·TCÒj÷· *. eTs¡Tdü{Ï s√E n+<äT˝À bÕ˝§ZH˚ $<ë´s¡T\∆ qT (3`4) Á>∑÷|ü⁄\T>± #˚dæ yê] eT<Û´ä øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+#ê*. $T–*q $<ë´s¡T\∆ T á Á|üXï¯ \T
sêdü÷,Ô »yêãT\T Ä˝À∫dü÷,Ô ˇø£yfi˚ ¯ øÏ«CŸ˝À bÕ˝§Zqï $<ë´s¡T\∆ T »yêãT\T #Ó|Œü ˝Òø£ b˛sTTq≥¢sTT‘˚ ‘êy˚T »yêãT\T #ÓbÕŒ*. øÏ«CŸ ø±s¡´Áø£eT+ Ä•+∫q |ò*ü ‘·+ Çe«&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
eTT+<äT>±H˚ Á|üXï¯ \qT dæ<+∆ä #˚dTü ø=ì ñ+#·Tø√yê*.
9. KWL :
q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T |æ\\¢ T #·~$ dü«j·T+>± ns¡+∆ #˚dTü ø=H˚˝≤ ñHêïsTT. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT f…øïÏ ø˘ <ë«sê |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\≈£î, |ü]düsê\≈£î <ä>]Z∑ dü+ã+<Û+ä ñ+&˚
bÕsƒê´+XÊ\≈£î Bìì neT\T #˚j÷· *. B+{À¢
K nq>± : What I know (Hêπø$T ‘Ó\TdüT)
W nq>± : What I have to know (H˚H$˚ T ‘Ó\TdüTø√yê*)
L nq>± : What I have learnt (H˚H$
˚ T ‘Ó\TdüT≈£îHêïqT)
Ç+<äT˝À bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+∫ @$T ‘Ó\Tk˛, @y˚T$T ‘Ó\TdüTø√e˝…H√, @y˚T$T ‘Ó\TdüT≈£îHêïyÓ÷ $<ë´]úøÏ ns¡+∆ ne⁄‘·T+~. ñ<ëˆˆ 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì n&Ée⁄\T ` $ìjÓ÷>∑+, dü+s¡øD
å£ ,
JeH√bÕ<ÛTä \T, ù|<ä]ø£+ ne>±Vü≤q yÓTT<ä\sTTq$.
9e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eékÕj·T+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ùdyê ø±s¡´Áø£e÷\T, s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘· $<ä´ yÓTT<ä˝q’… $.
10. @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ :
|æ\\¢ T ˇø£ bÕÁ‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫ ‘·q˝Àì uÛ≤yê\ì e´ø£|Ô sü #¡ &· yÉ T˚ @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+.
#·]Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q sêE\ Ms¡>±<∏\ä T @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ <ë«sê #˚sTT+∫q≥¢sTT‘˚ nuÛ´Ñ düq+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~.
ñ<ë : n\÷¢] d”‘êsêeTsêE, ø=eTs¡+ ;Û+.
192
11. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ :
‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± Äj·÷ ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À bÕsƒê´+XÊ\≈£î, nqT>∑TD+>± |æ\\¢ ‘√ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕeTÁ–ì ‘·j÷· s¡T #˚sTT+#·&yÉ T˚ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ø±s¡´XÊ\ |üì. BìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
ˇø£ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. |æ\\¢ ≈£î ø±e\dæq kÕeTÁ–ì n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫, ø±s¡´XÊ\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
ñ<ë : düe÷#ês¡ |ü{øºÏ \£ T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+.
Ç+ø± 6,7,8,9 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î @ kÕeTÁ– |æ\\¢ ‘√ ‘·j÷· s¡T #˚sTT+#·e#√Ã |ü]o*+∫ |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç.
12. Ø&ç+>¥ eT]j·TT Ø s¬ {’ +Ï >¥ f…ø‡º̆ :
q÷‘·q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $<ë´s¡T\∆ T #·<eä &ÜìøÏ M\T>± düsfi¡ y¯ TÓ qÆ uÛ≤wüqT ñ|üj÷Ó –+#·&+É »]–+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ H˚|<ü ë∏ ´ìøÏ, nqTuÛyÑ ê\≈£î, |ü]düsê\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± ñqï
bÕsƒê´+XÊ\ uÀ<Ûqä \‘√ á uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰ìï nqTdü]+#ê*. Bì˝À yÓTT<ä≥ $<ë´s¡T\∆ qT #·<eä eTHê*. ‘·sê«‘· |æ\\¢ ≈£î @$T ns¡y∆ TÓ +Æ <√ #Ó|Œü eTHê*. Bìe\¢ |æ\˝¢ À d”«j·T nuÛ´Ñ düq+
»s¡T>∑T‘·T+~.
6,7,8,9 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À @ bÕsƒê´+XÊ\T á uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰ìøÏ nqT≈£L\+>± ñHêïjÓ÷ >∑T]Ô+#·+&ç.
kÕ+|òTæ ø£XÊg ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒê´+X¯ dü«uÛ≤yêìøÏ nqT>∑TD+>± @ uÀ<ÛHä ê eP´Vü≤+ dü]jÓTÆ q<√ ìs¡sí TT+#·Tø=ì neT\T #˚j÷· *. Bìe\¢ |æ\\¢ T ñ‘ê‡Vü≤+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ne⁄‘ês¡T.
193
9. ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<‘∆ä · ‘·j÷· Ø
Ç+‘·es¡≈î£ eTq+ kÕ+|òTæ ø£ XÊg uÀ<ÛHä ê \øå±´\T, $<ÛëHê\≈£î #Ó+~q n+XÊ\qT #·]Ã+#ê+. Ç$ ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· e÷sê*‡ ñ+<äì dü÷∫düTHÔ êïsTT.
kÕ+|òTæ ø£XÊg ñbÕ<Ûë´j·T eédüú |ü⁄q]ïsêàD+ »s¡>±*. øπ e\+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç‘·sT¡ \T s¡÷bı+~+#·q $<Ûëq Á|üD≤[ø£, dæ\ãdtqT Ä#·sD ¡ ˝À ô|fÒº e´øÏøÔ ±<äT. $<ë´Á|üD≤[ø£,
kÕe÷Á–øÏ dü+ã+~Û+∫ ìs¡j í T· + rdüTø√>∑*>π e´≈£î\Ô T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\qT >∑T]Ô+#ê*. $<ë´]ú ˝Àø±ìøÏ, $düÔ è‘· $<ë´Á|üD≤fi¯vø£ \øå±´\≈£î eT<Û´ä ñqï n+‘·sê\qT |üP&ÉÃ{≤ìøÏ Ms¡T ø£èwæ
#˚j÷· *‡e⁄+~. ø±s¡´øπ Áå ‘·+˝À ‘·T~ ìs¡j í T· + rdüTø=H˚ kÕ~Ûø±s¡‘· M]πø ñ+~.
kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ä´˝À ìs¡j í ÷· \T #˚jT· ≥+˝À, neø±XÊ\ ø£\Œq˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ kÕ~Ûø±s¡‘· ø°\ø£yTÓ qÆ ~. BìøÏ ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\‘√ bÕ≥T ñbÕ<Ûë´j·TT\ dü+dæ<‘∆ä · ≈£L&Ü
ne+düs+¡ . ìsê∆]‘· düeTj·T+˝À @+ #ÓbÕŒ*? m˝≤ uÀ~Û+#ê*? @ kÕe÷Á– ñ|üj÷Ó –+#ê*? nH˚ n+XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü«‘·+Á‘·T˝…’ ñ+&Ü*. n<˚$<Û+ä >± |ò*ü ‘ê\≈£î ≈£L&Ü yês¡T
»yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j÷· Ø˝À á øÏ+~ n+XÊ\T #√≥T #˚dTü ø√yê*
♦ uÀ<Ûqä ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ yê]¸ø,£ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T eTT+<äT>±H˚ ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√yê*.
♦ kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<ÛH ä ê ñ|ü>e∑ T+ (Approach), uÀ<ÛHä ê |ü<‘∆ä T· \T, $_Ûqï kÕeTÁ–, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À nqTdü]+#êÇ‡q uÀ<ÛHä ê$<ÛëHê\T, eP´Vü‰\ô|’ |ü⁄qX¯Ãs¡D / •ø£D å ñ+&Ü*.
♦ kÕ+|òTæ ø£XÊg ñbÕ<Ûë´j·TT\T nedüsy ¡ TÓ qÆ , ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\T, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, >√¢ãT, e÷´|t, n{≤¢dt e+{Ï kÕeTÁ–, |æ\\¢ ≈£î #˚|ü≥eº \dæq ø£è‘ê´\T, yê{ÏøÏ ‘·–q uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
kÕe÷Á– yÓTT<ä\>∑Tq$ eTT+<äT>±H˚ dæ<+∆ä #˚dTü ø√yê*.
♦ yÓuŸôd{ ’ q¢ T MøÏ+å ∫, $$<Ûä n+XÊ\ô|’ düeTÁ>∑ ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#·Tø√yê*.
♦ Á|üC≤kÕ«eT´ $\Te\T, ˝ÖøÏøy £ ê<ä+, düe÷q‘·«+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT ne>±Vü≤q|üs#¡ T· ≥¬ø’ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #˚|≥ ü eº \dæq #·sÃ¡ \T, ø£è‘ê´\ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ne>±Vü≤q ø=s¡≈î£
#·sÃ¡ \T ìs¡«Væ≤+#ê*.
♦ $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+ º ` 2009 Á|üø±s¡+ e÷<Û´ä $Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· \T uÀ~Û+#˚ kÕ+|òTæ ø£ XÊg ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+ã+~Û‘· $wüjT· +˝À Á>±&ÉT´j˚T{Ÿ nsTT ñ+&Ü*. M\Tø±q |üø+å£ ˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘êeTT nuÛ´Ñ dæ+#·ì $wüj÷· \˝À Á|ü‘´˚ ø£ •ø£D å Çyê«*.
♦ eè‹Ô |üPs¡«ø£ •ø£D å ˝À ≈£L&Ü e÷s¡T‘·Tqï ø±˝≤ìøÏ nqT>∑TD+>± m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT e÷s¡TŒ\T #˚d÷ü Ô uÀ<Ûqä kÕ>±*‡q nedüse¡ TT+~.
♦ kÕ+|òTæ ø£XÊg ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À eè‹Ô HÓ| ’ ⁄ü D≤´\qT ô|+#·&Üì¬ø’ $wüjT· |üsy¡ TÓ qÆ ì|ü⁄DT\‘√ ≈£L&çq dü+dü\ú T / dü+|ò÷ü \T @sêŒ≥T #˚j÷· *. kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<ÛHä √bÕ<Ûë´j·TT\
dü+dæ<‘∆ä ≈· î£ / ‘·j÷· ØøÏ Áù|s¡D ø£*Œ+#·&+É , eè‹Ô|sü ¡ n_Ûeè~∆ e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
♦ CCE, RTE-2009 \qT <äèwæ˝ º À ñ+#·Tø=ì ô|’ n+XÊ\˙ï ìs¡+‘·s+¡ >± ø=qkÕ>±*.
kÕ+|òTæ ø£XÊg nuÛ´Ñ düq˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· n‘·´+‘· ø°\ø£yTÓ qÆ ~. uÀ<Ûqä n+fÒ düe÷#ês¡+ n+~+#·&yÉ T˚ nì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÛ≤$+#·sê<äT. $<ë´s¡T\ú ˝À Ä˝À#·Hê kÕeTsê∆´ìï
ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ $$<Ûä uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\sTTq Á|ü•ï+#·&+É , #·]Ã+#·&+É , u§eTà\T, |ü{≤\T ^j·T&É+ ˝≤+{Ï Á|üÁøÏjT· \˝À $<ë´s¡T\ú qT bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚j÷· *. n|ü&˚ $<ë´s¡T\ú T nuÛ´Ñ düHê
Áø£eT+˝À m<äTs¡jT˚ ´ düyêfi¯flqT düè»Hê‘·àø£+>±, ì•‘·+>± Ä˝À∫+∫, m<äTs=ÿì, düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·Tø√>∑\T>∑T‘ês¡T. M{Ïì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT øÏ+~ n+XÊ\qT bÕ{Ï+#ê*.
194
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ yÓTT‘êÔ˙ï ≈£L\+≈£w+ü >± #·<yä ê*.
♦ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ n<Ûë´j·÷\qT, n+XÊ\qT $düÔ è‘·yTÓ qÆ |ü]~Û˝À #·~$ ns¡+∆ #˚dTü ø√yê*.
♦ uÀ<ÛHä ê+XÊìï |üP]Ô>± #·~$q ‘·sT¡ yê‘·H˚ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À uÀ<Ûqä ≈£î |üPqTø√yê*. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À @ düeTø±©q n+XÊ\ô|’ Á|ü•ï+#ê˝À eTT+<äT>±H˚ dæ<+∆ä #˚dTü ø√yê*.
♦ uÀ<Ûqä ˝À dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± ∫Á‘ê\T, ñ<ëVü≤s¡D\T, |ü{øºÏ \£ T, s¬ |òs¬ü qT‡ |ü⁄düøÔ ±\T, Ç+≥sY HÓ{Ÿ eT]j·TT j·T÷ ≥÷úŸ \qT ñ|üj÷Ó –+#ê*.
♦ nìï $<ë´ Á|üe÷D≤\qT #˚sT¡ dü÷Ô bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ Á|üD≤[ø£\qT eTT+<äT>±H˚ ‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îì dæ<+∆ä >± ñ+#·Tø√yê*.
♦ uÀ<ÛHä ê+X¯eTT, ‘·s>¡ ‹∑ |ü]e÷DeTT, $<ë´s¡T\ú kÕúsTT\øÏ nqT>∑TD+>± ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
♦ kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\qT <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì, ‘·s>¡ ‹∑ ì ìs¡«Væ≤+#ê*.
♦ ø±˝≤>∑TD+>± uÀ<ÛHä ê |ü<‘∆ä T· \˝À edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\qT >∑eTìdü÷Ô nuÛ´Ñ düHê nedüsê\qT >∑T]Ôd÷ü Ô uÀ<ÛHä ê |ü]C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·Tø√yê*.
♦ $<ë´s¡T\ú qT ã{°º $<ÛëHê\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+#·T‘·÷ Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\qT ‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T Ä˝À∫+∫ #Óù|Œ $<ÛëHêìøÏ ÁbÕeTTK´‘·ìyê«*.
♦ uÀ<Ûqä ≈£î, $wüj÷· ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ]|òs¬ü qT‡ |ü⁄düøÔ ±\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ùdø£]+#·Tø=ì #·<yä ê*.
♦ $<ë´s¡T\ú nuÛ´Ñ düq $ø£d+æ #˚$<Û+ä >± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q düè»Hê‘·àø£‘q· T, nqTuÛyÑ êìï ñ|üj÷Ó –+#ê*.
♦ $<ë´s¡T\ú qT »≥T¢>± $uÛõÑ +∫ »≥¢˝À #·sÃ¡ qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
♦ #·sÃ¡ \˝À m≥Te+{Ï ø√|üeTT, ndüV≤ü q+, nD∫y˚‘\· qT Á|ü<]ä Ù+#·≈î£ +&Ü, Á|üC≤kÕ«eT´ |ü<‹∆ä ˝À n+<ä]ø° düe÷q neø±XÊìï ø£*Œdü÷Ô $<ë´s¡T\ú n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$dü÷Ô
ìs¡«Væ≤+#ê*.
♦ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À Á|ü•ï+#˚$<Û+ä >± $<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
♦ $<ë´s¡T\ú ì‘·´J$‘· nqTuÛyÑ ê\‘√ dü+ã+<Û+ä ñ+&˚≥≥T¢ nqTdü+<Ûëq+ #˚d÷ü Ô ø£è‘ê´\qT, ÁbÕC…≈î£ \º qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
♦ C≤„q düeTTbÕs¡q® ‘√ bÕ≥T $<ë´s¡T\ú T $$<Ûä $\Te\T, yÓK’ s¡T\T, eT+∫ n\yê≥T¢ ô|+bı+~+#·T≈£îH˚≥≥T¢ uÀ<Ûqä »s¡>±*.
♦ nuÛ´Ñ düHê Á|üÁøÏjT· ˝À $<ë´s¡T\ú +<ä]ø° düe÷q neø±XÊ\qT ø£*Œ+#ê*.
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT\T <äèX¯´`ÁX¯eD |ü]ø£sê\qT (A.V.aids), yêsêÔ|Áü ‹ø£\ øÏ|¢ Œæ +>∑T‡, ø£s|¡ Áü ‘ê\T, e÷´>∑CH’… \é qT ñ|üj÷Ó –+#ê*.
♦ uÀ<Ûqä bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ $wüj÷· ìπø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, dü+ã+~Û+∫q ãj·T{Ï $wüj÷· \qT ≈£L&Ü uÀ~Û+#ê*.
♦ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ñ|üøs£ D¡ ≤\T, |ü{≤\T, #ês¡T\º T, qeT÷Hê\qT eTT+<äT>±H˚ ‘·j÷· s¡T#˚dTü ≈£îì yê{Ïì ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À |ò\ü e+‘·+>± $ìjÓ÷–+#ê*.
♦ eè‹Ô|sü ¡ n_Ûeè~∆ø√dü+ •ø£D å ≤ ø±s¡´Áø£e÷\qT Vü‰»s¡T ø±yê*.
195
10. kÕ+|òæTø£ XÊg uÀ<ÛäHêeqs¡T\T ` ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T, yÓuŸôd’{Ÿ‡
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T düeTs¡e∆ +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ eqs¡T\T <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT. |æ\\¢ ≈£î n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ n+~+#·&ÜìøÏ, ˇø£ $wüjT· + ns¡+∆ #˚sTT+#·&ÜìøÏ,
|æ\\¢ T kÕeTÁ–‘√ Á|ü‹#·s´¡ \T »s¡|&ü ÜìøÏ, uÀ<Ûqä qT Äø£s¸¡ Dj ° T· +>± #˚jT· &ÜìøÏ, |æ\\¢ T n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&ÜìøÏ, |æ\˝¢ À HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, ˇø£ $wüjT· + >∑T]+∫
‘Ó\TdüTø=q&ÜìøÏ, Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ eqs¡T\T ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ nedüsy¡ TÓ qÆ eqs¡T\T
1. s¬ |òs¬ü Hé‡ |ü⁄düøÔ ±\T ` Ç+≥sY yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée dü+e‘·‡sê\ uÛ÷Ñ >√fi¯+, #·]Á‘·, bÂs¡XÊg+, ns¡X∆ Êg+ |ü⁄düøÔ ±\T.
` &çÁ^ ‘Ó\T>∑T nø±&É$T uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+
` jÓ÷»q
` Ç+&çj÷· ≥T&˚
` CBSE Books (NCERT)
` ICSE Books
` @ø£\e´ Text Books
` ~q|üÁ‹ø£\T
` ~q |üÁ‹ø£\˝Àì Ä]ºø˝£ Ÿ‡
2. k˛wü˝Ÿ dü&º dû t bò˛sê\T/ø£u¢ Ÿ\T` k˛wü˝Ÿ dü&º dû t bò˛s¡+/ø£u¢ Ÿ\T
` ñbÕ<Ûë´j·T dü+|ò÷ü \T
3. eqs¡T\ øπ +Á<ë\T ` SCERT, Hyd
` DIET
` õ˝≤¢ Á>∑+<∏ë\j·÷\T
196
` bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<∏ë\j·÷\T
4. e÷qe eqs¡T\T ` u≤´+ø˘ dæã“+~
` n&É«øπ {Ÿ‡
` b˛©dt dæã“+~
` Á|üC≤ Á|ü‹ì<∏Tä \T
` MRO, MDO, MEO
5.MT&çj÷· ` f…*ø±q¸s¬ Hé‡\T
` Suject yê] C.D\T
` MANA T.V
` dü|–Ôü ] #Ûêq˝Ÿ
` www.weekly.com
` www.aravindaguptatoys.com
` www.pbs.org/teachers
ô|q’ ‘Ó*|æq eqs¡T\‘√ bÕ≥T kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<∏≈ä î£ \T ‘·eT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT |ü]|ü⁄wæ̃ #˚dTü ø=q&ÜìøÏ eT]ø=ìï $esê\T ‘Ó\TdüTø√yê*‡q nedüse¡ TT+~. Á|ü<ëÛ q+>±
kÕ+|òTæ ø£XÊg $<ë´Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·&+É , bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ kÕeTÁ–ì s¡÷bı+~+#˚ dü+dü\ú $esê\qT ‘Ó\TdüTø√yê*. nfÒ¢ ø=ìï Á|ü#T· s¡D dü+dü̃\
$esê\T, |üs˙¡ƒ j·T Á>∑+<∏ë\ $esê\T, ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ #·\q∫Á‘ê\ $esê\T, ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ yÓuŸôd≥’ ¢ $esê\T ‘Ó\TdüTø=ì ñ+&Ü*. M{Ï düV‰ü j·T+‘√ kÕ+|òTæ ø£XÊg uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T
|ò\ü e+‘·+>± (affectively) ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ. á$esê\qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
Website
• www.weekly.com
• www.pbs.org/teachers
• www.askgerography.com
• http://www.nationalgeographic.com
• http://www.animalplanet.co.uk
197
• http://www.britanica.com
• www.siethyd.ap.gov.in
• www.neok12.com/History-of-India.htm - has many videos on topics in social science
• Eklavya publications, http://www.eklavya.in
• Sangati interactive teaching learning skills, http://avehiabacus.org/about.htmlhttp://scholls.indiawaterportal.org/
• Me and my city - Sunitha Nadhamuni and Rama Errabelli
Janagraha center for Citizenship and Democracy, www.janaagraha.org
• Water related projects and resources, http://schools.indiawaterportal.org/
• Heritage related resources
The Indian National Trust for National culture heritage, http://www.intach.org/
• Curriculum based story books: IETS publications
http://www.ilfsets.com/solutions.asp?secid=1&menuid=1&childid=2&pageid=345
• http://www.worldsocialscience.org/, the site of the Internatios Social Science Council.
• UNESCO’s Social and Human Sciences page, http://www.unesco.org/new/en/social-and-human-sciences/ and Education page, http://www.unesco.org/en/
education
• The IEA’s Civic Education study link is, http://www.iea.nl/icces.html.
• Bombay Natural History Society, http://www.bnhs.org
• Kalpavriksha Environment Action Group, http://www.kalpavriksha.org
• Center of Environment Eduction, India, http://www.ceeindia.org/cee/index.html
• www.aravindaguptatoys.com
• www.new/teaching strategies
• http://www.school.discovery.com
• http://www.incredibleindia.org
• http://www.greenpeace.org
• http://www.arvindguptatoys.om
• Down to Earth magazine, http://www.downtoearth.org.in
• Center for science and environment, India,http://www.cseindia.org
• Kotagiri shekar youtube
• Gurudeva.come new
• www.khanacadem.com
198
Organisations that Work on Social Sciences at School Level - On Curriculum and Material Development Issues
Sl.No. Name of Organisation Location

1 Eklavya Bhopal, MP
2 Uttrakhand Seva Nidhi Almora, Uttarakhand
3 Nirantar New Delhi
4 Khoj Mumbai
5 Avehi Abacus Mumbai
6 Swanirbhar, Organisation based in Noth 24 Pargana West Bengal
7 SAHMAT, Safdar Hashmi Memorial Trust New Delhi
8 Vidya Bhawan Society Udipur, Rajasthan
9 Digantar Jaipur, Rajasthan
10 Pravah Delhi
Schools that have used Innovative Methods to Teach Social Science
Sl.No. Name of School Location

1 The School Chennai
2 Rishi Valley School, (Social Science and History curriculum for classes 4 to 7) Madanapalle
3 Shishu Van Bombay
4 Center for Learning Bangalore, Hyderabad
5 Aadharshila Sendhwa, MP
(Most of these schools have their websites where contacts and materials can be accessed
199
Publishers in Social Sciences • Eklavya, Bhopal
• NCERT, New Delhi
• Grsnthshilpi - New Delhi • National Book Trust, New Delhi
• Bharat Gyan Vigyan Samiti - Delhi • Tara, Chennai
• Publication division - New Delhi
• Children’s Book Trust - New Delhi
• Books on Social Science education by Sage Publications, New Delhi
• Books published for Children by Oxford University Press, New Delhi
• People’s History series, Tulika Publications, Chennai
• Katha, New Delhi
• Navayana, New Delhi
Resources required for class 8
• World map (physical and poilitical) • Globe

• Atlas (Oxford) • Charts
• India map (political and physical) • Particulars of populations 2011
• Andhra Pradesh map (political and physical) • Baro meter
• Movements of the earth (Videos CDs) a) Rotation of the earth b) Revolution of ther earth • Samples of different soils
• Available Raw materials / minerals • Stationary of bank transactions
• Currency - coins - notes old / new (according to availability) • Draft
• Cheque • Cash with drawl form
• Cash deposit form • ATM Card
• Bank pass book • Photos of National leaders
• A/c opening application form etc • National symbols
• Copy of Indian Constitution • Photo of president palace
• Photo of parliament • BMI chart
• Model Form of FIR • Copy of RTI act
• Copy of RTE Act • Pictures video of differnt dance forms of India
• Differnt musical instruments
• Different varieties of sports material
• Different pictures related to natural calamities collected from, news papers / magazines
200
Resources required for class 9
• Video of space • World map

• Atlas • Different types of rocks
• Charts • Globe
• India map • Cereals
• Chart showing fixed and variable assets • Map of Europe
• Map of Africa • Traffic signals
• Different forms related to driving license
Some useful Books
• Samjik Adhayanan - 6, 7 and 8 - Text books developed and publshed by Eklavya, Bhopal (Hindi)
• Textbook of Social Science for class 6, 7 and 8 (English, 1994) : Eklavya, Bhopal.
• Textbooks of Social Science for classes 6 & 7, developed by Eklavya for Lok Jumbish Parishad, Rajasthan, 1999 / 2000
• Samajik Adhayan Sikshan - Ek Prayog, published by Eklavya
• Hamari Dharati, Hamara Jeewan, textbooks for classes 6, 7 & 8, Uttarakhand Sewa Nidhi, Almora
• Workbooks for Rajasthan textbooks for classes 6, 7 & 8
• Workbooks for Haryana for Class 6, 7 & 8 (2008)
• Text Book of Chattisgarh for classes 3 to 8 : EVS and Social Sciences, SCERT, Raipur
• Textbooks for Ladakh Hill council on Environmental Studies Part-II for classes 4 & 5
• Out Tribal Ancestors - Prehistory for Indian Schools, Part 1 & 2, Rishi Valley Education Series
• Sangam Age and Age of the Pallavas - TVS Education Society & Macmilan
• The Yound Geographer Series, Haydn Evans, Wheaton - Pergamon
• Geography Direct - Colins Educational
• Khushi-Khushi for class 3, 4, 5 : Eklvya, Bhopal
• Apne As pas, textbook for classes 4 & 5, Digantar, Jaipur
• Kuchh Karen, Vidya Bhawan Society, Udaipur
• Textbooks of NCERT for class 3 to 8 : NCERT, New Delhi
• Textbooks of EVS and Social Science for classes 3 to 8, SCERT, Delhi
201
Some Resource & Reference Books
• Itihas ke Srote, bhag - 1, A resource book for teachers, published by Eklavya

