Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΩΨΗΣ
Πανεπιστ µιο Τεννεσσ 
12 ΙουνÐου 2005
100 χρìνια πèρασαν απ' τη χρονιˆ των µεγˆλων
ανακαλÔψεων του Αϊνστˆιν που ˆλλαξαν τον τρìπο
που αντιλαµβανìµαστε θεµελι¸δεισ φυσικèσ èννοιεσ
(χ¸ρο και χρìνο, µˆζα και ενèργεια, βαρÔτητα)
και βο θησαν να εδραιωθεÐ η κβαντικ  φÔση του
ΣÔµπαντοσ. Η δουλειˆ του Αϊνστˆιν ˆφησε
σηµαντικˆ ερωτ µατα αναπˆντητα (συµβατìτητα
βαρÔτητασ και κβαντοµηχανικ σ, ενοποÐηση ìλων
των δυ툵εων τησ ΦÔσησ).
Σ µερα èχουµε µια θεωρÐα που δÐνει απαντ σεισ
σ' αυτˆ τα ερωτ µατα: τη ΘεωρÐα των Χορδ¸ν.
Θα προσπαθ σω να εξηγ σω π¸σ η ΘεωρÐα των
Χορδ¸ν συµπληρ¸νει και διαφοροποιεÐ τισ ιδèεσ του
Αϊνστˆιν δÐνοντασ µια γεÔση τησ τρèχουσασ ερευνη-
τικ σ δραστηριìτητασ.
Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 1

ΝΕΥΤΩΝΕΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ

z
απìσταση µεταξÔ δÔο σηµεÐων
δx

x1 δs2 = δx2 + δy 2 + δz 2
x2
0
y
ìλοι συµφωνοÔν (αναλλοÐωτη)
x W=mg

οι αδρανεÐσ παρατηρητèσ δεν αισθˆνονται εξωτερικèσ δυ툵εισ.

~ = m~a
F
Νìµοσ του ΝεÔτωνα αναλλοÐωτοσ κˆτω απì

~
x→~
x − ~v t
(µετασχηµατισµìσ Γαλιλèου µεταξÔ αδραν¸ν παρατηρητ¸ν).
F Ο ΝεÔτωνασ εÐναι αδραν σ - το µ λο δεν εÐναι (a = −g ).

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 2

ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΣΜΟΣ

ΕνοποÐηση ηλεκτρικ¸ν και µαγνητικ¸ν

δυ툵εων (̈ξγουελ)
⇒ κÔµατα
ταξιδεÔουν µε την ταχÔτητα του φωτìσ

c = 3 × 108m/s
ανεξˆρτητα απ' την ταχÔτητα του παρατηρητ 
⇒ ασÔµβατο µε τουσ νìµουσ του ΝεÔτωνα.
µετασχηµατισµìσ Λορèντζ:

x → γ(x − vt) , t → γ(t − vx/c2)

(γ < 1 - συστολ ) γνωστìσ πριν τον Αϊνστˆιν.

F Ο Λορèντζ επÐσησ èδειξε: E = 34 mc2 για èνα ηλεκτρìνιο (ΛΑΘΟΣ!)

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 3

ΧΩΡΟΧΡΟΝΟΣ
t

δx
Αϊνστˆιν: χ¸ροσ και χρìνοσ δεν ξεχωρÐζουν
x1
ΑναλλοÐωτη απìσταση µεταξÔ γεγονìτων: x2

δs2 = −c2δt2 + δx2 + δy 2 + δz 2 = −c2δτ 2 0 x

τ : χρìνοσ για τον ακÐνητο παρατηρητ .

ΕΙ∆ΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ

συνèπειεσ µεγˆλησ εµβèλειασ:

E = mc2

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 4

ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ
Ηλιακì
8πkT ν 2
φˆσµα: I(ν) = ←− ΛΑΘΟΣ!
c3

Σε µια κÐνηση απελπισÐασ, ο Πλανκ

προτεÐνει (το φωσ εκπèµπεται σαν κβˆντα)

E = hν
αλλˆζει èνα ολοκλ ρωµα σε σειρˆ:

8πh ν3
I(ν) = 3 hν/kT ←− ΣΩΣΤΟ!
c e −1

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 5

Ο Αϊνστˆιν εξηγεÐ το φωτοηλεκτρικì

φαινìµενο
(ΒραβεÐο Νìµπελ 1921)
I το φωσ απορροφˆται σαν κβˆντα.

