VUK BRANKOVIĆ : JUNAK ILI IZDAJNIK

Miladin Stevanović

U ovom feljtonu Večernjih novosti objavljeni su dosad malo poznati

detalji iz srednjovekovnih spisa o životu Vuka Brankovića, koji do
današnjih dana nosi prokletstvo izdaje srpstva.
Zetovi Kneza Lazara

Sramna uloga izdajnika u tragičnoj kosovskoj epopeji ostala je u

srpskom narodu do dana današnjeg neodvojiva od ličnosti Vuka
Brankovića, iako istorijski spisi govore suprotno. Ugledni srpski
vlastelin, zet kneza Lazara, hrabro se borio na kosovskom bojištu, sve
dok ishod bitke nije odlučen. Povukao se da bi sačuvao pogibelji
ostatak svoje vojske, ali je do kraja života ostao zakleti neprijatelj
osmanlija. Knez Lazar Hrebeljanović koji se na dvoru cara Uroša
zalagao za jedinstvo srpske države, sa nasleđenim diplomatskim
osobinama svog oca, slat je od cara
Uroša da miri zavađene strane. Posle
Maričke bitke i Uroševe smrti, ulagao je
sve snage da ostvari jedinstvo
preostale srpske države kojom je
vladao, oštro istupao protiv velikaša
koji su remetili red u državi, težio da je
proširi na svoju staru baštinu i neke
druge sporne oblasti, kao i da uspostavi
što čvršće veze sa feudalnim srpskim
državicama i drugim državama Južnih
Slovena. Pošto je učvrstio vlast i
opremio i osposobio svoju vojsku,
krenuo je najpre na Kosovo i tamo
pripojio sebi svoju staru baštinu oko
Novog Brda i Novo Brdo, a zatim
Prištinu sa okolnim zemljama, koju je
kasnije ustupio svom zetu Vuku Brankoviću. Boraveći često na
Uroševom dvoru, gde je služio knez Lazar, Vuk Branković se zagledao
u Lazarevu najstariju ćerku Maru i oni se zavole. Kad je Vuk zaprosio
od roditelja, oni mu je rado dadoše, smatrajući ga solidnim srpskim
oblasnim gospodarem, sa kojim će moći uspešno da sarađuju. Pri tom
su knez Lazar i kneginja Milica imali u vidu i predstojeću tursku
opasnost, koja je iziskivala ujedinjenje svih srpskih snaga, kao i drugih
u susedstvu njihovih zemalja, kako bi se i rodbinski povezani lakše
suprotstavili opasnosti koja se nadvila nad Balkanom. Zato su oni
svoju drugu ćerku Draganu udali za Aleksandra, sina bugarskog cara
Jovana Šišmana u Trnovu, treću ćerku Jelu za gospodara Zete Đurđa
Stratimirovića Balšića i četvrtu ćerku Teodoru za Nikolu Caru, koji je
bio najpre mačvanski, a zatim i hrvatsko-dalmatinski ban i mađarski
palatin. Marina i Vukova svadbena povorka je krenula iz Kruševca u

2
leto 1371. godine i završila veoma svečano u Deviču, centralnom
mestu Drenice. Od tada će knez Lazar i Vuk Branković, sve do
Kosovskog boja, živeti u velikoj slozi sa puno međusobnog
razumevanja i poštovanja. Vukov uspon će uz punu podršku moćnijeg
tasta delovati uporedo sa usponom kneza Lazara i uz zajedničko
delovanje koje će ih učiniti jačim. Tako je Vuk uspeo da svoju skromnu
baštinu u Drenici proširi gotovo na sve strane i stvori dobru osnovu za
izgradnju solidne države koja će odigrati značajnu ulogu u predstojećoj
turskoj invaziji na Srbiju. Za Lazarevo i Vukovo širenje od presudnog
je značaja bila pogibija Vukašina i Uglješe Mrnjavčevića, slom
agresivnog župana Nikole Altomanovića, kao i smrt mađarskog kralja
Lajoša I. Tako su se širile njihove oblasti - Lazarevih prema jugu na
račun Mrnjavčevića, Rastislavića na severoistoku, Mađarske na severu
i Nikole Altomanovića na severozapadu, a Vukovih prema jugozapadu
na račun Mrnjavčevića i Balšića, kao i prema severoistoku prema
posedima Nikole Altomanovića. Vukov uspon je bio nešto sporiji, ali je
on ipak uspeo da od Vukašinovih sinova preotme Skoplje i delove
teritorija u severnoj Makedoniji, a od Balšića Prizren i Peć, i pripoji sebi
niz drugih teritorija na zapadu i severoistoku. Tako su se sada u
njegovoj oblasti nalazili veći gradovi: Skoplje, Peć, Prizren, Priština,
Vučitrn, Trepča, Sjenica, Komorani na Limu i Brskovo na Tari. Na
njegovoj teritoriji nalazilo se i nekoliko jačih tvrđava Jelač, Borač i
Čačin u Drenici, Zvečan i Mali i Veliki Petrč kod Nerodimlja. Vukove
zemlje obuhvatale su prostor prema severu, blizu Zvečana. Dalje se
prostirala oblast Musića. Granica sa ove strane išla je ispod planine
Golije, skretala na zapad, prelazila reku Deževu ispod Lozne i izbijala
na Sokolovicu, pa prelazila reku Rašku južno od Glušaca. Između
Raške i Ibra, granica je bila na levoj pritoci Ibra Plakaonici. Istočno od
Ibra granica je bila na njegovoj desnoj pritoci Bistrici, pa dalje izbijala
na Kopaonik i spuštala se prema jugoistoku na Lab, pa na tesnac koji
odvaja župu Lab od Kosova. Na jugu je Vuku ostala dolina reke
Lepenac preko koje je izbijao na Vardar. Granica je sa te strane išla
bregovima koji čine vododelnicu sliva Južne Morave s jedne i Sitnice i
Lepenca s druge strane. Vuk Branković na Vardaru izgleda nije imao
ništa sem Skoplja i neposredne okoline. Od planine Golije granica
Vukovih zemalja išla je jednim delom prema zapadu i obuhvatala
Sjenicu, zatim skretala na jug istočno od Prijepolja i Mileševe, koji su
od 1373. godine bili pod bosanskom vlašću. Južno od Prijepolja Vukova
granica je prelazila Lim, tako da su Komorani ostajali na Vukovoj
strani. Pored ovoga, Vuk je držao i izvesna sela oko gradova Prizrena i
Peći, čije je granice nemoguće utvrditi. Prema turskom katastarskom
popisu poreskih glava iz 1455. godine u bivšoj oblasti Brankovića u
Drenici, bilo je ukupno 58 seoskih naselja, sa 1.900 kuća, od čega
samo desetak albanskih. U Vukovoj oblasti bilo je dosta plodnog

3
zemljišta i ruda, a preko nje su prolazili poznati trgovački putevi. Sve
ovo, kao i dosta razvijeni gradovi omogućavali su brzi razvitak
zanatstva i trgovine.

Dvor okovan srebrom

Veliki prihodi koje je ubirao u svojoj oblasti omogućili su Vuku

Brankoviću da postane jedan od najbogatijih oblasnih vladara posle
kneza Lazara, pa je mogao da naoružava vojsku, učvrsti svoju vlast i
izdašno pomaže crkve i manastire. Zato je knezu Lazaru Vuk bio velika
potpora u zaštiti njegove države sa juga. Iako je samostalno obavljao
poslove u svojoj državi, Vuk je smatrao kneza Lazara svojim vrhovnim
gospodarom, što se pored ostalog vidi iz njegovih povlastica darovanih
Dubrovniku 1387. godine.
Vuk Branković je po dolasku iz Ohrida ostao sa svojom porodicom u
Deviču sve do 1372. godine. Međutim, pošto je Devič bio u zabačenom
kraju i do njega nije bilo dobrih puteva, pa ni pogodnih prostorija za
upravljanje i stanovanje, Vuk je odlučio da se sa svojom porodicom
preseli u Prištinu, koju mu je poklonio knez Lazar posle uzimanja ovog
grada od Mrnjavčevića. Došao je u Prištinu 1372. godine, ostavljajući
brata Grgura u Deviču sa zadatkom da upravlja Drenicom i susednim
oblastima. Vuk se sa suprugom Marom i decom najpre uselio u bivši
dvorac kralja Milutina u Prištini u kojem su stanovali i Mrnjavčevići u
doba kada je tu bila njihova prestonica. Međutim, kako je ovaj dvorac
bio izgrađen od drveta i dosta oronuo, Vuk se odlučio da za sebe i
svoju porodicu izgradi novi dvorac u Prištini. Pošto je odabran pogodan
teren na bregu prema Grmiji, otpočela je izgradnja novog dvorca i
pošto je građen od drveta, ubrzo je završen. Bila je to po opisu
Dubrovčana jedna lepa i prostrana zgrada u koju se smestila Vukova
porodica i neophodna uprava. Dvor je po ugledu na vizantijske
dvorove bio opremljen tepisima, zavesama i brojnim ukrasima. U
blizini dvora bile su bašte i voćnjaci, a izgrađena je i jedna vojna
postaja.
Priština je bila stari grad i još u ranom srednjem veku poznato
trgovačko središte. Tu je prelazio srednjevekovni trgovački put, koji je
preko Kosova polja vodio dalje na istok, prema Prokuplju i Nišu.
Zahvaljujući bogatim rudnicima u okolini (Janjevo, Novo Brdo, Trepča)
u Prištini je u to doba cvetalo zanatstvo i trgovina, a preko nje se
izvozilo srebro i drugi metali prema jadranskom primorju. U gradu je
postojala i velika crkva posvećena Vaznesenju Gospodnjem, koju je
verovatno podigao kralj Milutin Nemanjić, a Vuk obnovio.
Vukova oblast prostirala se u jugozapadnom delu Balkanskog
poluostrva i sa svih strana je zaštićena planinama, tako da je bila