• People, Places and Change : An Introduction to Wrold Cultures by Berry and Ford
• Puffin History of India series by Puffin Books, Delhi
• Social Science Learning in Schools - Documentation of the Eklavya’s social science experiment, Edited by Prof Poonam Batra and published by SAGE
• Teaching Social Science in Schools - by Alex M George and Amman Madan, Published by SAGE
• Walk With Me - A guide for inspiring Citizenship Action - Pravah, New Delhi
• Writings of Teachers Ideas for the Classroom - East West Books, Madras
• Social Studies Instruction in the Elementary School by Richard E Servey
• Learning from Conflict by Prof Krishna Kumar
• Turning the Pot Tilling the Land byu Kancha IKAIAH - Narayana Books
• Different Tales Series - Anveshi and D.C.Books, Kerala
• Localised Resource Books as Models for Creation
• Our City Delhi - Narayani Gupta - Oxford University Press
(Source : Azim Premji Foundation News Letter IssueXV August - 2010
202
nqTã+<Ûë\T
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À yÓ+{≤&˚ Á|üXï¯ \T
` Vü≤è<äjTY ø±+‘Y BeHé
n) |ü]#·jT· +
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\≈£î eTq J$‘ê\≈£î, eTq ñìøÏøÏ m+‘√ rÁe+>± eTT&ç|&ü ç ñ+~. n~ eTq Á|ües¡qÔ qT eTq ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ëìï r]Ã~<äT‘› T· +~. düe÷C≤ìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚d÷ü HÔ ˚
<ë+{À¢ ø£*dæb˛j˚T˝≤ nuÛ≤´dü≈î£ \qT eT\TdüT+Ô ~.
bÕsƒX¡ Ê\˝À |æ\\¢ T m+<äT≈£î #·<Tä e⁄ø√yê\qï Á|üXï¯ ≈£î (n‘·&TÉ / ÄyÓT eT+∫ bÂs¡T&ÉT / bÂs¡T\T) ø±yê\qï düe÷<Ûëq+ m≈£îÿe>± \_ÛdTü +Ô ~. |æ\\¢ J$‘ê\‘√ dü+ã+<Û+ä ‘√bÕ≥T
düe÷C≤\T, bÂs¡T\|ü≥¢ ñqï _ÛqïuÛ≤eq\qT $X‚w¢ dæ ÷ü ,Ô ‘Ó*j·T#˚d÷ü Ô kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\T CÀ&ÉT n+XÊ\qT ˇπø ø±\+˝À kÕ~ÛdTü +Ô ~.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ ø±s¡´Áø£eT HÓ‹’ ø£ eT÷˝≤˝À¢ düs«¡ ø±©q dü÷Á‘ê\T ñHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ ªeTqTwüß\+‘ê ˇø£ÿfÒμ nqï~ düs«¡ ø±©q dü÷Á‘·+>± |ü]>∑D+Ï #·e#·TÃ.
eTq+ ne\+_+#˚ dü÷Á‘ê\T eTq #·T≥÷º ñqï Á|ü|+ü #êìï ` uÛÀbÕ˝Ÿ <äTs¡≥È q qT+∫ eTq Çfi¯fl˝À¢ m<äTs=ÿH˚ *+>∑ $eø£‘å · es¡≈î£ ` m˝≤ $X‚w¢ kæ ÕÔeTqï<ëìô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À @+ #ÓbÕŒ*, m˝≤ #ÓbÕŒ* nqï~ düe÷C≤ìï, eTqTwüß\qT eTq+ m˝≤ #·÷kÕÔeTqï<ëì MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T~. sêC≤´+>∑ |”]øƒ £ á |ü<ë\ nsêú\qT $e]düT+Ô ~,
nsTT‘˚ M{Ïì yêÚ≤´ì+#·≥+˝À m+‘√ ‘˚&Ü ñ+~, M{Ï|≥ü ¢ qeTàø£+, M{Ïì |ü]>∑D+Ï #˚ rs¡T˝À ≈£L&Ü ‘˚&Ü\T ñHêïsTT. kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\T nH˚ø£ $<Ûë\T>± ndæ‘Ô «· uÛ≤eq\‘√ eTT&ç|&ü ç
ñqï+<äTe\¢ ‘ê]ÿø£ dæ<ë›+‘ê\qT ∫qï|üŒ{ÏqT+#˚ q÷]bıj·T´&ÜìøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&+É e\¢ n~ ˇø£ ø£<qä s¡+>∑+>± e÷s¡T‘·T+~. $<ä´ ñ<˚X› Ê\qT #·÷dæq≥¢sTT‘˚ eTq eTT+<äT Ç+ø±
y˚sπ n+XÊ\T ñHêïj·Tì ‘Ó\TdüT+Ô ~. dæsú ¡ kÕe÷õø£ dü÷Á‘ê\T, yê{Ï e÷s¡TŒ\ eT<Û´ä düeT‘Í˝≤´ìï kÕ~Û+#ê*‡q nedüs+¡ ≈£L&Ü ñ+~.
Á|ü‹e´øÏ,Ô Á|ü‹s√p ‘·\|ü&˚ n+XÊ\‘√ kÕe÷õø£ XÊg+ eTT&ç|&ü ç ñ+≥T+~. B+{À¢H˚ Bì dü+|üqï‘·, dü+øÏw¢ ‘ºü · ñHêïsTT.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä , nuÛ´Ñ düHê\˝À eTq+ m<äTs√ÿe\dæq eTTKýÓTqÆ Á|üX+¯ dü :
1. ñ<˚X› +¯ : kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ eTTK´ ñ<˚X› Ê\T @$T{Ï?
2. n+XÊ\T : kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ ø±s¡´Áø£e÷\˝Àì eTÚ*ø£ n+XÊ\T @$T{Ï?
3. <äèø√ÿD+ : Á|ü‹bÕ~‘· #·sÃ¡ <äèø√ÿD+ @$T{Ï?
203
4. dü«uÛ≤e+ : á $wüjT· + jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï— C≤„q düeTTbÕs¡q® , ô|s¡T>∑T<ä\ m˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~?
5. Á|üÁøÏjT· : uÀ<Ûqä ≈£î @ Á|üÁøÏjT· \T nqTe⁄>± ñ+{≤sTT?
á Á|üXï¯ \≈£î H˚sT¡ >± düe÷<Ûëq+ Çe«≥+ m+<äT≈£î ø£weºü TÚ‘·T+<√ øÏ+<ä uÛ≤>±\˝À #·÷<ë›+. eTq+ Á|ü<ëÛ q+>± ÁbÕ<∏$ä Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· \ô|q’ <äèwæº øπ +ÁBø£]<ë›+.
Ä) ñ<˚X› ´¯ +
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› +¯ düe÷C≤ìï |æ\\¢ T ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚˝≤ #˚jT· ≥+. á ne>±Vü≤q‘√ e´øÏ>Ô ‘∑ ,· kÕe÷õø£ m+|æø\£ T #˚jT· ≥+, á e´øÏ>Ô ‘∑ · m+|æø\£ T Ms¡T ìedædTü qÔ ï
düe÷C≤ìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔjT· ì >∑T]Ô+#˚˝≤ #˚jT· ≥+.
nsTT‘˚ øπ e\+ e´øÏ>Ô ‘∑ · Á|üj÷Ó »Hê\πø ø±≈£î+&Ü, kÕe÷õø£ Væ≤‘·+ Ø‘ê´ ≈£L&Ü á m+|æø\£ T Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+&Ü*. eT+∫ düe÷»+, eT+∫ eTqTwüß\T nqï$ HÓ‹’ ø£ uÛ≤eq\T ø±ã{Ïº
HÓ‹’ ø£ <äèwæøº √D≤ìï ô|+bı+~+#·≥+ nqï~ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ Hê\Ze\ø£´å +.
düe÷C≤ìï |æ\\¢ T m˝≤ ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡T, <ëì‘√ m˝≤ eéVü≤]kÕÔsT¡ nqï <ëìì kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ ø±s¡´Áø£eT+ Á|üu≤Û $‘·+ #Ój÷· ´*. á ø±s¡´Áø£eT+ Áø£yT˚ |” |æ\\¢ T yÓTs¡T>¬ q’
ìs¡j í ÷· \T rdüT≈£îH˚˝≤, m+|æø£ #˚dTü ø√e≥+, ìs¡jí ÷· \T rdüTø√e≥+˝À eT]+‘· Ä‘·à$XÊ«dü+ ø£q|ü&˝˚ ≤ #Ój÷· ´*. ñ<ës¡yê<ä, Á|üC≤kÕ«$Tø£ yÓ$’ <Û´ä düe÷C≤ìøÏ ø°\ø£yTÓ qÆ @<√ ˇø£ |üø±å q
ì\ã&É≥+ nqï~ |æ\\¢ ≈£î n~ H˚]Œ+#ê*. á $wüjT· + #Ó|Œæ q ‘·sT¡ yê‘·, Ç‘·sT¡ \ m+|æø\£ T, <äèø£Œ<∏ë\ |ü≥¢ düTìï‘·‘«· + Á|ü<]ä Ù+#˚˝≤ qeTàø±\T nqTuÛyÑ ê\˝À yÓ$’ <Û´ä ‘·qT ÄyÓ÷~+#˚˝≤ #·d˚ æ
‘·eT ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ëìï düTdü+|üqï+ #˚dTü ≈£îH˚˝≤ #Ój÷· ´* nì ≈£L&Ü #ÓbÕŒ*.
ø±ã{Ïº kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À HÓ‹’ ø£ n_Ûeè~∆˝À ø=+‘· uÛ≤>∑+ ñ+<äì #ÓbÕŒ*. Çø£ÿ&É dü÷∫+∫q HÓ‹’ ø£ n_Ûeè~∆ |æ\\¢ T ‘·eT<Óq’ ‘ê]ÿø£, $\Te\ #·Á{≤ìï @s¡Œs¡T#·T≈£îH˚˝≤ <√Vü≤<ä+
#ÓjT· ´≥+. n~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\≈£î Á|üj÷Ó »q+ ø£*>π ˝≤ nqTyÓq’ m+|æø\£ T |æ\\¢ T #˚jT· >∑*– ñ+&Ü*. kÕ<Ûës¡D+>± kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\qT ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ düeT÷Vü≤+ J$+#˚ $<Ûëq+ >∑T]+∫,
HÓ‹’ ø£ dü÷Á‘ê\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e≥+>± uÛ≤$kÕÔsT¡ . Bìì |æ\\¢ T #ÓjT· é\dæq, #ÓjT· ´>∑÷&Éì |üqT\ C≤_‘ê>± ≈£î~+∫y˚kÕÔsT¡ . Ç≥Te+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\e\¢ |æ\\¢ |ü]o\q, nqTuÛyÑ ê\T,
$X‚w¢ Dü , uÛ≤eq\T @s¡Œs¡T#·Tø√e≥+, ‘·eT<Óq’ |üì#˚ùd, ìs¡j í ÷· \T rdüT≈£îH˚ $<ÛëHêìï ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√e≥+ e+{Ïyê{Ï |ü]<ÛTä \≈£î |ü]$T‘·+ ne⁄‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\e\¢
|æ\˝¢ À¢ ñeTà&ç, Jyêes¡D nedüsê\|ü≥¢ ≈£L&Ü düTìï‘·‘«· + eè~∆#+Ó <ë*.
Ç) n+XÊ\T
ô|q’ ù|s=ÿqï eT÷&ÉT ñ<˚X› Ê´\ Ä<Ûës¡+>± kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ ø±s¡´Áø£eT+˝À Hê\T>∑T Á|ü<ëÛ q n+XÊ\T ñ+{≤sTT. m+|æø,£ ne>±Vü≤q / uÛ≤eq, düe÷#ês¡+, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T.
1. m+|æø£
HÓ‹’ ø£‘‘· √ eTT&ç|&ü qç #ÓjT· é\dæq, #ÓjT· ´≈£L&Éì C≤_‘ê ø±≈£î+&Ü eT+∫ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ ø±s¡´Áø£eT+ |æ\\¢ ˝À eT+∫, #Ó&TÉ \ n+#·Hê y˚dæ ‘·q≈£î nqTyÓq’ m+|æø\£ T #˚dTü ≈£îH˚
kÕe÷sêú´ìï ô|+bı+~+#ê*. B+{À¢ yêfi¯ófl ùV≤‘·Tã<ä∆ Ä˝À#·q, $#ês¡D, düe÷q‘·, yÓ$’ <Û´ä ‘·, $$<Û‘ä · ` eTq sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]∫q $\Te\qT nqTdü]+#·≥+ eTTK´+.
204
2. uÛ≤eq
Á|üXï¯ \T yÓjT· ´>∑\>∑{≤ìøÏ, yê{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ, »yêãT\ø√dü+ #·÷&É{≤ìøÏ, m+#·Tø√{≤ìøÏ yê{Ï yÓqø£qTqï uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+ eTTK´+. yê{Ïì ‘·–q+‘· u≤>± ns¡+ú
#˚dTü ø√ø£b˛‘˚ dü+|üPs¡í ne>±Vü≤q‘√ ìs¡j í ÷· \≈£î sê˝Ò+. kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À ne>±Vü≤q≈£î uÛ≤eq\T eT÷\+. uÛ≤eq n+fÒ Çø£ÿ&É yêdüeÔ Á|ü|+ü #êìøÏ #Ó+~q edüTeÔ ⁄, ˝Ò<ë |òTü ≥qì ns¡+ú
#˚dTü ø√e≥+. <˚X+¯ , |ü+&É>,∑ e÷¬sÿ≥T, bÂs¡T\T, düeTT<ëj·T+, e÷qeJ$, Ç\T¢, ≈£î≥T+ã+ e+{Ï$ ` Çe˙ï uÛ≤eq˝Ò. eTqTwüß\ eT<Û´ä |üsd¡ Œü s¡ Ä<Ûës¡ dü+ã+<Ûë\≈£î, uÛ≤e e´ø°øÔ s£ D¡ /
Á|ükÕs¡+, e÷qe düe÷»+, düe÷C≤\ |ü]D≤eT+, kÕúq+, |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, yê‘êes¡D+, ìyêdüÁbÕ+‘·+, e÷¬sÿ≥T, |ü]bÕ\Hê düV≤ü ø±s¡+, yÓ$’ <Û´ä ‘·, $$<Û‘ä · e+{Ï yê{Ïì kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\
ø±s¡´Áø£eT+ bı+<äT|üs#¡ ê*. á uÛ≤eq\T sêqTsêqT eT]+‘· dü+øÏw¢ eºü TsTT´, eT]ìï n+‘·'dü+ã+<Ûë\T ø£*–ñ+{≤sTT. |æ\\¢ ‘=* uÛ≤eq˝…q’ ≈£îØÃ, á<é, BbÕe[, ÁøÏdet Tdt e+{Ï |ü+&ÉT>∑\T,
Çfi¯ófl ≈£î≥T+ã+ e+{Ï$ Áø£yT˚ |” $düÔ è‘·eTe⁄‘·÷ ñ+{≤sTT. |æ\\¢ +<ä]˝À uÛ≤eq\ Á|ü>‹∑ ˇπø s¡ø+£ >± ñ+&É<Tä . |æ\˝¢ À¢ ∫qï, ∫qï ‘˚&Ü\‘√ á uÛ≤eq\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. M{Ï‘√ yêfi¯fl
kı+‘·, _Ûqï nqTuÛyÑ ê\‘√H˚ eT<ä‘› T· bı+<ä>\∑ s¡T.
BìøÏ eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D |æ\y¢ ê&ÉT ªeT>∑yê&çμ>± m<äT>∑T‘·÷, n~ ˇø£ uÛ≤>∑+>± e÷] ª‘·+Á&çμ nqï uÛ≤eq düŒwü+º >± @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ä ‘·sT¡ yê‘· ˇø£ ‘·+Á&çø,Ï eTs=ø£ ‘·+Á&çøÏ eT<Û´ä ‘˚&ÜÉ
ne>∑‘e· Te⁄‘·T+~. á $<Û+ä >± nqTuÛyÑ ê\˝Àì ‘˚&Ü\ <ë«sê uÛ≤eq\ ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
3. düe÷#ês¡+
uÛ≤eq\T nqï$ yêdüeÔ Á|ü|+ü #êìøÏ dü+ã+~Û+∫ neT÷s¡Ô ∫Á‘·D\T, kÕ<Ûës¡D+>± ø£ì|æ+#˚ <Û√s¡DT\T. Bì ns¡+ú yêdüeÔ Á|ü|+ü #êìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± uÛ≤eq\T
@s¡Œ&É‘êsTT.
|ü≥+ nqï uÛ≤eqqT rdüTø√+&ç. |ü≥+ ^j·T{≤ìøÏ MT≈£î ñ‘·sÔ +¡ m≥T ñ+<√ <äøDåÏ + m≥T ñ+<√ ‘Ó*j·÷*. n<˚ $<Û+ä >± $$<Ûä ã+<ÛTä ‘·« es¡d\ü T yê{Ï ù|s¡T¢ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü kÕe÷õø£
Á|üÁøÏjT· \˝À, eTq dü+uÛ≤wüD\˝À C…+&ÉØ m˝≤ Á|üø{£ ‘Ï · eTe⁄‘·T+<√ ‘Ó\TdüTø√˝Ò+. ˇø£ q>∑s+¡ , ˇø£ e÷¬sÿ≥T #·]Á‘· ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ eTqøÏ $$<Ûä |òTü ≥q\T ‘êØKT\T ‘Ó*dæ ñ+&Ü*. >∑D‘Ï +· ,
$C≤„qXÊg+ e+{Ï yê{Ï‘√ b˛*ùdÔ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\≈£î düe÷#ês¡+ #ê˝≤ m≈£îÿe nedüs+¡ ñ+≥T+~. >∑D‘Ï · XÊg+˝À ø=ìï kÕ<Ûës¡D dü÷Á‘ê\T ñ+fÒ yê{Ï qT+∫ ‘ê]ÿø£+>± $T–*q
C≤„qeT+‘ê ì]à+#·Tø√e#·TÃ. $C≤„q XÊg+˝À ˇø£ Á|üj÷Ó >±ìï eT∞fl eT∞fl #˚jT· e#·TÃ, ø=‘·Ô Á|üj÷Ó >±\T ≈£L&Ü #˚jT· e#·TÃ. ø=ìï |ü]dæ‘ú T· \˝À |ü]o\q\ |ò*ü ‘ê\T ˇπø s¡ø+£ >± ñ+{≤j·Tì
≈£L&Ü #Ó|Œü e#·TÃ.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ ø±s¡´Áø£eT+˝À Á|ü»\T |üs‡¡ s¡+ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+&É≥+, düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡+ e÷qe düe÷»+ nqï uÛ≤eq düe÷C≤\ |ü]e÷D+, kÕúq+, |ü{≤\ ‘·j÷· Ø
yê‘êes¡D, ìyêdüd\úü +, e÷¬sÿ≥T, |ü]bÕ\q, düV≤ü ø±s¡+ yÓ$’ <Û´ä ‘·, $$<Û‘ä · e+{Ï uÛ≤eq\T ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*.
nsTT‘˚ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À ˇø£ uÛ≤eqqT $X‚w¢ +æ #·{≤ìøÏ düe÷#ês¡+, yêdüyÔ ê\T nedüs+¡ . n$ ˝Ò≈î£ +&Ü neT÷s¡+Ô >± #·]Ã+#·˝+Ò . düe÷#ês¡+˝À e´ø£eÔ Tj˚T´ <Û√s¡DT\qT
yÓ*øÏ‹j·T´≥eTqï<˚ #ÓjT· é\dæq |üì. ø±ã{Ïº kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä ˝À @ düe÷#ês¡+ ÇkÕÔeTT, m+‘· $es¡+>± ÇkÕÔeTT nqï~ eTTKýÓTqÆ n+X¯+ ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚ düe÷#ês¡+ m|ü&É÷
ìwüŒø£bå Õ‘·+>± ñ+&É<ìä , eTq+ #·÷ùd <äèø£Œ<∏+ä ã{Ïº <ëìøÏ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ s¡+>∑T ñ+≥T+<äqï~ >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*.
205
ˇø=ÿø£ÿkÕ] düe÷#êsêìï uÛ≤eq>± bıs¡ã&ÉT‘·T+{≤s¡T, düe÷#ês¡+, uÛ≤eq ˇø£<ëìøÏ eTs=ø£{Ï ô|qy˚dTü ≈£îì ñ+&É&+É e\¢ á $<Ûyä TÓ qÆ >∑+<äs¡>√fi¯+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.ñqï dü+ã+<Ûë\˝À,
ˇø£ <ëìøÏ eTs=ø£{Ï Á|ükÕÔ$+#˚≥|ü&ÉT ñ|üj÷Ó –+#˚ uÛ≤wü˝À ˇø£ s¡ø+£ >± #ÓbÕŒ\+fÒ uÛ≤eq\ ø£+fÒ eTT+<äT düe÷#ês¡+ edüT+Ô ~. nsTT‘˚ ˇø£kÕ] uÛ≤eqqT s¡÷bı+~+∫q ‘·sT¡ yê‘·
düe÷#êsêìï eéd”øú ]£ +#·{≤ìøÏ, eT]+‘· düe÷#êsêìï >∑Ts¡T+Ô #·Tø√{≤ìø° ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. $<ë´]úøÏ ª{°#s· T¡ μ nqï~ ÄyÓT {°#s· T¡ qT dü÷∫+#·e#·TÃ ` Ç~ düe÷#ês¡+. ø±ì $<ë´]ú ‘·*¢
ª{°#s· T¡ μ nqï |ü<ëìï ‘·q _&É¶ {°#s· T¡ øÏ (düe÷#ês¡+) ˝Ò<ë {°#s· T¡ nqï uÛ≤eq˝Àq÷ ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ.
4. HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
düe÷#ês¡+ uÛ≤eq\≈£î, uÛ≤eq\T ne>±Vü≤qøÏ, ne>±Vü≤q m+|æø\£ ≈£î m˝≤ <ë]rkÕÔsTT? Çø£ÿ&É HÓ|’ ⁄ü D≤´\ bÕÁ‘· edüT+Ô ~. ‘ê]ÿø£ >∑D‘Ï · HÓ’|⁄ü D´+, Á|ü‹bÕ<äq, Á|üj÷Ó >±\T yÓC’ ≤„ìø£
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T nsTTq≥Tº kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\≈£î Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ñHêïsTT.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ HÓ|’ ⁄ü D≤´\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T : @~ |ü]o*+#ê˝À >∑T]Ô+#·≥+, |ü]o\q, |ü]o*+∫q <ëì $X‚w¢ Dü , <Û√s¡DT\qT >∑T]Ô+#·≥+, |ü]dæ‘ú T· \ô|’ |ü⁄qsêe˝Àø£q+
yÓTT<ä˝q’… $. Ç$ dü+øÏw¢ +ºü >±q÷, ñqï‘· kÕúsTT HÓ|’ ⁄ü D≤´\T>±qT nì|æ+#·e#·TÃ. ø±˙ ∫qï|æ\\¢ T ≈£L&Ü ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘·eT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~, ˝Ò<ë bÕsƒX¡ Ê\ |ü≥+ ^j·TeTqï|ü&ÉT, ˇø£ düsπ «
ìs¡«Væ≤+#·eTqï|ü&ÉT á HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ .
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, uÛ≤eq\T dü+<äs“¡ +¤ Ä<Ûës¡+>±, ˇπøkÕ] n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT.
ô|q’ #Ó|Œæ q n+XÊ\qT |ü]o*+#·{≤ìøÏ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡DqT rdüT≈£î+<ë+.
e÷qe Hê>∑]ø£‘· m˝≤ eè~∆ #Ó+~+~?
y˚≥, ÄVü‰s¡ùdø£sD¡ qT+∫ H˚{Ï es¡≈î£ e÷qe düe÷C n_Ûeè~∆ì ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+ eTq eTT+<äT ñqï |üì>± nqT≈£î+<ë+. eTìwæøÏ ˇø£|ü &ÉT eékÕj·T+ ‘Ó*j·T<äì, yêfi¯ófl >∑T+|ü⁄\T>±
»+‘·Te⁄\qT y˚{≤&˚yês¡ì, Áø£yT˚ |” |üìeTT≥¢qT yê&É≥+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºsq¡ ï düe÷#ês¡+ BìøÏ ø±yê*. |üìeTT≥¢˝Àq÷, Äj·TT<Ûë\˝Àq÷ ˝ÀVü≤ $ìjÓ÷>∑+ Ä ‘·sT¡ yê‘· e∫Ã+<äì eTq≈£î ‘Ó*dæ
ñ+&Ü*. >∑TVü≤\ô|’ ñqï u§eTà\ <ë«sê ø=+‘· düe÷#êsêìï ùdø£]+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ ˇø£ uÛ≤eqqT ì]à+#·{≤ìøÏ øπ e\+ |ü]ø£\Œq, nqTuÛeÑ + ø±≈£î+&Ü >∑D˙j·TyÓTqÆ düe÷#ês¡+ nedüs+¡
ne⁄‘·T+~.
á n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ düe÷#ês¡+ ñqï eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·≥+, ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+, ñ|üj÷Ó –+#·≥+ e+{Ïyê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, kÕeTsêú´\T nedüs+¡ ne⁄‘êsTT.
|ü]o*+∫q $esê\qT $X‚w¢ +æ ∫q, ˝Ò<ë ndü\T $es¡D\qT yêÚ≤´ì+∫q |üÁ‘ê\T M{Ï˝À¢ ñ+&Ée#·TÃ. n+fÒ Á|ü‘´· ø£å |ü]o\q nedüs+¡ ˝Òøb£ ˛sTTHê Ç‘·s¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\ nedüs+¡ ñ+≥T+~.
$C≤„q XÊg+˝Àì j·T<ës¡ú |ü]o\q\≈£î _ÛqïyÓTqÆ mH√ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, kÕeTsêú´\T nedüs+¡ ne⁄‘êsTT.
e÷qe düe÷» |ü]D≤eT $X‚w¢ Dü ˝À e÷s¡T‘·Tqï kÕ+πø‹ø£ $C≤„q $ìjÓ÷>∑+ ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHê\T, |ü]bÕ\q, eqs¡T\T, $T>∑T\T |ü+|æD,Ï yêDÏ»´+, yê´bÕsê\ rs¡T‘ÓqTï\T e+{Ï
uÛ≤eq\T ñ+{≤sTT.
206
HÓ‹’ ø£‘· dü÷Á‘ê\˝À düTdæsú ‘¡ · Ø‘ê´ n_Ûeè~∆ì ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+, |ü+|æD˝° Àì ndüe÷q‘·\‘√ ‘·\|ü&&É +É , Hê´j·TyÓTqÆ , düe÷qyÓTqÆ , |ü]bÕ\Hê dü÷Á‘ê\T, kÕ+πø‹ø£ $C≤„q $ìjÓ÷>∑+
e\¢ ˝≤uÛqÑ cÕº\T, $düÔ è‘· yêDÏ»´+ e+{Ï$ ñ+{≤sTT.
eT]+‘· kÕ<Ûës¡D, neT÷s¡Ô C≤„q+yÓ|’ ⁄ü |ü⁄s√>∑$TdüTqÔ ï Áø£eT+˝À M{Ï˝À¢ ø=ìï+{Ï˝À ˇπøs¡øy£ TÓ qÆ n+XÊ\T, ˇø£{Ï ‘·sT¡ yê‘· ˇø£{Ï n+#Ó\T>± eTT+<äT≈£î <ë]rùd n+XÊ\T ñ+{≤sTT.
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î yÓfió¯ ‘·Tqï Áø£eT+˝À $<ë´s¡T\ú nqTuÛyÑ ê\≈£î <ä÷s¡+>±, neT÷s¡uÔ ≤Û eq\T ô|s¡T>∑T‘·T+{≤sTT. n+fÒ ªu§eTà\T, $es¡D\ Ä<Ûës¡+>± H˚sT¡ Ãø√e≥+ ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+≥T+~. $<ë´s¡T\ú T ˇø£<ëìø=ø£{Ï eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT, kÕ<Ûës¡D dü÷Á‘ê\qT ø£qT>=Hê*‡ ñ+&É&+É ≈£L&Ü dü+øÏw¢ ºü s¡÷bÕìïμ <ë\TdüT+Ô ~.
nsTT‘˚ u§eTà\T ì]›w+ºü >± ñ+&Ü*‡q nedüs+¡ ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
á) <äèø√ÿD≤\T
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À kÕe÷õø£ n+XÊ\qT @ <äèø√ÿD+‘√ #·÷kÕÔsq¡ ï~ #ê˝≤ ô|<ä› düeTdü´. düe÷q‘·, Hê´j·÷\qT >ös¡$+#·≥+ H˚sT¡ Ãø√e≥eT+fÒ $<ë´]ú Ç+{Ï˝À ˝Ò<ë düe÷»+˝À
ndüe÷q‘·, nHê´j·T+ ñ+fÒ yê{Ï‘√ ‘·\|ü&Ü˝≤? ndüe÷q‘·, nHê´j·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü]dæ‘ú T· \qT |ü]o*düTqÔ ï|ü&ÉT yê{Ïì e÷s¡Ã≥+ >∑T]+∫ ≈£L&Ü #·]Ã+#ê˝≤? ˝Òø£ sêC≤´+>∑+,
n~ ÇdüTqÔ ï Vü‰MT\T <ëì ìsêàD≤ìøÏ |ü]$T‘·+ nsTT´ n~ yêdüeÔ +>± m˝≤ |üì#˚k˛Ô+<√ |ü{+ºÏ #·Tø√qedüs+¡ ˝Ò<ë? Ç~ #ê˝≤ ø£wyºü TÓ qÆ $wüjT· +.
düe÷q‘·, Hê´j·÷\qT >ös¡$+#·≥+ H˚sT¡ Ãø√e≥eT+fÒ $<ë´]ú Ç+{Ï˝À ˝Ò<ë düe÷»+˝À ndüe÷q‘·, nHê´j·T+ ñ+fÒ yê{Ï‘√ ‘·\|ü&Ü˝≤?
yêdüeÔ |ü]dæ‘ú T· \ qT+∫ ñ‘·ŒqïeTj˚T´ Á|üXï¯ \qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·]Ã+#·≥+ n+‘· ‘˚*ø£ ø±<äT. $$<Ûä H˚|<ü ëÛ ´\T, kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ esêZ\ qT+∫ e#˚Ã |æ\\¢ T á n+XÊ\qT øπ e\+
bÕsƒê´+X¯+>± #·]Ã+#·˝<Ò Tä . ndüe÷q‘·, kÕe÷õø£ ô|‘·qÔ +, Á|üC≤kÕ«e÷´ìø° uÛ+Ñ >∑+ e+{Ï M{Ï‘√ eTT&ç|&ü qç yê{ÏøÏ ≈£î≥T+u≤\T, e´≈£î\Ô ù|s¡T¢ ñ+{≤sTT. n+fÒ Ç+<äT˝À e´øÏ>Ô ‘∑ ·
dü+ã+<Ûë\T+{≤sTT. nsTT‘˚ bÕsƒX¡ Ê\ eédü,ú XÊ+‹, kÕeTs¡d´ü ‘· ø√s¡T≈£î+≥÷ ndüe÷q‘·\qT <ë∫ô|{Ïº nÁ|æjT· |òTü s¡¸D |üP]‘· |ü]dæ‘ú T· \T ‘·˝‘… ≈Ô· î£ +&Ü #·÷düT+Ô ~. eT+∫ bÂs¡T&ÉT ô|<ä›
eTqdüT‘√ ‘·q |ü]dæ‹ú ì n+^ø£]+∫ yÓTs¡T>¬ q’ #·{≤º\T s¡÷bı+<äT‘êj·Tì, n$ eT]+‘· yÓTs¡T>±Z neT\T ne⁄‘êj·Tì Ä•kÕÔ&TÉ . Ç<˚ ñ‘·eÔ TyÓTÆq e÷s¡eZ Tì me¬sH’ ê yê~+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ Ç~
ˇø£ <äèø£Œ<∏+ä e÷Á‘·+. Ç+<äT≈£î $s¡T<äy∆ TÓ qÆ uÛ≤eq\T ≈£L&Ü ñHêïsTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sêC≤´+>∑+ Hê´j·TyÓTqÆ , düe÷q‘·«+ ≈£L&ÉT≈£îqï düe÷C≤ìï n+~kÕÔq+{À+~. nsTT‘˚ m≥Te+{Ï bÂs¡T\T, bÕ\qe\¢ Ç~ kÕ<Û´ä eTÚ‘·T+<√ n~ $e]+#·≥+˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº
ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\ ø±s¡´Áø£eT+ á ne>±Vü≤q |æ\˝¢ À¢ eè~∆#j ˚ T· ≥+ \ø£å ´+>± ô|≥Tºø√yê* ø±ã{Ïº eTqeTT+<äTqï Á|üXï¯ Á|üdTü ‘Ô · düe÷»+˝À n‘·T´qï‘· kÕúHêìï bı+<˚˝≤ $<ë´s¡T\ú qT
‘·j÷· s¡T#ÓjT· ´≥e÷ ˝Òø£ Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‘ú T· \qT Á|ü•ï+∫ sêC≤´+>∑+ ù|s=ÿqï n+XÊ\qT kÕ~Û+#·{≤ìøÏ b˛sê{≤ìøÏ dü+dæ<+∆ä #ÓjT· ´≥e÷?
|æ\˝¢ À¢ düe÷q‘· nqï uÛ≤eq ø£*–+#ê\qï ø±s¡´Áø£e÷ìø°, >∑‘e· TH˚ ‘·{≤ø±ìï ø£~*+#·≈î£ +&Ü X¯ø,ÔÏ kÕeTs¡d´ü ‘·\ô|’ <äèwæº øπ +ÁBø£]+#˚ ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ eT<Û´ä |òTü s¡¸D ñ+~.
‘·q |ü]düsê\‘√ nH˚ø£ dü+ã+<Ûë\‘√, nqTuÛyÑ ê\‘√ $<ë´]úì ‘·s>¡ ‹∑ øÏ edüT+Ô ~. ‘·qì >ös¡$+#·≥+, $\Teìe«≥+, ãè+<ä+˝À ˇø£]>± uÛ≤$+#·≥+ e+{Ï nqTuÛyÑ ê\T ÄyÓT≈£î
ñ+{≤sTT. ‘·qì y˚sT¡ #˚jT· ≥+, ˝Ò<ë Ä~Û|‘ü ´· uÛ≤yê\T, ‘·qô|’ ô|‘·qÔ + #Ó˝≤sTT+∫q C≤„|øü ±\T ñ+{≤sTT. á nqTuÛyÑ ê\T ªÄyÓTμ Á|ües¡qÔ qT qeTàø±\qT r]Ã~<äT‘› êsTT. M{Ï Ä<Ûës¡+>±, ‘·q
kı+‘· eTÚq $X‚w¢ Dü Ä<Ûës¡+>± ÄyÓT ‘·q >∑T]Ô+|ü⁄qT, ndæ‘Ô ê«ìï @s¡Œs¡#T· ≈£î+≥T+~. á nqTuÛyÑ ê\qT, >∑T]Ô+∫, ns¡eú +‘·yTÓ qÆ $<Û+ä ˝À ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îì ˇø£ ñeTà&ç <äèwæøº √D≤ìï @s¡Œs¡#≥· +
207