ΕΡΩΤΗΣΗ: το φωσ ταξιδεÔει σαν σωµατÐδια

(φωτìνια);
I δυσκολοχ¸νευτο: τα φωτìνια δεν µπορεÐ να εÐναι
µπαλλˆκια - συµβˆλλουν!

Ο Αϊνστˆιν αντιλ φθηκε τισ συνèπειεσ πριν την ανακˆλυψη

τησ Αρχ σ τησ ΑπροσδιοριστÐασ απ' τον ׈ιζενµπεργκ

∆p∆x ≥ ~
I δεν του ˆρεσε
“Ο Θεìσ δεν παÐζει ζˆρια µε το ΣÔµπαν”

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 6

ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ + ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
ΕξÐσωση των Klein-Gordon (ανακαλÔφθηκε απ' τον Schrödinger)
I δεν δουλεÔει (αρνητικèσ πιθανìτητεσ)
ΕξÐσωση του Dirac
I οδηγεÐ σε θεωρÐα οπ¸ν (ανοησÐεσ).
Τελικˆ, Κβαντικ  ΘεωρÐα ΠεδÐου - θρÐαµβοσ τησ ανθρ¸πινησ διανìησησ!
♦ εξηγεÐ την Απαγορευτικ  Αρχ  του Pauli
♦ προβλèπει την Ôπαρξη αντι-Ôλησ

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 7

ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ + ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΣΜΟΣ
ισχÔσ ηλεκροµαγνητικ¸ν αλληλεπιδρˆσεων
e2 1
α= = e e
2hc 137
Κβαντικ  ηλεκτροδυναµικ  - µη πεπερασµèνεσ ποσìτητεσ
Η πìλωση του κενοÔ µεταβˆλλει το Νìµο Coulomb γ γ

e(r)
V (r) =
4πr

F e(r) φθÐνουσα συνˆρτηση τησ απìστασησ r

F το κενì ειναι διηλεκτρικì (µονωτ σ)
F σε µεγˆλεσ ενèργειεσ, οι ηλεκτρικèσ δυ툵εισ γÐνονται ισχυρìτερεσ.

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 8

ΠΥΡΗΝΙΚΕΣ ∆ΥΝΑΜΕΙΣ
ΑΣΘΕΝΕΙΣ: Ραδιενεργ  ακτινοβολÐα β

n → p + e− + ν̄e p e
αλληλεπÐδραση σ' èνα σηµεÐο µε ισχÔ (Fermi) GF
GF = 1.166 × 10−5GeV −2 νe
δεν ισχÔει σε υψηλèσ ενèργειεσ (ˆπειρη πιθανìτητα) n
Εισˆγουµε σωµατÐδιο W , φορèα τησ αλληλεπÐδρασησ.
αW
GF ∼ 2 2
, mW ∼ 80 mπρωτ oνιoυ
(mW c )
p e
ισχÔσ ασθεν¸ν πυρηνικ¸ν δυ툵εων:

g g 1
W αW =
νe 29
n α/αW = sin2 θW (γωνÐα Weinberg).

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 9

ΙΣΧΥΡΕΣ: Κβαντικ  Χρωµοδυναµικ 

Τα κουˆρκ και τα γλουìνια èχουν u d
χρωµατικì φορτÐο
I δεν εÐναι ελεÔθερα
Μìνο “λευꈔ σ¸µατα εÐναι “ορατˆ” g
u u u d
d
p d n (πρωτìνια, νετρìνια, κλπ)
u d
Χαρακτηριστικ  ενèργεια:
τα πυρηνικˆ σωµατÐδια
1
αποτελοÔνται απì κουˆρκ. Λχ = 0.236 GeV ∼ mπρωτ oνιoυ c2
5 αλληλεπιδρˆσεισ µèσω
γλουονÐων.
F ασυµπτωτικ  ελευθερÐα
Σε υψηλèσ ενèργιεσ οι δυ툵εισ εξασθενοÔν
I τα γλουìνια µετατρèπουν το κενì σε παραµαγνητικì υλικì
[Politzer, Gross, Wilczek - ΒραβεÐο Νìµπελ 2004]