4
pogodna za poljoprivredu i odbranu. Priroda je gotovo u svakom
pogledu obdarila njegove zemlje.
Prostrane ravnice Kosova i Metohije sa dubokim plodonosnim slojem
zemlje, obilje vode i pogodna klima, naročito u Metohiji, gde dopire i
dah Sredozemlja, bile su veoma pogodne za poljoprivredu. Gajene su
gotovo sve poznate žitarice u ono vreme, voće, vinogradi, a bilo je
veoma razvijeno i stočarstvo. U svim delovima njegove oblasti nalazili
su se bogati slojevi srebra, olova, cinka, bakra i gvožđa, a na
pojedinim delovima, pomešano sa srebrom, i zlato. Najveći rudnici
Vuka Brankovića bili su Brskovo, Gluhavica i Trepča, a među rudarima
i topioničarima bilo je najviše Srba, zatim Sasa, radnika iz Jadranskog
primorja, Italijana i Grka. Rudarska naselja sa mešovitim
stanovništvom nalazila su se odmah pored rudnika u kojima su bili
izgrađeni i trgovi, gde su glavni snabdevači i kupci robe bili
Dubrovčani, Kotorani,Barani, Mlečani, Grci i drugi. Rudnici, livnice u
Trepči i kovnica novca radili su gotovo neprekidno, da bi se mogle
zadovoljiti sve potrebe Vukove oblasti koja je doživljavala veliki uspon.
Videvši od kakvog su mu značaja rudnici, Vuk Branković je posvetio
posebnu pažnju rudnicima i rudarima. Postavljao je za upravnike svoje
najsposobnije ljude, izgrađivao rudarska naselja i trgove, brinuo se o
njihovom snabdevanju... Rudarima je garantovana dobra zarada, a
naplata njihovih potraživanja od vlasnika rudnika i zakupaca bila je
zagarantovana. Rudari su imali svoje porotne sudove za rešavanje
sporova sa vlasnicima rudnika i zakupcima, kao i sa ostalim
stanovnicima rudarskih naselja.
Najviše srebra Vuk je dobijao iz rudnika u Trepči. Vlasnici rudnika koji
su često bili mletački, dubrovački i kotorski trgovci i zakupci, kao i
domaći trgovci i feudalni gospodari, bili su u obavezi da Vuku daju
desetinu od iskopane i izlivene rude (urburu), pa su u njegove ruke
dospevale znatne količine plemenitih i drugih metala.
Pored domaćeg novca koji je kovao Vuk, u oblasti Brankovića u
prometu su bili i vizantijski zlatnici (perperi), mletački i austrijski
dukati, dubrovački bakarni novac, francuski izmorej, kao i novac kneza
Lazara.
Sa razvojem rudarstva i poljoprivrede u Vukovoj oblasti prirodno su se
razvijali zanatstvo i trgovina, od kojih je Vuk u vidu poreza i carina
takođe ubirao znatne prihode.
U to vreme, trgovina u besputnom Balkanu je bila karavanskog tipa, a
glavno prevozno sredstvo je bio konj. Pod takvim okolnostima, stočari
(Vlasi), lako pokretni, izdržljivi i hrabri, sopstvenici brojnih konja,
postali su veoma važan činilac u karavanskoj trgovini.
Vukova žena Mara bila je veoma obrazovana žena i veliki ljubitelj
knjiga, pa je u dvorcu opremila bogatu biblioteku za sebe i svoju
porodicu, u koju je preneto nešto knjiga i iz biblioteke kneza Lazara u

5
Kruševcu. Vuk nije po uzoru na svoga tasta kneza Lazara u Prištini
izgradio tvrdi kameni grad kao što je to učinjeno u Kruševcu, već se
zadovoljio solidnom drvenom ogradom oko dvorišta od debelih drvenih
talpi oko kojeg je bila postavljena dvorska straža, kao i omanjom
kulom kralja Milutina u centru grada.

Sluga srpske crkve

Kao pobožan čovek a uvidevši da mu je neophodna podrška crkve,

Vuk Branković je ispoljavao posebnu brigu za sve poslove od značaja
za pravoslavnu crkvu u svojoj oblasti. U istom duhu je usmeravao i
vaspitao i svoju decu.
Osnažena i dobro organizovana srpska pravoslavna crkva, kroz
vladavinu dinastije Nemanjića, to je cenila i predosećajući veliku
opasnost od Turaka, davala je Vuku Brankoviću punu podršku u
njegovoj vladavini i pripremi za borbu, kao što je to činila i sa knezom
Lazarom. Zato je Vuk, zahvaljujući snažnom zamahu razvoja
rudarstva, zanatstva i trgovine obilato pomagao crkve i manastire. U
Drenici, bogatoj crkvama i manastirima, izgrađenim u doba Nemanjića,
naročito na planini Čičavici, koju su zvali „Mala Sveta Gora“, popravio
je i obnovio niz porušenih i dotrajalih crkava i manastira, zatim crkvu
Vaznesenja u Prištini, Samodrežu na Kosovu i druge. Imajući u vidu
brojnost crkava i manastira u baštini Brankovića u Drenici i njihovu
naklonost prema srpskoj pravoslavnoj crkvi, kao i da su dugo vladali u
ovoj oblasti, sigurno su neke od njih oni i podigli, ali to nije dovoljno
proučeno. Vuk je zajedno sa bratom Grgurom obilato pomagao bratu
Radonji, zamonašenom Roman, da u Svetoj Gori zajedno sa jednim
zamonašenim srpskim velmožom otkupe od Grka i potpuno obnove
manastir Svetog Pavla, a pored ovoga obilato je pomagao i druge
manastire Svete Gore. Zbog ovakve njegove delatnosti i doslednosti u
odnosima sa Turcima, crkva je podržala napore njegovog brata
Romana, da posle smrti pronađe njegovo telo, prenese ga na Svetu
Goru i tamo sahrani. Pored ovoga crkva je prihvatila i Vukove
naslednike i snažno ih podržavala u njihovoj vladavini, da bi na kraju
neke od njih proglasila i za svetitelje.
Vuk Branković i njegova supruga Mara, rođena Hrebeljanović, živeli su
u veoma skladnom braku u kojem su izrodili tri sina: Grgura, Đurađa i
Lazara. Nema podataka o godinama njihovog rođenja, ali je izvesno da
su rođeni pomenutim redosledom.
Vukova i Marina deca rođena su i odrasla u Prištini u njihovom lepo
izgrađenom i dobro opremljenom dvoru, a za njihovo vaspitanje bili su
angažovani domaći i strani učitelji. Svi su još u ranoj mladosti naučili
jahanje i sa ocem Vukom često odlazili u lov na Kopaonik i tokom lova

6
koji je trajao i po nekoliko dana, boravili u poznatom lovačkom dvoru
kralja Milutina Nemanjića na Vrhlabu pod Kopaonikom (izvorištu reke
Laba).
Dok su se Đurađ i Lazar više interesovali za istoriju i vojne nauke,
Grgur se još od malih nogu opredelio za crkveno učenje, što će ga
veoma mladog odvesti među monahe na Svetoj Gori. Preteća turska
opasnost, pošto su se Lazareve zemlje i Vukova oblast našle prve na
udaru Turaka, još ih je više zbližila i naterala da se često sastaju i
dogovaraju o merama da bi se suzbila predstojeća turska
najezda.Turci Osmanlije, koje je predvodio car Murat I, utvrdili su se
na Balkanskom poluostrvu, pošto su slomili tada najjaču vojsku na
Balkanu braće Mrnjavčević u Maričkoj bici 1371. godine. Oni su uz
potporu brojnih vazalnih država, prodirali dalje na sever i severoistok,
pljačkajući susedne hrišćanske države i sve više stežući Vizantiju oko
Carigrada. Prvi turski napad na Lazarevu Srbiju izvršen je prema
našim starim letopisima, 1380. godine („v leto 6889. godine ubi Crep i
Vitomir Turke na Dubravci“ -1380. godine). Turci su ovom prilikom
prodrli čak do Paraćina, ali su ih na Dubravici, potukli turski vlastelini
Crep i Vitomir i prognali iz Srbije. Zauzet na drugim stranama
(gušenjem pobune u Maloj Aziji), turski car Murat je Srbiju nekoliko
narednih godina ostavio na miru, a knez Lazar i Vuk Branković,
osetivši neposrednu opasnost preduzeli su niz mera za ojačanje
odbrane svojih zemalja.
Tako su počeli da ojačavaju pogranične tvrđave koje su bile prve na
udaru Turcima /knez Lazar Pirot, Niš, Novo Brdo i druge tvrđave, a
Vuk Mali i Veliki Petrč u severnom podnožju Šar-planine, Trepču i
Zvečan/. Otvorili su niz novih radionica za izradu oružja i vojne
opreme i stupili u pregovore sa Mlečanima za dodatnu nabavku
oklopne opreme za konjicu, a sa Dubrovčanima za slanje majstora i
neophodne opreme za livenje topova u Kruševcu. Opremajući vojsku,
preduzeli su i niz mera za njeno uvežbavanje i uporedo opremali
pogranične tvrđave oružjem, hranom i drugim potrebama. Knez Lazar
je preduzeo i niz mera na diplomatskom planu. Tako je preko svoga
zeta Nikole Cara/Gorjanskog, nastojao da pridobije međarskog kralja
Žigmunda za sklapanje mira sa Srbijom i zajedničku borbu sa Turcima,
kao i bosanskog bana Tvrtka da se pripremi za odlučujuću borbu, koji
je takođe bio ugrožen od Turaka i da ove pripreme koordiniraju.
U vezi sa predstojećim turskim napadima, koji je po mnogim izgledima
bio neizbežan, knez Lazar i Vuk Branković su se dogovorili da knez
Lazar koncentriše svoju vojsku na nišavsko-moravskom pravcu prema
tvrđavama Pirot i Niš, a Vuk da zatvori kačanički prolaz prema Kosovu,
ispod Šar-planine i prema tvrđavama Mali i Veliki Petrič.
Pored opšte naobrazbe, Vukovi sinovi su stekli i solidno vojno
obrazovanje, što se moglo videti i iz njihovog ponašanja i umeća u

7
borbama kod Angore, 1402. godine, gde su kao vazali vojevali na
strani turskog sultana Bajazita protiv tatarskog kana Tamerlana, a i
kasnije. Poznato je da su učili i strane jezike i da je Đurađ, naslednik
despota Stefana Lazarevića, dobro vladao grčkim i latinskim jezikom.

Boj počinju janičari

Kad je sredio prilike u Maloj Aziji, car Murat se opet okreće prema
Srbiji. Velika vojska, koju je lično predvodio 1386. godine upala je iz
Bugarske u pirotski, niški i toplički kraj.
Njihovi brzi konjanici (specijalne jedinice "akindžije") su duboko prodrli
na svim pravcima, izviđajući, pljačkajući i pustošeći. Raspolažući
mnogobrojnim opsadnim spravama, vešti i iskusni u osvajanju tvrđava
u ratovima u Maloj Aziji, Turci su brzo prisilili branioce pirotske
tvrđave, kojom su komandovali kneževi sestrići, braća Musići, da
napuste tvrđavu i povuku se prema Nišu, uspevši samo da je zapale
pri povlačenju.
Bolje izgrađena i sa većom posadom niška tvrđava se branila punih 25
dana. Kada su i nju osvojili, Turci su nagrnuli na Toplicu. Zadržavanje
Turaka kod Niša omogućilo je knezu Lazaru da prikupi dosta vojske za
odlučujući boj u Toplici. Po nekim nedovoljno proverenim izvorima,
knezu Lazaru je sa nešto vojske u pomoć pristigao Vuk Branković,
pošto je utvrdio da se turska vojska ne kreće i prema Kačaniku. Ovde
je knez Lazar sa drugim vojskovođama namamio Turke u dolinu
Paljevske reke u selu Pločniku. Kada su Turci duboko ušli u dolinu, iz
obližnjih šumaraka su na njih, sa svih strana, navalili Srbi uz zvuke
rogova, tutnjavu doboša i glasne povike. Nastala je strahovita seča, u
kojoj je prednjačila srpska oklopna konjica. Iznenađeni i uspaničeni,
Turci nisu izdržali i dali su se u panično bekstvo prema reci Toplici i
planini Sokolovici. Srbi su ih dugo progonili. Turski gubici su bili veliki,
pa su morali da napuste Srbiju, zadržavši samo nišku tvrđavu.
Posle dve godine (1388), kada su se oporavili od poraza u Toplici,
Turci su na poziv protivnika kralja Tvrtka I krenuli na Bosnu. U
iznenadnom napadu prodrli su do Bileće, ali ih je tu sačekao i potukao
kraljev vojvoda Vlatko Vuković i naterao na povlačenje.
IznenaĐen ovakvim otporom u Srbiji i Bosni, car Murat se trgao i
ocenio da za napad treba prikupiti mnogo veću vojsku. Na nišanu je
opet bila Srbija. Ocenivši da sa Turcima predstoji konačan obračun,
knez Lazar, zajedno sa Vukom Brankovićem, počeo je grozničavo da se
priprema. On je najpre sa svojim vojnim starešinama počeo podrobnije
da proučava sastav, naoružanje, mogući broj i taktiku turske vojske.
Bilo je poznato da Turci raspolažu veoma iskusnom vojskom, koja je
učestvovala u neprekidnim borbama, kako u Maloj Aziji, tako i na