nqï~ #ê˝≤ ø£weºü THÓq’ |üì. n+‘˚ø±<äT ñeTà&ç <äèwæøº √D+ ˝Ò<ë $düÔ è‘·+>± düeTàã&˚ $wüjT· + ø√dü+ ø£èwæ #Ój÷· ´˝≤, nqï~ ≈£L&Ü Á|üXï‚ . |üsd¡ Œü s¡ $s¡T<äy∆ TÓ qÆ nH˚ø£ ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ë\T
ñHêïj·T˙, @ ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä >∑T]+∫ #ÓbÕŒ\qï~ düŒwü+º >± ˝Ò<˙ä nqï $wüj÷· \qT >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. sêC≤´ìï nH˚ø£ ô|‘·+Ô <ëØ X¯≈î£ \Ô T ìj·T+Á‹düTHÔ êïj·T˙, |æ\\¢ <äèwæøº √D≤ìï
eT\#·{≤ìøÏ Ç$ ≈£L&Ü Á|üjT· ‹ïdüTHÔ êïj·Tì ≈£L&Ü eTq+ >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. @ $wüj÷· \T #ÓbÕŒ*, m˝≤ #ÓbÕŒ* nqï n+XÊ˝À¢ Çø£ÿ&É rÁe |òTü s¡¸D ñ+≥T+~.
kÕe÷õø£ >∑T]Ô+|ü⁄qT @s¡Œs¡#T· ≈£îì, |üsêés¡D+, dü+düÿ è‹, #·]Á‘·qT yêÚ≤´ì+#·{≤ìøÏ nH˚ø£ <äèø√ÿD≤\T ñHêïj·Tqï~ ns¡eú TÚ‘·THêï @ <äèwæøº √D≤ìï m+#·T≈£î+{≤s¡qï~ Ä e´øÏøÔ °
düe÷C≤ìø° eT<Û´ä ñqï dü+ã+<Û+ä , eTqTwü/\ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\T, |æ\\¢ T m˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T nqï <ëìô|’ ne>±Vü≤q e+{Ïyê{Ïô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. m≥Te+{Ï m+|æø≈£ î£ , $#·øDå£ ≈£î,
ùV≤‘·Tã<ä∆ $X‚w¢ Dü ≈£î, neø±X¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü #ÓjT· é\dæq, #ÓjT· ´>∑÷&Éì yê{Ï‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï C≤_‘ê @e÷Á‘·+ ÄyÓ÷<ä˙j·T+ø±<äT. ø±ã{Ï,º ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ >∑T]+∫
Ä˝À∫düTqÔ ï|ü&ÉT ñ|ü<X˚ Ê‘·àø£ ø±s¡´Áø£e÷ìï $e]+#ê*.
ñ) $wüjT· dü«uÛ≤e+
Ç~ kÕe÷õø£ n<Û´ä j·Tqj˚T‘·s¡ kÕe÷õø£ XÊge÷?
XÊÅdj
Ô” T· Á|üÁøÏjT· \T yÓTs¡T>¬ q’ C≤„HêìøÏ, J$‘êìøÏ <ë]rkÕÔjT· qï uÛ≤eq #·˝≤eTDÏ˝À ñ+~. >∑D‘Ï · ‘ê]ÿø£‘‘· √ ø£*dæ Ç~j˚T eTìwæì ùV≤‘·Tã<ä∆ J$>± #˚dTü +Ô <äì uÛ≤$kÕÔsT¡ . á
ø±s¡D+>± kÕe÷õø£ $wüj÷· \≈£î ≈£L&É ªXÊg+μ nqï~ ñ|üqj·T+>± CÀ&ç+#ês¡T.
Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± XÊg, kÕ+πø‹ø£ Ä~Û|‘ü ´· +, ãTTEe⁄\T, ãTTEyê<Ûë]‘· yê<äq\T, ùV≤‘·Tã<ä∆ ‘·sÿ¡ + e+{Ï yê{Ï <ë«sê C≤„q+ düèwæ+º |üã&ÉT‘·T+<äqï uÛ≤eq≈£î <ë]rdæ+~. á uÛ≤eq nìï
n<Û´ä j·THê\˝ÀøÏ #=#·TÃ≈£îì b˛sTT, XÊÅdj Ô” T· yÓTqÆ |ü&ÉT <ëìøÏ $\Te @s¡Œ&ÉkÕ–+~. kÕe÷õø£ n<Û´ä j·THê\˝Àì $$<Ûä $uÛ≤>±\≈£î #Ó+~qyêfi¯ófl ‘·eT $wüjT· + XÊÁkÕÔìøÏ m+<äT≈£î <ä>sZ∑ >¡ ±
ñ+≥T+<√ ìs¡÷|æ+#·{≤ìøÏ mH√ï ø£cÕº\T |ü&Ü¶sT¡ .
n+‘˚ø±<äT ñeTà&ç <äèwæøº √D+ ˝Ò<ë $düèÔ ‘·+>± düeTàã&˚ $wüjT· + ø√dü+ ø£èwæ #Ój÷· ´˝≤ nqï~ ≈£L&Ü Á|üXï‚ . |üsd¡ Œü s¡ $s¡T<äy∆ TÓ qÆ nH˚ø£ ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ë\T ñHêïj·T˙, @
ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä >∑T]+∫ #ÓbÕŒ\qï~ düŒwü+º >± ˝Ò<˙ä nqï $wüj÷· \qT >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*.
yê<äq\T, dü÷Árø£sD¡ \T ‘ê]ÿø£+>± ñ+&É≥+˝À ‘·ù|ŒMT ˝Ò<Tä ø±˙ e÷qe Á|ües¡qÔ ˝À dü÷{Ï>±, ùV≤‘·Tã<ä∆ $X‚w¢ Dü ≈£î, ‘ê]ÿø£‘≈· î£ n+‘·T∫ø£ÿì, bıdü>ì∑ nH˚ø£ $wüj÷· \T ñHêïj·Tì
>∑T]Ô+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î qeTàø±\ eédüú m˝≤ s¡÷bı+<äT‘·T+<äqï nqï Á|üXï¯ #ê˝≤ ø°\ø£yTÓ qÆ ~. Bìì XÊÅdj Ô” T· + nq{≤ìøÏ M\T˝Òì |ü<‹∆ä ˝À nH˚«wæ+#ê*.
Á|üøè£ ‹ XÊÁkÕÔìøÏ ˇø£ |ü<‹∆ä ñ+~, C≤„q+ ‘·q |ü]~Û˝Àì<ä˙, düs¬ q’ <ä˙ >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ e÷sêZ\T ñHêïsTT. XÊÅdj Ô” T· Á|üÁøÏjT· \˝À nH˚ø£ n+#Ó\T ñ+&Ée#·TÃ, nsTT‘˚ yê{Ï n+‘·s‘Z¡ · dü÷Á‘ê\T
ˇø£f.Ò dü]#·÷düTø√>∑\ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚dqæ |ü&ÉT n+‹eT+>± C≤„HêìøÏ ÄyÓ÷<ä+ \_ÛdTü +Ô ~. eTìwæ Á|ües¡qÔ ˝Àì nq+‘· yÓ$’ <Ûë´ìï, e÷qe düe÷»+˝Àì $$<Ûä n+XÊ\qT yê{Ï˝À¢ì
e÷s¡TŒ\qT $X‚w¢ +æ #·{≤ìï <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈î£ +fÒ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ düeTø√X¯+˝À n$ n+‘· ‘˚*ø£>± ÇeT&Éeì >∑T]Ô+#ê*. $C≤„q XÊg+˝À e÷~] ø±≈£î+&Ü e÷qe⁄\T, düe÷»+,
ùV≤‘·Tã<ä+∆ >±, edüT>Ô ‘∑ +· >∑ / ìwüŒø£bå Õ‘·+>± ñ+&ÉsT¡ . C≤„Hêìï n+#·HêyÓjT· ´{≤ìø°, |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø√<ä>Z∑ uÛ≤eq @s¡Œ&ç+<äì >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ, $C≤„qXÊÁkÕÔ\˝À ñ|üj÷Ó –+∫q ÁbÕe÷DÏø±\H˚
kÕe÷õø£ n<Û´ä j·THê\˝À ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –+#·e#êÃ nì Á|ü•ï+#·Tø√yê*.
208
$C≤„q XÊg+˝À e÷~] ø±≈£î+&Ü e÷qe⁄\T, düe÷»+, ùV≤‘·Tã<ä+∆ >±, edüT>Ô ‘∑ +· >∑ / ìwüŒø£bå Õ‘·+>± ñ+&ÉsT¡ . C≤„Hêìï n+#·HêyÓjT· ´{≤ìø°, |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø√<ä>Z∑ uÛ≤eq
@s¡Œ&ç+<äì >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ, $C≤„qXÊÁkÕÔ\˝À ñ|üj÷Ó –+∫q ÁbÕe÷DÏø±\H˚ kÕe÷õø£ n<Û´ä j·THê\˝À ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –+#·e#êÃ nì Á|ü•ï+#·Tø√yê*.
}) ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Á|üÁøÏjT· \T
K|t |ü+#êsTTrs¡T ô|‘·qÔ + #·÷|æ+#˚ düe÷»+˝À $yêVü‰ìøÏ #·≥ãº <ä∆ ej·TdüT‡, ô|[fl #˚dTü ≈£îH˚ ùd«#·Ã¤ e+{Ï $wüj÷· \ >∑T]+∫ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·]Ã+#·≥+ ø£w+ºü . e÷¬sÿ≥T X¯≈î£ \Ô #˚‹˝À
ø°\Tu§eTà nsTTq Ä]úø£ $<Ûëq H˚|<ü ´ä∏ +˝À düe÷q‘·, dü+j·TeTq+, dü+‘·è|æÔ e+{Ï yê{Ï >∑T]+∫ ns¡eú +‘·+>± m˝≤ e÷{≤¢&‘É ê+? #·]Ã+#˚ n+XÊ\ |ü]D≤e÷\T, uÛ≤y√Á<˚ø±\ ø±s¡D+>±
yê{Ïì ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #˚|≥ü ≥º + ø£w+ºü . ô|>’ ± eédü>ú ± bÕsƒX¡ Ê\≈£î ñ+&˚ dæ<ë∆+‘·+, <ëì #·T≥÷º ñ+&˚ ô|<äy› êfi¯fl, |æ\\¢ J$‘ê\ô|’ yÓqTyÓ+≥H˚ Á|üu≤Û e+ #·÷ù| n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫
m+‘·es¡≈î£ #·]Ã+#·>\∑ +, nH˚«wæ+#·>\∑ + nqï Á|üXï¯ \T ñ+&ÉH˚ ñHêïsTT.
‘·s>¡ ‹∑ Á|üÁøÏjT· \qT dü+|üPs¡+í >± #·]Ã+#·≥+ á yê´dü+‘√ kÕ<Û´ä +ø±<äT ø±ã{Ïº á øÏ+<ä ù|s=ÿqï yê{Ïì |ü]o*<ë›+.
1. ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À $C≤„q, kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\≈£î, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ n$ ª|ü]düsê\ n<Û´ä j·Tq+μ nqï ù|s¡T øÏ+<ä eéVü≤]+|üã&É≥+e\¢ ˇπø $<ÛëHêìï nqTdü]+#·e#êÃ?
2. á ø±s¡´Áø£e÷ìï $<ë´s¡T\ú C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·e#êÃ?
3. |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>±, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ #·]Á‘·˝À eTT+<äT≈£î m˝≤ yÓfi‘¯ ês¡T?
4. |æ\˝¢ À¢ yÓqTyÓ+≥H˚ yÓs’ T¡ <Ûë´ìøÏ <ë]rùd n+XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T mø£ÿ&É ^‘·^j·÷*?
5. $$<Ûä $wüjT· Á|üD≤[ø£\ eT<Û´ä düeTÁ>∑ $<Ûëq+ nqTdü]+#·{≤ìøÏ M\e⁄‘·T+<ë ˝Òø£ @ $wüj÷· ìøÏ Ä $wüj÷· ìï y˚sT¡ >± |ü]>∑D+Ï #ê˝≤?
ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À $C≤„q, kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\≈£î, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ n$ ª|ü]düsê\ n<Û´ä j·Tq+μ nqï ù|s¡T øÏ+<ä eéVü≤]+|üã&É≥+e\¢ ˇπø $<ÛëHêìï nqTdü]+#·e#êÃ?
ˇø£ kÕúsTT˝À $C≤„q XÊg+˝À e÷~] Á|ü‹bÕ<äq\T #ÓjT· ´≥+, kÕe÷õø£ n+XÊ\qT |ü]o*+#·≥+, <Û√s¡DT\qT >∑T]Ô+#·≥+ kÕ<Û´ä y˚T nsTT‘˚ á ªXÊÅdj Ô” T· μ Á|üÁøÏjT· qT düe÷C≤\T @s¡Œ&ç,
e÷s¡TŒ#Ó+<ä{≤ìï |ü]o*+#·{≤ìøÏ, e÷qe Hê>∑]ø£‘· |ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>±ìï m˝≤ n\e]+#·T≈£î+~, yê{Ï Á|üu≤Û e+ yêfi¯fl J$‘ê\ MT<ä m˝≤ ñ+~ e+{Ï n+XÊ\≈£î $dü]Ô +|ü#j Ó T· ´˝Ò+.
n<˚$<Û+ä >± |ü]bÕ\Hê $<ÛëHê\T düe÷»+˝Àì e´≈£î\Ô ô|’ n$ #·÷|ü⁄ Á|üu≤Û yê\qT nH˚«wæ+#·≥+ kÕ<Û´ä + ø±<äT. kÕe÷õø£ >∑‹ ‘ê]ÿø£ dü+øÏw¢ ,ºü |ü]dæ‘ú T· \e\¢ ø±s¡D e÷s¡Z dü+ã+<Ûëìï #·÷&É≥+
ø£weºü Te⁄‘·T+~. <ëìøÏ ã<äT\T |ü]dæ‘ú T· \T m˝≤ ñHêïj·Tqï $es¡DqT #·÷&É>\∑ +, |ü]dæ‘ú T· \ eT<Û´ä q y˚sT¡ #˚ùd ∫qï ∫qï ‘˚&Ü\qT ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\+.
XÊÅdjÔ” T· $C≤„q+ ‘·\e÷ìø£+ nqï uÛ≤eq≈£î ‘√&ÉT kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä ˝À n+‘·s‘Z¡ +· >± ñqï düeTdü´\T ‘√&ÉTø±e≥+‘√ bÕsƒX¡ Ê\\ kÕe÷õø£ $wüj÷· \T $düÔ è‘·+>±
#˚sÃ¡ ≥+ kÕ<Û´ä +ø±˝Ò<Tä .
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ôd‘’ +· $C≤„q, kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ n<Û´ä j·THêìøÏ _Ûqï |ü<‘∆ä T· \T ñ+{≤j·Tqï~ düTdüŒwü+º . XÊÅdj
Ô” T· $C≤„q+ ‘·\e÷ìø£+ nqï uÛ≤eq≈£î ‘√&ÉT kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\
uÀ<Ûqä ˝À n+‘·s‘Z¡ +· >± ñqï düeTdü´\T ‘√&ÉTø±e≥+‘√ bÕsƒX¡ Ê\\ kÕe÷õø£ $wüj÷· \T $düèÔ ‘·+>± #˚sÃ¡ ≥+ kÕ<Û´ä +ø±˝Ò<Tä . n+<äTø£H˚ á$mdt˝À uÛ≤>∑+>± ≈£L&Ü düsπ «\T ìs¡«Væ≤+#·≥+,
|ü≥+ô|’ dü˝ú ≤\qT >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ Ç∫Ãq+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· |æ\\¢ J$‘· nqTuÛyÑ ê\ $X‚w¢ Dü ≈£î Çe«+&ç.
209
á ø±s¡´Áø£e÷ìï $<ë´s¡T\ú C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·e#êÃ?
ø±s¡´Áø£eT+ yÓTT<ä\Tø±ø£eTT+<äT $<ë´s¡T\ú ≈£î kÕúìø£, e´øÏ>Ô ‘∑ · düe÷#ês¡+ ñ+≥T+~. Bìì >∑T]Ô+∫, Bì Ä<Ûës¡+>± |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\≈£î dü+ã+<Û+ä ñqï $düÔ è‘· ne>±Vü≤q\qT
ì]à+#ê*.
|æ\\¢ T ø±s¡D≤\T yÓ‘ø· {£ ≤ìøÏ, uÛ≤eq\qT eéd”øú ]£ +#·Tø√{≤ìøÏ, m+|æø≈£ î£ ø±s¡´Áø£eT+ neø±X¯+ ø£*ŒùdÔ |æ\\¢ Á|ües¡qÔ ô|’ n<˚ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘T· +~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü düe÷»+
n+fÒ @$T{À, <ëì‘√ m˝≤ eéVü≤]+#ê˝À |æ\\¢ ≈£î ne>±Vü≤q ø£*ŒdüT+Ô ~.
|æ\\¢ ≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñqï düe÷#ês¡+ nH˚ø£ s¡÷bÕ\˝À ñ+≥T+~. B+{À¢ ≈£î≥T+ã+, ã+<ÛTä e⁄\T, }s¡T ù|s¡T #·T≥Tº|øü ÿ£ \ }fi¯ófl, Ä <ä>sZ∑ ˝¡ À Á|üeVæ≤+#˚q~, #·T≥Tº|øü ÿ£ \ ñqï #Ó≥¢
ù|s¡T,¢ kÕ>∑T#˚dTü qÔ ï $$<Ûä |ü+≥\T, e÷¬sÿ≥T mø£ÿ&É ñ+≥T+~, nø£ÿ&É @+ neTTà‘ês¡T e+{Ï$ ñ+{≤sTT.
$<ë´]ú ô|s¡T>∑T‘·Tqï Áø£eT+˝À yê]øÏ ñ+&˚ düe÷#ês¡+, yÓTT‘·+Ô , <ëì |ü]~Û ô|s¡T>∑T‘·T+≥T+~. B+{À¢ ø=+‘· <ëq+‘·≥ n~ »s¡T>∑T‘·T+~. nsTT‘˚ kÕe÷õø£ n<Û´ä j·THê\ <ë«sê
kÕ<Ûës¡D+>± $<ë´]úøÏ e#˚Ã˝≤ #·÷&Ü*. BìøÏ $<ë´]ú ì•‘· |ü]o\q, >∑D≤+ø±\ ùdø£sD¡ , |ü]o\q\ eéd”øú s£ D¡ , |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± kÕ<Ûës¡D dü÷Árø£sD¡ \T #˚jT· ≥+ ìs¡j í ÷· \≈£î
sêe≥+ e+{Ï$ #ÓjT· ´>∑\>±*. nqTuÛeÑ + Áø£yT˚ |” ô|s¡T>∑T‘·T+&˚˝≤ |üqT\T #˚|fü ºÒ neø±XÊìï $<ë´]úøÏ Çyê«*.
|æ\\¢ T ø±s¡D≤\T yÓ‘ø· {£ ≤ìøÏ, uÛ≤eq\qT eéd”øú ]£ +#·Tø√{≤ìøÏ, m+|æø≈£ î£ ø±s¡´Áø£eT+ neø±X¯+ ø£*ŒùdÔ |æ\\¢ Á|ües¡qÔ ô|’ n<˚ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü düe÷»+ n+fÒ
@$T{À, <ëì‘√ m˝≤ eéVü≤]+#ê˝À |æ\\¢ ≈£î ne>±Vü≤q ø£*ŒdüT+Ô ~. #·T≥Tº|øü ÿ£ \ Á|ü|+ü #·+˝À »s¡T>∑T‘·Tqï <ëìì ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ n~ e÷sêZ\qT #·÷|ü⁄‘·T+~. ø=ìï kÕe÷õø£
dü+Á|ü<ëj·÷\T, dü÷Á‘ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\>∑≥y˚T ø±≈£î+&Ü yê{Ïì Á|ü•ï+#·>\∑ >±*.
|æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>±, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ #·]Á‘·˝À eTT+<äT≈£î m˝≤ yÓfi‘¯ ês¡T?
@ n+XÊ\qT m+#·Tø√yê*, uÛ≤eq\qT m˝≤ |ü]#·jT· + #Ój÷· ´* nqï <ëìøÏ _Ûqï <äèø£Œ<Ûë\T ñHêïsTT. ‘Ó*dæq<ëì‘√ yÓTT<ä\Tô|{Ïº ‘Ó*j·Tì<ëìøÏ yÓfi≤fl\qï~ Á|ü<ëÛ q <Û√s¡D>Ï ± ñ+~.
Bì ns¡+ú |æ\\¢ #·T≥Tº |üøÿ£ \ ñqï<ëì‘√ yÓTT<ä\Tô|{Ïº <ä÷s¡+>± ñqï yê{ÏøÏ yÓfi≤fl*. nsTT‘˚ |æ\\¢ H˚|<ü ë∏ ´\˝À _Ûqï‘·«+e\¢ BìøÏ Ä#·s¡D˝À ô|≥º≥+ n+‘· ‘˚*ø£ø±<äT. |æ\\¢ øÏ @+ ‘Ó\TdüT,
<ëìì m˝≤ $X‚w¢ +æ #ê* nqï y˚Ts¡øπ yêfi¯¢ nqTuÛyÑ ê\qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√yê*.
nsTT‘˚ nqTuÛeÑ +˝Àì ø=ìï n+XÊ\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·÷&É≥+ kÕ<Û´ä + ø±<äT. #˚‹eè‹Ô ø£fi≤ø±s¡T\T @+ #˚kÕÔsT¡ , yêfi¯ófl @ |ü]ø£sê\T, @ eTT&ç düsT¡ ≈£î\T yê&É‘ês¡T, }]˝ÀøÏ e#˚Ã
düsT¡ ≈£î\T, ãj·T≥≈£î yÓfifl‚ düsT¡ ≈£î\T Á|ü»\T ø£f|º… ⁄ü \¢\T mø£ÿ&ç qT+∫ ‘Ó#T· Ã≈£î+{≤s¡T, ˙fi¯ófl mø£ÿ&ç qT+∫ ‘Ó#T· Ã≈£î+{≤s¡T, $$<Ûä |ü+&É>\∑ ˝À @+ #˚kÕÔsT¡ e+{Ï$ ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T. Ç$ $$<Ûä
|ü]o\q\ $es¡D\T M{Ï ì•‘· $X‚w¢ Dü ø=+‘· ø£w+ºü ø±e#·TÃ. ø=+‘· eT+~øÏ ˙fi¯ófl Ç+{Ï˝ÀH˚ ñ+&É>± ø=+‘· eT+~ ˙fi¯fl ø√dü+ #ê˝≤ <ä÷s¡+ yÓfifl¯ e\dæ sêe≥+, ˝Ò<ë ø=+‘· eT+~ì <ä–sZ ˝¡ À
ñqï ˙{Ïì yê&ÉTø√ìe«ø£b˛e{≤ìï $X‚w¢ +æ #·≥+ n+‘· ‘˚*ø£ø±<äT.
n+‘·≈î£ eTT+<äT @+ »]–+<äqï~ |æ\\¢ T Ä˝À∫+#˚˝≤ m˝≤ #˚kÕÔeTqï, n+X¯+ ≈£L&Ü ñ+~. sêE\T, e+XÊ\T j·TT<ë∆\T, m|ü&ÉT »]>±sTT e+{Ï yê{Ï >∑T]+∫ e÷{≤¢&Ü˝≤ ˝Òø£
Ç‘·s¡ $wüj÷· \ >∑T]+∫ e÷{≤¢&Ü˝≤ nqï~ eTT+<äT>± ìs¡sí TT+#ê*. düe÷»+, Á|ü»\ J$‘ê\ $es¡D≈£î $\Teì#˚Ã #ê]Á‹ø£ <äèø£Œ<Û+ä ø£˙dü ÄeX¯´ø£‘>· ± uÛ≤$ùdÔ $<ë´s¡T\ú ‘√ Bì >∑T]+∫
210
#·]Ã+#ê*. Bìì ≈£î≥T+ã eèø£+å ‘√{Ï, bÕ‘·ø±\+ >∑T]+∫ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î, Ç‘·s¡ eè<äT\∆ ≈£î >∑Ts¡TqÔ ï <ëì‘√{Ï yÓTT<ä\Tô|{≤º*. nsTT‘˚ Ç~ ø±s¡D`ø±sê´\qT $X¯<+ä #ÓjT· ´<äT. |ü]o*+#·e\dæq
Á|üXï¯ \qT ≈£L&Ü Ç~ n+~+#·<Tä .
ø±ã{Ïº yêdüeÔ nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± #ê]Á‘·ø£ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·≥+ nqï~ #ê˝≤ ø£weºü Te⁄‘·T+~. $X‚w¢ Dü ≈£î $<ë´]úøÏ ‘·q #·T≥Tº|øü ÿ£ \ n+<äTu≤≥T˝À ñqï düe÷#ês¡+ ø£+fÒ eT¬s+‘√
$düÔ è‘· düe÷#ês¡+ nedüs+¡ ne⁄‘·T+~. Bìì ø£<\ä∏ T #Ó|Œü ≥+ <ë«sê ø=+‘·es¡≈î£ |ü]wüÿ]+#·e#·TÃ ` ñ<ëVü≤s¡D≈£î $$<Ûä #ê]Á‘·ø£ ø±˝≤\˝À kÕ<Ûës¡D Á|ü»\ Jeq |ü]dæ‘ú T· \qT #Ó|Œü e#·TÃ.
$<ë´]úøÏ ÄbÕ{Ïøπ ‘Ó*dæq<ëì Ä<Ûës¡+>± ‘·s>¡ ‹∑ ì ìs¡«Væ≤+#·˝eÒ Tì ‘˚*b˛sTT+~. yê] Á|ü|+ü #·+ ô|<ä~› >± e÷s¡{≤ìøÏ eT]+‘· düe÷#êsêìï CÀ&ç+#ê*‡ ñ+≥T+~. $es¡+>± #Ó|Œü ≥+
<ë«sêH˚ $<ë´s¡T\ú T Ç∫Ãq düe÷#ês¡+‘√ ì]›wºü dü+ã+<Ûëìï @s¡Œs¡T#·T≈£îH˚˝≤ #ÓjT· ´≥+ <ë«sê $X‚w¢ Dü kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. BìøÏ, mqTï≈£îH˚ n+X¯+ #ê˝≤ düTdü+|üqï+>±q÷, dü+ã+<Û+ä ø£*–
ñ+&Ü*.
Çã“+~ø£sy¡ TÓ qÆ Á|üXï¯ \T n&É>≥∑ + kÕe÷õø£ XÊg+˝À kÕ«uÛ≤$ø£+. nsTT‘˚, m+‘· <ä÷s¡+ <ëø± yÓfi≤fl\qï~ {°#s· T¡ dü+<äsê“¤ìï ã{Ïº ‘·–q ìs¡j í ÷· ìøÏ sêe\dæ ñ+≥T+~.
düe÷#ês¡+ <ëq+‘·≥ n<˚ ÄdüøÔÏ <ëj·Tø£+>± ñ+&˚ s¡÷|ü+˝À Çe«≥+ eTTK´+. ñ<ëVü≤s¡Dø≈£î n~ ø£<ä∏ s¡÷|ü+˝À ñ+&Ée#·TÃ, ˝Ò<ë $es¡D≤‘·àø£ u§eTà\ s¡÷|ü+˝À ñ+&Ée#·TÃ. á
ø£<\ä∏ ˝À Ç#˚Ã ñ<ëVü≤s¡D\T |æ\\¢ nqTuÛyÑ ê\‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+&Ü*. á $es¡D\‘√ $<ë´s¡T\ú T düeTj·T+ >∑&|É {ü ≤ìøÏ nH˚ø£ $<ÛëHê\T ñHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î M{Ïì ‘·eT
nqTuÛyÑ ê\‘√ b˛\ÃeTì #Ó|Œü e#·TÃ, ˝Ò<ë yê{Ï >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·eTqe#·TÃ, |ü⁄qsêe˝ÀøÏ+#·eTì #Ó|Œü e#·TÃ,. Ä $<Û+ä >± yêfi¯flì >∑‘+· ˝ÀøÏ rdüTø¬ [fl Ä ø±\|ü⁄ $es¡D\≈£î dü+ã+<Ûë\qT
yÓ‘T· ≈£îÿì yê{Ïì |æ\\¢ ≈£î Ädüø<ÔÏ ëj·Tø£+>± eT\#·e#·TÃ.
|æ\˝¢ À¢ yÓqTyÓ+≥H˚ yÓs’ T¡ <Ûë´ìøÏ <ë]rùd n+XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T mø£ÿ&É ^‘·^j·÷*?
uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊg+˝Àì uÛÖ‹ø£ n+XÊ\‘√ @+ #Ój÷· ´˝À ìs¡sí TT+#·Tø√e≥+ ø=+‘· es¡≈î£ ‘˚*ø£>±H˚ ñ+&Ée#·TÃ. nsTT‘˚ uÛ÷Ñ ñ|ü]‘·\ $düÔ è‹øÏ dü+ã+~Û+∫ neT÷s¡Ô uÛ≤eq\T ˇø=ÿø£ÿkÕ]
dü+øÏw¢ +ºü ø±e#·TÃ. Á>±eT e÷¬sÿ≥TøÏ dü+ã+~Û+∫ @+ #Ój÷· ´˝À, HêD≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eqqT m˝≤ $X‚w¢ +æ #ê˝À ø=+‘·es¡≈î£ ‘Ó\TdüT+Ô ~. nsTT‘˚ n<äq|ü⁄ $\Teø° kÕe÷õø£
ndüe÷q‘·\≈£L eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï yÓ<øä ≥£ +˝À dü+|ü<ä Áø√&ûøs£ D¡ $X‚w¢ Dü ˝À, e´øÏ>Ô ‘∑ · Ädæ,Ô yês¡d‘ü ê«\düeTs¡qú ˝À eTq+ y˚sT¡ y˚sT¡ e´≈£î\Ô ≈£î y˚sT¡ y˚sT¡ >± ñ+&˚ kÕe÷õø£ uÛ≤eq\qT
ì]àdüTHÔ êï+. eTq+ @ø£ø±\+˝À kÕe÷õø£ uÛ≤eq\qT ì]àdü÷,Ô yê{Ïì $X‚w¢ dæ Tü HÔ êï+.
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ùd«#·Ã>¤ ± ìs¡«Væ≤+#˚ #·sÃ¡ eédüqú T ˇø=ÿø£ÿkÕ] $eT]Ù+#·e#·TÃ ˝Ò<ë K+&ç+#·e#·TÃ. n<˚ $<Û+ä >± uÛÖ>√[ø£ XÊÁkÕÔìï <˚X¯ sê»ø°j÷· \‘√ dü+ã+<Û+ä >± #·÷dü÷,Ô <ëìì
eqs¡T\ |ü+|æD,Ï Ä~Û|‘ü ê´ìøÏ ø£*|æ‘˚ ndüe÷q‘·\≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|üXï¯ \T ˝ÒeHÓ‹,Ô ÄyÓ÷~+|ü#j Ó T· ´≥+ nqï eT<Û´˚ e÷sêZìøÏ neø±XÊ\T düqï–\T¢‘êsTT.
$<ë´s¡T\ú T ªÇ‘·sT¡ \Tμ nqï <ëì >∑T]+∫ Ä˝À∫+∫ düe÷q‘·, $$<Û‘ä · e+{Ï n+XÊ\|ü≥¢ düTìï‘·+>± düŒ+~+#ê\ì {°#s· T¡ ¢ #ê˝≤eT+~ ø√s¡T≈£î+{≤s¡T ø±˙ #·sÃ¡ qT eTT+<äT≈£î m˝≤
rdüTø¬ fi≤fl˝À ‘Ó*j·Tø£b˛e#·TÃ. kÕ+düÿ è‹ø£ <äèø£Œ<∏ë\T #ê˝≤ ã\+>± y˚fiS¯ flqT≈£îì ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº dü+øå√uÛÑ düeTj·T+˝À CÀø£´+ #˚dTü ø√e≥+ bÕsƒX¡ Ê\≈£î #ê˝≤ ø£w+ºü ne⁄‘·T+~. #·sÃ¡
ÁbÕs¡+_Û+#ê\qT≈£îqï|ü&ÉT Á|ü»\ eT<Û´ä $uÛ<Ò ë\T rÁekÕúsTT˝À ñqï|ü&ÉT ñ<˚«>±\T ‘êsêkÕúsTT˝À ñ+{≤j·Tì Á>∑V≤æ +#ê*. n<˚ $<Û+ä >± ≈£î˝≤\ |ü≥¢ / ≈£î\+ e\¢ ñ+&˚ |üPsê«_ÛÁbÕj·÷\T,
mes¡T @ kÕúsTTøÏ #˚sT¡ ≈£îHêïs¡T nqï$ nìï kÕs¡÷¢ ùV≤‘·Tã<ä+∆ >± Ä˝À∫+#·≥+ kÕ<Û´ä + ø±ø£b˛e#·TÃ. @~@yÓTHÆ ê ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ñqïyêfi¯ófl ø=ìï{ÏøÏ e+∫‘·T˝…‘’ ,˚ y˚sT¡ >± #·÷&Éã&ÉT‘·T+fÒ <ëì
>∑T]+∫ #·]Ã+#·≥+ n+‘·‘*˚ ø£ø±<äT.
Çã“+~ø£sy¡ TÓ qÆ Á|üXï¯ \T n&É>≥∑ + kÕe÷õø£ XÊg+˝À kÕ«uÛ≤$ø£+. nsTT‘˚, m+‘· <ä÷s¡+ <ëø± yÓfi≤fl\qï~ {°#s· T¡ dü+<äsê“¤ìï ã{Ïº ‘·–q ìs¡j í ÷· ìøÏ sêe\dæ ñ+≥T+~.
211
$$<Ûä $wüjT· Á|üD≤[ø£\ eT<Û´ä düeTÁ>∑ $<Ûëq+ nqTdü]+#·{≤ìøÏ M\e⁄‘·T+<ë ˝Òø£ @ $wüj÷· ìøÏ Ä $wüj÷· ìï y˚sT¡ >± |ü]>∑D+Ï #ê˝≤?
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä ≈£î $wüjT· yêØ ˝Ò<ë düeTÁ>∑ $<ÛëHêìï ≈£L&Ü #·]Ã+#ê*‡ ñ+~. |æ\\¢ T yêdüyÔ êìï düeTÁ>∑+>± rdüT≈£î+{≤s¡T. ø±ã{Ïº $wüjT· yêØ>± ø±≈£î+&Ü uÀ<Ûqä düeTÁ>∑+>±
ñ+&Ü\qï~ ˇø£ yê<äq. Bìì ø=+‘· ø=qkÕ–ùdÔ $$<Ûä ne>±Vü≤q\ Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä $wüj÷· \uÀ<Ûqä ø±≈£î+&Ü n+XÊ\ eT<Û´ä m≥Te+{Ï $uÛ»Ñ q ˝Ò≈î£ +&Ü yÓTT‘·+Ô ø±s¡´Áø£e÷ìï
s¡÷bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
$wüjT· yêØ uÀ<Ûqä ñ+&Ü\H˚yêfi¯ófl ‘·sT¡ yê‘· Á|ü>‹∑ øÏ eTT&çô|fÒº ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝Àì ø°\ø±+XÊ\qT ˇø=ÿø£ÿkÕ] $düà]dü÷Ô ñ+{≤s¡T. ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\ ø±s¡´Áø£eT+ ø=ìï $wüj÷· \qT
dü÷∫dü÷Ô ñ+≥T+~. ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î yÓfió¯ ‘·Tqï ø=B› Ç~ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D $<ë´]ú ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTTøÏ #˚sT¡ ≈£îH˚≥|üŒ{ÏøÏ |ü{≤\qT #·<eä >∑*– ñ+&Ü*. n+fÒ $<ë´]ú Ä kÕeTsêú´ìï
ô|+bı+~+#·T≈£îH˚˝≤ n+‘·≈î£ eTT+<äT ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ bÕsƒê\T ñ+&Ü*. Bìì @<√ ˇø£ <ëì øÏ+<ä #˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T˝Ò nì e~˝…jT· ´≈£L&É<Tä .
#·]Á‘·qT ÄkÕ«~+#·{≤ìøÏ ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT $<ë´s¡T\ú ≈£î ø±\+ |ü≥¢ ne>±Vü≤q ñ+&Ü*, <ëìì ‘·eT ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ nq«sTT+#·Tø√>∑\>±*. n+fÒ eTq+ ‘·j÷· s¡T#˚ùd bÕsƒê´+XÊ\≈£î
#ê]Á‘·ø£ ø±\|ü{øºÏ £ Ä<Ûës¡+>± ñ+&Ü*. Ç~ ˇø£ $wüj÷· ìøÏ |ü]$T‘·yTÓ qÆ $<Ûëq+‘√ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~ ø±˙ düeTÁ>∑ n+XÊ\ $<Ûëq+˝À kÕ<Û´ä +ø±<äT.
düeTÁ>∑ bÕsƒê´+XÊ\T ˇø=ÿø£ÿkÕ] $<ë´s¡T\ú ≈£î Ädüø<ÔÏ ëj·Tø£+>± ñ+&Ée#·TÃ. nsTT‘˚ n~ <ëq+‘·≥ n<˚ n+‹eT+ø±<äT. ˇø£ <ëìì _Ûqï <äèwæº ø√D≤\ qT+∫ $X‚w¢ +æ #·>\∑ >∑{≤ìï
$<ë´s¡T\ú ≈£î bÕsƒX¡ Ê\ #·<Tä e⁄ ‘√&ÉŒ&Ü*, BìøÏ $wüjT· yêØ ø±s¡´Áø£eT+ nedüs+¡ .
m) eTT–+|ü⁄
á yê´dü+˝À ˝ÒeHÓ‹qÔ Á|üXï¯ \≈£î m\¢yfi˚ ˝¯ ≤ düe÷<ÛëHê\T <=s¡T≈£î‘êj·Tì ø±<äT. kÕe÷õø£ XÊg ø±s¡´Áø£eT+ ‘·j÷· Ø˝Àì |òTü s¡¸D˝À Ç$ ˇø£ uÛ≤>∑+. $<ë´ s¡+>∑+˝À Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ÁbÕ<∏$ä Tø£
bÕsƒX¡ Ê\ ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡#s· TT‘·\˝À kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝Àì n+XÊ\T ‘·–q $<Û+ä >± ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #˚|≥ü {º ≤ìøÏ yê{Ï|≥ü ¢ eT]+‘· $düÔ è‘· ne>±Vü≤q @s¡Œ&Ü*.
s¡#s· TT‘· ø£è‘·»‘„ \· T