ΗΜ + ΑΣΘΕΝΕΙΣ + ΙΣΧΥΡΕΣ = ΣΤΑΝΤΑΡ ΜΟΝΤΕΛΟ

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 10

ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ∆ΥΝΑΜΕΩΝ

σε υψηλèσ ενèργειεσ ìλεσ οι δυ툵εισ εχουν πˆνω κˆτω την Ðδια ισχÔ.
F Αν συµπεριλˆβουµε υπερσυµµετρÐα, αποκτοÔν Ðση ισχÔ σε ενèργεια ισοδÔναµη
µε 1016 × µˆζα πρωτονÐου.
F Οι δυ툵εισ τησ ΦÔσησ φαÐνεται να èχουν κοιν  προèλευση.

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 11

ΒΑΡΥΤΗΤΑ + ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
Αϊνστˆιν: Το µ λο εÐναι αδραν σ παρατηρητ σ,
ìχι ο ΝεÔτωνασ!
I Ο ΝεÔτωνασ αισθˆνεται εξωτερικ  δÔναµη,
απουσÐα εξωτερικ¸ν δυ툵εων
ìχι το µ λο.
Αρχ  ΙσοδυναµÐασ

Το µ λο ακολουθεÐ γεωδεσιακ  γραµµ 

F
1
x ≈ − gt2
2
η µˆζα (ενèργεια) δηµιουργεÐ τον χωρìχρονο
I συντελεστ σ “κÔρτωσησ” του χρìνου: υπερατλαντικ  πτ ση

2gR −9 = 0.9999999986
g00 ' 1− = 1−1.4×10
c2
Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005
Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 12

ΓΕΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
8πG
Gµν = 4
Tµν
c
Αµεση επιτυχÐα:

F Περιστροφ  τροχιˆσ του Ερµ 

συνολικ : ∆φ = 5, 60100/αι¸να.
λìγω γεωκεντρικοÔ συστ µατοσ: 5, 02600/αι¸να.
επÐδραση ˆλλων πλανητ¸ν: 53200/αι¸να.
Αϊνστˆιν: 4300/αι¸να.
F λÔγισµα ακτÐνασ φωτìσ απ' τον Ηλιο
4GM¯ 00
∆θ ' ' 1.75
c 2 R¯
παρατηρ θηκε απ' τον Eddington (1919)
F διαµìρφωση πυρ νων στοιχεÐων οταν το ΣÔµπαν εÐχε ηλικÐα 100

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 13

ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
Αστρονοµικèσ µετρ σεισ ⇒ ΕπÐπεδο ΣÔµπαν.
2
ΕξÐσωση Friedman: Ω = ρρ = 1 , ρ0 = 3H 8πG , H = 1 da
a dt
0
F Κοσµολογικ  σταθερˆ: προτˆθηκε απ' τον Αϊνστˆιν, ¸στε H = 0
(στατικì ΣÔµπαν)
I ΑντιστοιχεÐ σε ενèργεια κενοÔ (σκοτειν  ενèργεια)
F την αποκÔρηξε µετˆ την ανακˆλυψη τησ διαστολ σ του
ΣÔµπαντοσ απ' τον Hubble
Ho−1 ≈ 14 × 109 èτη ∼ ηλικÐα του ΣÔµπαντοσ.

Ω = ΩΛ + Ωυλης + Ωακτ ινoβoλιας + Ωκ

Ωκ > 0 (κλειστì), < 0 (ανοιχτì), = 0 (επÐπεδο)

ΩΛ ∝ Ωυλης a3 ∝ Ωκ a2 ∝ Ωακτ ινoβoλιας a4

F Σ µερα το ΣÔµπαν αποτελεÐται απì H 6= 0 ικανοποÐησε τον Јππα.

