Haljine na ženskim portretima, od grčkog vaznog, skulpturnog i reljefnog prikazivanja, rimskog i

vizantijskog slikarstva, mozaika u Pompejima ili Raveni, srednjevekovnih fresaka u neznatnim

pećinama ili najsjajnijim crkvama, u renesansi, u baroku, uvek su bile veličanstven i jednostavan
način isticanja portretisane.

Bilo da je paganska boginja, egipatska vladarka, grčka hetera, rimska matrona, hrišćanska
svetica, feudalna plemkinja, kraljeva kći ili kraljeva supruga, žena bogatog amsterdamskog
trgovca, haljine su nešto što je portretisana odevala, i što je u terminima vizuelne komunikacije
igralo značajnu ulogu i pružalo dobru priliku umetniku da nešto više kaže, s obzirom na nemost
prikazivačkih umetnosti, o ženskoj osobi koja tu odeću nosi. Isticanje pogleda, položaja ruku ili
simbola koji nisu u vezi sa telom portretisane (pas-vernost; knjiga-pobožnost; hermelin-duhovna
neuprljanost; lovor-pesnički talenat) takođe su, uz nakit i odeću, bili deo neverbalne
komunikacije kojom se slikar koristio.

Odeća je isticala njen statusni simbol, to svakako. Međutim, ona je isticala i umetnikov dar,
tehničku veštnu kojom je prilazio zadatku. Jedna knjiga posvećena Rembrantu zove se Misterija
otkrivene forme i mi možemo lako razumeti naslov te monografije ukoliko dobro osmotrimo
detalje priloženih Rembrantovih portreta. Ti portreti se odnose na biblijske ili mitološke scene,
ali i na građane tadašnjeg Amsterdama čije je portrete Rembrant slikao vrlo uspešno tokom svog
života. Tehnika kojom su ti portreti predočeni je barokna. Odnos svetlosti i tame, otvoren potez
četkice oku posmatrača, ali i znatna društvena i ekonomska svedočanstva, a ona su bitno uticala
na razvoj barokne forme.

Rembrant je živeo u vremenu kada je cena njegove slike i cena haljine koju je slikao bila ista.
Neobičnost je bila i u tome što je Rembrant, za razliku od italijanskih renesansnih i baroknih
umetnika, bio slobodan umetnik, nezavistan, on nije radio za drugoga, nije imao mecenu,
obavezujućih ugovora prema crkvi ili bilo kojoj drugoj religioznoj i građanskoj instituciji. U
današnjim terminima, on je bio frilenser, ali uspešan i bogat. Poznat. Njegovom osiromašenju
doprineo je njegov hedonistički način života, ogromna zbirka umetničkih dela i egzotičnih
predmeta (naime, Rembrant je kao mnogi ljudi njegovog doba imao svoj Kunstkammer iliti
zbirku, kabinet, sobu kurioziteta, retkih i dragocenih predmeta koje je kupovao od trgovaca čija
je roba pristizala iz kolonija) koje je po bankrotu morao da rasproda. Tako je slikareva kolekcija
završila svuda po Amstrerdamu, a možda i dalje.

Da bi se bolje razumelo doba baroka mora se naglasiti društvena situacija zemalja tokom 17.
veka. Ono što odlikuje barok, naročito u Italiji, u kojoj je i nastao, jeste snažna reakcija na
reformaciju, na propovedi Martina Lutera, nemačkog teologa koji je započeo odvajanje Crkve.
Luteranci, ili protestanti, krečili su crkve u belo, oni su bili protiv prikazivanja, protiv likova,
protiv raskoši, protiv ikona. Što su luteranci bivali rigidniji to su katolici, podjednako u Italiji i
Francuskoj, bivali raskošniji (sada postaje jasnije zašto se holandske i francuske ulice razlikuju,
baš kao i fasade, unutrašnja dekoracija i stil). Jedan od razloga zašto Engleska ima znatno
siromašniju i vizuelno drugačiju (neprivlačniju) umetnost toga perioda jeste upravo taj što su,
odjednom, preko noći, Englezi postali protestanti, tačnije, anglikanci. Njihove vizuelne
umetnosti su stagnirale nekoliko vekova. I danas se oseća ta razlika u ukusu i vizuelnoj
prezentaciji. Međutim, to se ne može reći za njihovu književnost.
Kao prva građanska republika, odvojena upornošću pobuna svojih građana iz španskih ruku,
Holandija, za razliku od Belgije koja je ostala u sastavu Hazburške monarhije, zahvaljujući
trgovini prosperira do neslućenih granica. Holandija je prva kapitalistička zemlja u današnjem
smislu reči. Bog te voli onoliko koliko radiš. Holandska aristokratija tog doba isključivo su
trgovci. Oni ne poznaju zastareli, feudalni način vođenja države. Rodoslovi i plemićka porekla u
Holanidiji ne znače ništa. Novac je osnovno distinktivno sredstvo. Svako ko želi da radi može da
ga stekne. Holandski brodovi bili su po svim tada poznatim morima i okeanima. Ogromna
količina novca, dragocenosti, zlata, začina, materijala mogla se videti u amsterdamskoj luci, u
Hagu, u Delftu. Ekonomski uslovi u kojima bankari i trgovci finansiraju kraljeve, novcem
stečenim apsolutno neadekvatnom akumulacijom, doprineli su da građanstvo obrati pažnju na
umetnost, a ona dolazi poslednja, za nju svi drugi uslovi moraju biti pripremljeni. Baza
holandskog bogatstva nije proizvodnja već pljačka. Kolonijalno poreklo njihovog bogatstva, sada
već duboko u strukturi i temelju države, omogućilo je razvoj umetnosti koju nazivamo Zlatno
doba holandske umetnosti ili Zlatni 17. vek.