á yê´dü+ sêj·T≥+˝À m&ç{+Ï >¥˝À düV≤ü ø£]+∫q nJ+Áù|+J bòÂ+&˚wHü øé Ï #Ó+~q Äq+<é kÕ«$THê<ÛHä øé ,Ï $<ëúÛeÑ HéøÏ #Ó+~q ªeTVæ≤e÷ dæ+>¥μø° <Ûqä ýê<ë\T.
Vü≤è<äjTY ø±+‘Y BqHé (Vü‰Ø¶) @ø£\e´ eékÕú|øü £ ãè+<ä+˝À ˇø£sT¡ . Á|üdTü ‘Ô +· ñ<äjTY |üPsY˝Àì $<ëúÛeÑ Hé kıôd{’ ø° Ï ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø±s¡´<ä]Ù>±q÷, $<ë´ dü\Vü‰<ës¡T>±qT
ñHêïs¡T. >∑‘· 35 dü+e‘·‡sê\T>± $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä $wüj÷· \ô|’ |üì#˚dTü HÔ êïs¡T. Á|ü‘´˚ øÏ+∫ $<ë´ $wüj÷· \˝À ø=‘·Ô e÷sêZ\qT ‘=ø£ÿ≥+˝Àq÷, sêh $<ë´
ìsêàD≤\qT e÷s¡Ã≥+˝Àq÷ ø£èwæ #˚XÊs¡T.
212
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ n<Û´ä j·Tq+ ` @~ ‘·|ü ?, @~ ˇ|ü?
` $eT˝≤ sêeT#·+Á<äHé
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä >∑T]+∫ qqTï sêj·TeTq>±H˚ H˚qT Hê bÕsƒX¡ Ê\ düs¬ q’ düe÷<Ûëq+ Çe«{≤ìøÏ m+<äT≈£î Á|üjT· ‹ïdüT+Ô <äì Ä˝À∫+#·kÕ>±qT. ne⁄qT, $<ëúÀ<Ûqä ˇø£ ø√D+
qT+#˚ »s¡T>∑T‘√+~ ` $<ë´s¡T\ú T yêdüyÔ ê\T #·<Tä e⁄≈£îì yê{Ïì ‹]– n|üŒ#Ó|Œü >∑\>±*. á ø±s¡D+>± #ê˝≤ eT+~ $<ë´s¡T\ú ≈£î #·]Á‘·, bÂs¡XÊg+ #ê˝≤ ìsêdüøøÔÏ s£ +¡ >± ñ+&ç |üØø£>å ~∑
qT+∫ ãj·T≥≈£î e∫Ãq eTs¡Tø£Då + ‘êeTT H˚sT¡ Ã≈£îqï~ eT]∫b˛j·÷eTì ˇ|ü≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤ m+<äT≈£î »s¡T>∑T‘√+~? Ç+‘·ø+£ fÒ _Ûqï+>± ñ+&É{≤ìøÏ kÕ<Û´ä +ø±<ë?
eTq˝À ø=+‘·eT+~$T Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘·÷, ‘·sÿ¡ ã<ä∆ düe÷<ÛëHê\T ø√s¡T‘·÷ eT÷&ÛqÉ eTàø±\T, |üPsê«_ÛÁbÕj·÷\≈£î ùde\T #˚d÷ü Ô m˝≤ m~>±e÷ nì ÄX¯Ãs¡´b˛‘·÷ ñ+{≤qT. ≈£î≥T+ã+,
‘√{Ïyêfi¯ófl eTq $\Te\T, Ä#·sD¡ \˝À Á|ü<ëÛ q uÛ÷Ñ $Tø£ b˛wækÕÔsT¡ . nsTT‘˚ eTq ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<Ûëìï eT\#·≥+˝À bÕsƒX¡ Ê\ eTTKýÓTqÆ bÕÁ‘· b˛wædTü +Ô <äì n+<äs÷¡ m+‘√ ø±\+>±
n+^ø£]düTqÔ ï $wüjT· y˚T. kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ eTT+<äT ø±\+˝À kÕe÷õø£ dü+düÿs¡\Ô T kÕú|+æ ∫q bÕsƒX¡ Ê\\T m+‘√ e÷s¡TŒq≈£î ø±s¡DeTj·÷´sTT. áHê{ÏøÏ ≈£L&Ü eTq+ Vü‰s¡»j˚T´ bÕsƒX¡ Ê\
#ê˝≤es¡≈î£ eTq\qT eT\TdüT+Ô ~. @+ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤+, m˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤+, eTq≈£î #·<Tä e⁄ #Óù|Œ {°#s· T¡ ¢ bÕsƒê´+XÊ\qT uÀ~Û+#˚$<Ûëq+ eTq+ @+ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤eTqï<˚ ø±≈£î+&Ü m˝≤
H˚sT¡ Ã≈£î+{≤+, |ü]düsê\‘√ m≥Te+{Ï dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡T#·T≈£î+{≤eTqï<ëìô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
øπ s¡fi˝¯ Àì ‹s¡Teq+‘·|⁄ü s¡+˝Àì øπ +ÁBj·T $<ë´\j·T bı{§º+˝À 8e ‘·s>¡ ‹∑ #·<Tä e⁄‘·THêïqT. n~ 1968e dü+e‘·‡s¡+. Ä dü+e‘·‡s¡yT˚ y˚T+ dæe÷¢ qT+∫ e÷sê+. e÷Hêqï øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«
ñ<√´– ø±e&É+e\¢ @ }fiÀflq÷ s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î $T+∫ ñ+&˚yêfi¯fl+ ø±<äT. Ä bÕsƒX¡ Ê\˝Àì {°#s· T¡ , Äj·Tq ù|s¡T >∑Ts¡T˝Ô <Ò Tä , nyÓT]ø±˝Àì bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ ñ<äéT+|ü≥¢ rÁe
ÄdüøøÔÏ q£ |ü]#˚yê&ÉT. e÷]ºHé \÷<∏sä Y øÏ+>¥ Äj·TqqT m+‘·>±H√ Äsê~Û+#˚yês¡T. 1968 e÷]Ã˝À øÏ+>¥ì Vü≤‘·´#˚jT· ≥+ n‘·&ìç rÁe+>± ø£*∫y˚d+æ ~. n‘·&ç #ê]Á‘·ø£ ñ|üHê´düyTÓ qÆ ªHê≈£î ˇø£
ø£\ ñ+~μ nqï <ëìì e÷≈£î |ü]#·jT· + #˚XÊs¡T. e÷˝À #ê˝≤ eT+~$T Ä ñ|üHê´kÕìï ø£+sƒ‘¡ ê H˚sT¡ Ã≈£îHêï+. ˇø£kÕ] Äj·Tq Ä<Ûë´‹àø£ >∑Ts¡Te⁄, dü+|òTü dü+düÿs¡,Ô ≈£î\eédüôú |’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T
#˚dæ ùd«#·Ã,¤ kÕe÷õø£ düe÷q‘·\qT Á|ü#ês¡+#˚dqæ l Hêsêj·TD >∑Ts¡T (1855`1928) >∑T]+∫ #ÓbÕŒs¡T. Ä Ç<äs› T¡ dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô qT b˛\Tdü÷Ô n<Û´ä j·THêìøÏ |üPqT≈£î+{≤sê nì eTeTà*ï
n&ç>±s¡T.
bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ >∑T]+∫, øπ s¡fi˝¯ Àì kÕe÷õø£ dü+düÿs¡D ñ<äéT+ >∑T]+∫ n+‘·>± ‘Ó*j·Tø£b˛sTTHê e÷˝À ø=+‘· eT+~$T dü«#·Ã+¤ <ä+>± eTT+<äT≈£î e#êÃ+.
nyÓT]ø±˝Àì bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ ñ<äéT+ >∑T]+∫, e÷]ºHé \÷<∏sä øY +Ï >¥ Vü≤‘·´ >∑T]+∫, düe÷q‘·«+, Hê´j·T+ø√dü+ b˛sê≥+ >∑T]+∫ #·<eä ≥+ yÓTT<ä\Tô|{≤º+. eTfi¯j÷· fi¯+ #·<eä >∑*–q
düV‰ü <Ûë´j·TT\T øπ s¡fi¯ dü+|òTü dü+düÿs¡Ô >∑T]+∫ #·~$ ãè+<ä+˝Àì $T–*q yêfi¯fl‘√ |ü+#·T≈£îHêïs¡T. yêsêÔ|Áü ‹ø£ ø£<Hä∏ ê\qT ùdø£]+#ê+, Á_{Ïwt Á>∑+<∏ë\j·÷ìøÏ, Á|üuTÑÛ ‘·« Á>∑+<∏ë\j·÷ìøÏ yÓfi≤fl+.
nH˚øe£ T+~‘√ e÷{≤¢&Ü+. Ä ‘·sT¡ yê‘· ÄÁX¯e÷ìøÏ yÓfi≤fl+, nø£ÿ&É ñ|üHê´kÕ\T $Hêï+, n+‘ê ‹]– nø£ÿ&ç yêfi¯fl‘√ e÷{≤¢&Ü+. $$<Ûä ≈£î˝≤\T, eT‘ê\≈£î #Ó+~q, $$<Ûä uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚
e÷ ãè+<äeT+‘ê ø£*dæ ñHêï+, ø£*dæ uÛÀ»q+ #˚XÊ+. øπ +ÁBj·T $<ë´\j·T+˝À <˚X+¯ ˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ e∫Ãq $<ë´s¡T\ú T ñ+&˚yêfi¯ófl. Ç<äs› T¡ eTVü‰ Hêj·T≈£î\ >∑T]+∫ sêj·T{≤ìøÏ
∫qï ∫qï ãè+<ë\˝À $<ë´s¡T\ú T ø£*dæ |üì#˚XÊs¡T. Ä ‘·sT¡ yê‘· ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ˇø£ Á|ü<sä Ù¡ q ˝≤+{Ï~ @sêŒ≥T#˚XÊ+. Hê $<ë´]ú J$‘·+˝À Ä s¬ +&ÉT esê\qT H˚qT eT]∫b˛˝ÒqT.
213
Áu≤Vü≤àD ≈£î≥T+ã+ qT+∫ sêe≥+ e\¢ Hê≈£î ≈£î\ ndüe÷q‘·\ >∑T]+∫ n+‘·>± ‘Ó*j·T<äT. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À Væ≤+B e´‹πsø£ ñ<äéT+ dü+<äs“¡ +¤ >± yÓTT<ä{kÏ Õ] <ëì >∑T]+∫ H˚qT $HêïqT.
(n|ü&ÉT H˚qT ◊◊{Ï #ÓHï’Ó ˝Àì øπ ÁBj·T $<ë´\j·T+˝À 5e ‘·s>¡ ‹∑ #·<Tä e⁄‘·THêïqT.). n|ü&ÉT e÷ ô|<äy› êfi¯ófl sêh+˝À Áu≤Vü≤àDT\≈£î uÛ$Ñ wü´‘·TÔ ˝Ò<ìä , ø±ã{Ïº Ç+^¢wßü ‘√bÕ≥T Væ≤+B ≈£L&Ü
H˚sT¡ Ãø√yê\ì #Ó|Œü ≥+ $HêïqT. eTs√ Ç<äs› T¡ Bì‘√ @ø°_+Û #ê\ì #ê]Á‘·ø£ nHê´j·T+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&TÉ ‘·T+&˚yês¡T. á #·sÃ¡ \T yê&ç>±, y˚&>ç ± »s¡T>∑T‘·T+&˚$. ô|<äy› êfi¯fl e÷≥\‘√ MTπø+
|üì n+≥÷ eTeTà*ï Ä&ÉTø√eTì. ãj·T≥≈£î |ü+|æ+#˚ùdyêfi¯ófl.
e÷ $TÁ‘·T\˝À, Hê˝À e∫Ãq n‹ô|<ä› e÷s¡TŒ s√EyêØ nqTuÛyÑ ê\ >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≥+, Á|ü•ï+#·≥+. 1968`69 Hê{Ï ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· >∑T]+∫, kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\
>∑T]+∫, rÁe ndüe÷q‘·\ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚yêfi¯fl+.
s¬ +&ÉT yêsê\ Ä ÁbÕC…≈î£ º |üì‘√ ≈£î\+, C≤‹, kÕe÷õø£ $eø£‘å ,· ndüe÷q‘·, nHê´j·÷\T Hê ø£fió¯ fl ‘Ó]|æ+#êsTT. á ÁbÕC…≈î£ º |üP]Ô nsTTq ‘·sT¡ yê‘· H˚qT kÕ+Á|ü<ëj·T Ä#êsê\qT,
$eø£‘å · ãVæ≤s¡+>∑, ãVæ≤s¡+>∑+ø±ì s¡÷bÕ\qT Á|ü•ï+#·kÕ>±qT, $$<Ûä H˚|<ü ë∏ ´\, düeTT<ëj·÷\ qT+∫ e∫Ãq yêfi¯fl‘√ ø±yê\ì ùdïVü≤+ #ÓjT· ´kÕ>±qT. e÷ ùdïVæ≤‘·T\ Çfi¯fl˝À¢ uÛÀ»q+
#˚ùd<ëìì. e÷ $TÁ‘·T\˝À, Hê˝À e∫Ãq n‹ô|<ä› e÷s¡TŒ s√EyêØ nqTuÛyÑ ê\ >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≥+, Á|ü•ï+#·≥+. 1968`69 Hê{Ï ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· >∑T]+∫, kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\ >∑T]+∫,
rÁe ndüe÷q‘·\ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚yêfi¯fl+. ø=ìï yêsê\ eé~Û˝À e÷ Á|ü|+ü #·+ ‘·\ø¢ +Ï <äT\sTT+~. n|ü&ÉT n<˚eT+‘· >=|üŒ nqTuÛeÑ +>± nì|æ+#·˝<Ò Tä . ø±˙ ô|<äs› TTq ‘·sT¡ yê‘· #ê˝≤
dü+e‘·‡sê\≈£î H˚qT bı+~q $<ä´ Hêô|’ m≥Te+{Ï Á|üu≤Û e+ #·÷|æ+<√ >∑T]Ô+#·kÕ>±qT. e÷ {°#s· T¡ <˚ì ø√dü+ #·÷&Ü˝À, <˚ì ø√dü+ #·÷&É≈L£ &É<√ #Ó|Œü ˝Ò<Tä , <˚ìì $X¯«dæ+#ê˝À #Ó|Œü ˝Ò<Tä ,
nìï{ÏøÏ $T+∫ eT‘·+, ≈£î\+ô|’ e÷≈£î ñ|üHê´kÕ\T Çe«˝Ò<Tä . nìï $wüj÷· \qT |ü]o*+∫ e÷ kı+‘· ìsê∆sD¡ \≈£î sêe{≤ìøÏ e÷ {°#s· T¡ nqTeT‹+#ês¡T.
Ä ‘·sT¡ yê‘· #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\≈£î ø£sêí≥ø£˝À ÁXÊ$Tø£ u≤\\ dü+|òTü yÓTqÆ ;Ûe÷dü+|òTü |üìô|’ sêùd neø±X¯+ Hê≈£î \_Û+∫+~. <äøDåÏ ø£qï&É˝Àì ≈£î+&É|⁄ü sYøÏ yÓ[flq|ü&ÉT u≤\\ |ü+#êsTTrì
#·÷XÊqT. 18 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ u≤\\T |ü+#êsTTr kÕúsTT˝À ‘·eT Á|ü‹ì<ÛTä \qT mqTï≈£îì u≤\\ |ü+#êsTTrì @sêŒ≥T#˚kÕÔsT¡ .
ô|<äy› êfi¯fl |ü+#êsTTrøÏ »]π> mìïø£\˝À nìï |ü<‘∆ä T· \T bÕ{ÏkÕÔsT¡ . mìïø£\ n~Ûø±] e<ä› Hê$TH˚wqü T¢ yÓjT· ´&É+, Á|ü#ês¡+ ìs¡«Væ≤+#·&É+, z≥TyÓjT· ´&É+. Á|üC≤kÕ«$Tø£ $\Te\T,
Ä#·sD¡ \˝À nqTuÛyÑ ê‘·àø£ $<ä´qT n+~+#·&ÜìøÏ u≤\\≈£î ≈£L&Ü Ç≥Te+{Ï $<ÛëHêH˚ï s¡÷bı+~+#ês¡T. u≤\\ |ü+#êsTTr mìï¬øq’ ‘·sT¡ yê‘· ˇø£ {≤dtÿbò˛sY‡qT @sêŒ≥T#˚kÕÔsT¡ . B+{À¢ nìï
kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\ n~Ûø±s¡T\T, mìï¬øq’ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \T, u≤\\ |ü+#êsTTr düuTÑÛ ´\T ñ+{≤s¡T. Á|üuTÑÛ ‘·«+‘√ ìs¡+‘·s¡ #·sÃ¡ \≈£î, ø£*dæ |üì#ÓjT· ´{≤ìøÏ á y˚~ø£ ø°\ø£yTÓ qÆ ~. Ç~ @sêŒ≥T
nsTTq ‘·sT¡ yê‘· u≤\\ düeTdü´\T nH˚ø+£ #·]Ã+∫ |ü]wüÿ]+#ês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ã&çøÏ yÓfifl¯ {≤ìøÏ yêHêø±\+˝À bÕπs yê>∑Tô|’ #Óøÿ£ e+‘Óq ìsêàD+, |æ\\¢ qT Ç+{Ï |üì˝À ô|≥Tºø√e<äì› kÕúìø£
Á|ü»\qT ˇ|æŒ+#·≥+, ¨≥fi¯fl˝À |üì #ÓjT· ´{≤ìøÏ yÓfifl‚ |æ\\¢ qT ìyê]+#·≥+, <ä>sZ∑ ˝¡ À ã&ç˝ìÒ Á|ü<X˚ Ê\˝À Á|ü‘êé÷ïj·T bÕsƒX¡ Ê\\qT @sêŒ≥T#ÓjT· ´≥+ yÓTT<ä˝q’… $. kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘·«+‘√
ø£*dæ |üì#ÓjT· ´≥+, dü+uÛ≤wæ+#·≥+ e\¢ ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\ ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ ø£*dæ $<ë´ Á|üe÷D≤\qT ô|+#ês¡T, ã&ç n+fÒ |æ\\¢ T Äq+<ä+>± >∑&ùç | dü\ú +>± e÷sêÃs¡T. ($eT˝≤
sêeT#·+Á<äH,é >¬ {Ï+º >¥ ∫Å\H¶ é u≤ø˘ ≥T dü÷ÿ˝Ÿ, ùdCŸ Á|ü#T· s¡D, ø=‘·&Ô ©çÛ ,¢ 2003.)
214
<˚X+¯ ˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À u≤\\ |ü+#êsTTr <ë«sê kÕ~Û+∫q Ç≥Te+{Ï |ò*ü ‘ê\qT #·÷XÊqT. ø£sêí≥ø£˝Àì ø±s¡´Áø£eT+˝À #Ó|ü ø√<ä–q $wüjT· y˚T$T≥+fÒ <ëìì $<ä´‘√ düeTÁ>∑
uÛ≤>∑+>± #˚dæ Á|üC≤kÕ«$Tø£ Á|üÁøÏjT· \qT H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤, düe÷q‘·, Hê´j·TeéVü‰s¡+ nqï $\Te\qT J]í+#·Tø√e≥+ e+{Ï$ Ä•+#ês¡T. mìïø£\ nqTuÛeÑ +, #·sÃ¡ \ <ë«sê ìs¡j
í ÷· \≈£î sêe≥+,
ˇø£]H=ø£sT¡ ˇ|æŒ+#·Tø√e≥+, _Ûqï ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ë\T >∑\yêfi¯fl‘√ ø£*dæ |üì#ÓjT· ´≥+, J$+#·≥+ e+{Ï yê{Ï <ë«sê Á|üC≤kÕ«$Tø£ $\Te\qT, Ç‘·sT¡ \|ü≥¢ >ös¡yêìï ô|+bı+~+#·e#·TÃ.
Ä ‘·sT¡ yê‘· ø±\+˝À Ç≥Te+{Ï Á|üÁøÏjT· \H˚ eTVæ≤fi≤ •ø£Då ≤ øπ +Á<ëìï (eTVæ≤fi≤ düe÷K´\ Ä<Û«ä s¡´+˝À) ne\+_+#·≥+ #·÷XÊqT. nø£ÿ&ç uÀ<ÛHä ê ø±s¡´Áø£eT+˝À bÕsƒê´+XÊ\T>± C…+&ÉsY
dü+ã+<Ûë\T, kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\T, ñeTà&ç y˚~ø£\ <ë«sê kÕ<Ûës¡Dø° s£ D¡ e+{Ï$ #˚sêÃs¡T. ìs¡+‘·s¡ (C…+&És,Y $<ä´\ô|’ ø=‘·Ô &Û©ç ¢ øπ +Á<ä+>± |üì#˚ùd dü+dü)ú ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ˝Àì u≤+<ë˝À
j·T+mdtø¬ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ m˝≤ s¡÷bı+~+<√ ª$+&√ ≥T ~ es¡˝μŸ¶ nqï |ü⁄düøÔ +£ ˝À $es¡+>± bı+<äT|ü]∫+~.
eTq bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À eTTKýÓTqÆ düeTdü´ n~ H˚sT¡ Ã≈£îH˚ n+XÊ\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫Ã H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Á|üÁøÏjT· qT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚dTü +Ô ~. n+X¯+ @<Óq’ |üŒ{Ïø,° H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Á|üÁøÏjT·
Á|ü|+ü #êìï |ü]o*+#·{≤ìøÏ, ˇø£]‘√ ˇø£sT¡ , #·T≥Tº |üøÿ£ \ Á|ü»\‘√ e÷{≤¢&{É ≤ìøÏ, eTq |ü]düsê\˝Àq÷ #·]Á‘·qT ø£qT>=q{≤ìøÏ, nìï{ÏøÏ $T+N ãè+<ë\˝À >√wæø˜ ,Ï düyê\T
#ÓjT· ´{≤ìøÏ, Á|ü•ï+#·{≤ìøÏ neø±X¯+ ÇùdÔ eTq+<äs+¡ ({°#s· T¡ ,¢ $<ë´s¡T\ú T) eT]+‘· eT+∫ nqTuÛyÑ ê\qT bı+<äT‘ês.
<ë<ë|ü⁄ Hê\T>∑T <äXÊu≤›\ ‘·sT¡ yê‘· &Û©ç ¢ mdtdÇæ ÄsY{Ï s¡÷bı+~+∫q bÂs¡XÊg bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï |ü]o*+#˚ neø±X¯+ \_Û+∫+~. <ë+{À¢ uÛ≤>∑kÕ«eTT˝…q’ ìs¡+‘·s˝¡ Àì $TÁ‘·T\T,
düV≤ü #·sT¡ \T <ëìì Hê≈£î #·÷|æ+#ês¡T. n~ kÕ+Á|ü<ëj·T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ e÷~]˝Ò<Tä . ÁbÕC…≈î£ \º ‘√ $<ë´s¡T\ú ‘√ ø£*dæ |üì#ÓjT· ´{≤ìøÏ {°#s· q¢¡ T Áb˛‘·‡Væ≤k˛Ô+~, |æ\\¢ T ‘·eT |ü]düsê\qT
q>∑sêìï #·÷dæ H˚sT¡ Ãø√e{≤ìï n~ Áb˛‘·‡Væ≤k˛Ô+~. Hê nqTuÛyÑ ê\qT ìs¡+‘·s¡ $TÁ‘·T\‘√ H˚qT |ü+#·T≈£îHêïqT.
á ø±\+˝À Hê≈£î Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, eT<äq|ü*˝¢ Àì ]w”yê© bÕsƒX¡ Ê\qT dü+e‘·‡s¡+˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ dü+<ä]Ù+∫ neø±X¯+ \_Û+∫+~. ÁbÕC…≈î£ \º Ä<Ûës¡+>± #·]Á‘·, bÂs¡XÊgy˚T ø±≈£î+&Ü nìï
$wüj÷· \qT #·~$, #·]Ã+∫, Ä˝À∫+#·{≤ìøÏ $<ë´s¡T\ú ≈£î neø±X¯+ \_Û+#˚~. n~ yêfi¯fl yÓT<äfifl¯ qT $XÊ\ |ü]∫+~, Á|ü•ï+#·{≤ìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~. nìï{Ïø+£ fÒ eTTK´+>± uÀ<Ûqä ` nuÛ´Ñ düq
nqï Á|üÁøÏjT· •ø£,å uÛj
Ñ T· + nqï$ ˝Ò≈î£ +&Ü ` |æ\\¢ T dü+‘√wü+>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚yêfi¯ófl.
H˚wqü ˝Ÿ ø£]≈£î´\+ Áù|yò Té esYÿ nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£ uÀ<Ûqä ` nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À kÕúìø£ #·]Á‘·, dü+düÿ è‹ì Ä<Ûës¡+ #˚dTü ø√yê\ì dæbÕò s¡dTü #˚k˛Ô+~. Hê≈£î yÓ+≥H˚ Hê s¬ +&ÉT yêsê\ ÁbÕC…≈î£ º
|üì >∑Ts¡T≈Ô î£ e∫Ã+~ ` Ç<äs› T¡ eTVü≤˙j·TT\ J$‘ê\T, uÛ≤yê\ >∑T]+∫ yÓ~øÏ, #·~y˚ , ‘Ó\TdüT≈£îH˚ Áø£eT+˝À ì•‘·+>± Ä˝À∫+#˚ Á|üÁøÏjT· n\e&ç+~. Ç~ H˚qT $<ë´]ú>±, ñbÕ<Ûë´j·TTsê*>±,
Ç|ü&ÉT |ü]XÀ<Û≈ä î£ sê\T, s¡#s· TTÁ‹>± ñqï|ü&ÉT nìï <äX\¯ ˝À Hê≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü +ç ~.
eTq bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À eTTKýÓTqÆ düeTdü´ n~ H˚sT¡ Ã≈£îH˚ n+XÊ\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫Ã H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Á|üÁøÏjT· qT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚dTü +Ô ~. n+X¯+ @<Óq’ |üŒ{Ïø,° H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Á|üÁøÏjT· Á|ü|+ü #êìï
|ü]o*+#·{≤ìøÏ, ˇø£]‘√ ˇø£sT¡ , #·T≥Tº |üøÿ£ \ Á|ü»\‘√ e÷{≤¢&{É ≤ìøÏ, eTq |ü]düsê\˝Àq÷ #·]Á‘·qT ø£qT>=q{≤ìøÏ, nìï{ÏøÏ $T+N ãè+<ë\˝À >√wæø˜ ,Ï düyê\T #ÓjT· ´{≤ìøÏ, Á|ü•ï+#·{≤ìøÏ
neø±X¯+ ÇùdÔ eTq+<äs+¡ ({°#s· T¡ ,¢ $<ë´s¡T\ú T) eT]+‘· eT+∫ nqTuÛyÑ ê\qT bı+<äT‘ês.
215
nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£+>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Á|üÁøÏjT· ˝À yÓT<ä&TÉ , Vü≤è<äjT· + s¬ +&É÷ bÕ˝§Z+{≤sTT. Vü≤è<äj÷· ìøÏ qeTàø£+ ≈£î~]‘˚ Ä düe÷#ês¡+ yÓ+≥H˚ Vü≤‘·T≈Ô î£ b˛‘·T+~. Vü≤è<äj÷· ìøÏ qeTàø£+
@s¡Œ&É{≤ìøÏ {°#s· T¡ ø£fifl¯ ˝À¢ n~ $X¯«dü˙j·T+, nsTTq+‘·e÷Á‘êq dü]b˛<äT $<ë´s¡T\ú <äèwæ˝º À n~ dü‘ê´ìï Á|ü‹_+_+#˚ n<ä+› nì|æ+#ê*. Ç≥Te+{Ï Á|üÁøÏjT· ˝À $<ë´s¡T\ú qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT
#ÓjT· ´{≤ìøÏ {°#s· T¡ ¢ Ç+¬øH√ï s¬ ≥T¢ ø£èwæ #Ój÷· ´*. ÄyÓT n˙ï ‘Ó*dæq C≤„q dü«s¡÷|æDøÏ ±<äT. ‘·q $<ë´s¡T\ú qT |ü]o*+#·{≤ìøÏ, b˛>∑T#˚jT· {≤ìøÏ, $X‚w¢ +æ #·{≤ìøÏ düV‰ü j·T+ #˚ùd e´øÏÔ e÷Á‘·yT˚ .
düe÷#ês¡+ ø√dü+ yÓ‹øÏ |ü≥Tºø√e≥+ <ëìì ì•‘·+>± |ü]o*+#·≥+, #·]Ã+#·≥+, ˇø£ n_ÛÁbÕ+ @s¡Œs¡T#·Tø√e≥+ n\yê{Ö‘˚ ` M{Ïì @ dü+<äs“¡ +¤ ˝ÀHÓH’ ê ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃ.
Ç≥Te+{Ï H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Á|üÁøÏjT· eéVü‰]ø£ C≤„q+ jÓTTø£ÿ $\TeqT |ü⁄qs¡T<ëÈ{dÏ Tü +Ô ~, bÂs¡T\T>± ‘·eT s√EyêØ nqTuÛyÑ ê\qT #·]Á‘·‘√, uÛ≤eq\‘√ eTT&çyd˚ Tü +Ô ~. á Á|üÁøÏjT· $<ë´s¡T\ú ≈£î
kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT, yê´|æ˝Ô À ñqï |üPsê«_ÛÁbÕj·÷\qT, nHê´j·÷ìï, ndüe÷q‘·\qT, C…+&ÉsY dü+ã+<Ûë\qT, n$˙‹, Væ≤+dü e+{Ï kÕe÷õø£ n+XÊ\qT ì•‘·+>± |ü]o*+#·≥+
H˚sT¡ Œ‘·T+~. ˝Àø£C≤„HêìøÏ, C≤„q Á|ü|+ü #êìï (|ü⁄düøÔ ±\˝Àì) nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· ≥+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú ≈£î ˝À‘Óq’ ne>±Vü≤q\T @s¡Œ&É‘êsTT.
Ç<ä+‘ê #ÓjT· ´≥+ ø£+fÒ #Ó|Œü ≥+ ‘˚*ø£, uÀ<Ûqä ` H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Á|üÁøÏjT· ˝À Ç≥Te+{Ï düeT÷\ e÷s¡TŒ\≈£î ñbÕ<Ûë´j·T ãè+<ä+ dæ<+∆ä >± ñ+<ë? >∑‘+· ˝À H˚sT¡ Ã≈£îqï$ eT]∫b˛e≥y˚T
ø±≈£î+&Ü ø=‘·Ô uÛ≤yê\qT d”«ø£]+#·≥+, uÀ<Ûqä ` n<Ûë´|üq |ü≥¢ ø=‘·Ô <äèø£Œ<Û+ä e+{Ï$ ã\|üsT¡ #·Tø√yê*. bÂs¡XÊg+, kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä qT nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± #˚|≥ü ≥º + kÕ<Û´ä y˚T.
ˇø£≥e ‘·s>¡ ‹∑ qT+#˚ |ü]düsê\ $C≤„q+‘√ Bìì Äs¡+_Û+#·e#·TÃ, ‘·sT¡ yê‘· Ç<˚ $<ÛëHêìï ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À ø=qkÕ–+#·e#·TÃ. Bìe\¢ $düÔ è‹ ô|s¡T>∑T‘·T+~. nsTT‘˚ ˇø£kÕ] á Á|üÁøÏjT· qT
ns¡+ú #˚dTü ≈£î+fÒ Ä ‘·sT¡ yê‘· eTT+<äTøÏ yÓfifl¯ ≥+ ‘˚*øπ .
sê»ø°j÷· \T sê»ø°jT· Hêj·T≈£î\T düs¬ q’ #·]Á‘· @<√, düs¬ q’ bÂs¡XÊg+ @<√ ìs¡sí TT+#·{≤ìøÏ |üPqTø√e≥+ eTq+ m<äTs=ÿ+≥Tqï eTTKýÓTqÆ düyêfi¯fl˝À ˇø£{.Ï <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·TÔ #·]Á‘·,
bÂs¡XÊg+ sê»ø°jT· ø£<qä s¡+>∑+>±, e÷sêsTT. nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£ uÀ<Ûqä ` H˚sT¡ Ã≈£îH˚ $<ÛëHêìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº kÕúìø£ nqTuÛyÑ ê\T, dü+düÿ è‹, #·]Á‘· nìï{ÏøÏ $T+∫ @~ H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïs¡qï~
ø±≈£î+&Ü m˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïs¡H<˚ ëìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫Ã, Á|üyX˚ ¯ ô|≥º≥+ <ë«sê BìøÏ #·se¡ T^‘·+ bÕ&É>\∑ T>∑T‘ê+.
$eT˝≤ sêeT#·+Á<äHé m&ÉT´πøwüq˝Ÿ Øôd]Ã j·T÷ì{ŸøÏ dü+#ê\≈£îsê\T. BìøÏ+<ä |ü]XÀ<Û≈ä î£ \T ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ ≈£L&çq ∫qï ãè+<ä+ MT<ä $<ä´MT<ä, kÕ~Ûø±Øø£sD¡ MT<ä
|üì#˚k˛Ô+~. eTVæ≤fi≤ düe÷K´qT s¡÷|ü⁄ ~~› <ëìøÏ ‘=* C≤rj·T ÁbÕC…≈î£ º &Ós¬’ ø£sº T¡ (1988`93) >± ñHêïs¡T. (uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~∆XÊK, øÏ+<ä eTVæ≤fi¯\