70% σκοτειν  ενèργεια, 26% σκοτειν  Ôλη, 4% γνωστ  Ôλη. (ΠÐοσ ΧΙ)

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 14

ΒΑΡΥΤΗΤΑ + ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΣΜΟΣ
ΕνοποÐηση των Kaluza-Klein:
y • πρ¸τη èνδειχη Ôπαρξησ
xµ επιπλèον διαστˆσεων.
I η νèα διˆσταση εÐναι κÔκλοσ ακτÐνασ R.
0 = 2π R
Ορµ  σωµατιδÐου
n
py = (n ∈ Z)
R
5-διˆστατο σωµατÐδιο χωρÐσ µˆζα ⇒ 4-διˆστατο µε µˆζα:
~
m = |n|m0 , m0 =
cR
5-διˆστατη βαρÔτητα ⇒ 4-διˆστατη βαρÔτητα + ηλεκτροµαγνητισµìσ + επιπλèον
δÔναµη.
F ΠΡΟΣΟΧΗ: ∆εν εÐναι κβαντικ  θεωρÐα!

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 15

ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ + ΒΑΡΥΤΗΤΑ

Η σταθερˆ του ΝεÔτωνα G µαζÐ µε τισ ˆλλεσ θεµελι¸δεισ σταθερèσ, h (σταθερˆ

Πλανκ) και c (ταχÔτητα του φωτìσ) οδηγοÔν στη σταθερˆ
s
~c
mP = ' 1019 × mπρωτ oνιoυ
G
που èχει διαστˆσεισ µˆζασ.
I θεµελι¸δησ µˆζα τησ ΦÔσησ
I προτˆθηκε απ' τον Πλανκ.
EP = mP c2 εÐναι η ενèργεια πˆνω απ' την οποÐα κβαντικˆ φαινìµενα δεν
εÐναι αµελητèα.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιˆ θεωρÐα επεκτεÐνει τη Γενικ  ΘεωρÐα Σχετικìτητασ του Αϊνστˆιν

¸στε να περιλˆβει σωµατÐδια µε µˆζα mP και εποµèνωσ µασ δÐνει µια
κβαντικ  θεωρÐα τησ βαρÔτητασ;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Η θεωρÐα των χορδ¸ν!

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005
Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 16

ΘΕΩΡΙΑ ΧΟΡ∆ΩΝ

ΜΗ-ΣΧΕΤΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΧΟΡ∆ΕΣ:

ˆκρα σε µεµβρˆνεσ διˆστασησ 0 ˆκρα σε µεµβρˆνεσ διˆστασησ 1

ΣΧΕΤΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΧΟΡ∆ΕΣ:

ανοικτèσ (ελεÔθερεσ) ˆκρα σε µεµβρˆνη διˆστασησ 2 κλειστèσ

F ταλαντ¸σεισ: ανοικτèσ (κλειστèσ) χορδèσ περιλαµβˆνουν φωτìνια (βαρυτìνια).
ενèργεια ταλˆντωσησ ∼ mP c2 ⇒ σωµατÐδια µˆζασ mP .

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 17

• χορδèσ χωρÐσ υπερσυµµετρÐα σε 26 διαστˆσεισ - èχουν ταχυìνια

• χορδèσ µε υπερσυµµετρÐα σε 10 διαστˆσεισ - δεν èχουν ταχυìνια

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 18

I η θεωρÐα χορδ¸ν προβλèπει

• χορδèσ (σωµατÐδια)
• µεµβρˆνεσ (σ¸µατα πεπερασµèνησ
èκτασησ)
I αλληλεπιδρˆσεισ µèσω κοπ σ και èνωσησ
χορδ¸ν

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 19

ΕΠΙΠΛΕΟΝ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΒΑΡΥΤΗΤΑ

m2 2
e .
Fgr = G πρωτ
r2
oνιoυ
, Fel = 4πr 2
00
11 00
11
Fel 00
11 Fgr Fgr 00
11 Fel
00
11 00
11
p p Fgr 1 m2
πρωτ oνιoυ −36
= ∼ 10
Fel α m2P
ασθεν σ βαρÔτητα διìτι mproton ¿ mP (πρìβληµα ιερˆρχησησ).