8
Balkanskom poluostrvu, kao i da su turski vojnici zadojeni verskim
fanatizmom, željni pljačke, motivisani za žilavu borbu i pobedu nad
hrišćanima. Znalo se da su turski vojnici izdržljivi, hrabri i skromni u
ishrani i odevanju. Živeli su na veoma skromnoj hrani, koja se obično
sastojala od pšeničnog hleba i sira, ili su dobijali kašu od pregršti
brašna na suncu osušenog mesa. Spavali su na zemlji uvijeni u svoje
haljine od sukna ili čoje, koje su uvlačili pri maršu u široke čakšire od
porheta ili kadife, nosili su čizme, koje su dopirale do kolena, ili
opanke.
Što se svojstva i taktike tiče, utvrđeno je da su Turci bili veoma
disciplinovani vojnici. Imali su dobru obaveštajnu službu, kretali su se
brzo i takoreći nečujno. Oko organizovanog neprijatelja obletali su dok
ne unesu nered u njegove redove. Kad bi ocenili da je nastupio nered,
brzo bi se okupljali i sa uspehom napadali. Za unošenje nereda u
hrišćansku vojsku bacali su na nju katapultima ili na drugi način
zapaljive smeše, čime su naročito plašili konje. Takođe, isterivanjem
jednogrbih i dvogrbih kamila, vikom, larmom i iznenadnim noćnim
napadima dolazili su do cilja. U borbenom rasporedu napred su isturali
janičare i drugu pešadiju, a za njima konjicu. Ispred pešadije su često
kopali jame u koje su ugrađivali zašiljeno kolje i vešto ih prikrivali, ako
su za to imali vremena, što su obično radili noću, pred bitku. To je
naročito bilo pogubno za konjicu. Zadatak ovakvog borbenog
rasporeda bio je da se neprijatelj slomi i oslabi pešadijom i
postavljenim preprekama, a zatim da ga tako izlomljenog napadnu i
unište glavnom udarnom snagom - konjicom. Kada je bila u pitanju
oklopna konjica koja je bila glavna udarna snaga evropskih armija,
nastojali su da se ona razbije na iskopanim jamama. Zatim bi preživele
konjanike poskidali sa konja kukama bojnih vila i naterali na borbu
peške, pri čemu su lako opremljeni turski pešaci bili u prednosti.
Turske vojskovođe služile su se raznim ratnim iskustvima i
lukavstvima, kao i da prilikom odstupanja navuku neprijateljsku
konjicu na postavljene zakamuflirane jame, da napadnu noću i
iznenadno, da stvore veću prikrivenu konjičku rezervu itd. Iz svega
ovoga je proizlazilo da se radi o žilavom, lukavom, iskusnom i
opasnom neprijatelju, sa kojim će biti veoma teško izaći na kraj bez
veće pomoći bosanskog kralja Tvrtka I u koga se u datim okolnostima
može jedino pouzdati. Zaključeno je da se veliki čelnik Radič
Postupović odmah pošalje u Bosnu da bi kralja Tvrtka I detaljno
upoznao sa događajima i zatražio od njega veću vojnu pomoć kao i
ponuditi mu novčana sredstva za opremanje vojske. Prema
procenama, Turci su u to vreme mogli da okupe oko 55.000 vojnika
(spahijskih konjanika oko 6.000, konjičke garde oko 2.500, janičara
oko 4.000, pešaka oko 40.000 i vazala oko 3.000).
Knez Lazar i Vuk Branković su očekivali da se turski vazali srpskog

9
porekla, kao što su Kraljević Marko i brat mu Andrijaš i braća
Dejanovići, neće priključiti turskoj vojsci protiv svoje braće.

Knez zvoni na uzbunu

U iščekivanju turske najezde, dogovoreno je da se vojska češće

okuplja i vežba, da se proverava njena snaga i nabavi dopunsko
naoružanje. Odlučeno je da se pojačaju posade u postajama i
tvrđavama na jugu zemlje.
Što se tiče diplomatije, izvršene su procene na koga bi sve Srbi mogli
da se oslone u predstojećem sukobu, kao i kakve bi mere trebalo
preduzeti. Nastavljeni su pregovori sa mađarskim kraljem Žigmundom
o učvršćenju mira sa Srbijom i mađarskom učešću u zajedničkoj borbi
sa Turcima. Ne uviđajući rastuću opasnost za svoju zemlju, a
verovatno ljut na kneza Lazara zato što je Srbiji pripojio Mačvu za
vreme dinastičkih borbi u Mađarskoj, kralj Žigmund je i dalje oklevao i
tako do Kosovskog boja pristao samo da garantuje mir sa Srbijom, i to
uz određenu nadoknadu u srebru. U pregovorima sa Mletačkom
Republikom, ona nije pokazala dovoljno razumevanja za tursku pretnju
i gledala je samo svoje interese. Vizantija, Bugarska, braća Dejanovići
i Kraljević Marko sa bratom Andrijašom su bili u vazalnom odnosu sa
Turcima i nisu imali snage, ni želje da se priključe knezu Lazaru.
Oklevao je da se izjasni i Lazarev zet, zetski gospodar Đurđe
Stracimirović Balšić, pošto izgleda da se još ranije odlučio za vazalni
odnos prema Turcima. Tako su knezu Lazaru ostali samo bosanski
kralj Tvrtko I i njegov zet Vuk Branković, gospodar kosovske oblasti.
Videvši da se može osloniti samo na svoje snage i ova dva saveznika,
knez Lazar je pribirao ono što se moglo za predstojeći sukob sa
Turcima.
Što se tiče moralnih priprema naroda i vojske, knez Lazar je za to
angažovao srpsku pravoslavnu crkvu. Održao je u Kruševcu državno-
crkveni sabor na kome je raspravljano o stanju u zemlji, pripremama
za borbu sa Turcima i moralnoj pripremi naroda za ovu borbu. Posle
toga, knez Lazar je obišao i nekoliko gradova po Srbiji.
Na ovom saboru knezu Lazaru je od vlastele i crkvenih
velikodostojnika pružena puna podrška za predstojeću borbu, što je
činio i narod na skupovima koji su održavani prilikom kneževih poseta.
Isticano je da Lazareva država treba da odbaci svaku pomisao da stupi
u vazalne odnose sa Turcima, kao što su to učinile neke pokrajine u
doba raspada Dušanove države. Slične mere preduzeo je i Vuk
Branković u svojoj oblasti.
Obavešten u proleće 1389. godine od mletačkih i drugih trgovaca da
Turci u Bugarskoj, prema Srbiji, gomilaju velike snage, što je značilo

10
da uskoro predstoji veliki turski napad na Srbiju, knez Lazar je
zazvonio za uzbunu i poslao svoje ljude svim srpskim velmožama i
vojnim komandantima da prikupe i pokrenu svoju vojsku prema
Kruševcu.
Tom prilikom knez Lazar je naredio komandantima tvrđava prema
severu i u unutrašnjosti zemlje da u tvrđavama ostane neko od nižih
zapovednika sa po 2-3 vojnika, da se za zaštitu tvrđava mobiliše
neophodno neboračko stanovništvo (starci i mladići), a da ostali krenu
u Kruševac. O pokretanju Turaka prema Srbiji obavestio je Vuka
Brankovića i bosanskog kralja Tvrtka I i zatražio je od njih da se
njihova vojska prema ranijem dogovoru okuplja i krene prema
Turcima. Vuka Brankovića je obavestio da ga njegova vojska čeka na
Kosovu kod reke Lab, a kralju Tvrtku da svoju vojsku uputi prema
Kosovu i tamo uspostavi kontakt sa Vukom Brankovićem.
Vojska kneza Lazara se okupila u Kruševcu. Kada je obavešten da su
Turci krenuli iz Bugarske prema Srbiji, on je pokrenuo svoju vojsku.
Najpre se uputio duž Južne Morave u susret neprijatelju, a zatim
prema dobijenim obaveštenjima o pravcu turskog kretanja kroz
Makedoniju, krenuo prema Kosovu. Kod Laba i Sitnice, gde se ulogorila
vojska koju je knez Lazar doveo sa sobom, priključila se i vojska koju
su doveli Vuk Branković i vojvoda Vlatko Vuković. Sa bosanskom
vojskom stigao je i jedan odred hrvatskih "krstaša" koji je predvodio
Ivan Paližni (Ivan Horvat), koji je bio izbegli Hrvat kod kralja Tvrtka.
Po procenama istoričara, knez Lazar je mogao da ima zajedno sa
vojskom Vuka Brankovića i bosanskog kralja Tvrtka I oko 15.000 do
17.000 vojnika (po mišljenju našeg istaknutog istoričara generala
Jovana Miškovića, srpska vojska je bila nešto veća, ali je turska vojska
bila daleko nadmoćnija). Turski car Murat I je proveo zimu 1388/1389.
godine u Plovdivu (Bugarska) gde je nastavio da se priprema za napad
na Srbiju. Obavešten da je knez Lazar postigao sporazum sa Vukom
Brankovićem i bosanskim kraljem Tvrtkom I o zajedničkoj borbi, on je
nastojao da još više poveća svoju vojsku iz redova najamnika, da na
čelo vojske rasporedi svoje najbolje komandante i odabere najbolji
pravac za kretanje u Srbiju. Rasporedivši niže komandante, on je na
kraju odlučio da rumelijsko-evropskim trupama komanduje njegov
stariji sin Bajazit, a trupama iz Male Azije njegov mlađi sin Jakub, koji
se već oprobao u bojevima u Maloj Aziji. Za glavnog stratega i
vrhovnog komandanta je odredio darovitog, veoma iskusnog i lukavog
Ali-pašu.
Knez Lazar je sam mogao sakupiti oko 10.000 ratnika, a Vuk 3.000. U
razgovoru kneževog predstavnika Radiča Postupovića, sa bosanskim
kraljem Tvrtkom I, ovaj ga je obavestio da se nalazi u sukobu oko
dalmatinskih gradova i da knezu Lazaru može poslati samo 3.000

11
ratnika sa vojvodom Vlatkom Vukovićem, što znači da se za presudan
boj sa Turcima moglo okupiti i opremiti 16.000 ratnika.