$<ä´, Á|ü>‹∑ øÏ |üì#˚dTü +Ô ~.) eTVæ≤fi≤ Äs√>∑´ HÓ{ŸesYÿ nsTTq ôV≤˝ŸÔ yê#YøÏ eékÕú|≈ü î£ sê\T, 1994`2004 eT<Û´ä y˚TH˚õ+>¥ Á≥d”>º ± ñHêïs¡T. ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ë´+XÊ\T, eTVæ≤fi¯\
kÕ~Ûø±Øø£sD¡ ô|’ ÄyÓT $düÔ è‘·+>± sêXÊs¡T.
216
21e X¯‘êã›+˝À uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg uÀ<Ûqä
` #·+Á<äXK‚ sY u≤\#·+Á<äHé
n~ 1971 &çôd+ãs¡T 3, X¯óÁyês¡+. bÕøÏkÕÔHé j·TT<ä∆ $e÷Hê\T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ >∑>q∑ ‘·\+˝ÀøÏ #=#·TÃø=ì sêe≥+‘√ s¬ +&ÉT <˚XÊ\ eT<Û´ä |üP]ÔkÕúsTT j·TT<ä+∆ yÓTT<ä\sTT+~. &çôd+ãs¡T 4,
X¯ìyês¡+ Hê&ÉT ªu…+>∑Tfi¯Ss¡Tμ˝Àì H˚wqü ˝Ÿ ôV≤’ dü÷ÿ˝Ÿ˝Àì 8e ‘·s>¡ ‹∑ ª_μ ôdø£Hå ˝é ÀøÏ kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ {°#s· T¡ l qs¡‡qï yÓTT<ä{Ï |”]j·T&é rdüTø√{≤ìøÏ e#êÃs¡T.
ªªá s√E Á|ü|+ü #· yês¡\Ô ø√dü+ nsTT<äT ì$TcÕ\T yÓ∫Ã<ë›+,μμ nì Äj·Tq Á|üø{£ +Ï #ê&ÉT. @ e÷Á‘·+ ÄdüøÔÏ ø£*–+#·ì bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ‘·|Œæ +∫ @ $wüjT· + #Ó|Œæ Hê e÷≈£î ñ‘ê‡Vü≤y˚T. Á|ü|+ü #·
|ü≥+ ø√dü+ n‘·&TÉ #·T≥÷º #·÷XÊ&ÉT. n~ mø£ÿ&Ü ˝Ò<Tä , mquÛ’… s¬ +&ÉT eT+~ |æ\\¢ T @+ #˚kÕÔ&Ü nì #·÷dü÷Ô ≈£Ls¡TÃHêïs¡T.
n|ü&É|ü &ÉT eTeTà*ï ñ‘˚»Ô |ü]#ê&ÉT. uÀs¡Tqº T ‘·T&ç∫ K+&Ü\‘√ ≈£L&çq Á|ü|+ü #· |ü{≤ìï ^j·TkÕ>±&ÉT. n+<äs÷¡ ÄX¯Ãs¡´#·ø‘Ï T· \j·÷´s¡T, n+<ä]˝Àq÷ ñ‘ê‡Vü≤+ ø={§º∫Ãq≥T¢
ø£ì|æk˛Ô+~. H˚qT Ç|ü&ÉT ª{°#s· T¡ ø£Då ≤\Tμ nH˚ nH˚øy£ TÓ qÆ yê{Ï˝À¢ ˇø£{Ï Äj·Tq kÕ~Û+#ês¡T ` Bìe\¢ $<ë´s¡T\ú ˝À ã\T“ yÓ\T>∑T‘·T+~. Hê~ eTVü‰ nsTT‘˚ s¬ +&ÉT yê≥¢ ã\T“. ø±ì n~
yÓ*–+~!
Äj·Tq Ä j·TT<ä∆ #·]Á‘· >∑T]+∫ $e]+#·kÕ>±s¡T. 1947 Hê{Ï |òTü ≥q\ qT+∫ 1971 es¡≈î£ ≈£î|¢ +Ôü >± #ÓbÕŒs¡T. ‘·÷s¡TŒ bÕøÏkÕÔHøé Ï »]–q nHê´j·÷\T, yê] Á|ü‹düŒ+<äq\T, $T\≥Ø
nD∫y˚‘,· #ÓH’ êCÀø£´+, (ˇø£y|’Ó ⁄ü q j·TT<ë∆ìøÏ düqï<äe∆ Te⁄‘·÷H˚) uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ j·TT<ë∆ìøÏ ~>∑uÀ<äT n+≥÷ Ç+~sê >±+~Û nH˚ø£ bÕXÊÃ‘·´ <˚X¯ sê»<ÛëqT\≈£î yÓ[fl $e]+#·≥+. |æ\\¢ + e÷{≤¢&˚
ø£qï&Éu≤Û wü˝À Bìq+‘·{˙Ï Hê≥ø°jT· +>± #ÓbÕŒs¡T. Äj·Tq e´+>∑´ ∫Á‘ê\T ≈£L&Ü u≤>± y˚kÕÔsT¡ . Ç+~sê>±+BÛ, ]#·s¶Y ìø£‡Hé\T ‘·eT ô|<ä› eTT≈£îÿ\‘√ n_ÛeTTK+>± uÀs¡T¶ MT<ä Á|ü‘´· ø£eå Tj·÷´s¡T.
@e÷Á‘·+ |ü{+ºÏ #·Tø√ì #√mHé˝’… eTT+<äT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ #˚dTü qÔ ï nHê´j·T+ >∑T]+∫ n]∫ #Ó|ü ‘·Tqï {Ïø±ÿ U≤Hé... nsTT<äT ì$TcÕ\T nqï~ ø±kÕÔ j·TT<ä+∆ »]–q+‘· ø±\+ (n~ &çôd+ãs¡T
16, >∑Ts¡Tyês¡+ Hê&ÉT eTT–dæ+~) kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ |”sj ¡ T· &ÉT¢ n˙ï <ëìπø øπ {≤sTT+#·ã&Ü¶sTT. Äj·Tq uÛÖ>√[ø£ sê»ø°j÷· \qT, sê»ø°jT· #·]Á‘·qT $e]dü÷Ô sê»ø°jT· , #ê]Á‘·ø£ uÛÖ>√[ø£
XÊÁkÕÔ\qT Hê≈£î |ü]#˚jT· + #˚XÊs¡T.
22 dü+e‘·‡sê\ ‘·sT¡ yê‘· 1993˝À H˚qT Hê B∏ddæ ìt l qs¡‡qï >±]øÏ n+øÏ‘+· Çdü÷Ô uÛÖ>√[ø£ XÊg+˝À |æôV≤#Y&ç |ü{≤º bı+<ëqT. 39 dü+e‘·‡sê\ ‘·sT¡ yê‘· 2010˝À ≈£L&Ü Hê≈£î Ä
X¯ìyês¡+ ñ<äjT· + ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì Á|ü‹ $wüjT· eT÷ Ç+ø± düŒwü+º >± >∑Ts¡THÔ êïsTT.
{°#s· T¡ X¯øÔÏ n+‘·>=|üŒ~. á |òTü ≥q áHê{Ïø° nH˚ø£ $wüj÷· \qT eTq≈£î H˚sT¡ Œ‘·T+~. yê{Ï˝À¢ ø=ìï+{Ïì Çø£ÿ&É ù|s=ÿ+{≤s¡T.
{°#s· T¡ X¯øÔÏ
ñqï‘·yTÓ qÆ {°#s· ≈¢¡ î£ l qs¡‡qï ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤kÕÔsT¡ ` $wüjT· + |ü≥¢ rÁeyÓTqÆ Ädüø,ÔÏ <ëìì #·øÿ£ >± $e]+#·>\∑ X¯øÔÏ yê]øÏ ñ+≥T+~. @ Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ e£ T÷ #ÓjT· ´˝Òì~ Äj·Tq
kÕ~Û+#ês¡T. uÛÖ>√[ø£ XÊg+ >∑T]+∫ Ä˝À∫+#˚≥Tº #ÓjT· ´>∑*>±&ÉT!
217
H˚qT ôdì’ ø£ #·s´¡ \T, Á|ü‹ #·s´¡ \qT }Væ≤+#·Tø√>∑*>±qT. f…*$»Hé ˝Ò<Tä , Ç+≥¬sï{Ÿ ˝Ò<Tä , yêsêÔ ∫Á‘ê\T ˝Òe⁄. (ne˙ï #ê˝≤ Ä\dü´+>± e#êÃsTT. l qs¡‡qï $es¡D, Äj·Tq |ü{≤\T,
Äj·Tq e´+>∑´ ∫Á‘ê\T, Äj·Tq n_Ûqj·T+) yêsêÔ|Áü ‹ø£\T #·<eä ≥+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºqT. n|üŒ{Ï qT+∫ düeTø±©q |òTü ≥q\qT uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁkÕÔìøÏ CÀ&ç+∫ #·÷ùdyê&çì. Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú
#˚dTü ø√yê\+fÒ uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+ eTÚ*ø£yTÓ qÆ <äì ns¡+ú #˚dTü ≈£îHêïqT.
B«|üK+&ÉyTÓ qÆ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Äø±s¡ ÁbÕeTTU´‘·, Væ≤e÷\j·÷\ kÕúq+, <˚X¯ $uÛ»Ñ q e\¢ eqs¡T\ |ü+|æD,° yê‘êes¡D+˝À ‘˚&Ü\T, uÛÖ>√[ø£ kÕ+düÿ è‹ø£ n+XÊ\T, ã+>±¢<X˚ Ÿ @s¡Œ&É≥+˝Àì
nH˚ø£ Ç‘·s¡ n+XÊ\T HêeTT+<äT düJe+>± Á|ü‘´· ø£eå Tj·÷´sTT.
dü+<äs√“¤∫‘·+ (The Relevance of Relevance)
<äøDåÏ Ädæj÷· uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊÁkÕÔìï H˚qT uÛ≤>∑kÕ«$T nsTTq Á|üdTü ‘Ô · Á|üÁøÏjT· \ <ë«sê Hê≈£î |ü]#·jT· + nsTT´+~ ` sπ wüqT¢, eTq »yêq¢ ø√dü+ ì<ÛTä \T b˛>∑T#ÓjT· ´≥+, sêÁ‹ y˚fi˝¯ À¢ øÏ{øÏ °
n<ë›\≈£î ø±–‘ê\T n+{Ï+#·≥+ yÓTT<ä˝q’… $. Äj·Tq ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #Ó|Œæ q~ yÓ+≥H˚ yêdüeÔ Á|ü|+ü #·+˝À y˚T+ #˚dTü qÔ ï<˚. u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝À sêÁ‹fi¯ófl m≥Te+{Ï ø±+‹ ø£q|ü&≈É î£ +&Ü #ÓjT· ´{≤ìøÏ yÓqø£
uÛÖ>√[ø£ ø±s¡D≤\T Hê≈£î ns¡eú Tj·÷´sTT. n+‘ê u≤>±H˚ ñ+~ nqï dü+øπ ‘·+ Ç#˚Ães¡≈î£ BbÕ\T ÄπsŒdæ ñ+#·eTì #Ó|Pü Ô ãC≤s¡T˝À ‹]π> ≈£îÁs¡yêfi¯fl >∑T+|ü⁄˝À H˚qT ˇø£&ìç !
Á|üdTü ‘Ô êìøÏ eùdÔ Ç{°e\ H˚qT ø£qï&É MT&çjT· + Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\˝À 7e ‘·s>¡ ‹∑ kÕe÷õø£ XÊg ‘·s>¡ ‹∑ øÏ yÓfi≤flqT. j·T÷s¡|⁄ü uÛÖ‹ø£ n+XÊ\ >∑T]+∫ #·<Tä e⁄‘·THêïeTì $<ë´s¡T\ú T #ÓbÕŒs¡T.
u≤>∑T+~.
H˚qT ˇø£ eè‘·+Ô ^dæ eTTKýÓTqÆ nøå±+XÊ\T ^dæ, yê{Ïì >∑T]Ô+|üCdÒ æ me]HÓH’ ê e∫Ã j·T÷s¡|⁄ü mø£ÿ&É ñ+<√ dü÷∫+#·eTHêïqT. me«s¡÷ #ÓjT· ´˝Òøb£ ˛j·÷s¡T. j·T÷s¡|⁄ü n+fÒ @$T{À yêfi¯fl≈£î
‘Ó*j·T<äT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ mø£ÿ&É ñ+<√ #·÷|æ+#·eTqï|ü&ÉT ≈£L&Ü n<˚ |üsd¡ ‹úæ .
Ç≥Te+{Ï$ #·<Tä e⁄ø√e≥+e\¢ yêfi¯fl J$‘ê˝À¢ m≥Te+{Ï ñ|üj÷Ó >∑+ ñ+≥T+<äì n&ç>±qT. m≥Te+{Ï düe÷<ÛëqeT÷ ˝Ò<Tä . #ê˝≤ ñ|üj÷Ó >∑+ ñ+~ ø±˙, <ëìì ˇø£ dü+<äs“¡ :¤ ˝À
ô|{≤º* ø£<ë. s√EyêØ J$‘·+˝À uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁkÕÔìï m˝≤ ñ|üj÷Ó –kÕÔs√ #Ó|Œü eTì n&ç>±qT. düe÷<Ûëq+ ˝Ò<Tä . yêfi¯ófl s√p ã&çøÏ m˝≤ ekÕÔsì¡ , Ç+{Ï qT+∫ ã&çø,Ï ã&ç qT+∫ ‹]– Ç+{ÏøÏ
<ë] m˝≤ ø£qT≈£îÿ+{≤s¡ì n&ç>±qT. ªªnø£ÿ&É MTs¡T uÛÖ>√[ø£ $C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T.μμ n+<äs÷¡ n+^ø±s¡ dü÷#·ø+£ >± ‘·\\T }bÕs¡T.
‘·sT¡ yê‘· eékÕj·T ≈£î≥T+ã+ qT+∫ m+‘·eT+~ ñHêïs¡ì n&ç>±qT. <ë<ë|ü⁄>± n+<äs÷¡ á H˚|<ü ´äÛ + ñqïyêfi‚fl. Äj·÷ ≈£î≥T+u≤\T |ü+&ç+#˚ |ü+≥\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. Ä
|ü+≥\T ø±ø£ Ç‘·s¡ |ü+≥\T m+<äT≈£î |ü+&ç+#·≥+˝Ò<ìä n&ç>±qT. #·sÃ¡ ˝À H˚\\T, yê‘êes¡D+, ˙fi¯ófl, e÷¬sÿ≥T, ÄVü‰s¡ n\yê≥T¢, ‘·s‘¡ s· ê\ Ä#·sD¡ e+{Ï n+XÊ\T e#êÃsTT. yêfi¯fl
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T uÛÖ>√[ø£ XÊÁkÕÔìï bÕ{ÏdTü HÔ êïs¡ì, Ç+{Ï e<˚› Á|ü‹s√p uÛÖ>√[ø£ XÊg+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘√+<äì #ÓbÕŒqT.
eTq #·T≥Tº|øü ÿ£ \ uÛÖ>√[ø£ n+XÊ\ >∑T]+∫ ns¡+ú #˚dTü ø√≈£î+&Ü mø£ÿ&√ ñqï <˚XÊ\ >∑T]+∫ #·<eä {≤ìï Á|ü•ï+#ê*! ª$<ë´s¡T\ú J$‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\sTT‘˚ @ $wüjT· yÓTHÆ ê
ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± ñ+≥T+~.
$wüjT· +, n<Û´ä j·Tq n+X¯+, düeTÁ>∑ |üs#¡ ≥· +
ˇø£<ëì‘√ eTs=ø£<ëìøÏ dü+ã+<Û+ä ˝Ò<qä ï≥Tº $wüj÷· \qT H˚sT¡ Œ‘ês¡T. eTq Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+˝À uÛÖ‹ø£XÊg+, s¡kÕj·TqXÊg+, JeXÊg+ , C≤yÓTÁ{°, ns¡Xú Êg+, e÷qe
n<Û´ä j·TqXÊg+, kÕe÷õø£XÊg+, uÛ≤wü, ø£fi\¯ T e+{Ï yê{Ïì uÛÖ>√[ø£XÊg+ m˝≤ düeTÁ>∑|sü T¡ düT+Ô <√ $<ë´s¡T\ú T H˚sT¡ Ãø√e≥+˝Ò<Tä . uÛÖ>√[ø£ XÊg+ s¬ +&ÉT $<Ûë\ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
218
n) eTq Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ uÛÖ>√[ø£ #·Á{≤ìï n+~düT+Ô ~. Ä) nìï $wüj÷· \qT á #·Á≥+˝À düeTÁ>∑ |üsT¡ düT+Ô ~, B+‘√ ˇø£<ëìø=ø£{Ï ñqï dü+ã+<Ûë\T düŒwüeº Te⁄‘êsTT. á
$<ÛëHêìï nqTdü]ùdÔ uÛÖ>√[ø£ XÊÁkÕÔìï ˇø£ $wüjT· +>± ø±≈£î+&Ü n<Û´ä j·Tq n+X¯+>± H˚]ŒkÕÔ+.
Ç~ @<√ e÷≥\ >±s¡&øû ±<äT. eTq Á|ü|+ü #êìï düeTÁ>∑+>± ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+ <ë«sê düeTdü´\qT $X‚w¢ +æ ∫, |ü]wüÿ]+#·≥+˝À, Á|üD≤[ø£\T ‘·j÷· s¡T#ÓjT· ´≥+˝À, kÕe÷õø£ Hê´j·T+
ø√dü+ |üì#ÓjT· ´≥+˝À eT]+‘· kÕeTsêú´ìï ø£qãs¡#>· \∑ T>∑T‘ê+. ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À nìï $wüj÷· \qT düeTÁ>∑|sü #¡ ≥· +˝À uÛÖ>√[ø£ XÊg+ m+‘√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. HÓs’ T¡ ‹ s¡T‘·T|üeHê\T nqï
bÕsƒêìï ñ|üj÷Ó –+∫ Ç‘·s¡ $wüj÷· \qT nqTdü+<Ûëq+ #ÓjT· ´{≤ìøÏ uÛÖ>√[ø£ XÊg+ m˝≤ <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô <√ H˚qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú ≈£î $e]düT+Ô {≤qT. HÓs’ T¡ ‹ s¡T‘·T|üeHê\
ÁbÕeTTK´‘·qT uÛÖ‹ø£ XÊg+, s¡kÕj·Tìø£ XÊg+, uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊg+, dü+düÿ è‹, JeXÊg+, >∑D‘Ï +· , ø£fi\¯ T, uÛ≤wü e+{Ï$ ˝Ò≈î£ +&Ü ns¡+ú #˚dTü ø√˝Ò+. Ç~ nsTTq ‘·sT¡ yê‘· uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+ uÀ~Û+#˚
{°#s· T¡ ¢ ≈£L&Ü Hê <ä>sZ∑ ≈¡ î£ e∫Ã, ªªuÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁkÕÔìï á ø√D+ qT+∫ H˚qT m|ü&É÷ #·÷&É˝<Ò Tä !μμ nì #ÓãT‘·÷ ñ+{≤s¡T. Ç˝≤ #ÓjT· ´≥+e\¢ $wüjT· + m+‘√ ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± ñ+≥T+~, düs<¡ ë>±
ñ+≥T+~, ã\+>± Hê≥T≈£î+≥T+~. ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì bÕsƒê´+XÊ\ìï+{Ï˙ ù|s=ÿì yê{Ïì HÓs’ T¡ ‹ s¡T‘·T|üeHê\≈£î eTT&çô|&ç‘˚ dü]b˛‘·T+~. |üeHê\≈£î dü+ã+~Û+∫q ñ<ëVü≤s¡D Çùd#Ô ê\T. á
$<Ûëq+ <ë«sê $<ë´s¡T\ú ≈£î uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg ÁbÕeTTK´‘· $$<Ûä $wüj÷· \qT n~ m{≤¢ nqTdü+<Ûëq+ #˚dTü +Ô <√ ns¡eú Te⁄‘·T+~.
uÛÖ>√[ø£ XÊg+ s¬ +&ÉT $<Ûë\ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. n) eTq Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ uÛÖ>√[ø£ #·Á{≤ìï n+~düT+Ô ~. Ä) nìï $wüj÷· \qT á #·Á≥+˝À düeTÁ>∑
|üsT¡ düT+Ô ~, B+‘√ ˇø£<ëìø=ø£{Ï ñqï dü+ã+<Ûë\T düŒwüeº Te⁄‘êsTT.
$<ë´s¡T\ú T ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑ qT+∫ eTs=ø£ ‘·s>¡ ‹∑ ˝ÀøÏ yÓfió¯ ‘·Tqï Áø£eT+˝À uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg n<Û´ä j·Tq+ <ë«sê ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\, ñ|üj÷Ó –+#·Tø√>∑\ #·Á{≤ìï, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT n+~+#ê*. HÓs’ T¡ ‹
s¡T‘·T|üeHê\ ñ<ëVü≤s¡D Çø£ÿ&É ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. yÓTT<ä≥ s¡T‘·T|üeHê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ∫qï ∫qï n+XÊ\qT |ü]o*+#·e#·TÃ ` ≈£î+&Éb˛‘· yêq\T, yêq˝À Ä&ÉTø√e≥+, yêq˝À
Ä&ÉTø√e≥+|ü≥¢ Á|ü»\≈£î ñqï uÛj Ñ ÷· \T, yêHêø±\+˝À eTq+ Çwü|º &ü ˚ ÄVü‰s¡+ yÓTT<ä˝q’… $. Äô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À s¡T‘·T|üeHê\ eédü˝ú Àì dü+øÏw¢ ‘ºü \· qT #·÷&Ée#·TÃ ` <ëìì ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚
$<Ûëq+, Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd n+XÊ\T yÓTT<ä˝q’… $. á $<Û+ä >± ø=ìï dü+e‘·‡sê\˝À uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg $<ë´]ú <Û√s¡DT\qT >∑T]Ô+#·≥+‘√ yÓTT<ä\T≈£îì, ∫e]øÏ yê{Ïì nq«sTT+#·≥+ e+{Ï nH˚ø£
HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT n\es¡T#·T≈£î+{≤s¡T.
21e X¯‘êã›+˝À uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg uÀ<Ûqä >∑T]+∫ ø=‘·>Ô ± Ä˝À∫+#·≥+
1. bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ n_Ûeè~∆
bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, bÕsƒê´+XÊ\T, |üØø£\å T, ñrÔs‘í¡ êXÊ‘·+ e+{Ï$ Jeq yêdüyÔ ê\T. nsTT‘˚ u≤>± #Ó|Œü >∑\ uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø=+‘· n<äq|ü⁄ ÁX¯<‘∆ä √ $$<Ûä uÛ≤eq\qT ns¡+ú
#˚dTü ø√e&É+, yê{Ïì nq«sTT+#·{≤\qT ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± eT\#·e#·TÃ.
uÛ÷Ñ >√fi¯ n+XÊ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± Á|üdTü ‘Ô · |òTü ≥q\qT, Ç‘·s¡ ‘Ó*dæq ø±s¡´Áø£e÷\qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e≥+ m+‘√ eT+∫ |ò*ü ‘ê\qT ÇdüT+Ô ~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î nøå±+XÊ\T, sπ U≤+XÊ\T
uÀ~Û+#·≥+ ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\ {°#s· ≈¢¡ î£ øÏw¢ yºü TÓ qÆ n+XÊ\˝À ˇø£{.Ï s¬ +&ÉT |òTü ≥q\qT ñ|üj÷Ó –+∫ ` ÁøÏdàü dt, q÷‘·q dü+e‘·‡s¡+ ` á s¬ +&ç+{Ï˙ u≤>± $e]+#·#T· Ã. |æ\\¢ ≈£î ‘=≈£îÿ&ÉT_fi¯fl
Ä&É≥+ #ê˝≤ Çwü+º . dü\ú ìsêàD+ nqï eTÚ*ø£ uÛ≤eqqT H˚sŒ¡ {≤ìøÏ Ç~ #·øÿ£ ì e÷s¡+Z . (Bì <ë«sê ‘=≈£îÿ&ÉT _fi¯fl Ä&É|\æ \¢ Ä≥ nqï <ëìì ≈£L&Ü ã<ä\› T ø=≥ºe#·TÃ.)
219
Á|üdTü ‘Ô · |òTü ≥q\qT ñ|üj÷Ó –+#·{≤ìøÏ {°#s· T¡ ø=+‘· ø£èwæ #˚j÷· *‡ ñ+≥T+~. BìøÏ $<ë´s¡T\ú T yêsêÔ|Áü ‹ø£\T #·<Tä e⁄‘·÷ ñ+&Ü*. $$<Ûä yêsêÔ|Áü ‹ø£\T ìs¡«Væ≤düTqÔ ï $<ä´˝À yêsêÔ|Áü ‹ø£\T
nqï ø±s¡´Áø£e÷ìï Bì <ë«sê u≤>± $ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
#ê˝≤ dü+<äsê“\˝À {°#s· T¡ ` $<ë´s¡T\ú ìwüŒ‹Ô ø±s¡D+>± ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûqä #˚|≥ü ≥º + #ê˝≤ ø£w+ºü >± ñ+≥T+~. ø£<ä∏ #Ó|Œü ≥+, ø£$‘·, dæìe÷, bÕ≥... M≥ìï{Ï <ë«sê bÕsƒ´¡ $wüj÷· \T
ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >±q÷, ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >±q÷, e÷s¡‘êsTT. @<ÓH’ ê düs<¡ ë>± ñqï|ü&ÉT u≤>± ns¡eú Te⁄‘·T+~. uÛ≤e Á|üdsü D¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|]–‘˚ |üØø£˝å À¢ ≈£L&Ü u≤>± sêj·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
2. düV≤ü `bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ n_Ûeè~∆
düV≤ü `bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ nqï~ bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü +£ ˝Àì $wüj÷· \≈£î dü+ã+~Û+∫q~ ø±˙ Bì ñ<˚X› +¯ ñrÔs‘í¡ · XÊ‘·+ ô|+#·≥+ø±<äT. Bìe\¢ $<ë´s¡Tú\T ˇø£ $wüj÷· ìï u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
<ëìì nq«sTT+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T. |ò*ü ‘·+>± |üØø£˝å À¢ ø=ìï Á|üXï¯ \≈£î u≤>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T>∑\T>∑T‘ês¡T. (|ü\T Á|üj÷Ó »Hê\˝À á ∫e]~ ˇø£{)Ï . á ø±s¡´Áø£e÷\T yê≥+‘·≥ ny˚ e÷s¡Tÿ\T
/ Áπ>&ÉT\T>± e÷s¡e⁄. ñ<ëVü≤s¡D : yê‘êes¡D+ / o‘√wüdí ‹úæ n<Ûë´j·T+˝À uÛ≤>∑+>± yêsêÔ|Áü ‹ø£qT ñ|üj÷Ó –+∫ ˇø£ |ü≥Dº +˝À ñc˛íÁ>∑‘\· ˝À s√EyêØ e÷s¡TŒ\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+. á
Á|üXï¯ |üØø£˝å À¢ sêø£b˛e#·TÃ. ø±˙ eTq+ ìedædTü qÔ ï |ü]düsê\˝À uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+ m˝≤ |üì#˚dTü +Ô <√ ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~.
3. bÕsƒ´¡ Á|üD≤[πø‘·s¡ n_Ûeè~∆
uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁkÕÔìï H˚sT¡ Ãø√{≤ìøÏ Ç~ #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ |ü<‹∆ä . H˚sT¡ Ã≈£î+≥Tqï yêfi¯fl≈£î uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+˝À eT]+‘· ÄdüøÔÏ ø£*–+∫ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝Àì n+XÊ\qT u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ
<√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. Ç~ $\Te ô|+bı+~+∫q uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg uÀ<Ûqä . {°#s· q¢¡ T, $<ë´s¡T\ú qT kÕ~Ûø±Øø£sD¡ #ÓjT· ´≥+ <ë«sê bÂs¡d+ü dü\ú T Çø£ÿ&É eTTKýÓTqÆ bÕÁ‘·qT b˛wæ+#·>\∑ e⁄. B+{À¢ ø£˙dü+
á øÏ+<ä$ ñ+&Ü*.
n) øπ Áå ‘· n<Û´ä j·Tq+ ` ˝≤´+&éùdÿ|t $X‚w¢ Dü , |ü]ÁuÛeÑ TD, Ç+≥s¡÷«´\T, düsπ « e+{Ï øπ Áå ‘· n<Û´ä j·THê\ <ë«sê uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊÁkÕÔìï ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+.
eTq |ü]düsê\˝À e÷qe uÛÖ>√[ø£ n+XÊ\qT m˝≤ ì]àdüTHÔ êïeTqï~ ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ q&ç∫ yÓfifl‚ yêfi¯flø£+fÒ yêVü≤Hê\≈£î Ç#˚Ã ÁbÕ<Ûëq´‘·, eTq ìyêdü ÁbÕ+‘·+˝À #ê˝≤ ∫qï |æ\\¢ T,
eè<äT\∆ uÛÁÑ <ä‘≈· î£ rdüT≈£îH˚ #·s´¡ \T, ˝Ò<ë XÊØs¡ø£ yÓø’ \£ ´+ ñqï yêfi¯fl≈£î ˇø£ Á|ü<X˚ +¯ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚˝≤ #˚dTü HÔ êïj·÷, ˝Ò<ë nqï yê{Ïì ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃ.
<ë] #Ó|Œü {≤ìøÏ <ë] ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ $$<Ûä |ü<‘∆ä T· \qT ñ|üj÷Ó –+#·≥+ (e÷≥\T, *œ‘· dü÷#·q\T, |ü{≤\T e+{Ï$) |æ\\¢ ≈£î #ê˝≤ düs<¡ ë>± ñ+≥T+~, Bì <ë«sê #ê˝≤
H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T ≈£L&Ü. yÓT<ä&TÉ ˝À uÛ÷Ñ >√fi¯ |ü{≤ìï @sêŒ≥T #˚dTü ≈£îH˚ kÕeTsêú´ìï |æ\˝¢ À¢ Ç~ ô|+#·T‘·T+~. yÓTT<ä{À¢ Bì >∑T]+∫ m+‘√ Ä˝À∫+∫q≥T¢ ñHêï, ø±\Áø£eT+˝À Ç~ düV≤ü »
dü«uÛ≤e+>± e÷s¡T‘·T+~.
uÛ÷Ñ >√fi¯ n+XÊ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± Á|üdTü ‘Ô · |òTü ≥q\qT, Ç‘·s¡ ‘Ó*dæq ø±s¡´Áø£e÷\qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e≥+ m+‘√ eT+∫ |ò*ü ‘ê\qT ÇdüT+Ô ~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î nøå±+XÊ\T,
sπ U≤+XÊ\T uÀ~Û+#·≥+ ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\ {°#s· ≈¢¡ î£ øÏw¢ yºü TÓ qÆ n+XÊ\˝À ˇø£{.Ï s¬ +&ÉT |òTü ≥q\qT ñ|üj÷Ó –+∫ ` ÁøÏdàü dt, q÷‘·q dü+e‘·‡s¡+ ` á s¬ +&ç+{Ï˙ u≤>±
$e]+#·#T· Ã.
220
øπ Áå ‘· |üì <ë«sê $<ë´s¡T\ú T uÛ≤e Á|üdsü D¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T. ‘·eT |ü]düsê\˝Àì ñeTà&ç#≥Ó ¢ ÁbÕ<Ûëq´‘· @$T{À Á|ü»\ qT+∫ ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ @ Á|üXï¯ \T n&É>±*,
M{Ïì m˝≤ n&É>±*, ‘êeTT ø√s¡T≈£î+≥Tqï düe÷<ÛëHê\T @ Á|üXï¯ \T <ë«sê ekÕÔsTT e+{Ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\T nedüse¡ Te⁄‘êsTT.