σενˆριο των Randall-Sundrum

πèµπτη κυρτ  διˆσταση

µεµβρˆνεσ διˆστασησ 3 σε y = 0, πR
(εµεÐσ ζοÔµε στη µεµβˆνη y = 0)
Η µˆζα mP εξηγεÐται µε βˆση 5-διˆστατη
θεµελι¸δη (αλλˆ µη µετρ σιµη) σταθερˆ πR

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 20

I λÔνει το πρìβληµα ιερˆρχησησ.

⇒ µετρ σιµα βαρυτικˆ φαινìµενα
στον επιταχυντ  LHC!
Αλλαγ  στο βαρυτικì δυναµικì
( Ã !)
GM `2
P
V (r) = − 1+o
r r2
µικρ  ¸σ αποστˆσεισ
s
G~ −33 cm
r ∼ `P = ∼ 10 LHC at CERN, Geneva, Switzerland
c3
F Γενικˆ, µε επιπλèον διαστˆσεισ:
• σωµατÐδια ⇒ αλλαγ  στουσ νìµουσ Coulomb και ΝεÔτωνα.
• Χορδèσ ⇒ αλλαγ  µìνο στο νìµο του ΝεÔτωνα (φωτìνια και λοιπˆ σωµατÐδια
δεν µποροÔν να ξεφÔγουν απ' τη µεµβρˆνη)
µèτρηση που αποκλÐνει απ' το νìµο του ΝεÔτωνα ⇒ απìδειξη τησ θεωρÐασ των
χορδ¸ν

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 21

ΜΕΜΒΡΑΝΕΣ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ

ΜαÔρη τρÔπα στο κèντρο (èξω απ' το ΣÔµπαν µασ)

1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
rh

Μεµβρˆνη τˆσησ κ σε ακτÐνα r = a.

ΕξÐσωση κÐνησησ ⇒ εξÐσωση Friedmann για κλειστì ΣÔµπαν!
κ2 −(3/R)2
Κοσµολογικ  σταθερˆ: Λ = 3 .
Για Λ > 0, πρèπει κ > 3/R.

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 22

ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΜΑΥΡΗΣ ΤΡΥΠΑΣ

Οι χορδèσ εξηγοÔν την εντροπÐα µε βˆση τισ µεµβρˆνεσ
[Strominger, Vafa]

• ΑκτινοβολÐα Hawking
• εντροπÐα µαÔρησ τρÔπασ ⇒ Παρˆδοξο Απ¸λειασ ΠληροφορÐασ

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005

Εκατì χρìνια µε τον Αϊνστˆιν 23

ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΟΜΑΣΤΕ ΣΗΜΕΡΑ;

Η θεωρÐα των χορδ¸ν:
• ενοποιεÐ ìλεσ τισ δυ툵εισ τησ ΦÔσησ
• εÐναι µια κβαντικ  θεωρÐα τησ βαρÔτητασ
ΕÐναι η µìνη θεωρÐα µ' αυτèσ τισ ιδιìτητεσ!
ΕΠΙΤΥΧΙΕΣ:
• κβˆντωση τησ Γενικ σ ΘεωρÐασ Σχετικìτητασ του Αϊνστˆιν
• εξ γηση τησ ασθενοÔσ ισχÔοσ τησ δÔναµησ βαρÔτητασ και του προβλ µατοσ
ιερˆρχησησ
• κατανìηση των µαÔρων τρυπ¸ν (εντροπÐα, ακτινοβολÐα Hawking)
• νèεσ ιδèεσ στην ΚοσµολογÐα
ΑΝΟΙΧΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ:
• Πειραµατικ  επαλ θευση (στο εργαστ ριο η απο αστρονοµικèσ παρατηρ σεισ)
• Ανακˆλυψη θεµελι¸δουσ αρχ σ (σαν την Αρχ  ΙσοδυναµÐασ του Αϊνστˆιν)

Γι¸ργοσ Σι¸ψησ Εδεσσα - ΙοÔνιοσ 2005