Zamka srpskoj konjici

Bojeći se srpskih zaseda na prolazu kroz Bugarsku i Makedoniju, Ali-

paša je izbegao klisure kuda je ranije prolazila turska vojska na putu
za Srbiju i izabrao bezbedniji, ali nešto duži put, prema Velbuždu
(Ćustendilu) i Kumanovu, preko širokih polja.
Nema podataka kakvu su ulogu u ovom turskom pohodu imali turski
vazali (bugarski car, braća Dejanovići, zatim Mrnjavčevići kralj Marko i
Andrijaš). Narodno predanje kaže da turski car Murat I nije imao
poverenja u Kraljevića Marka i brata mu Andrijaša, jer se bojao da u
toku boja ne pređe na srpsku stranu, pa ih nije ni angažovao za ovaj
boj. Što se tiče braće Dejanovića, narodno predanje kaže da je tursku
vojsku na svom terenu, u strumičkom kraju dugo zadržao i častio
njihov vazal Konstatin Dejanović, da bi knezu Lazaru obezbedio
dovoljno vremena za okupljanje vojske, govoreći turskim starešinama
da im je preko raskvašenih polja, kuda su oni nameravali da idu,
nemoguće preći pre maja meseca. Ima i indicija da je Konstantin
preko svojih ljudi obaveštavao kneza Lazara o veličini turske vojske i
nameravanim pravcima kretanja. Po nekim nepotpunim izvorima
Konstantin Dejanović je morao da da Turcima svoje pomoćne čete za
borbu protiv kneza Lazara.
Po prelasku na srpsku teritoriju (Vukove i Lazareve oblasti), turske
izviđače su svuda dočekivali srpski zaštitni odredi. Turska vojska je
prešavši Kumanovsko polje i obronke Skopske Crne Gore, početkom
juna, izbila na Južnu Moravu, odakle je prešla u borbeni poredak.
Procenjeno je da je tada car Murat imao oko 35.000 aktivnih vojnika,
što je za srednji vek bila ogromna vojska. Za ovom vojskom vukla se u
nedogled brojna komora (natovareni konji, kamile, magarci, kola). U
turskoj komori su se nalazili oružari koji su izrađivali i popravljali
oružje (strele, lukove, krive sablje, jatagane, ubojne sekire, koplja,
džilite, bojne vile, štitove). Bili su tu i majstori koji su izrađivali i
održavali bojne sprave, mesari, pekari, kuvari, krojači, obućari, trgovci
koji su sa sobom nosili i u turskim logorima prodavali razne
potrepštine za vojsku... Nadajući se pljački u bogatoj srpskoj zemlji,
Turci sa sobom nisu nosili mnogo hrane.
Za razliku od turske, srpska vojska je bila dobrim delom teško
oklopljena po ugledu na zapad. Bogata srpska vlastela je nosila
gizdavu odeću, sa kožnim dugim prslucima preko pancira i čizmama sa

12
srebrnim ukrasima. Njihovi konji su bili odnegovani i često imali oklope
sa ukrasima od srebra i zlata. Turci su pre Kosova, poslednje konačište
imali u blizini Novog Brda, čija tvrđava je bila zaposednuta Lazarevom
vojskom, pa su je Turci jednostavno zaobišli. Pred molitvu, turskim
vojnicima se obratio Muratov stariji sin Bajazit, obećavajući im svo
srpsko bogatstvo i roblje, ako se kao pravoverni budu hrabro
borili protiv nevernika i izvojevali pobedu. Na drugoj strani, na Kosovu,
kod Vukove crkve u Samodreži, vojsci se obratio knez Lazar, pozdravio
je i sokolio: "Vi, o druzi i braćo moja, blagorodne velmože, vojnici,
vojvode, veliki i mali, bolje nam je smrt u podvigu nego li život u
sramoti, bolje nam je u borbi smrt od mača primiti, negoli pleća našem
neprijatelju podati..." Na reči kneza Lazara vojnici su klicali na vernost.
Posle službe u crkvi i oko crkve, jer sva vojska nije mogla da stane
unutra, vojska se pričestila.
Sutradan, Turci su od Novog Brda krenuli na Kosovo, ostavivši nešto
vojnika radi opsade tvrđave i pred veče stigli nadomak srpske vojske.
O daljim događajima i toku bitke, nema pouzdanih izvora. O tome
govore neki turski istoričari, očigledno tendenciozni i svome narodu
naklonjeni, zatim turske hronike, neki strani izvori, narodno predanje i
legende.
Analizirajući sve ovo, događaji su se izgleda, odvijali ovako. Turski
komandanti ustavivši vojsku na valovitim predelima između Prištine i
današnjeg Gazimestana, okupili su se oko Murata da se dogovore kako
dalje da postupe. Murat je, osmotrivši srpsku vojsku i ocenivši da je
njegova daleko veća, bio za to da se odmah napadne. Komandanti su
ga od toga odvraćali, govoreći da im je vojska veoma umorna od puta
po sparnom danu i da napad treba odložiti za sutradan, kad se vojska
odmori i utvrdi. Srpska vojska, koja je ranije pristigla, bila je
odmornija od turske i spremna za borbu, pa je bilo dvoumljenja da li
da se odmah krene na Turke. Po ocenama vojnih stručnjaka, srpska
vojska je imala više šansi za pobedu da je odmah, odmornija, krenula
u boj, a sa druge strane Turci ne bi imali vremena da udare na
glavnom pravcu, kao što su to učinili u noći pred bitku, iskopaju jame i
u njih ugrade zašiljeno kolje (palisade) na kojima je uglavnom
slomljena udarna moć srpske oklopne konjice. Međutim, razmišljanja
komandanata obe vojske, prekinula je velika oluja, a zatim i jaka kiša
- prava provala oblaka, koja se sručila na obe vojske.
Čim se kiša smirila, Turci su pod zaštitom mraka počeli da kopaju jame
na centralnom delu mogućeg sutrašnjeg sukoba u koje su postavili
zašiljeno kolje, ostavljajući njima znane prolaze za nastup njihove
pešadije, koju su obično isturali napred. Potom su sve to zamaskirali.
Još je despot Uglješa nastojao da pridobije Vizantiju u iščekivanju
turske najezde. Izražavao je spremnost da Carigradskoj patrijaršiji
prizna jurisdikciju nad celom svojom oblašću. Javno je osudio crkvenu

13
politiku cara Dušana, odlazio u Svetu goru i tamo delio poklone, ali mu
to nije pomoglo. Uglješa je pokušao da nađe saveznika i u Bugarskoj,
ali ni tamo nije bilo željenog odgovora.

Gruvali i topovi

Na dan odlučujućeg boja, 28. juna (15. juna po starom kalendaru)

1389. godine, obe vojske su rano ustale, doručkovale i pripremile se
za bitku prema rasporedu koji su sačinili njihovi komandanti. Turci su
na pravcu glavnog udara, još dok se nije razdanilo, postavili svoju
konjicu, ispred iskopanih jama, kako ih Srbi ne bi videli, a iza njih
položaj je posela njihova pešadija.Turci su napravili ovakav raspored
svoje vojske:

- Centrom turske vojske komandovao je car Murat sa

vojskovođama Ali-pašom i Timurtašem.
- Levim krilom je komandovao Muratov mlađi sin Jakub Čelebija
uz pomoć vojskovođa Ali-bega i Balaban-bega.
- Desnim krilom je komandovao stariji Muratov sin Bajazit, zvani
Ildirim (Munja), sa vojskovođama Saridže-pašom, Kurdom po
narodnosti i poturčenim Grkom Mihailom Kezeom, koji je nosio
ime Evrenos-beg i bio jedan od najsposobnijih turskih vojskovođa
toga vremena.

Turska pešadija se na čitavoj liniji rasporeda nalazila u prvim borbenim

redovima, a iza nje konjica. Jedan oveći odred konjice, Turci su ostavili
u rezervi i prikrili ga od Srba.
Turci su planirali da prvu borbu sa Srbima primi njihova pešadija i da
se na centralnom delu fronta, tamo gde su bile postavljene jame sa
zašiljenim koljem, povuče kroz ostavljene prolaze, kada se Srbi približe
i tako namami srpska oklopna konjica.
Svoje topove Turci su postavili u prvoj liniji.
Srpski raspored:

- Središnjim delom fronta, na kojem se nalazila oklopna konjica,

komandovao je knez Lazar.
- Desnim krilom na kojem se nalazila konjica i pešadija
komandovao je Vuk Branković. Sa njim su bili i braća Musići,
Stefan i Lazar sa svojim vojskama.
- Levim krilom je komandovao bosanski vojvoda Vlatko Vuković,

14
 sa konjicom i pešadijom. Uz njega su bili i hrvatski "krstaši" pod
komandom Ivana Paližne.

Nije poznato koje su sve vojvode i druge starešine bile u centralnom

delu srpskog rasporeda sa knezom Lazarom. Pouzdano se zna da su tu
bili rudnički vojvoda i knežev barjaktar Pavle Orlović i toplički vojvoda
Krajmir. Ispred srpske vojske su bili postavljeni topovi. Za podršku
središnjem frontu raspoređena je ostala srpska pešadija i konjica, s
tim što je jedan deo pešadije (strelaca) bio isturen ispred oklopne
konjice. Srbi nisu imali rezervu. Čitava turska vojska bila je
raspoređena u dva borbena reda. Prema brojnom stanju, mogla je
zauzeti front dugačak oko tri kilometra, a srpska dosta manje, pa je
otuda njen borbeni raspored, da bi se izjednačio sa turskim i sprečio
udarac sa boka, morao biti ređi.
Srpske i turske snage nalazile su se na levoj obali reke Laba, pri čemu
je srpski front bio okrenut prema jugoistoku, a turski prema
severozapadu. Desno srpsko krilo moglo je dopirati do blizu kote broj
540 (brežuljak iznad današnjeg sela Obilića), a levo kilometar i po
istočno od južnih kuća današnjeg sela Miloševo.Centar turskog
rasporeda nalazio se, po svoj prilici, kod današnjeg Muratovog turbeta
na samom putu koji je iz Prištine vodio ka Kosovskoj Mitrovici. Desno
tursko krilo dopiralo je do padina Brnjičkog brda, a levo jedan
kilometar do sela Mazgita. Pucnjima iz topova, čija kamena đulad nisu
mogla ni da domaše do neprijatelja, otpočeo je boj na Kosovu.
Prema turskom istoričaru Nešriji, prvi su u napad krenuli srpski strelci
iz odreda Vuka Brankovića. Njegova vojska uspela je da duboko prodre
u tursko levo krilo, kojim je komandovao mlađi Muratov sin Jakub sa
vojskom iz Male Azije. Ovaj smeli srpski prodor pokolebao je tursku
vojsku kao i poznati potez kneževog viteza Miloša Obilića, koji je
nekako uspeo da se probije kroz turske redove i ubije cara Murata.
Tom prilikom je i sam poginuo. Tada je umalo rešena bitka u korist
Srba bez obzira na tursku nadmoćnost.
Razbivši tursko levo krilo, Vukova vojska je imala priliku da tursku
vojsku zahvati sa boka i izazove kod nje još veće rasulo i pometnju.
Ovo, pogotovo što je do turskih vojnika nekako, i pored prikrivanja,
doprla vest o Muratovoj pogibiji. Međutim, Vukova vojska, u daljem
nastupu, naleti na tursku komoru koja se bila smestila u šumarke
odmah iza vojnog rasporeda turske vojske. Šumarci, natovarena kola,
kamile, stoka, kazani u kojima je pripremana hrana, napravili su pravi
mali zid za srpsku vojsku, čiji je nalet splasnuo, pa se vojska povukla
malo nazad, bliže centru i glavnini srpske vojske.
Pobedu turske vojske rešio je Muratov sin Bajazit. Na vest o Muratovoj
pogibiji on je energično i brzo reagovao. Prepustio je komandovanje
vojskom komandantima koji su mu bili pridodati i naredio da se

15
prikrije Muratova smrt. Odmah je pozvao brata Jakuba kao da ga
tobože zove otac u vezi sa uzmicanjem pred Vukovim ratnicima, a u
stvari da ga ukloni kao konkurenta na prestolu. Naredio je da ga
zadave i prikriju njegovu smrt. On je zatim preuzeo komandu nad
celokupnom vojskom, uveo konjičku rezervu i sa njom udario po već
zamorenoj bosanskoj vojsci, koja je i sama imala uspeha na turskom
desnom krilu koje je potiskivala. Uspeo je da zaustavi njihovo
nadiranje i obuhvati u obruč jedan deo bosanske vojske. Turski
istoričar Nešrija tvrdi da su u Kosovskom boju obe strane imale topove
i da je turski car Murat predlagao da se ispred turskog borbenog
rasporeda postave kamile, ali su ga od toga odvratili turski komandanti
govoreći da se kamile mogu poplašiti, izgaziti turske vojnike i izazvati
paniku među njima.