H˚qT ˇø£kÕ] $<ë´s¡T\ú ≈£î bÕsƒX¡ Ê\˝À ˇø£ düsπ « #ÓjT· éTì #ÓbÕŒqT. yêfi¯ófl yÓ+≥H˚ ªªø=+‘·eT+~ e÷‘√ e÷{≤¢&{É ≤ìøÏ Çwü|º &ü øÉ b£ ˛e#·TÃ kÕsYμμ nHêïs¡T. Á|ü»\ qT+∫ uÛ>’… √[ø£
düe÷#êsêìï bı+<ä≥+˝À uÛ≤e Á|üdsü D¡ ˝À eTq X¯Øs¡ Vü‰euÛ≤yê\ ÁbÕeTTU´‘·qT $e]+#êqT. ªªMTs¡T ∫qï |æ\\¢ T. ≈£îø£ÿ |æ\˝¢ ≤π> ne÷j·Tø£+>± eTTK+ ô|{Ïº n&ç–‘˚ mes¡÷ ø±<äqs¡T,μμ
nì $e]+#êqT. ø=+‘·eT+~ |æ\\¢ T e÷Á‘·yT˚ Bìì ñ|üj÷Ó –+#ê*‡e∫Ã+~, nsTT‘˚ Bìe\¢ |ò*ü ‘·+ \_Û+∫+~!
Ä) øπ dtd&ºü \û T ` yêdüeÔ Á|ü|+ü #· øπ dtd&ºü \û T, yêdüeÔ >∑D≤+ø±\T, J$‘·+, |ü]XÀ<Ûqä ˝À nÁ|æjT· yÓTqÆ $wüj÷· \qT kÕe÷õø£ Hê´j·T+, |üsêés¡D dü+s¡øDå£ , $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D, uÛÁÑ <ä‘· ùde\T
n+~+#·≥+, yêDÏ»´+ e+{Ï ì»yÓTqÆ düeTdü´\≈£î nq«sTT+#·≥+. ˇø£ dü«#·Ã+¤ <ä dü+düú kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ (ñ<ë : u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝Àì, ôdø˘‡ yê´bÕs¡+˝À u≤*ø£\ô|’ øπ dtd&ºü )û ùdø£]+∫q
>∑D≤+ø±\qT |ü≥Dº uÛÖ>√[ø£ n+XÊ\qT $e]+#·{≤ìøÏ ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îHêïqT. kÕe÷õø£ Hê´j·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q á n+X¯+ô|’ $<ë´s¡T\ú T m+‘√ düTìï‘·‘«· +‘√, m+‘√ u≤>± düŒ+~+#ês¡T.
Ç) ◊{Ï Ä<Ûë]‘· uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg uÀ<Ûqä ` Ä<ÛTä ìø£ uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg |ü]ø£sê˝…q’ õ|æmdt, õ◊mdt, Ç+≥¬sï{Ÿ, e+{Ï$ ñ|üj÷Ó –+#·≥+ <ë«sê $<ë´s¡T\ú ˝À ø°\ø£yTÓ qÆ $X‚w¢ Dü , düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡
HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·e#·TÃ. Bì <ë«sê 21 X¯‘êã›+˝À ñ<√´>∑ neø±XÊ\T yÓTs¡T>∑Tne⁄‘êsTT.
<äTs¡<èä wüyº T˚ $T≥+fÒ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T Bìì #ê˝≤es¡≈î£ |ü{+ºÏ #·Tø√e≥+˝Ò<Tä . bÂs¡deü ÷C≤\T á ˝À≥TqT |üP]+#ê*. á yê´dü+ sêùdHê{ÏøÏ uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÁkÕÔ\ n<Û´ä j·THêìøÏ uÛ≤s¡rj·T
dü+düú u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝Àì ˇø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À ªõjÓ÷ $<ä´ C≤Á>∑|”ò ôd+≥sY Ä|òt mø£‡˝…H‡é μì kÕú|+æ ∫ uÛ$Ñ wü´‘·T\Ô T M{Ïô|’ <äèwæøπº +ÁBø£]+#˚ e÷&É÷´fi¯fl ‘·j÷· ØøÏ ø£èwæ#k˚ ˛Ô+~.
ø£+|üP´≥s¡q¢ T ns¡+ú #˚dTü ≈£îì, eTÚ*ø£ uÛÖ>√[ø£ ne>±Vü≤q\T u≤>± ns¡yú TÓ qÆ $<ë´s¡T\ú T á |ü]ø£sê\qT u≤>± ñ|üj÷Ó –+#·Tø√>∑\T>∑T‘ês¡T. 8e ‘·s>¡ ‹∑ Äô|’ $<ë´s¡T\ú ≈£î á |ü<‘∆ä T· \qT
|ü]#·jT· + #Ój÷· ´*. ª>∑÷>∑T˝Ÿ msYμÔ ‘√ yÓTT<ä\Tô|≥ºe#·TÃ. nsTT‘˚ uÛÖ>√[ø£ $C≤„q+, <ëì nq«j·÷ìøÏ ø±e\dæq HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT Ç~ n+~+#·˝<Ò Tä . nsTT‘˚ mø£ÿ&√ ˇø£#√≥ yÓTT<ä\Tô|{≤º*.
eTT–+|ü⁄>±, $<ë´s¡T\ú ˝À dü\ú uÛ≤eq\T eè~∆ #ÓjT· ´{≤ìøÏ uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+ m+‘√ eTTUýÓTqÆ ~. kÕe÷õø£ ` $C≤„q XÊÁkÕÔ\≈£î eT<Û´ä nqTdü+<Ûëq+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $<ä´˝Àì ªeTÚ*ø£μ
$wüj÷· \ô|’ ÁX¯<e∆ä Væ≤düTHÔ êï+. Ç~ m+‘√ nedüs+¡ ≈£L&Ü.
nsTT‘˚ ø=‘·Ô Á|ü|+ü #êìï Ä$wüÿ]+#·≥+˝À eT]+‘· eT+~ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø±yê\+fÒ $\Te ô|+|ü⁄<ä\μ≈£î yÓ+≥H˚ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«≥+ yÓTT<ä\T ô|{≤º*.
Ç~ eTq+ #˚dæ rsê*.
• Bìô|’ eT]ìï $esê\≈£î qqTï dü+Á|ü~+#·+&ç.
#·+Á<äXK‚ sY u≤\#·+Á<äHé u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝À ñ+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , nyÓT]ø±\˝À bÕsƒX¡ Ê\, $X¯«$<ë´\j·T kÕúsTT\˝À uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä ˝À 25 dü+e‘·‡sê\ nqTuÛeÑ +
ñ+~. Ç+&çjT· Hé ÇHéd≥ºæ ÷´{Ÿ Ä|òt õjÓ÷Á>∑|”ò m&ÉT´πøwüHøé Ï Äj·Tq eékÕú|øü £ dü+#ê\≈£î\T, u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝Àì á dü+düú uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg uÀ<Ûqä ˝À {°#s· T¡ ,¢ $<ë´s¡T\ú ≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘√+~.
Væ≤+<ä÷ ~q |üÁ‹ø£˝À ªj·T+>¥es¡˝μŸ¶ nqTã+<Û+ä ˝À uÛ÷Ñ >√fi¯+ô|’ ‘·sT¡ #·T yê´kÕ\T sêdüT+Ô {≤s¡T.
221
#·]Á‘· uÀ<Ûqä ˝À n+XÊ\T : Ç+>±¢+&ÉT, nyÓT]ø±\ nqTuÛyÑ ê\T
` *CŸ &ÜyÓdt <äTs¬ d’ +æ >¥
á yê´dü+˝À nyÓT]ø±, Ç+>±¢+&é\˝À #·]Á‘· uÀ<Ûqä ˝À Ç{°e\ ‘·˝‘… T· ‘Ô T· qï ø=ìï n+XÊ\qT Á|ükÕÔ$kÕÔqT. á s¬ +&ÉT <˚XÊ\˝À #·]Á‘· uÀ<ÛHä ê |ü<‘∆ä T· \T m+<äT≈£î _ÛqïyÓTqÆ y√
$e]+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔqT.
ø=+‘· H˚|<ü ´ä∏ +
nyÓT]ø±˝À $<ä´ $πø+ÁBø£è‘·+ nsTT ñ+~. ø±ã{Ïº $$<Ûä sêÁcÕº\T #·]Á‘· uÀ<Ûqä ≈£î ‘·eT kı+‘· Á|üe÷D≤\qT, e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£ dü÷Á‘ê\qT s¡÷bı+~+#·T≈£îHêïsTT. nsTT‘˚ <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± ô|<ä›
ô|<ä› Á|ü#T· s¡D dü+dü\ú T Á|ü#T· ]+∫q ˇπø bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\ (14`18 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡)˝À $<ë´s¡T\ú T nyÓT]ø±, Á|ü|+ü #· #·]Á‘· #·<eä yê*‡ ñ+≥T+~. ∫e]
dü+e‘·‡s¡+˝À #·]Á‘· #·<yä ê˝À, e<√› m+#·Tø√e#·TÃ. ÁbÕ<∏$ä Tø£, ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT˝À kÕe÷õø£XÊg bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± #·]Á‘· ñ+≥T+~.
Ç+>±¢+&ÉT˝À 1988˝À s¡÷bı+~+∫q bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ ø=qkÕ>∑T‘√+~. Ç+>±¢+&é, y˚˝Ÿ‡, ñ‘·sÔ ¡ ◊sY˝≤+&é\ #·]Á‘· bÕsƒê\T y˚sT¡ ø±ã{Ïº H˚qT Çø£ÿ&É øπ e\+ Ç+>±¢+&ÉT >∑T]+#˚ Á|ükÕÔ$kÕÔqT.
kÕÿ{Ïwt $<ë´$<Ûëq+ |üP]Ô>± _ÛqïyÓTqÆ ~. 14 dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ Ç+>±¢+&é $<ë´s¡T\ú T dæbÕò s¡dTü #˚dqæ #·]Á‘· n+XÊ\T, uÛ≤eq\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. yêfi¯ófl kÕ~Û+#·e\dæq kÕúsTT
≈£L&Ü ù|s=ÿì ñ+~. 14 dü+e‘·‡sê\ ‘·sT¡ yê‘· #·]Á‘· ‘·|Œü ìdü]ø±<äT. Bìì m+#·T≈£îqï $<ë´s¡T\ú T Á|üuTÑÛ ‘·« e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£ dü÷Á‘ê\ Á|üø±s¡+ $$<Ûä |üØø£å uÀs¡T\¶ T ìs¡«Væ≤+#˚ õdæmdæÇ, ô|k’ ÕúsTT
#·]Á‘· e+{Ï$ #·<Tä e⁄‘ês¡T.
me] #·]Á‘·? bÕsƒê´+XÊ\ô|’ _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\T
sê»ø°jT· >=&Ée\qT |üøÿ£ qô|{Ïº #·÷ùdÔ nyÓT]ø±˝À #·]Á‘·uÀ<Ûqä $<ë´s¡T\ú ˝À ‘·eT <˚X+¯ |ü≥,¢ >∑s«¡ |ü&{É ≤ìï H˚]ŒdüT+Ô ~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î nyÓT]ø± kÕ«‘·+Á‘· j·TT<ä+∆ >∑T]+∫
e÷{≤¢&≥˚ |ü&ÉT ‘·eT ≈£î≥T+ã #·]Á‘· @<Óq’ |üŒ{Ïø° nyÓT]ø± $<ë´s¡T\ú T, ªªy˚T+ Á_{Ïwt yêfi¯fl qT+∫ ùd«#·Ãq¤ T ø√s¡T≈£îHêï+μμ n+{≤s¡T.
Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À #·]Á‘· n+XÊ\T #ê˝≤ $yê<ëdüŒ<äyTÓ qÆ $. m+<äTø£+fÒ #·]Á‘· <˚X,¯ C≤‹, eT‘·, sê»ø°jT· >∑T]Ô+|ü⁄ø°, n~Ûø±sêìøÏ dü+ã+~Û+∫q~.
bÕsƒX¡ Ê\˝À #Óù|Œ #·]Á‘·˝À, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À >∑‘êìøÏ ‘·eT≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·eT <äèwæøº √D+ qT+∫ ñ+&Ü\ì _Ûqï esêZ\T b˛{°|&ü TÉ ‘·T+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ≈£L&Ü Ç{°e\ Ç≥Te+{Ï |òTü s¡¸D\T
m<äTs¡j÷· ´sTT.
nyÓT]ø±˝À f…ø±‡dt˝À kÕe÷õø£XÊg bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ô|’ #Ó\sπ –q $yê<ä+ <˚X+¯ ˝Àì $$<Ûä sê»ø°jT· <äèø£Œ<∏ë\T #·]Á‘·uÀ<Ûqä qT ‘·eTø£<qä s¡+>∑+>± Ç+ø± $ìjÓ÷–+#·T≈£î≥THêïj·Tì
s¡TEe⁄#˚dTü +Ô ~. nyÓT]ø±˝À¬ø˝≤¢ f…ø±‡dt $<ä´≈£î m≈£îÿe yÓTT‘·+Ô ì<ÛTä \T øπ {≤sTT+#·≥+e\¢ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ Á|ü#T· s¡Dø£s\Ô¡ T Á|ü‹ |ü~ dü+e‘·‡sê\≈£î »]π> bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ düMTø£å dæbÕò s¡dTü \≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ÇkÕÔsT¡ . ákÕ] $T‘·yê<äT\T nyÓT]ø±˝À ˝ÖøÏø£ Á|üuTÑÛ ‘·«+ @sêŒ≥T #ÓjT· ´{≤ìøÏ C≤‹ ìsêà‘·\T #˚dqæ Á|üjT· ‘êï\qT ‘·–+Z #ês¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ‘·eT Hêj·T≈£î&Óq’ ]kÕ˝ŸØº >∑Høé Ï
Á|üeTTK kÕúq+ \_Û+#˚˝≤ #·÷&É>*∑ >±s¡T. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä+∆ >± Væ≤kÕŒìø˘ Ä<äsÙ¡ e´≈£î\Ô qT #˚sÃ¡ {≤ìøÏ Ç‘·s¡ ãè+<ë\T #˚dqæ Á|üjT· ‘êï\qT eeTTà #˚XÊs¡T.
sê»ø°jT· >=&Ée\qT |üøÿ£ qô|{Ïº #·÷ùdÔ nyÓT]ø±˝À #·]Á‘·uÀ<Ûqä $<ë´s¡T\ú ˝À ‘·eT <˚X+¯ |ü≥,¢ >∑s«¡ |ü&{É ≤ìï H˚]ŒdüT+Ô ~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î nyÓT]ø± kÕ«‘·+Á‘· j·TT<ä+∆ >∑T]+∫ e÷{≤¢&≥˚ |ü&ÉT
‘·eT ≈£î≥T+ã #·]Á‘· @<Óq’ |üŒ{Ïø° nyÓT]ø± $<ë´s¡T\ú T, ªªy˚T+ Á_{Ïwt yêfi¯fl qT+∫ ùd«#·Ãq¤ T ø√s¡T≈£îHêï+μμ n+{≤s¡T. nyÓT]ø± bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˙ï Ä<˚X+¯ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ <˚Xe¯ Tì |üsT¡ \+<ä]ø° e]Ô+#˚
Vü≤≈£îÿ\T, ùd«#·Ã\¤ T ñHêïj·Tì ù|s=ÿ+{≤sTT. BìøÏ ñ<ëVü≤iD>± u≤ìdü‘«· ìs¡÷à\qqT, bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ ñ<äé÷ìï ù|s=ÿ+{≤s¡T. nyÓT]ø± >∑‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫ ˇø£|ü &ÉT $düà]+|üã&çq ãè+<ë\
<äèø£Œ<Ûë\≈£î H˚{Ï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T #√≥T ø£*Œ+∫q|üŒ{Ïø° kÕ+Á|ü<ëj·T C≤rj·T ø£<qä∏ + n˝≤π> ñ+~.
222
yê<ä, Á|ü‹yê<äq\‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï $<Ûëq+e\¢ $<ë´s¡T\ú ˝À #ê]Á‘·ø£ ne>±Vü≤q ô|s¡>≥∑ y˚T ø±≈£î+&Ü #·]Á‘·|≥ü ¢ ÄdüøÔÏ ≈£L&Ü ø£\T>∑T‘·T+~. yêfi¯fl |ü]XÀ<Ûqä , Á_{Ïwt yêfi¯fl |ü]XÀ<Ûqä \T
(ñ<ë: |”≥sYØ, &Óìdt ôw$T˝Ÿ,¶ sêdt Äwæ‡) #·]Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q $<ë´s¡T\ú düV≤ü » uÛ≤eq\T yêdüyÔ êìøÏ $s¡T<ä+∆ >± ñHêïj·Tì #·]Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫ ñ|üj÷Ó >∑øs£ ,¡ ã\yÓTqÆ uÛ≤eq\T eè~∆
#Ó+<ä{≤ìøÏ düyêfi¯fl≈£î >∑T]#Ój÷· ´\ì, eT<ä‘› T· n++~+#ê\ì ‘Ó*j·T#˚dTü HÔ êïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î #·]Á‘· ªnø£ÿ&É ñ+<äìμ, $$<Ûä Ä<Ûës¡+ <ë«sê <ëìì ì]à+#ê*‡q nedüs+¡ ˝Ò<ìä $<ë´s¡T\ú T
uÛ≤$kÕÔsT¡ , n˝≤π> #ê]Á‘·ø£ e´≈£î\Ô T ø√s¡T≈£îHêïs¡T ø±ã{Ïº |òTü ≥q\T n˝≤ #√≥T #˚dTü ≈£îHêïj·Tì nqT≈£î+{≤s¡T. #·]Á‘· uÀ<Ûqä ìC≤ìøÏ n+‘· ‘˚*ø£ø±<äT.
eTT+<äT#·÷|ü⁄ : #·]Á‘· uÀ<Ûqä ˝À #√≥T #˚dTü ≈£î+≥Tqï uÛ≤eq\T
@fi¯fl ‘·sã¡ &ç #·]Á‘· uÀ<Ûqä »s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø° nyÓT]ø±, Ç+>±¢+&ÉT $<ë´s¡T\ú ≈£î >∑‘+· >∑T]+∫ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe ‘Ó\Tdüì Á|ükÕs¡ kÕ<ÛHä ê\T Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü yÓ\&¢ ç #˚dTü +Ô {≤sTT. Ç≥Te+{Ï
Ä+<√fi¯q\T <äXÊu≤›\T>± ø=qkÕ>∑T‘·THêï, düeTdü´qT m≈£îÿe#˚dæ #·÷|ædTü HÔ êïs¡ì nqT≈£îHêï @<√ ˝À|ü+ ñ+<äqï~ düŒwü+º . Ç+>±¢+&ÉT˝À $<ë´s¡T\ú T @y√ n+XÊ\ô|’ #ê]Á‘·ø£ Ä˝À#·Hê
ªHÓ|’ ⁄ü D≤´\μ≈£î |ü<Tä qTô|≥º&ÜìøÏ m≈£îÿe düeTj·T+ øπ {≤sTT+#·≥+ e\¢ >∑‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫ düŒwüyº TÓ qÆ ∫Á‘êìï @sêŒ≥T #˚dTü ø√˝Òøb£ ˛‘·THêïs¡T. nyÓT]ø±˝À ø±\Áø£eT+˝À »]–q yêdüyÔ ê\qT
H˚sT¡ Ãø√{≤ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«≥+e\¢ $<ë´s¡T\ú T ‘êeTT H˚sT¡ Ã≈£îqï~ >∑Ts¡T+Ô #·Tø√˝Òøb£ ˛‘·THêïs¡T, ˝Ò<ë >∑Ts¡T+Ô #·Tø√{≤ìøÏ ÄdüøøÔÏ q£ ãs¡#≥· +˝Ò<Tä .
Ç{°e\ ø±\+˝À #·]Á‘· uÀ<Ûqä ˝À ø=‘·Ô e÷sêZ\T ‘=ø£ÿ{≤ìøÏ ª#ê]Á‘·ø£ #Ó‘’ q· ´+μ nqï uÛ≤eq≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|s¡T>∑T‘√+~. #ê]Á‘·ø£ #Ó‘’ q· ´+ n+fÒ ≈£î|¢ +Ôü >± #ÓbÕŒ\+fÒ eTq J$‘ê\qT
>∑‘+· , uÛ$Ñ wü´‘·T\Ô ‘√ eTT&çô|{Ïº #·÷&É≥+. n+fÒ eTq+ me]yÓ÷, m≥Te+{Ï J$‘ê\qT >∑&TÉ |ü⁄‘·THêïyÓ÷, m≥Te+{Ï J$‘ê\T >∑&|É uü À‘·THêïyÓ÷ ‘Ó\TdüTø√&Üìï >∑‘êìï ñ|üj÷Ó –+#·≥+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î |”≥sY © e+{Ï ì|ü⁄DT\T ªyê&ÉTø√<ä–q #ê]Á‘·ø£ #·Á{≤\qTμ ‘·j÷· s¡T#˚jT· ≥+˝À Á|üdTü ‘Ô +· ÄdüøÔÏ ø£qãs¡TdüTHÔ êïs¡T. $<ë´s¡T\ú T >∑‘êìï ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ á #·Á{≤\T
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. ªkÕ+Á|ü<ëj·Tμ uÀ<Ûqä ˝À e÷~] ø±≈£î+&Ü ø=‘·Ô C≤„Hêìï $<ë´s¡T\ú T eéd”øú ]£ +∫, ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ á #·Á≥+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. B+{À¢ e÷qe #·]Á‘· n+‘·{˙Ï
yÓTT<ä≥ ‘·«]‘·+>± |üP]Ô#d˚ æ ‘·sT¡ yê‘· <ëìì eT∞fl, eT∞fl dü+<ä]Ùdü÷Ô $<ë´s¡T\ú C≤„q+ eT]+‘· düTdü+|üqï+ ne⁄‘·Tqï Áø£eT+˝À <ëìì $eTs¡Ù≈£î >∑T]#˚dæ ‘·eT≈£î nqT>∑TD+>± eT\T#·T≈£î+{≤s¡T.
Á|üdTü ‘Ô êìøÏ, >∑‘êìøÏ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT yÓ‘ø· e£ \dæ+~>± $<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsT¡ .
#·]Á‘· uÀ<Ûqä ˝À nH˚ø£ e÷s¡TŒ\≈£î |ü]XÀ<Ûqä \T Áù|s¡D>± ì*#êsTT. nsTT‘˚ @+ #ÓbÕŒ*, m˝≤ #ÓbÕŒ* nqï Á|üXï¯ \T n+‹eT+>± ndü\T #·]Á‘· m+<äT≈£î #ÓbÕŒ* nqï Á|üXï¯ ≈£î
<ë]rkÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î $<ë´s¡T\ú T ‘·eT <˚X¯ >∑‘+· |ü≥¢ >∑s«¡ |ü&{É ≤ìøÏ #·]Á‘·qT uÀ~Û+#ê\ì nqT≈£îH˚yêfi¯ófl. @+ #ÓbÕŒ*, m˝≤ #ÓbÕŒ˝À ø√s¡T≈£îH˚<ëìøÏ #·]Á‘·qT $<ë´s¡T\ú T ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚
X¯øìÔÏ , $<ë´s¡T\ú ˝À ô|+bı+~+#ê\ì (>∑‘+· >∑T]+∫ m˝≤ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+, ˇπø |òTü ≥q≈£î _Ûqï yêÚ≤´Hê\T m+<äT≈£î ñ+{≤sTT e+{Ï yê{Ïì) nqT≈£îH˚ yêfi¯ófl ø√s¡T≈£îH˚ n+XÊ\≈£î eT<Û´ä ‘˚&Ü
ñ+≥T+~. n˝≤π> e÷qe #·]Á‘·˝À ‘·eT kÕúq y˚T$T{À Á>∑V≤æ +|ü#d˚ ,æ >∑‘+· Ä<Ûës¡+>± ‘·eT Á|üdTü ‘Ô · J$‘ê\qT eT\T#·Tø√{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü Ü* nqT≈£îH˚ {°#s· T¡ ¢ bÕ{Ï+#˚ |ü<‘∆ä T· \T _Ûqï+>±
ñ+{≤sTT. #·]Á‘· uÀ<Ûqä øÏ ñqï Ç‘·s¡ Á|üj÷Ó »Hê\qT H˚qT Çø£ÿ&É Á|ükÕÔ$+#·˝<Ò Tä . ñ<ëVü≤s¡D≈£î $<ë´s¡T\ú ≈£î HÓ‹’ ø£, eT‘·|sü y¡ TÓ qÆ bÕsƒê\T #Ó|Œü ≥+ ˝Ò<ë kÕe÷õø£+>±, sê»ø°jT· +>±
ÁøÏj÷· o\Ts¡T ø±e{≤ìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+. M{Ïì Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› Ê\T>± ô|≥Tº≈î£ qï|ü&ÉT Ä#·sD¡ qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsT¡ . #·]Á‘· uÀ<Ûqä ñ<˚›XÊ\ô|’ _Ûqï n_ÛÁbÕj·÷\T ñqï H˚|<ü ´ä∏ +˝À Bìô|’ #·sÃ¡
` ˇø£ÿ Ç+>±¢+&ÉT, nyÓT]ø±˝ÀH˚ø±<äT ` Bs¡øÈ ±\+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
ø=ìï eqs¡T\T
1. Benchmarks of historical thinking website, Center for the Study of Historical Consciousness, Canada: http://www.histori.ca/benchmarks/
2. English National Curriculum: http://curriculum.qcda.gov.uk/key-stages-3-and-4/subjects/key-stage-3/history/index.aspx
3. History Thinking Matters, resources for history teachers: http://historicalthinkingmatters.org/
*CŸ &˚$dt <äTs¬ d’ +æ >¥ Vü‰s¡´ÁØ Á>±&ÉT´j˚T{Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ Ä|òt m&ÉT´πøwüH˝é À |æôV≤#Y&ç #˚dTü HÔ êïs¡T. ‘·eT >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ j·TTer j·TTe≈£î\T #·]Á‘·qT m˝≤ ñ|üj÷Ó –+#·T≈£î+{≤s¡qï~
ÄyÓT |ü]XÀ<ÛHä ê n+X¯+. n+‘·≈î£ eTT+<˚ ÄyÓT Ç+>±¢+&ÉT, ÄÅùd*º j·÷\˝À #·]Á‘·qT uÀ~Û+#ês¡T.
223
bÕsƒX¡ Ê\˝À Ä]úøX£ Êg+ ` düyêfi¯ófl, dü+~>∑‘∆ ·
` ns¡$+<é düsê›Hê
bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À ns¡Xú Êg+ uÀ~Û+#ê˝≤ nqï $yê<ä+ Ç+ø± ø=qkÕ>∑T‘√+~. >∑D‘Ï +· , #·]Á‘· ˝Ò<ë uÛ÷Ñ >√fi¯+ e÷~] Á|ü‘´˚ ø£ $wüjT· +>± ns¡Xú ÊÁkÕÔìøÏ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À #√≥T ˝Ò<ìä
#ê˝≤ eT+~ uÛ≤$kÕÔsT¡ . bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ eTÚ*ø£ kÕeTsêú´\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·≥+ô|’ <äèwæº øπ +ÁBø£]+#ê\ì Mfi¯ófl uÛ≤$kÕÔsT¡ . ns¡Xú ÊÁkÕÔìøÏ øπ {≤sTT+∫q düeTj·÷ìï >∑D‘Ï +· , uÛ≤wü\≈£î
øπ {≤sTT+∫ $<ë´s¡T\ú T n+<äT˝À HÓ|’ ⁄ü D´+ kÕ~Û+#˚˝≤ #ÓjT· é#·Ãì Mfi¯ófl n+{≤s¡T. Ä<ÛTä ìø£ Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ ns¡Xú Êg+ <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô <äì, ø±ã{Ïº bÂs¡T\ •ø£Då ˝À uÛ≤>∑+>±
n~ ñ+&Ü\ì ø=+‘· eT+~ uÛ≤$kÕÔsT¡ . n+‘˚ø±≈£î+&Ü ‘·sÿ¡ ã<ä∆ yê<äq˝À •ø£Då ≈£î n~ <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~. nsTT‘˚ $eTs¡Ù≈£î\T ns¡Xú Êg qeT÷Hê\ neT÷s¡Ô uÛ≤eq\T, |ü≥Tº ∫ø£ÿì n+#·Hê\T
bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥º{≤ìøÏ nqTe⁄ø±eì uÛ≤$kÕÔsT¡ . Çs¡T |üø±å \ yê<äq\˝À ø=+‘· dü‘´· eTT+~. ø±ã{Ïº bÕsƒX¡ Ê\˝À uÀ~Û+#˚ ns¡Xú Êg dü«uÛ≤e+ m˝≤ ñ+&Ü* nqï <ëìô|’ #·sÃ¡ »s¡>±*.
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·kÕúsTTøÏ @ø£\e´, kÕe÷õø£XÊg bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT s¡÷bı+~+#˚≥|ü&ÉT bÂs¡XÊg+˝À uÛ≤>∑+>± ns¡Xú Êg+ #√≥T #˚dTü ≈£î+~. ÁbÕ<∏$ä Tø£ Ä]úø,£ kÕe÷õø£ ne>±Vü≤qqT
$<ë´s¡T\ú +<äs÷¡ eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\qT H˚sT¡ Ã≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+&Ü\qï ñ<˚X› +¯ ‘√ Bìì bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . kÕe÷õø£, Ä]úø£ J$‘·+ô|’ ø±+‹ì Á|üd]ü +|ü#j
˚ T· {≤ìøÏ ns¡Xú Êg+ qT+∫
nH˚ø£ n+XÊ\qT rdüTø√e#·TÃ. nsTT‘˚ Bì ñ<˚X› +¯ ns¡Xú ÊÁkÕÔìï uÀ~Û+#·≥+ø±<äT.
bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À ns¡Xú Êg+ uÀ~Û+#ê˝≤ nqï $yê<ä+ Ç+ø± ø=qkÕ>∑T‘√+~. >∑D‘Ï +· , #·]Á‘· ˝Ò<ë uÛ÷Ñ >√fi¯+ e÷~] Á|ü‘´˚ ø£ $wüjT· +>± ns¡Xú ÊÁkÕÔìøÏ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝À #√≥T
˝Ò<ìä #ê˝≤ eT+~ uÛ≤$kÕÔsT¡ .
]k˛sY‡ e´≈£î\Ô ‘√ #·sÃ¡ \T, nH˚ø£ Á|üjT· ‘êï\ |ò*ü ‘·+>± ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À kÕe÷õø£XÊg $<Ûëq s¡÷|üø\£ Œq <ë«sê á ne>±Vü≤q @s¡Œ&ç+~. &Ü.|üPqyéT u≤Á˝Ò
dü+bÕ<äø‘£ «· +˝À yÓ\Te&çq ªk˛wü˝ŸôdH’ ‡é \]ï+>¥ ÇHéd÷ü ÿ˝Ÿ, ô|sYôdŒøÏyº é m+&é #Ûê˝…+C…dμt nqï |ü⁄düøÔ +£ ˝À á nqTuÛyÑ ê\ >∑T]+∫, ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ ø±eì ‘˚*q n<Ûë´j·÷\ >∑T]+∫ ù|s=ÿHêïs¡T.
ø=ìï Á|üuTÑÛ ‘·«bÕsƒX¡ Ê\˝À •ø£Då \ <ë«sê ø±\Áø£eT+˝À á ø±s¡´Áø£eT+ qT+∫ #·øÿ£ ì bÕsƒê\T H˚sT¡ Ã≈£îHêï+.