Rembrantovim kasnijim stilom dominiraju tamne boje, uglavnom crna i crvena, a lica i tela
prikazanih deluju vazdušasto, kao slikana dahom. Posmatrač jasne linije ne vidi. Njihovo
odsustvo ga, moguće je, usporava, na taj način tehničke osobenosti slike doprinose
intelektualnom, ne samo doživljajnom poimanju slika, ne samo na empirijskom nivou. Konture
lica, šaka, leđa vidljive su, one formiraju granice tela, definisane jasnim potezima. Međutim,
njihov opseg nije veliki. Rembrantove portretisane nose najskuplje haljine tadašnjeg vremena.
Treba pomisliti i na procese njihove izrade. Da bi se jedna haljina sašila potrebno je da tkanina
pređe hiljade kilometara, potrebno je mnogo kvalitetnog konca, igli, veštih ruku koje rade
najčešće pod svećom. Sa sadašnje pozicije mi prihvatamo stvari kako ih vidimo, ne zalazeći
dublje, ne posmatrajući njihovu istoriju, ne vireći iza zavese, iza onoga što vidimo.

Mekane, prelazne, poput isparenja, konture Rembrantovih portretisanih tvorene su gustim

nanosima boja. Linije se ne pojavljuju u svom pravom značenju već više kao posledica prelaza
unutar polja koje odvaja svetlo i tamno. Priloženi primeri samo su detalji nekih portreta, nisu svi
mogli biti uključeni u ovu objavu ali dovoljno svedoče o istoriji mode, o društvenim uslovima u
kojima se formirao Rembrant, o njegovim stilističkim odlikama, najzad, i o njegovom shvatanju
ženstvenosti i lepote. Isuviše opterećeno ozbiljnošću, težinom, koja se ogleda i u temi i u načinu
predstavljanja, odabiru koloriteta, ženski portreti tokom baroka, a specifično u Rembrantovom
slučaju, zvuče poput muzike koja dolazi od laute. One oslobađaju harmoniju, obezbeđuju
trenutak iluzije da je lepota poput Persefone (još jedne sjajne Rembrantove obrade) ili Flore
(takođe značajan portret njegove Saskije): zrno položeno u tamu koje će izaći na površinu, biti
oformljeno svetlošču, izrasti u cvet. Onda će ga neko ubrati. I tada, dok bude venulo, dok se bude
sušilo, ostaće sećanje na razvoj, poput haljine. Od bezobličlne forme ka obličju toliko punom da
će se opirati konačnom empirijskom poređenju.

Nedodirljivost predmeta, tajna koju odnos boja stvara, vizuelni nagoveštaji, mekoća linija,
nepostojanost konkretnog utiska, atmosferski prostorni i emotivni utisak koji je neuporediv,
doprinose da se posmatračev pogled gubi u dužini, u perspektivi koju putovanje kroz vreme i
utiske omogućava. To je umetnost. Uprkos tamnim mrljama, poput noći preostaloj u bunaru,
neverovatna je snaga privlačnosti da spustimo pogled u tu tminu, u masu koja nudi jasnije
tonove, koja pobuđuje oko da načini skok.