Milorad Radovanović, Spisi iz sintakse i semantike

I Nominalizacija

1. O „kondenzaciji rečenice“ kao jezičkom postupku

Pojam sintaksičke kondenzacije u lingvističku nauku dvadesetog vijeka uveli su češki lingvisti
(Pražani). U novije vrijeme o ovim pitanjima van Čehoslovačke teorijski je raspravljala M. Ivić, a
srodnim pojavama u jeziku, bez eksplicitnog korespondiranja s praškom tradicijom razmišljanja o
rečeničnoj kondenzaciji, bavili su se i neki evropski lingvisti, pišući, zapravo o pojmu lingvističke
transpozicije (Martinet, Bally, Frei i dr.), o lingvističkoj implicitnosti (Medinskaja), o
prosentencijalizatorima i nominalizacijama u jeziku (Hjelmslev, Wells, Pap, Suhotin, Topolinska i
dr.)

Sasvim nezavisno od teorijskih razmatranja Pražana o pojavama srodnim rečeničnoj kondenzaciji

raspravljaju i teoretičari generativističke lingvističke orijentacije, u okviru diskusije o pojavama
komplementizatora (Katz, Postal, Menzel i dr.), o presupozicijama (Cooper, Wilson, Katz,
Kempson) i nominalizacijama u jeziku (Chomsky, Lees, Menzel).

Serbokroatistika tek u novije vrijeme dolazi u dodir s teorijskim pitanjima ove vrste, pa i sa pojmom
rečenične kondenzacije.

Rečenična kondenzacija definiše se kao pojavljivanje nerečeničnih sredstava (tj. sredstava bez
predikacije u finitnom glagolskom obliku) u funkciji saopćavanja rečeničnog sadržaja.

Rečenična kondenzacija se pojavljuje zasnovana na dvije vrste odnosa:

1. Površinska, nerečenična predikacija, predstavljena rečeničnim kondenzatorom, neposredno je

derivirana iz odgovarajućeg dubinskog semantičkog ekvivalenta, predikata u finitivnom glagolskom
obliku. To su verbidi, infinitiv i participi (Poče plakati [ Da plače]; Sjedio je ćuteći [Pri tom je
ćutao]); deverbativne imenice i engleski gerund (Poginuo je zbog nepažnje [Zato što nije pazio]);
obično zaboravljeni deverbativni prilozi (Stajao je nepomično [Pri tom se nije micao]); deverbativni
pridjevi (Uspjeh je postignut povećanom produktivnošću [Tako što se povećala produktivnost]);
deadjektivne imenice (Vjerujem u realnost telepatije [Da je telepatija realna]).

2. Površinska, nerečenična kondenzacija, predstavljena rečeničnim kondenzatorom, nije neposredno

derivirana iz nekog određenog dubinskog semantičkog ekvivalenta, tj. predikata u finitivnom
glagolskom obliku, već je predikacija samo implicitna i može se, na osnovu pravila date jezičke
kompetencije, rekonstruisati. To su apozitivna obrazovanja (On je, neiskusan, morao pogriješiti [zato
što je neiskusan]; imenice koje nisu deadjektivne ili deverbativne (Po jednom drugom autoru, u
tome može biti i istine [kako piše jedan drugi autor]; leksički signali presupozicije (Opet si došao
[Došao si, i ranije si dolazio]); prosentencijalizatori (Ja to ozbiljno namjeravam [Ja ozbiljno
namjeravam da napustim sve]); rečenični ekvivalenti (uzvici, modalne riječi i sl.).

1
Problem jezičke kondenzacije treba posmatrati kao oblik ispoljavanja opće, a aktuelne tendencije u
jeziku ka nominalizovanju iskaza (prije svega u modernim evropskim indoevropskim jezicima).
Savremeni srpskohrvatski jezik potvrđuje opći princip žanrovske (a ne teritorijalne ili strukturalne)
varijacije u pogledu stepena produktivnosti i frenkvencije rečeničnih kondenzartora. Ovom tipu
površinske organizacije iskaza pogoduju specijalni funkcionalni stilovi [novinarski, pravni, politički,
naučni, administrativni i sl.], dok se u prosjeku dvostruko manji broj primjera s rečeničnim
kondenzatorima bilježi u jeziku književnih djela. To se tumači, prije svega, ekstralingvističkim
momentima, a to su intelektualizovanost, uopćenost i apstraktnost tematike ovog domena jezičke
upotrebe kojem dati funkcionalni stil služi kao referencijalni instrument, što podrazumijeva i posebne
procedure mišljenja koje od jezičkog iskaza zahtijevaju ekonomičnost, sintetičnost, bezličnost,
neovremenjenost, nemodalnost, statičnost itd.

Deverbativna imenica predstavlja najviši stepen mogućeg nominalizovanja iskaza.