bÂs¡XÊg+ ns¡+ú ˝Òì $wüj÷· \qT uÀ~Û+#·{≤ìøÏ, e\dübÕ\q˝À s¡÷bı+~q ª$XÊ«dübÕÁ‘· bÂs¡T\T>±μ eT\#·{≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘√+<äì j·TXŸbÕ˝Ÿ ø£$T{° ìy˚~ø£ (1992`93)
‘˚*Ã#Ó|Œæ +~. mHédmæ |ò`t 2005 bÂs¡XÊg ñ<˚X› Ê\ >∑T]+∫ #·]Ã+∫+~. kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<‘∆ä T· \≈£î _Ûqï+>± Ç~ ñ+&Ü\ì á #·sÃ¡ \T ‘˚˝≤ÃsTT. <ë+‘√ bÂs¡XÊÁkÕÔìï ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT˝À
kÕe÷õø£, sê»ø°jT· J$‘·+>± (ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À sê»ø°jT· XÊg+>±) e÷sêÃs¡T. kÕe÷õø£, sê»ø°jT· J$‘·+ nqï ø=‘·Ô ne‘ês¡+ øÏ+<ä bÂs¡XÊg+˝À kÕe÷õø£XÊg+, C…+&És,Y
Á|ükÕs¡kÕ<ÛHä ê\T, düuŸ Ä\“sYï n<Û´ä j·THê\T, ns¡Xú Êg+ ≈£L&Ü #√≥T #˚dTü ≈£îqï~. ns¡Xú Êg+ ‘·≈î£ ÿy˚ ø±˙ #ê˝≤ eTTKéTsTTq~.
Äs¡e ‘·s>¡ ‹∑ øÏ mdtdÇæ ÄsY{Ï ø=‘·>Ô ± s¡÷bı+~+∫q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À $<ë´s¡T\ú ≈£î Á>±MTD, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝Àì nH˚ø£ JeH√bÕ<ÛTä \qT |ü]#·jT· + #˚kÕÔsT¡ . M{Ï H˚|<ü ´äÛ +˝Àì yÓ$’ <Û´ä ‘·
Ä<Ûës¡+>± eékÕj·T ` eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\≈£î eT<Û´ä , s¬ ‘’ T· \T ≈£L©\≈£î eT<Û´ä , dü«j·T+ ñbÕ~Û ` ñ<√´>∑dTü \Ô ≈£î eT<Û´ä , eéd”øú è£ ‘· ` neéd”øú è£ ‘· ø±]à≈£î\≈£î eT<Û´ä ‘˚&Ü\‘√bÕ≥T ‘·–q+‘·
|üì ˝Òøb£ ˛e≥+, |üìøÏ $$<Ûä wüs‘¡ T· \T ìã+<Ûqä \T e+{Ï yê{Ïì #·]ÃkÕÔsT¡ .
224
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\˝Àì Ä ‘·sT¡ yê‘· s¬ +&ÉT ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝˝À düeTø±©q H˚|<ü ´äÛ +˝À ns¡Xú Êg+˝À s¬ +&ÉT ø°\ø£ s¡+>±˝…q’ e÷¬sÿ≥T, |ü]bÕ\q\qT ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ øπ +ÁBø£]kÕÔsT¡ .
e÷¬sÿ≥T n+fÒ e÷]Œ&çøÏ£ uÛÖ‹ø£ Á|ü<X˚ +¯ >± yÓTT<ä\Tø=ì (dü+‘·\T, ãC≤s¡T,¢ kÕúìø£ <äTø±D≤\T, ªe÷˝Ÿμ\T) Bìô|’ bÕsƒê´+X¯+ <ä÷s¡+>± ñqï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\qT, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT e÷¬sÿ≥T m˝≤
nqTdü+<Ûëq+ #˚dTü +Ô <√, n˝≤π> _ÛqïyÓTqÆ neø±XÊ\qT m˝≤ ø£*ŒdüT+Ô <√ ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~.
mì$T<äe ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ô|’ bÕsƒ+¡ ˝À n+<ä]ø° Á|üuTÑÛ ‘·« kÂø£sê´\T n+~+#·≥+˝À, Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìj·T+Á‹+#·≥+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡«]Ô+#ê*‡q ø=ìï eTTKýÓTqÆ bÕÁ‘·\˝À
n~ $|ò\ü eTsTT+<äì, n+<ä]ø° HêDýÓTqÆ JeHêìï n+~+#·{≤ìøÏ á bÕÁ‘·\qT n~ sêC≤´+>∑|sü +¡ >± $~Û>± ìs¡«]Ô+#ê\ì #·]ÃkÕÔsT¡ .
á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ düeTÁ>∑ <äèø£Œ<∏ëìøÏ nqT>∑TD+>± ns¡Xú Êg $uÛ≤>±ìøÏ sê»ø°jT· Ä]úø£ $<ÛëHêìï ne\+_+#ês¡T. $X‚w¢ Dü ≈£î m+#·T≈£îqï n+XÊ\T nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ düsfi¡ +¯ >± ˝Òeì
n+^ø£]+#ê*. nsTT‘˚ kÕ<Ûës¡D dü÷Árø£sD¡ \T #ÓjT· ´{≤ìøÏ eTT+<äT nH˚ø£ ñ<ëVü≤s¡D\qT ñ|üj÷Ó –+#·≥+, |ü&øç ≥£ Tº |ü<ë\T @M ˝Òøb£ ˛e≥+‘√ n+XÊ\T $<ë´s¡T\ú ≈£î ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >±q÷,
ns¡eú Tj˚T´ $<Û+ä >±q÷ ñ+{≤sTT.
ì» ñ<ëVü≤s¡D\T, ì»J$‘· |ü]dæ‘ú T· \ô|’ <äèwæº øπ +ÁBø£]+∫ u≤>± ‘Ó*dæq yê{Ï‘√ yÓTT<ä\Tø=ì dü+øÏw¢ yºü TÓ qÆ yê{ÏøÏ |ü⁄s√>∑$TkÕÔsT¡ . M{ÏøÏ kÕe÷õø£ HÓ‹’ ø£‘≈· î£ dü+ã+~Û+∫q Á|üXï¯ \T
CÀ&çkÕÔsT¡ . ªªÇ~ Hê´j·TyÓTqÆ <Ûsä >¡ ± uÛ≤$düTHÔ êïsê?μμ ªª@ Á|ü»\T Á|üj÷Ó »q+ bı+<äT‘·THêïs¡T?μμ ªªá dü+<äs“¡ +¤ μ˝À Á|ü»\≈£î Hê´j·T+ \_Û+∫+<ë?μμ sêC≤´+>±\T>± Á|üC≤kÕ«eT´+, düe÷q‘·«+,
˝ÖøÏøy£ ê<ä+, kÕe÷õø£Hê´j·T+ e+{Ï yê{Ïì #·]Ã+#·≥+ ø±≈£î+&Ü (uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝Àì bÂs¡XÊg bÕsƒê´+XÊ\T á $<Û+ä >± ñ+&˚$) s√EyêØ J$‘·+˝À, kÕ<Ûës¡D Á|ü»\ J$‘êqTuÛyÑ ê\
<ë«sê M{Ï nsêú\qT nH˚«wækÕÔsT¡ .
ñqï‘·kÕúsTT˝À $<Ûëq+ m˝≤ ñ+&Ü*?
nyÓT]ø±˝À ø£fi≤XÊ\ kÕúsTT øÏ+<ä bÕsƒX¡ Ê\˝À uÀ~Û+#ê*‡q ns¡Xú Êg uÛ≤eq\qT H˚wqü ˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Ä|òt mø£q$Tø˘‡ m&ÉT´πøwüHé ù|s=ÿ+~. ì•‘· Ä˝À#·q, ìs¡j í ÷· \T rdüT≈£îH˚ kÕeTsêú´\qT
ô|+bı+~+#·{≤ìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ eTTKýÓTqÆ Ä]úø£ uÛ≤eq\T Ç+<äT˝À ñHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î neø±X¯ Ks¡TÃ, e÷]®q˝Ÿ $X‚w¢ Dü , |üsd¡ Œü s¡ Ä<Ûë]‘· e÷]Œ&ç, ñ‘êŒ<äø‘£ · &ÉãT“, e÷¬sÿ≥T¢, <Ûsä \¡ T.
dü÷\ú Ä]úø£ n+XÊ\qT Ä ‘·sT¡ yê‘· |ü]#·jT· + #˚kÕÔsT¡ . ns¡Xú Êg s¬ +&ÉT eTTUýÓTqÆ kÕe÷õø£ \øå±´\T>± Ä]úø£ ùd«#·Ãq¤ T, Ä]úø£ düeTs¡‘∆ q· T á #·Á≥+ ù|s=ÿ+≥T+~.
Ç+<äT≈£î $s¡T<ä+∆ >± mHédÇæ ÄsY{Ï 1977‘√ yÓTT<ä˝q’… ns¡Xú Êg bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À |üP]Ô>± ‘·q<Óq’ $<ÛëHêìï ne\+_+∫+~. n_Ûeè~∆ n+fÒ øπ e\+ Á|ü>‘∑ ˚ ø±≈£î+&Ü kÕe÷õø£ Hê´j·T+
nqï $düÔ è‘· nsêúìï rdüT≈£îì ns¡Xú Êg eékÕú>‘∑ ,· ìsêàD≤‘·àø£ n+XÊ\qT C≤Á>∑‘>Ô· ± m+|æø#£ d˚ æ n_Ûeè~∆ø>Ï \∑ |ü]$T‘·T\qT #·]Ã+#ês¡T. ñbÕ~Û n_Ûeè~∆ (˝Ò<ë n~ ˝Òøb£ ˛e≥+) nqï <ëìøÏ
‘·–q ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Ç∫Ã ªe÷¬sÿ≥T ìs¡«Væ≤+#˚ bÕÁ‘·‘√ bÕ≥T Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëHê\ CÀø±´ìøÏ ≈£L&Ü #·sÃ¡ \˝À, ‘·–q+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Ç#êÃs¡T. ªªeTq Ä]úø£ $<Ûëq+ : ˇø£ |ü]#·jT· +μ nqï
|ü⁄düøÔ +£ ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ns¡Xú Êg uÀ<Ûqä ≈£î uÛ÷Ñ $Tø£qT ‘·j÷· s¡T#˚d+æ ~. Ä ‘·sT¡ yê‘· s¡÷bı+~q bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˙ï á |ü⁄düøÔ +£ Á|ü‹bÕ~+∫q #·Á{≤ìï Ç+#·T$T+#·T>±
bÕ{Ï+#êsTT.
#ê˝≤ eT+∫ n+XÊ\T ñqï|üŒ{Ïø° n‘·´+‘· kÕ+Á|ü<ëj·T uÀ<ÛHä ê ÁbÕe÷DÏø±\ Á|üø±s¡+ #·÷dæHê á |ü⁄düøÔ +£ ÁbÕs¡+uÛÑ |ü⁄düøÔ +£ >± ns¡Ω‘b· ı+<ä<Tä . nìï ej·TdüT‡\ yês¡T H˚sT¡ Ãø√{≤ìøÏ m+‘√
nqTuÛeÑ + nedüs+¡ ne⁄‘·T+~. ne>±Vü≤q\T, dæ<ë∆+‘ê\T Ä<Ûës¡|&ü qç J$‘· yêdüyÔ ê\T, |òTü ≥q\ô|’ |ü≥Tº kÕ~Û+#·{≤ìøÏ dü÷\ú ñ<ëVü≤s¡D\T bı+<äT|üs#¡ ê*. ∫qï ej·TdüT‡ yêfi¯fløÏ Ä]úø£
Jeq+ ns¡+ú ø±e{≤ìøÏ á ì» J$‘· nqTuÛyÑ ê\T eT]+‘· nedüs+¡ . ªeTq Ä]úø£ $<Ûëq+μ˝À #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe ñ<ëVü≤s¡D\T, nq«sTT+|ü⁄\T ˝Ò≈î£ +&Ü ªnH˚ø£ ne>±Vü≤q\qT ˇπøkÕ] |ü]#·jT· +
#˚dTü +Ô ~. B+{À¢ uÛ≤wü kÕ+πø‹ø£ |ü<ë\‘√ ø£]qƒ +>± ñ+≥T+~. á |ü⁄düøÔ ±ìï uÀ~Û+#·≥+˝À {°#s· T¡ ,¢ yêfi¯fl˝À¢ #ê˝≤eT+~ Ä]úøX£ Êg {°#s· T¡ ø¢ ±s¡T, bÕsƒêìï j·T<∏ë‘·<+ä∏ >± #Ó_‘˚, $<ë´s¡T\ú T
|üØø£\å ≈£î Bìì ø£+sƒd¡ +Ôü #˚XÊs¡T. dæ<ë∆+‘ê\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+ nqï~ s¡#s· TT‘· ñ<˚X› +¯ nsTT‘˚ n+<äT≈£î $s¡T<ä∆ |ò*ü ‘ê\T \_Û+#êsTT.
225
Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± Ç|üŒ{Ï ñ<˚X› +¯ ns¡Xú Êg+˝À ne\+_+#˚ Ä˝À#·q\qT $<ë´]úøÏ |ü]#·jT· + #ÓjT· ´≥+>± ñ+~.
mHédÇæ ÄsY{Ï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£>± e÷]q mHédmæ |òt (2005) ø√s¡T≈£îqï uÀ<ÛHä ê e÷s¡TŒ\T Ä $<Û+ä >± m+‘√ ø±\+ qT+∫ m<äTs¡T#·÷düTqÔ ï+<äTe\¢ n+<äs÷¡ yê{Ïì kÕ«>∑‹+#·sT¡ .
M{Ïì @ø£\e´‘√ düV‰ü mH√ï ãè+<ë\T |ü]XÀ~Û+∫ #·÷XÊs¡T. |æ\\¢ T ã{°º ô|≥º&Üìï ø±≈£î+&Ü yêfi¯fl˝À ne>±Vü≤q\T, ì•‘· Ä˝À#·q eè~∆ #ÓjT· ´{≤ìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ dü«uÛ≤e+˝À eTÚ*ø£
e÷s¡TŒ\T nedüs+¡ nj·÷´sTT. bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ s¡#q· , bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ ‘·j÷· Ø düMTø£\å ˝À e´≈£î\Ô T ø±≈£î+&Ü ãè+<ë\T uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e≥+<ë«sê á Á|üÁøÏjT· eT]+‘· Á|üC≤kÕ«$Tø£+ nsTT´+~.
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· bÕsƒX¡ Ê\‘√ bÕ≥T ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À ns¡Xú Êg+˝À bı+<äT|ü]∫q n+XÊ\qT #·÷ùdÔ ne>±Vü≤q\T $düÔ è‘·+ #ÓjT· ´ã&Ü¶jT· ì ‘Ó\TdüT+Ô ~. n<˚$<Û+ä >± ô|<äy› êfi¯fl e÷≥˝À¢
/ Á|ükÕs¡ kÕ<ÛHä ê˝À¢ $q|ü&&É ÜìøÏ ‘·eT C≤„Hêìï nqTdü+<Ûëq+ #˚dTü ø√{≤ìøÏ M\T ø£*Œ+#˚ ø=ìï n+XÊ\qT bı+<äT|ü]#ês¡T. neT÷s¡Ô uÛ≤eq\T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&ç, øπ e\+ dæ<ë∆+‘ê\qT
bı+<äT|ü]#ês¡T. neT÷s¡Ô uÛ≤eq\T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&ç, øπ e\+ dæ<ë∆+‘ê\qT bı+<äT|üs#¡ ≈· î£ +&Ü nìï n+XÊ\T yêdüeÔ + Ä#·sD¡ ˝À ñ|üjT· Tø£+Ô >± ñ+{≤sTT. Ç~ kÕ<Ûës¡D, $<ä´qT
ñ<˚•› +∫ s¡÷bı+~+∫q~. ns¡Xú Êg+ kÕe÷õø£ XÊg+˝À #·]Á‘·, uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+, sê»ø°jT· XÊg+‘√bÕ≥T H˚sπ Œ n+X¯eTì >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*.
n+‘·≈î£ eTT+<äT ñ+&çq mHédÇæ ÄsY{Ï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T á <äX˝¯ À nqTe⁄>± ˝Òøb£ ˛e{≤ìøÏ ø±s¡D+ n$ ns¡Xú Êg+˝Àì ø°\ø£ $wüj÷· \qT $<ë´s¡Tú\≈£î H˚]Œ+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#êsTT
(nsTT‘˚ á ñ<˚X› Êìï mø£ÿ&√ düŒwü+º >± ù|s=ÿq˝Ò<Tä ). Ç+<äT≈£î $s¡T<ä+∆ >± ø=‘·Ô mHédÇæ ÄsY{Ï bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ ns¡Xú Êg+˝À á ñ<˚X› Êìï ‘=\–+∫+~. n+<äT≈£î ã<äT\T>± ns¡Xú Êg+˝À
ne\+_+#˚ Ä˝À#·Hê $<ÛëHêìï $<ë´s¡T\ú ≈£î |ü]#·jT· + #ÓjT· ´≥+ Á|üdTü ‘Ô · ñ<˚X› +¯ >± ñ+~.
‘·s#¡ T· bÕsƒ´¡ |üdøÔü ±\T ne>±Vü≤q #·Á≥+˝Àì ‘ê]ÿø£ ìsêàD≤ìï $düà]+∫ ø=‘·Ô n+XÊ\qT, ø=‘·Ô düe÷#êsêìï n+~+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#êsTT. Bìe\¢ $<ë´]ú Çø£ÿ≥¢bÕ\T
nj˚Týê&ÉT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ns¡Xú Êg bÕsƒê´+XÊ\≈£î ($$<Ûä kÕúsTT\˝À) Ç~ eT]+‘·>± e]ÔdTü +Ô ~. á ∫≈£îÿ qT+∫ ‘·|Œæ +#·Tø√yê*.
$<ëý˚‘\Ô· T n+XÊ\yêØ $<Ûëq+ nH˚ <ë+{À¢ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£qT ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï dü+ã+<Ûeä TTqï ne>±Vü≤q\T ø£*–q n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~kÕÔsT¡ . M{Ïì ì»+>±H˚ H˚sT¡ Ã≈£îH˚
dü+<äsê“¤\‘√ CÀ&çkÕÔsT¡ . n+XÊ\yêØ $<ÛëHêìøÏ s¬ +&ÉT Á|üj÷Ó »Hê\T ñHêïsTT. yÓTT<ä{~Ï , $<ë´]ú yêdüeÔ dü+<äs“¡ +¤ / |ü]dæ‹ú qT+∫ yÓTT<ä\Tô|{Ïº ‘·q nqTuÛyÑ ê\qT Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ≈£îH˚
|ü⁄qsêe˝Àø£q+ #˚jT· e#·TÃ, ø±ã{Ïº Ç~ ˇø£ n+XÊìï H˚sT¡ Ãø√{≤ìøÏ nqTyÓq’ (n+‘˚ø±≈£î+&Ü m+‘√ ÄdüøøÔÏ s£ y¡ TÓ qÆ ) e÷sêZìï n+~düT+Ô ~. s¬ +&Ée~, ns¡Xú Êg yêdü$Ô ø£‘˝· À @ n+XÊ\qT
rdüT≈£î+≥THêïs¡qï <ëìïã{Ïº ne>±Vü≤q n+XÊ\qT m+#·Tø√e#·TÃ. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä+∆ >± n+‘·≈î£ eTT+<äT ne>±Vü≤q n+XÊ˝Ò m≈£îÿe>± ~XÊ ìπs›X+¯ #˚ùd$. á ø=‘·Ô $<Ûëq+e\¢ ne>±Vü≤q\
uÛ≤s¡+ ‘·–,Z ì»J$‘· dü+<äsê“¤\qT, |ü]dæ‘ú T· \qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e≥+ m≈£îÿe nsTT´+~.
$<ë´s¡T\ú ≈£î ({°#s· ≈¢¡ î£ ) ø=+‘·es¡≈î£ yÓTT<ä{À¢ kÕ<Ûës¡D $wüj÷· \‘√ ‘·\|ü&≥É + ø£w+ºü >± ñ+≥T+~. n+¬ø\T, sπ U≤∫Á‘ê\T, Ä]úø£ ‘ê]ÿø£‘\· >∑T+&Ü n+‹eT+>± ‘·eT<ë] ø£qT≈£îÿ+{≤s¡T.
ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ ñ<ëVü≤s¡D≈£î, kÕ<Ûës¡D ∫Árø£sD¡ ≈£î eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä ‘˚≥‘Ó\+¢ >± ñ+&Ü*. Bìe\¢ s√EyêØ Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î, Ä]úø£ $<Ûëq+ |üì #˚ùd rs¡TøÏ eT<Û´ä dü+ã+<Ûëìï $<ë´s¡T\ú T
‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T. Bìì kÕ~Û+#·&+É m˝≤ nqï~ eTq eTT+<äTqï eTTKýÓTqÆ düyê\T. dü÷\ú ∫Á‘·+ ˝Ò≈î£ +&Ü uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ $<ÛëHêìï ns¡+ú #˚dTü ø√e≥+ ndü+|üPs¡+í >± $T–*b˛‘·T+~.
dü÷\ú ne>±Vü≤q n+‘· ‘˚*ø£>± @s¡Œ&É<ìä ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î #ê˝≤ eT+~ $<ë´s¡T\ú ≈£î, {°#s· ≈¢¡ î£ ÁXÊ$T≈£î\ ø=s¡‘≈· î£ dü+ã+~Û+∫ nH˚ø£ e´øÏ>Ô ‘∑ · nqTuÛyÑ ê\T ñ+&Ée#·TÃ.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ dæ‹ú ˝À ÁXÊ$T≈£î\T m≈£îÿe>± ñHêïs¡ì, n~ m<äTs=ÿ+≥Tqï eTTKýÓTqÆ düeTdü´\˝À ìs¡T<√´>∑+ ˇø£≥ì ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ yêfi¯fløÏ m+‘√ ø£weºü Te⁄‘·T+~. eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D
rdüT≈£î+fÒ u≤´+≈£î\ |üì$<ÛëHêìï, Ä]úø£ Ç+≥sYMT&çj÷· \qT ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T ø±˙ &çe÷+&é »eT\T ≈£L&Ü ˇø£ s¡øy£ TÓ qÆ &Éu“Ò nqï ne>±Vü≤q @s¡Œ&É≥+ ø£weºü Te⁄‘·T+~. á $<Û+ä >±
dü÷\ú ne>±Vü≤q düV≤ü C≤‘· C≤„HêìøÏ _Ûqï+>± ñ+&˚ nH˚ø£ ñ<ëVü≤s¡D\T ñHêïsTT. bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üøs£ \Ô¡ eTT+<äT ñ+&˚ düyêfi¯fl˝À¢ Ç~ eTs=ø£{.Ï
‘·s#¡ T· bÕsƒ´¡ |üdøÔü ±\T ne>±Vü≤q #·Á≥+˝Àì ‘ê]ÿø£ ìsêàD≤ìï $düà]+∫ ø=‘·Ô n+XÊ\qT, ø=‘·Ô düe÷#êsêìï n+~+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#êsTT. Bìe\¢ $<ë´]ú Çø£ÿ≥¢bÕ\T nj˚Týê&ÉT.
226
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ns¡Xú Êg bÕsƒê´+XÊ\≈£î ($$<Ûä kÕúsTT\˝À) Ç~ eT]+‘·>± e]ÔdTü +Ô ~. á ∫≈£îÿ qT+∫ ‘·|Œæ +#·Tø√yê*. $X‚w¢ Dü ≤‘·àø£ $es¡D, #·Á≥+, dæ<ë∆+rø£sD¡ \qT nqTuÛyÑ ê\ s¡TEe⁄‘√
düè»Hê‘·àø£+>± CÀ&ç+∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ düeTdü´\qT m<äTs√ÿ{≤ìøÏ kÕ<Ûës¡D |ü<‘∆ä T· \qT n+~+#·≥+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ eTT+<äTqï düeTdü´.
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› +¯ ñ|üj÷Ó >∑øs£ ¡ dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+&É≥+. n_Ûeè~∆ $wüj÷· \≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çdü÷HÔ ˚ ndüe÷q‘·\T, Hê´j·T+, >ös¡e+ e+{Ï n+XÊ\qT
ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ïdüT+Ô ~. Bìô|’ |ü\T $eTs¡Ù\T ñHêïsTT. ns¡Xú ÊÁkÕÔìï #·]Ã+#˚ rs¡Tô|’ <ëì˝À|ü\ qT+∫, ãj·T{Ï qT+∫ ø=ìï Ä+<√fi¯q\T ø=+‘·ø±\+>± e´ø£eÔ Te⁄‘·THêïsTT.
kÕe÷õø£ HÓ‹’ ø£‘≈· î£ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\‘√ m˝≤ eéVü≤]+#ê*? BìøÏ $_Ûqï $wüj÷· \qT ø£*ù| $<Ûëq+ ne\+_+∫ #·]Á‘·, sê»ø°jT· XÊg+, uÛ÷Ñ >√fi¯XÊg+, Ä]úø£ XÊÁkÕÔ\‘√ ≈£L&çq
kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\qT ˇø£{>Ï ± ì\bÕ*. á ~X¯>± #Ój÷· ´*‡q~ Ç+ø± m+‘√ ñ+~.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ •ø£Då , |üØø£\å qT nqTdü+<Ûëq+ #ÓjT· ´≥+
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À uÀ<Ûqä H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Á|üÁøÏjT· \T {°#s· ≈¢¡ î£ Ç∫Ãq •ø£Då MT<ä nqTdü]+#˚ n+#·Hê $<Ûëq+‘√ eTT&ç|&ü ç ñqï+<äTe\¢ <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·TÔ {°#s· T¡ ¢ eTqdü÷Œ¤]>Ô ± uÛ≤>∑kÕ«eTT\T nj˚T´
dü+düÿ è‹ ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~. nø£&$É Tø˘ kÕúsTT˝À #·÷dü÷Ô Á|üdTü ‘Ô · |ü]XÀ<Ûqä \ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+<ä&+É kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\ $<ÛëHê\qT ns¡ú+ #˚dTü ≈£îH˚ neø±XÊ\T ñ+&É&+É ˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº Á|üdTü ‘Ô ·
e÷s¡TŒ\≈£î <√Vü≤<ä+ #˚dqæ <äèø£Œ<∏+ä |ü≥¢ ne>±Vü≤q @s¡Œs¡#T· ø√e≥+ }Væ≤+#·˝øÒ b£ ˛‘·THêï+. BìøÏ ‘√&ÉT $<ë´s¡T\ú qT n+#·Hê y˚ùd $<Ûëq+ Á|ü<ëÛ q+>± C≤„|øü X£ ø¯ øÔÏ Ï |üØø£>å ± ñ+&ç,
n<Ûë´j·÷\≈£î ø=+‘· e÷s¡Tÿ\T øπ {≤sTT+#·≥+e\¢ ne>±Vü≤qqT ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ ÁbÕeTTK´‘· ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~.
Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À $esê\T
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘·, ñqï‘· kÕúsTT\˝À Ä]úø£ XÊÁkÕÔìï kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À uÛ≤>∑+>± uÀ~ÛdTü HÔ êïs¡T. nsTT‘˚ Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À (eTqøÏ Ç+≥s¡T) ôdŒwü˝C’… wÒ Hü øé Ï neø±X¯+ ñ+&É≥+‘√
Bìì |üP]ÔkÕúsTT $wüjT· +>± Á|üyX˚ ¯ ô|{≤º*. nsTT‘˚ Bìì kÕ~Û+#·≥+ m{≤¢?
Ç{°e\ #Ó\sπ –q $yê<ä+˝À 12e ‘·s>¡ ‹∑ øÏ uÀ~Û+#˚ ns¡Xú Êg {°#s· T¡ dü÷\ú , dü÷ø£Î+øÏ dü+ã+~Û+∫ >∑D‘Ï · XÊg ø=‘·Ô dæ<ë∆+‘ê\≈£î nuÛ´Ñ +‘·s+¡ #Ó|Œæ mHédÇæ ÄsY{Ï Á|ü#T· ]+∫q$ ø±≈£î+&Ü
Ç‘·s¡ |ü⁄düøÔ ±\qT ñ|üj÷Ó –+#·{≤ìøÏ (dæbÕò s¡dTü #˚dqæ bÕsƒê´+XÊ\≈£î ˝Àã&ç) n+^ø£]+#˚˝≤ dæ_mdtÇì ˇ‹Ô&#ç X˚ Ês¡T. Bì ns¡+ú ø=‘·Ô bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT <ë<ë|ü⁄>± s¡<Tä #› j Ó T· ´≥y˚T. á
$wüj÷· ìï |ü]o*+∫q ˇø£ dü+|òTü + á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\H˚ yê&Ü\ì uÛ≤$+∫+~. {°#s· T¡ ¢ ‘·eT $<Ûëq+˝À eT÷düb˛‘·>± ñ+&É˝sÒ ì¡ $<ëý˚‘\Ô· T Bìì e´‹πsøÏ+#ês¡T. >∑D‘Ï +· sê>±H˚ Ä]úøX£ Êg+
n+fÒ uÛj Ñ T· + ø£*>π ˝≤ #˚dTü HÔ êïeTì ˇø£ bÕsƒX¡ Ê\ ˝…øÃ£ s¡sY nHêïs¡T.
nsTT‘˚ |ü{≤ºkÕúsTT˝À Ä]úøX£ Êg+ Hê\T>∑T |üÁ‘ê\‘√ (>∑D≤+ø±\T, uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ $<Ûëq+, dü÷\ú , dü÷ø£Î) ñqï<ëìì ‘·≈î£ ÿekÕúsTT˝À ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï dü+ã+<Û+ä ˝Òì<ëì>± Vü≤j·T´sY
ôdø£+&ÉØ˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥º˝+Ò . ‘êC≤>± Ä˝À∫+#ê*‡q nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ+~. Ä]úø£ XÊÁkÕÔìøÏ n<Û´ä j·Tq+ #ÓjT· ´{≤ìøÏ @~ Áù|s¡DìdüT+Ô ~? á Á|üXï¯ qT ` Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ÁbÕs¡+uÛÑ $<ë´]ú H˚|<ü ´ä∏ +˝À
n&É>≥∑ + m+‘ÓH’ ê nedüs+¡ . á $yê<ëìï neø±X¯+>± rdüT≈£îì düè»Hê‘·àø£+>± düeTdü´‘√ ‘·\|ü&{É ≤ìøÏ |üPqTø√yê*. Ä]úø£ XÊÁkÕÔìï eTT+<äT qT+#˚ #·<eä ≥+ nedüse¡ Tì j·TTe $<ë´s¡T\ú T
>∑T]Ô+#˚˝≤ #ÓjT· ´{≤ìøÏ Ç+ø± m+‘√ ø£èwæ #Ój÷· ´*‡ ñ+~.
s¡#s· TT‘· ø£è‘·»‘„ \· T
á yê´dü+ düTø£HêúÀdt‘√ ø£*dæ sêdæ Ç|æ&ãÉ T¢´ 2008 Ä>∑dTü º 9q eTTÁ~‘·yTÓ qÆ <ëìøÏ ø=~›>± e÷s¡TŒ\T #˚dqæ ~.
ns¡$+<é düsê›HêøÏ ns¡Xú Êg H˚|<ü ´äÛ + ñ+~. kÕe÷õø£ XÊÁkÕÔ\˝À ø=‘·Ô bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\qT @s¡Œs¡#{· ≤ìøÏ @ø£\e´˝À 1986 qT+∫ |üì#˚dTü HÔ êïs¡T. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± nH˚ø£
Á|üuTÑÛ ‘·«, dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú ‘√ ø£*dæ |üì#˚dTü HÔ êïs¡T. kÕe÷õø£, Ä]úø£ XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûqä ˝À nH˚ø£ Á|üj÷Ó >±\T ≈£L&Ü #˚dTü HÔ êïs¡T.
227