Rane kneza Lazara

Posle kraće borbe srpske pešadije s Turcima u centru vojnog

rasporeda, Knez Lazar pokrenuo je u borbu centralni konjički deo
vojske i uspeo da potisne turski centar. Turski strelci i konjanici
povlačili su se kroz ostavljene slobodne prolaze, mameći srpsku
oklopnu konjicu na jame koje su bile maskirane granjem. Konji su
upadali u jame, lomili se, nabijali na kolje, a sa njih su padali ili su bili
obarani bojnim vilama srpski teški oklopnici. Jašući u prvim redovima i
hrabro se boreći, knez Lazar je zadobio ranu na donjem delu lica i više
drugih rana. Kada je uništen gro njegove konjice, na koju se sada
obrušio i sam Bajazit s turskom rezervom, zarobili su ga Turci, pošto je
upao sa konjem u jamu. Pre toga, pod njim su ubijena dva konja. Za
to vreme teško su krvarila oba srpska krila: desno, kojim je
komandovao Vuk Branković, i levo, pod komandom vojvode Vlatka
Vukovića. Kad su videli da je centar skršen i poraz neminovan,
napustili su bojno polje pod borbom i uspeli da spasu deo svoje vojske.
Čim je video rasulo srpske vojske, i kad je saznao da je knez Lazar
zarobljen, Bajazit, verovatno zabrinut za svoje nasledstvo, jer se bojao
pobune vojske iz Male Azije zbog ubistva brata Jakuba, naredio je da
se obustavi dalje gonjenje srpske vojske. To je olakšalo spasavanje
preostalih srpskih snaga.
Turski istoričari opisuju da je Bajazit knezu Lazaru i zarobljenoj srpskoj
vlasteli pokazao mrtve svoga oca i brata na nosilima, i glavu Miloša
Obilića, zahtevajući pred svojim doglavnicima osvetu za Miloševo delo.
Naše legende govore da je knez Lazar uzvratio Bajazitu rečima da je
ranije znao za podvig svoga viteza i da je to znala cela srpska vojska,
učinili bi da i Bajazit leži treći na nosilima. Bajazit je zatim naredio da
se knez Lazar i zarobljena srpska vlastela pogube. Nije poznato ko je

16
sve od srpske vlastele tada zarobljen, a turski istoričari samo pominju
vojvodu Krajmira. Ne zna se ni ko je i kako sa bojnog polja izneo telo
kneza Lazara i preneo ga na balsamovanje kaluđerima. Njegovo telo
tada je sačuvano i preneto u crkvu Vaznesenje Gospodnje u Prištini. O
tome postoje samo nagađanja. Postoji mogućnost da su vojnici
turskog vazala Konstantina Dejanovića, koji je bio naklonjen knezu
Lazaru, a možda i sam Konstantin, izmolili od Bajazita dozvolu da to
učine. Druga mogućnost je da su kaluđeri i narod, narednog dana po
Kosovskoj bici, pretraživali bojište i našli i izneli kneževo telo, imajući
pri tom u vidu da je Bajazit izjutra 29. juna pokrenuo svoju vojsku sa
Kosova, bojeći se nereda zbog Jakubovog ubistva.
Nekoliko bitnih elemenata doprinelo je da Srbi izgube ovu bitku: turska
premoć, nepostojanje jedinstvene komande i povezanosti srpske
vojske, koban nailazak Vukove vojske na tursku komoru, turske
prepreke na kojima je slomljena moć srpske konjice u centru,
Bajazitova odlučna protivmera u najkritičnijem trenutku, izdvojena i
sačuvana turska rezerva za odlučujući čas bitke, teška oprema srpske
vojske i njene konjice koja je otežavala kretanje i manevar u sparnom
danu. Pored ovoga, pao je i moral srpske vojske na krilima, kada su
videli da je skršen njihov centar u kojem se nalazio i knez Lazar, pa je
to dovelo do povlačenja obaju krila.
Narodno predanje osudilo je teško i neopravdano Vuka Brankovića,
kao da je on izdao na Kosovu. On je, pouzdano se zna, i pre i posle
Kosova bio protivnik Turaka i preporučivao veze sa Mađarima, a na
Kosovu se hrabro borio sa svojom vojskom, sve dok je to imalo smisla.
Bajazit nije mogao da proslavi ovu pobedu. Izginuo je i izranjavan
veliki deo njegove vojske, a pao je i njegov otac, car Murat. Turski
vojnici iz Male Azije i njihove starešine, osetivši šta se zbilo sa
Jakubom, njihovim komandantom koji je uživao veliki autoritet, počeli
su da se bune i pretio je sukob između njih i evropskih trupa kojima je
komandovao Bajazit. Radi toga, Bajazit nije imao vremena da dugo
uživa u pobedi. Odlučio je da odmah krene za Jedrene, gde se osećao
sigurnijim, i naredio povlačenje vojske prema jugu. Tursko naglo
povlačenje iz Srbije, posle boja i pogibije obojice vladara, što je do
tada bilo nečuveno u istoriji Balkana, stvorili su utisak da turska
pobeda nije bila potpuna i da je sporna. Bosanski kralj Tvrtko I, čak i
nekoliko nedelja kasnije, javljao je prijateljima o pobedi hrišćanske
vojske i primao čestitke. Ni u dobro obaveštenoj Mletačkoj Republici
duže se nije znalo za pravi ishod borbe. Srbi su ga, međutim, osetili
odmah. Sa knezom Lazarom izginuo je cvet moravskih, šumadijskih i
drugih junaka, a zemlja je ostala obezglavljena i bez zaštite. Nijedan
događaj iz naše istorije, ni pre ni posle ovog boja, nije ostavio tako
dubok i trajan utisak kao kosovska katastrofa. Narod je osetio njegov
sudbonosni značaj. Zgrada stare carevine se skrhala nepovratno, ne

17
samo zato što je neprijatelj bio jači, nego i zbog nesloge i moralnih
slabosti. Narod je dobro zapamtio ne samo Kosovo, nego i kneza
Lazara i sve njegove junake, zadržao ih u bolnoj uspomeni i slavio.
Kosovska bitka je po mnogim izgledima trajala samo nekoliko časova,
a glavna borba se vodila oko Mazgita i Gazimestana. Nije sigurno da
Muratovo turbe (mala mošeja sa kubetom gde je sahranjena utroba
cara Murata, dok je njegovo telo preneto u Bursu, grad u Maloj Aziji,
gde je i sahranjeno) na Kosovu pokazuje baš mesto njegove pogibije,
a verovatno je na prostoru oko njega, kao centra bitke, bila razvijena
glavnina i jedne i druge vojske.

Bolan susret u Kruševcu

Povlačeći se sa Kosova polja, Vukova preostala vojska se dobrim

delom raspršila svojim kućama, a on se sa ostatkom sklonio u tvrđavu
Jelač, gde je pred boj na Kosovu ostavio svoju porodicu i srebro.
Tvrđava Jelač nalazi se na teško pristupačnom terenu planine
Rogozne, za razliku od tvrđave Trepče i Zvečana, koje su se nalazile u
neposrednoj blizini Kosova polja, i za koje se očekivalo da će prve biti
na udaru Turaka. Pošto je tvrđava raspolagala velikim zalihama oružja
i bila dobro snabdevena hranom i vodom, Vuk je odlučio da odavde
pruži odlučan otpor Turcima ako se upute ka Jelaču. Poslao je jake
izvidnice prema Kosovu polju, i kada su ga one obavestile da se Turci
sa Kosova povlače na jug, razmestio je svoje teške ranjenike po
manastirima u Drenici, koje je dobro snabdeo hranom i drugim
potrepštinama.
Pored toga, Vuk je primio na lečenje u svojim manastirima i deo teških
ranjenika bosanske vojske koja se povlačila preko njegove oblasti
posle boja na Kosovu. Obavešten da su se Turci povukli ne samo sa
Kosova nego i iz Makedonije na putu za Bugarsku, Vuk je raspustio
kućama svoju preostalu vojsku i zajedno sa porodicom i svojom
dvorskom službom vratio se u svoj dvorac u Prištini. Tu je saznao da
Turci posle boja na Kosovu nisu prodirali dalje na sever u njegovu
oblast i da su postradala samo ona naselja i stanovništvo dokle su
Turci bili stigli tokom Kosovske bitke. Ubrzo je preduzeo mere da
normalizuje život u svojoj oblasti, da ponovo pokrene zastalu
proizvodnju u svojim rudnicima i livnicama. Sproveo je popis izginulih i
ranjenih boraca i njihovim porodicama uputio pomoć iz svoje riznice
radi preživljavanja. Bojeći se turskog povratka, ostavio je glavninu
svoga srebra u Jelaču na čuvanje tamošnjoj posadi, gde je ostavio i
svoga blagajnika (protovestijara). Doneo je čvrstu odluku da nastavi
da daje otpor Turcima ako krenu na njegovu oblast, iako je za to sada
imao dosta manje snage, da ne prihvati nikakvo vazalstvo prema

18
njima, kao što su to učinili braća Dejanović, Kraljević Marko i brat mu
Andrijaš, i da stupi u kontakt sa Mađarima radi organizovanja
zajedničke borbe protiv Turaka. Dugo se dvoumio kako da postupi u
odnosu na zemlje sa kojima je upravljao knez Lazar. On se sada
osećao odgovornim i za ove zemlje, bio je najstariji u porodicama
Lazarević i Branković i čak žudeo da postane gospodar svih preostalih
srpskih zemalja. Bojao se kako bi na njegove eventualne mere
reagovala kneginja Milica, koja je kod njega imala veliki autoritet, kao
i preživela srpska vlastela i stanovništvo. To ga je verovatno i odvratilo
da na ovom planu ništa ne preduzima. Ubrzo je sa suprugom Marom
posetio Kruševac i u njemu kneginju Milicu i njenu decu. Veoma je
bolan bio njihov susret. On ih je tada detaljno obavestio kako je tekao
boj na Kosovu i evocirao poslednji susret sa knezom Lazarom. Vuk je
obavestio kneginju Milicu da će nastaviti borbu sa Turcima i u vezi sa
tim tražiti mađarsku pomoć, i predložio kneginji Milici da stupi u
kontakt sa Mađarima, ponudi im vazalstvo i zatraži da njihova vojska
uđe u Srbiju radi zaštite od Turske. Kneginja Milica je, iščekujući dalje
turske poteze, energično bila protiv ovog Vukovog predloga, koji je
nudio i svoje posredništvo između Srba i Mađara. Razišli su se bez
dogovora. Za razliku od kneginje Milice koja nije videla drugog izlaza
osim turskog vazalstva, Vuk Branković nije hteo da se prikloni
Turcima. U velikoj potištenosti koja je u njemu zavladala posle
kosovske katastrofe i Miličinog prihvatanja turskog vazalstva, on se
potpuno priklonio Mađarima i, ne osećajući se sigurnim u svojoj
oblasti, zatražio od Dubrovnika da ga prihvati sa ženom Marom,
sinovima Đurđem, Grgurom i Lazarom, kao i njegovom pokretnom
imovinom. Dubrovčani su ga prihvatili, pošto su u Vuku imali dobrog
prijatelja, koji je bio od velikog značaja za njihovu trgovinu.
Vuk je u ovom periodu nastavio da upravlja svim zemljama u svojim
oblastima, održavajući prisne odnose sa primorskim gradovima
(Dubrovnikom, Zadrom, Venecijom i dr.), kojima je i dalje davao
povlastice, kao i ukazivao pomoć crkvama i manastirima na svome
području. Primećeno je da se Vuk u svojim poveljama i drugim
ispravama posle Kosovskog boja sve više javlja sa starim nemanjićkim
pridevkom „Stefan“ i kao „gospodar Srbima i Podunavljem“, a posle
smrti bosanskog kralja Tvrtka I, obraća se Dubrovniku da mu se prizna
pravo i na „svetodmitrovski dohodak“, na koji su ranije imali pravo
Nemanjići, ali je od ovog zahteva bio odbijen. Upotrebom nemanjićkog
pridevka „Stefan“, Vuk je nastojao da prikaže sebe kao naslednika
dinastije Nemanjić, što nije odgovaralo stvarnosti, jer se ničim nije
moglo ustanoviti da je loza Brankovića u krvnom srodstvu sa
Nemanjićima, sve do Vukove dece, koja bi se mogla povezati sa ovom
lozom jedino preko Lazareve i Miličine ćerke Mare, s obzirom na to da
je dokazano da je kneginja Milica bila ćerka kneza Vlatka od