6 To 10th Social Syllabus - 05!05!2014

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

6 To 10th Social Syllabus - 05!05!2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

kÕ+|òTæ ø£ XÊg+

$<ë´ Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£, $<ë´ Á|üe÷D≤\T

sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£D

1. bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£ e÷s¡TŒ ` ÄeX¯´ø£‘· 1

2. sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+`2011 ` dü+øÏ|å Ôü kÕsê+X¯+ 2

3. kÕ+|òTæ ø£ XÊg+ ` $<ë´ Á|üD≤[ø£ 10

4. kÕ+|òTæ ø£ XÊg $<ë´ Á|üe÷D≤\T / kÕeTsêú´\T 22

5. m*yÓT+≥Ø kÕúsTT (6`8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) $<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒê´+XÊ\T

Ç) ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T 109

6. ôdø£+&ÉØ kÕúsTT (9, 10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) $<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒê´+XÊ\T

Ä) bÕsƒê\ $esê\T 113

Ç) kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\T 136

á) ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T 174

7. m*yÓT+≥Ø kÕúsTT, ôdø£+&ÉØ kÕúsTT eT÷˝≤´+ø£Hê\T

n) m*yÓT+≥Ø kÕúsTT (6`8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) eT÷˝≤´+ø£q+ 176

Ä) ôdø£+&ÉØ kÕúsTT (9`10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T) eT÷˝≤´+ø£q+ 183

8. nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+ ` uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq eP´Vü‰\T 184

9. ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j÷· Ø, Á|ü<sä Ù¡ q 194

• bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£˝Àì $_Ûqï n+XÊ\qT dü$Tà[‘·+#˚d÷ü ,Ô ns¡e

$wüj÷· e>±Vü≤q eØZø£s¡D

Áø£.dü+. |ü+≥\T s¡ø±\T |ü+≥\T

2. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô

ô|’ |ü{øºÏ q£ T |ü]o*+∫ ~>∑Te Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

Ç‹eè‘·+Ô `III : sê»ø°jT· e´edü\ú T eT]j·TT |ü]bÕ\q

Ç‹eè‘·+Ô `I : uÛ÷Ñ $T ` yÓ$’ <Û´ä +

Ç‹eè‘·+Ô `III : sê»ø°jT· e´edü\ú T ` |ü]bÕ\q

Ç‹eè‘·+Ô `VI : dü+düÿ è‹ düe÷#ês¡+

Ç‹eè‘·+Ô `I : uÛ÷Ñ $T ` yÓ$’ <Û´ä +

uÛ÷Ñ >√ﬁ¯XÊgeTT ns¡Xú ÊgeTT

1. $wüj÷· e>±Vü≤q 2(10) 2(5) 5(1) 10(1/2) 19(40) 40%

dü÷#·q : Áu≤¬ø≥Tº˝Àì dü+K´ e÷s¡Tÿ\qT dü÷∫düT+Ô ~.

VI. |æ\\¢ ne>±Vü≤q |ü]o\q

` @ø£\e´ Text Books

Sl.No. Name of Organisation Location

Schools that have used Innovative Methods to Teach Social Science

Sl.No. Name of School Location

Resources required for class 8

• World map (physical and poilitical) • Globe

• Video of space • World map

Some useful Books

• Itihas ke Srote, bhag - 1, A resource book for teachers, published by Eklavya

(Source : Azim Premji Foundation News Letter IssueXV August - 2010

s¡#s· TT‘· ø£è‘·»‘„ \· T

You might also like