19
Nemanjinog sina Vukana.
Ovaj nemanjićki pridevak „Stefan“ pojaviće se kasnije i kod njegovih
naslednika Brankovića, i drugih Brankovića koji su sebe prikazivali kao
potomke Vuka Brankovića, što se odrazilo u mnogobrojnim letopisima i
drugim spisima. U želji da se još više osigura od turske opasnosti, Vuk
se 1394. godine, pored Dubrovnika, obraća i Mletačkoj Republici,
moleći je da se i na njenom području može nastaniti u slučaju turske
opasnosti, zajedno sa svojom porodicom. To mu i oni odobravaju u
aprilu 1394. godine, pošto je Vuk preko svoga izaslanika položio
Mlečanima svoju zakletvu vernosti.

Mir sa Bajazitom

Nastojeći da ojača srpsku crkvu, kako bi u novim prilikama na sebe

mogla da preuzme i neke funkcije države, kneginja Milica je, uz pomoć
ćerke sultanije Olivere, izmolila Bajazita da turske vlasti ne progone
srpsku crkvu i omoguće joj normalan rad, kao i da izdaju dozvolu za
prenos moštiju kneza Lazara iz prištinske crkve Vaznesenja
Gospodnjeg, u manastir Ravanicu. Za prenos moštiju posebno su se
zalagali Lazarev sin Stefan Lazarević i Srpska pravoslavna crkva,
nastojeći da se i ovim činom omogući dalja izgradnja kulta kneza
Lazara, pri čemu im je dosta pomagao Vuk Branković na čijem se
području nalazila Priština. Pošto je dozvola data u zimu 1392. godine,
kneginja Milica je, bojeći se da se Bajazit ne predomisli, zajedno sa
Vukom Brankovićem, srpskim velmožama i sveštenstvom,
organizovala ovaj prenos po najvećoj zimi, u februaru te godine.
Povorci koja je krenula iz Prištine, priključili su se Vuk Branković i
njegova žena Mara, sa puno dostojanstva i poštovanja. Na izlasku iz
Ibarske klisure, u susret je izašla kneginja Milica sa decom, dvorskim
plemićima, vojvodama i crkvenim dostojanstvenicima, prateći kneževe
mošti sve do Ravanice, gde se opelom visokih crkvenih
velikodostojnika završila ova tužna svečanost. Upravljajući središnjim
delovima bivše srpske carevine, pogotovo sa isturenim Skopljem na
jugu, Vuk, iako je bio ugrožen od Turaka, i dalje je sedeo u Prištini,
okružen svojim dostojanstvenicima i upravljao bogatim rudnicima,
kovao svoj novac i održavao prisne odnose sa primorskim gradovima
dajući im mnoge trgovinske povlastice. Mađari, i sami ugroženi od
Turaka, nisu bili u stanju da Vuku Brankoviću pruže efikasniju podršku
u borbi sa Turcima, pa je on poražen u borbama oko Skoplja, koje je
palo u turske ruke već 1392. godine. Malena Vukova vojska povlačila
se na sever Kačaničkom klisurom prepuštajući Turcima Vukove posede
oko Skoplja i u podnožju Šar-planine. Videvši da im se ne može
odupreti, Vuk preko svojih izaslanika stupi u kontakt sa Turcima,

20
postiže mir sa Bajazitom i postade turski vazal. Kao što su to učinili
kneginja Milica i njen sin, knez Stefan Lazarević, sada je i on bio u
obavezi da Turcima plaća danak i daje pomoćnu vojsku. O tome u
povelji koju je izdao manastiru Hilandaru, Vuk kaže: "Složih mir s
Turcima i priložih velikom gospodinu Bajazitu i složih mir s njim" i
"raspisah zemlju vsu koliko jest v oblasti mojoj kako ćemo plaćati
danak Turkom". Potpisivanjem ugovora o miru sa Turcima, za koji je
po nekim izvorima posredovala sultanija Olivera, Vukova svastika,
njegove granice ostadoše nekoliko godina u miru sa Turcima. Poznato
je da se Vuk Branković nije odazvao Bajazitovom pozivu da sa svojom
vojskom učestvuje u boju na Rovinama sa hrišćanskim državama
1395. godine. Odbivši ovaj Bajazitov poziv, što je veoma rasrdilo
turskog cara, Vuk se spremao na najgore. Zato je blagovremeno iz
tvrđave Jelača liferovao svoje rezerve srebra u dubrovački depozit (u
januaru 1395. godine - 397 litara, tri dana pred boj na Rovinama - 693
litara, a u januaru 1396. godine - 790 litara), čija je ukupna vrednost
bila oko 15.000 zlatnih dukata. Kivni Turci su krenuli na njegove
posede u proleće 1396. godine i najpre zauzeli Prištinu i kosovsku
oblast, a zatim i rudnik gvožđa Gluhavicu i išli dalje. Pružajući Turcima
otpor, on je svoju porodicu preselio u Drenicu i povukao se u zapadne
delove svojih oblasti, gde je nastavio otpor, iako sa veoma malom
vojskom, blagodareći turskom angažovanju oko Carigrada i u
Nikopoljskoj bici 1396. godine. Ubrzo posle Nikopoljske bitke i
povratka turske vojske iz Vojvodine i Slavonije, gde su dugo progonili
krstaše posle poraza kod Nikopolja, Turci su sa brojnijom vojskom lako
izašli na kraj sa Vukom i zaposeli sve njegove oblasti.
Nije poznato kako je završio život Vuk Branković i o tome postoji više
kontroverznih izvora. Po jednima, Vuk je, izgubivši bitku u zapadnim
delovima svoje oblasti, pokušao da se domogne Dubrovnika, ali su ga
Turci usput uhvatili i stavili u tamnicu u Plovdiv (Bugarska), gde je
ubrzo po Bajazitovom naređenju otrovan. Po drugima, on je,
potplativši turske čuvare u Plovdivu gde je bio zatvoren, uspeo da
pobegne iz tamnice i domogne se Makedonije, gde se jedno vreme
skrivao, ali su ga Turci otkrili i preko svojih pristalica uspeli da otruju.
Po trećima, ponovo je uhvaćen i smešten u tursku tamnicu u Skoplju,
gde je ubrzo umro. Čuvši da je Vuk završio svoj život u Makedoniji,
njegov brat velikoshimnik Gerasim je ubrzo došao u Makedoniju,
našao njegove mošti, otkupio ih od turskih vlasti, davši za njih veliku
sumu novca u zlatu. Preneo ih je u Svetu goru i tamo sahranio u
zadužbini Brankovića - manastiru Sveti Pavle. Po četvrtima, Vuk je
posle poraza u bici sa Turcima, uspeo da im umakne i dokopa se
Dubrovnika. Odatle je otišao u Svetu goru, čijim je manastirima obilno
pomagao, kod brata velikoshimnika Gerasima. Tu je ubrzo umro i
sahranjen je u zadužbini Brankovića - manastiru Sveti Pavle. Pronađen

21
je jedan dokumenat u arhivu Mletačke republike, gde su njegovi
sinovi, tražeći nasledstvo (uloženi depozit), prijavili njegovu smrt pod
6. oktobrom 1397. godine (pored depozita u Dubrovniku, Brankovići su
nasledili i Vukov depozit uložen u Mletačkoj republici).
Deset godina posle prenosa moštiju, monahinja Jefimija, bivša supruga
despota Uglješe Mrnjavčevića, sastavila je tekst "Pohvala svetom
knezu Lazaru", koji je izvezla pozlaćenom žicom na crvenom atlasu
radi pokrivanja ćivota sa moštima kneza Lazara. Njime je dugo
pokrivan ovaj ćivot, a sada se nalazi u Muzeju srpske pravoslavne
crkve u Beogradu.

Grešnik posle smrti

Vuk Branković, gospodar Kosova, dobio je u staroj istoriografiji tužnu

ulogu izdajnika i bezmalo grobara srpskog carstva, jer je moralistički
usmerenoj istoriografiji bilo potrebno da otkrije krivca za poraz i
propast. Tvorci kritičke škole u srpskoj istoriografiji, Ilarion Ruvarac i
Ljubomir Kovačević, odlučno se obračunavajući sa svojim
savremenicima, koji su na prošlost gledali sa mnogo romantičarskog
zanosa, odbacili su tradiciju kao izvor istorijskog saznanja i utvrdili da
nema "pouzdanog dokaza o Vukovom izdajstvu" na Kosovu. Mnogi naši
istoričari su pozdravili ove stavove Ruvarca i Kovačevića, koji su ih
izveli nezavisno jedan od drugog, na osnovu dugogodišnjih detaljnih
istraživanja. Među istraživačima se isticao i Nikola Radojčić, navodeći
da je "skidanje vekovnih optužbi s ličnosti Vuka Brankovića" doprinelo i
raščišćavanju istine o samom Kosovskom boju i da je naučni interes
bio nemoguć, dok se nije rešilo to pitanje i načisto izvela Vukova uloga
u ovoj bici. To se desilo pre sto godina i njihove rezultate niko do sada
nije uspeo naučno da pobije. Bilo je i istoričara, naročito mlađih, koji
smatraju da je Vukove izdaje ipak bilo, ako ne na Kosovu ono posle
njega, što se ogledalo u njegovom odnosu prema kneginji Milici i
njenoj deci, kojoj Vuk tobože nije pružio dovoljno podrške da sačuvaju
Srbiju posle boja na Kosovu. U prilog mišljenju Ilariona Ruvarca i
Ljubomira Kovačevića, pored ostalog, govore i činjenice da je sasvim
dokazano da je Vuk podržavao i cenio svoga tasta kneza Lazara sve do
njegove smrti, da se na Kosovu dobro borio sa svojom vojskom, sve
dok je to imalo smisla i u ovome boju postizao uspehe, o čemu
svedoče i turske hronike. Uz to, borio se na svom terenu i na svojoj
zemlji koju nije mogao olako da ostavi i prepusti neprijatelju, a pitanje
izdaje pojavljuje se dosta kasnije posle Kosovskog boja (na početku
DžVII veka), verovatno pod uticajem kasnijih sukoba Lazarevića i
Brankovića. Pri tome se svakako polazilo i od toga da je Vuk kao i
čestiti knez Lazar i njegovi brojni junaci, trebalo da završi život na

22
Kosovu. Izvesno je da se Turcima kao srpskim neprijateljima
suprotstavljao sve do smrti, od čije je ruke, gotovo po svim izvorima, i
izgubio život. Zato bi tvrdnju o njegovoj izdaji trebalo odbaciti.
Preko dva i po veka prisustva Brankovića, ispunjena su istorijskim
aktivnostima bezmalo svakog člana ove značajne i razgranate
porodice, političkom, vojnom, duhovnom, ktitorskom, ili nekom
drugom delatnošću, kao i porodičnim vezama sa tadašnjim carskim,
kraljevskim i plemićkim kućama.
Najveći deo Vukovih poseda posle njegove smrti, Bajazit je dao
Stefanu Lazareviću, verovatno zbog njegovih zasluga u nikopoljskoj
bici, a možda i da bi posejao seme razdora između ove dve srodničke
porodice. Turci su iz svojih strateških i privrednih interesa poseli
Trepču, Zvečan, Jelač i Gluhavicu, gde su preuzeli i deo rudničkih jama
u Trepči i Gluhavici, livnice u Trepči i Gluhavici i kovnicu novca u
Trepči. Turci su na upravljanje, radi preživljavanja, ostavili Vukovoj
ženi Mari i sinovima Grguru, Đurađu i Lazaru predele između Trepče,
Mitrovice i Vučitrna. To je verovatno učinjeno pod uticajem sultanije
Olivere, kojoj je Mara Branković bila sestra.
Ostavši bez dovoljno sredstava za život, Vukova porodica se obratila
dubrovačkim vlastima i vlastima Mletačke Republike koje su obavestili
o Vukovoj smrti i zamolili ih da im deponovana Vukova sredstva, kao
zakonskim naslednicima, stave na raspolaganje.
Dobivši ova sredstva, Vukova porodica je uspela da jedan deo oblasti
Brankovića koji nije bio stavljen na upravljanje knezu Stefanu
Lazareviću, otkupi od Turaka, tako da su tada raspolagali sa dosta
dobara, sasvim dovoljno za život. Oni su kao i Lazarevići, sklopili mir
sa Bajazitom, postali njegovi vazali i obavezali se na plaćanje danka i
davanje pomoćne vojske Bajazitu. Oni su bili nezadovoljni što je jedan
deo bivših Vukovih zemalja predat na upravljanje knezu Stefanu
Lazareviću, pa će se to odraziti na izbijanje sukoba između ove dve
porodice. Sa dobijenom i otkupljenom zemljom i rudnicima upravljali
su zajedno Mara Branković i njeni sinovi. O tome govore ugovori o
trgovini sa Dubrovnikom i drugim primorskim gradovima, kao i
darovne povelje zemalja i drugih dobara manastirima i crkvama. Pošto
im Turci tada nisu vratili i Prištinu, nastavili su da i dalje stanuju u
Deviču u Drenici, gde ih je Vuk bio smestio posle povlačenja iz Prištine.
U to vreme (1402. godine) došlo je do sukoba između dva azijska
džina, turskog cara Bajazita i mongolskog osvajača Tamerlana (Timur
- Lenka). Na strani Bajazita u Maloj Aziji su se tada našli i Bajazitovi
vazali knez Stefan Lazarević, njegov brat Vuk sa 5000 srpskih
konjanika i Vukovi sinovi Đurađ i Grgur Branković sa svojom vojskom.
U žestokom sukobu kod Angore te godine, u kojem se posebno istakao
knez Stefan Lazarević sa svojim oklopnicima, pobedio je Tamerlan, a
Bajazit je zarobljen. Sa veoma teškom mukom iz ovog boja su se

23
izvukli Lazarevići i Brankovići sa delom svoje vojske i dokopali
Carigrada. U tatarsko ropstvo su zapali Stefanova sestra, sultanija
Olivera i Grgur Branković, koji su kasnije otkupljeni i došli u Srbiju.
Brankovići su obeležili poslednje decenije postojanja srpske države i
započeli dugu istoriju Srba u Ugarskoj, posle propasti Srpske
despotovine. Pet članova ove porodice nosilo je znake despotskog
dostojanstva, mnogi su bili učesnici brojnih i velikih bitaka, poneki su
završili život kao znameniti monasi, a nekolicina je zadobila i
svetiteljski čin.

Ratovi dva despota

Koristeći Bajazitov poraz kod Angore i njegovo zarobljavanje, knez

Stefan je odlučio da se oslobodi turskog vazalstva i sudbinu Srbije
poveže sa Vizantincima, Mađarima i drugim srednjoevropskim
zemljama. U tom cilju je stupio u kontakt sa vizantijskim namesnikom
Jovanom VII Paleologom koji ga je, obavešten o turskom porazu kod
Angore i Stefanovim namerama, proglasio za despota. Za vreme
bavljenja u Carigradu, u razgovoru o budućem uređenju Srbije i
odnosima sa Turcima, Vukov sin Đurađ Branković je zatražio od
despota Stefana, svoga ujaka, da mu vrati sve zemlje Brankovića koje
je dobio od Bajazita. Stefan se ovome suprotstavio, kao što nije hteo
da prihvati podelu srpskih zemalja na Lazareviće i Brankoviće. Posle
toga, sumnjajući da Đurađ može da se udruži sa Turcima protiv njega,
dogovori se sa namesnikom Jovanom da Đurđa pritvori u Carigradu do
njegovog povratka u Srbiju. Dok se Stefan sa preostalom vojskom
nalazio na putu za Srbiju na iznajmljenoj đenovljanskoj galiji
"Lomelini", njegov sestrić Đurađ je uspeo da podmiti svoga čuvara u
vizantijskom zatvoru i zajedno s njim pobegne iz zatvora. Ljut na
svoga ujaka Stefana, Đurađ je odlučio da priđe Sulejmanu,
Bajazitovom najstarijem sinu, koji je posle bitke kod Angore prebegao
na evropsko tle, tu se utvrdio i pretendovao na turski presto. Sulejman
je, čuvši da se Stefan odmetnuo od turske vlasti, Đurđa oberučke
prihvatio, stavio mu na raspolaganje veliki odred turske vojske za
borbu protiv Stefana. Đurađ je krenuo na Kosovo u želji da sačeka
Stefana po povratku u Srbiju, potuče ga i povrati natrag bivše Vukove
posede. Čim se Stefan iskrcao u Baru, prihvatili su ga njegov zet
Đurađ Balšić i sestra Jelena. Oni su ga obavestili da je na Kosovo
stigao sa turskom vojskom Đurađ Branković i da ga tamo čeka.
Došavši u Srbiju, Stefan je sa vojskom koju su mu prikupili majka
Milica i čelnik Radič Postupović, krenuo na Kosovo i tamo 21.
novembra 1402. godine kod Tripolja kod Gračanice, potukao do nogu
vojsku koju je bio doveo Đurađ Branković. Tada su se Đurađ i ostaci

24
turske vojske dali u bekstvo. Posle ovoga, despot Stefan je očistio
Kosovo i susedne oblasti koje su mu pripadale do odlaska u boj kod
Angore od Turaka i Đurđevih pristalica i priklonio se Mađarima sa
kojima je postigao veoma povoljan sporazum o zajedničkoj borbi
protiv Turaka.
U to vreme, započete su žestoke borbe između Bajazitovih sinova oko
nasleđa, u koje su se umešala braća Brankovići, Đurađ i Lazar, dok se
treći Vukov sin Grgur po oslobođenju iz tatarskog ropstva zamonašio.
U turskim međusobnim borbama su izgubili živote Lazar Branković i
Vuk Lazarević, a Stefan je posle bratovljeve smrti opet objedinio
Srbiju. U turske borbe se na kraju umešao i despot Stefan Lazarević,
koji je potpomogao najprikladnijeg kandidata za turski presto, princa
Muhameda, dok je Đurađ Branković bio na strani princa Muse, koji je
vodio borbe i sa despotom Stefanom.
Đurđu Brankoviću, koga je princ Musa vodio sa sobom kao
pretendenta na vlast u čitavoj Srbiji, bilo je dosta trzavica i služenja
Turcima, pa se pod uticajem majke Mare odlučio da napusti Musu i
pomiri sa ujakom Stefanom. Kada je Musa 1411. godine zauzeo Solun,
Đurađ je uspeo da mu odatle umakne, prikrije se i počne razmišljati
kako da se vrati u Srbiju. Kad se našao u blizini Soluna, on preko
svojih prijatelja obavesti majku Maru i tetku Oliveru, bivšu sultaniju,
koja je sada živela kod brata u Beogradu, o svojoj čvrstoj nameri da se
vrati i pomiri sa ujakom, despotom Stefanom. Zamolio ih je za
posredovanje kod ujaka, da bi mu dao oproštaj i dozvolio povratak u
Srbiju. Despot Stefan, nemajući svoje dece, rado prihvati molbu
sestrića Đurđa, obavesti ga o ovome preko svoga čoveka i ugovori sa
njime način dolaska u Srbiju.
Za vreme borbi sa princom Musom, u julu 1413. godine u blizini Novog
Brda, posle mnogo godina neprijateljstva i sukoba, susreli su se despot
Stefan Lazarević i njegov sestrić Đurađ Branković. U Makedoniji ga je
prihvatilo konjičko odeljenje koje mu je Stefan uputio u susret. Susret
je bio veoma srdačan kao da se pre toga ništa nije dogodilo između
njih. Pomirivši se sa sestrićem, despot Stefan je odmah ponudio Đurđu
da komanduje vojskom koja je vodila borbu sa princom Musom, koji je
bio prodro u Srbiju. Ova borba je uspešno okončana u srpsku korist, a
Musa uhvaćen i pogubljen.
Pomirenje između despota Stefana i Đurđa Brankovića sa radošću je
primljeno u celoj Srbiji i prijateljskim zemljama. Despot Stefan je
obasipao Đurđa ljubavlju i pažnjom, dao mu odgovarajući položaj u
svojoj upravi i on se nastanio u Beogradu. Od ovog pomirenja će
despot Stefan i njegov sestrić Đurađ, koji su prošli kroz mnoge vrtloge
života i međusobno se sukobljavali, ići zajedno uz puno međusobno
poštovanje, što je dovelo do toga da ga despot proglasi za svoga
naslednika. Dok je despot Stefan Lazarević ponovo sređivao

25
unutrašnje prilike u Srbiji, sa pretenzijama na svoje nasleđe pojavio se
i njegov brat Vuk. Došlo je između njih do spora, u kome se Stefan
usprotivio podeli Srbije, da bi na kraju Vuk prebegao Turcima i tamo
se povezao sa Đurđem Brankovićem. Zajedno su, uz tursku pomoć,
krenuli na Stefana, ali ih je on uz pomoć Mađara suzbio. Borbe su i
dalje nastavljene, pa je Stefan da bi sprečio dalje prolivanje bratske
krvi, pristao na podelu Srbije. Dao je bratu južni deo nasleđene Srbije
sa sedištem u Kruševcu, a on se sa porodicom preselio u Beograd, koji
je dobio od Mađara.

Prokleta bez krivice

Blagodareći veštoj politici despota Stefana, Srbija je ostala punih

deset godina u miru sa Turcima. Despot Stefan pod pokroviteljstvom
mađarskog kralja Žigmunda i turskog sultana Muhameda, koga je on
svesrdno pomagao da dođe na presto, u miru i blagostanju posveti
život dobru svoga naroda i nastupi doba procvata Srpske despotovine.
Osetivši da mu zdravlje sve više popušta, despot Stefan odluči da
iskoristi mađarski sabor u Tati, kojem je prisustvovao (1426) i tamo sa
mađarskim kraljem Žigmundom zaključio ugovor o nasleđu njegovog
sestrića Đurđa na srpskom prestolu. Po ovom ugovoru, Đurađ je
prijemom nasleđa morao da vrati Mađarima Beograd, Golubac i
Mačvansku banovinu, koje je despot Stefan dobio na doživotno
uživanje.
Smrću despota Stefana Lazarevića, 19. jula 1427. godine, koja je
teško pogodila Srbiju, Đurađ je primio na upravljanje dosta sređenu
zemlju, ali i mnoge brige, jer je trebalo sačuvati preostalu Srbiju, koju
su Turci posle smrti sultana Muhameda teško pritiskali s juga, a
Mađarima predati Mačvu, Beograd i Golubac. To će teško prihvatititi
srpski narod posle dugogodišnjeg posedovanja, izgradnje i
naseljavanja. U isto vreme (1429), pošto je mađarskom kralju
Žigmundu morao da preda Beograd, Đurađ je otpočeo zidanje nove
prestonice Smedereva, koja je završena 1430. godine pod
rukovodstvom Jerininog brata Tome Kantakuzena. U skladnom braku
sa despoticom Jerinom, Đurđu su se izrodila deca: Katarina
(Kantakuzina), Stefan i Lazar, kasnije izvanredno obrazovana i
vaspitana. Zbog teških uslova u kojima je izgrađeno Smederevo i
opravljane brojne tvrđave i zbog toga što je bila strankinja (Grkinja),
narod nije voleo despoticu Jerinu. Bacio je na nju svu krivicu zbog
teškog stanja u Srbiji i bez osnova je nazvao - "Prokleta Jerina". I
pored mnogobrojnih teškoća - predaje u harem ćerke Mare iz prvog
braka, stalnog pritiska Turaka sa juga, odvođenja sinova Stefana i
Lazara kao talaca u Tursku i najzad njihovog oslepljenja, kao i

26
privremenog pada Srpske despotovine pod tursko ropstvo 1439.
godine, despot Đurađ, hrabar ratnik, bistar i odlučan vladar, uspešno
je vladao Srpskom despotovinom i produžio njen život sve do 24.
decembra 1456. godine. Tada je u osamdesetoj godini života
iznenadno umro u svome dvorcu u Srebrenici pod Rudnikom.
Sahranjen je, po sačuvanim izvorima, u crkvi Krive Reke pod
Rudnikom, na gornjem toku rečice Despotovice.
Tri nedelje posle smrti despota Đurđa, novi srpski despot Lazar je
sklopio ugovor sa turskim carem Mehmedom II, kojim je dobio na
upravljanje sve preostale očeve zemlje i obećanje da neće biti
uznemiravan u svojoj vladavini. Zauzvrat je bio u obavezi da turskom
caru plaća godišnji danak od 40.000 dukata i daje mu određeni broj
vojnika kada on to zatraži. Za vreme njegove vladavine u srpskoj
despotovini se sve više zaoštravala protivrečnost dveju stranaka:
turkofilske, koju su vodili njegova sestra Mara, udata za turskog cara i
brat joj Grgur, i mađarofilske, koju je vodila despotica Jelena i njegov
drugi brat Lazar. Despot Lazar se kolebao između ove dve stranke, ali
je više naginjao turkofilskoj politici. Deca i porodica despota Đurđa i
dalje nikako nisu mogli da se slože u političkim prilikama Srpske
despotovine, pri čemu je despot Lazar nastojao da majku Jerinu liši
svakog uticaja na politiku i pored toga što mu je otac ostavio amanet
da u upravljanju despotovinom, posle njegove smrti, učestvuje i
Lazareva majka. Ova njihova nesloga se završila tragično. Stara i
bolesna despotica Jerina je umrla 1457. godine pod nerazjašnjenim
okolnostima na Rudniku i sahranjena u njegovom podnožju, a te noći
prebegli su na tursku teritoriju, nesahranivši majku despotov brat slepi
Grgur, sultanija Mara i Grgurov ujak Toma Kantakuzen. Vizantijski
hroničari Halkokondil i Sfrances su čak i optuživali despota Lazara da
je majku Jerinu otrovao, usuvši joj otrov u salatu, što se kasnije
pokazalo neistinom. Iznenada, 20. januara 1458. godine, pod
nepoznatim okolnostima, umro je i despot Lazar. On nije za sobom
ostavio muško potomstvo već tri ćerke, od kojih je najstarija Jelena
(Jelača) imala samo 11 godina, pa je ubrzo po despotovoj smrti,
obrazovano namesništvo. Tu je ubrzo počela borba za prevlast.
Udovica despota Lazara je zajedno sa deverom Stefanom težila da
despotovinu što više osloni na Mađarsku. Nasuprot njima bio je
namesnik Mihailo Anđelković, koji je težio Turcima i čak pokušao da u
grad Smederevo uvede Turke, što su Srbi sprečili.
OzlojeĐeni ovim, Turci napadoše Srbiju sa velikom vojskom, vodeći sa
sobom Đurđevog sina slepog Grgura kao pretendenta na srpski presto.
U ovakvoj situaciji, Jelena i Stefan zatražiše pomoć od Mađara i, u cilju
sačuvanja despotovine, stupiše u kontakt sa bosanskim kraljem.
Traženo je rešenje da se udajom maloletne Jelene za sina bosanskog
kralja Stevana Tomaševića, objedine Srbija i Bosna i uz pomoć Mađara

27
sačuva Srbija. U skladu s tim, Stevan Tomašević je u Smederevu 21.
marta 1459. godine preuzeo vlast, dok je svadba sa Jeleninom ćerkom
obavljena prvog aprila. Tako je muška loza Brankovića prestala da
vlada Srbijom.
Đurađ je u proleće 1429. godine od vizantijskog cara Jovana VII
Paleologa dobio znake despotskog dostojanstva, a do tada se
predstavljao "gospodinom Srbljem i Pomorju Zetskom". Tada su se
Brankovići prvi put pojavili u ulozi naslednika srednjovekovnih srpskih
dinastija.

Stradali sa narodom

Kad je čuo za objedinjavanje Bosne i Srbije, car Mehmed II izrazi

protest i sa velikom vojskom krenu na Smederevo. Novi despot Stefan
Tomašević nije dobio podršku, jer su Mađari bili zauzeti unutrašnjim
borbama, a otac i rimski papa nisu imali čime da mu pomognu. Kada
je car sa vojskom stigao pod grad, mladi despot Stefan se našao
usamljen. Videvši da se ne može održati, on se odluči na predaju.
Pregovore sa Turcima vodio je despotov stric Radivoje koji se zatekao
u Smederevu. Jedini uslov koji je on postavio Turcima bio je da
poštede život svima koji su se zatekli u gradu, da ih ne robe i dozvole
im odlazak. Turski car Mehmed II ovo je velikodušno prihvatio. U rano
jutro 20. juna 1459. godine, iz grada je izašla bosanska povorka u
kojoj su bili despot Stefan Tomašević, njegov stric Radivoje, mlada
despotica Jelena, njena majka Jelena i njihova pratnja. Posle njih, iz
grada su izašli srpska vlastela i srpski narod koji se zatekao u gradu.
Poklonili su se caru Mehmedu i predali mu ključeve grada. Na kraju je
iz grada izašao i manji mađarski odred, koji Turci zarobiše. Toga dana
konačno se zatvorila knjiga postojanja srpske srednjovekovne države.
Posle pada Srpske despotovine, Mađari su počeli da okupljaju Srbe
prebegle preko Save i Dunava i da ih organizuju za borbu protiv
Turaka. Trajalo je to sve do bitke na Mohačkom polju (19. avgusta
1526), gde su Mađari potučeni, a njihov kralj se udavio u blatištu. Srbi
su tada postali raja, kao i njihova braća preko Save i Dunava. Držeći
posede između Zemuna, Kupinova, Sremske Mitrovice, Kamenice i
Slankamena, puštali su svoj koren na sremskoj zemlji prebegli,
poslednji Brankovići. Oni su, pored borbi za samoodržanje prebeglog i
zatečenog srpskog naroda, oživeli i tradicionalnu pobožnost srpskih
vladara i vlastele i kulturu nasleđenu od Nemanjića. Tako je, prema
narodnom predanju i sačuvanim istorijskim izvorima, despot Vuk
Branković (Zmaj Ognjeni Vuk) podigao crkvu sv. Nikole u Slankamenu,
kao i manastir Grgeč. Despot Jovan Branković podigao je manastire
Jazak i Đipšu, a zajedno sa svojom majkom Angelinom i bratom

28
Đurđem - monahom Maksimom, manastire Fenek i Krušedol. Despoti
Jovan i Đurađ obnovili su manastir Privinu glavu. Poslednji Brankovići
su osnovali, ili bar oživeli, ustanovu monaštva u Sremu, i time su, u
stvari, oživeli onu treptavu svetlost prema kojoj su se ubrzo počeli
kretati obeskućeni kaluđeri, kao i srpski narod sa juga. Fruškogorski
manastiri ne samo da su bili prihvatilišta za izbegli srpski narod, već je
u njima pohranjivano sve što se moglo skloniti od Turaka i poneti sa
sobom. Tako je manastir Fenek jedno vreme čuvao mošti sv. kralja
Stevana Prvovenčanog; u manastir Jazak su donete mošti kralja
Uroša; u Vrdniku su, posle velike seobe Srba, našle mir mošti kneza
Lazara itd. Zajedno sa moštima, u fruškogorske manastire su doneseni
i ikone, povelje, srbulje, letopisi, pomenici i drugi crkveni i kulturni
predmeti. Srpski narod je prihvatio odluku Crkve o uvršćenju
poslednjih Brankovića među svetitelje, sačuvavši o njima, uporedno s
pobožnom odanošću, i istorijsku predstavu velikih nevoljnika i voljnih
patnika za svoj izgubljeni narod u vreme njegovih najvećih stradanja.
Sa Brankovićima je završena srpska srednjovekovna istorija. Na
političkoj pozornici bili su oko 200 godina, uvek odani srpskom narodu
i srpskoj državnopravnoj tradiciji. Njihovo delovanje poklapa se sa
turskim osvajanjem srpskog etničkog prostora, ali, za razliku od
članova nekih balkanskih velikaških porodica, nijedan Branković se nije
poturčio. Svi odreda bili su vezani za veru svojih otaca. Čak među
Brankovićima nije bilo sukoba, kao što ih je bilo među Nemanjićima i
Lazarevićima. Bili su veliki privrženici Srpske pravoslavne crkve,
gradeći i pomažući mnogobrojnim crkvenim zadužbinama, razasutim i
van svoje zemlje. U šest naraštaja živeli su na velikom balkanskom
prostoru, od Ohrida, Sereza, Svete gore, preko Kosova i Metohije,
Šumadije i Pomoravlja, do Kupinova u Sremu. "Vukovo izdajstvo" i
"Jerinino prokletstvo" najveće su tragedije Brankovića. Ali, srpski
narod i crkva su im se odužili, jer su Vukove i Jerinine potomke uzeli
za svoje svetitelje.
Sahranjene u Krušedolu, mošti svetih Brankovića, despota Stefana i
Jovana, mitropolita Maksima i majke Angeline, dale su fruškogorskim
manastirima značaj kultnog mesta koje neprekidno podseća na
poslednji čin srpske tragedije. Vezujući se time za tradicije Nemanjića,
poslednji Brankovići dobili su svetački oreol.

- KRAJ -

29