Samo po izuzetku se deverbativna imenica nalazi u sintaksički izolovanom položaju, već se po pravilu
radi o predikaciji koja se nalazi u nekoj vrsti odnosa prema korelativnoj predikaciji (češće rečeničnoj i
dominirajućoj, a rjeđe nerečeničnoj i koordioniranoj).

Konkurentni odnos deverbativne imenice sa verbidima (glagolski prilozi i infinitiv) određen je

semantičkim distinktivnostima stilske prirode, gramatičkim pravilima identičnosti agensa i
temporalnim vidskim odnosima.

Deverbativna imenica pokazuje veću kompaktibilnost s drugim jezičkim elementima od svojih

verbidskih konkurenata. (uz sebe ona može dobiti signale agensa, objekta predikacije i sl., a verbidi ne
mogu).

I po semantičkim i po razlozima formalne prirode glagolska imenica kao kondenzator rečeničnog

značenja je neobilježeno jezičko sredstvo. I prema svom rečeničnom konkurentu deverbativna imenica
se ponaša kao izrazito neobilježeno jezičko sredstvo. Opredjeljenje za iskaze s deverbativnom
imenicom razlozima ekonomije nametnuto je rješenje u komunikacijskim situacijama kada je isticanje
podataka o gramatičkim značenjima (o rodu, broju, vremenu, licu, aspektu, modusu, fazi i sl.) i
odnosima informaciono redudantno. Deverbativna imenica je izrazito pogodno sredstvo za
sintaksičko-semantičke situacije anonimnosti / uopćenosti agensa u iskazima u kojima se pojavljuje.

Interpretacija deverbativne imenice zavisna je od lingvističkog i ekstralingvističkog obrazovanja. (npr.

Njegovo hapšenje [On hapsi // Njega hapse]). Ovo na prvi pogled nameće ideju o većoj potencijalnoj
dvosmislenosti konstrukcija s deverbativnom imenicom od iskaza sa rečenicom. Ispitivanje jezika u
dejstvu pokazuje da potpune i prave izolacije iskaza i nema, tj. da su pojave dvosmislenosti samo
teorijski konstrukti, a u jezičkoj praksi i ne postoje.

Interpretaciju rečeničnih kondenzatora (pa i ukidanje mogućih dvosmislenosti u ovoj oblasti) često
određuje i inherentna leksička semantika ostvarenih jezičkih jedinica, odnosno spoj dviju ili više
inherentnih leksičkih semantika koje čini dati iskaz. Ovo dolazi do izražaja kada konstrukciono istu
padežnu strukturu uz deverbativnu imenicu interpretiramo terminima subjekta ili objekta, zavisno od
ostvarenog obilježja iz opozicije živo / neživo u leksemi pridodatoj deverbativnoj imenici s funkcijom
njenoga neposrednog determinatora: Počelo je iskrcavanje putnika [Putnicu su počeli da se
iskrcavaju] / Počelo je iskrcavanje robe [Robu su počeli da iskrcavaju]. Interpretaciju može
uslovljavati i konkretna leksička jedinica u poziciji deverbativnog centra konstrukcije: Dolazak cara
[Car dolazi] / Doček cara [ Dočekuju cara], gdje se radi o kriteriju intranzitivnost / tranzitivnost
predikacije.

2
Deverbativna imenica se u srpskohrvatskom jeziku pojavljuje kao kondenzator rečeničnog značenja u
različitim slobodnim i vezanim padežnim konstrukcijama. Prijedloški konstrukcioni modeli u ovoj
ulozi su češći i običniji. To upućuje na specifičnu ulogu prijedloga kao svojevrsnog površinskog
signala određene vrste bazičnog rečeničnog značenja, tj. tipa klauze i tipa njenog odnosa prema
dominirajućoj ili koordiniranoj korelativnoj klauzi.

U semantičkoj interpretaciji padežnih konstrukcija s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora

rečeničnog značenja mogu se izdvojiti dva bazična nivoa posmatranja: lingvistički i logički.

Lingvistički nivo posmatranja operiše bazičnim jezičkim jedinicama, tj. rečenicama, dok se na
logičkom (i «dubljem») nivou posmatranja uspostavljaju određene logičke jedinice, kao eksponenti
logičkih funkcija i odnosa, pridodati logičkim propozicijama. Npr. mogućnost interpretacije kauzalne
površinske padežne konstrukcije : Oslobođen je zbog nedostatka dokaza [Zato što su nedostajali
dokazi] [ (Caus) Nedostajali su dokazi].

U ulozi kondenzatora rečeničnog značenja deverbativna imenica se pojavljuje najčešće u lokativu i

genitivu. Po frenkvenciji primjera zatim slijede instrumental i akuzativ. I na periferiji su nominativ
i dativ.

Frenkvencijska premoć genitiva i lokativa nad akuzativom, instrumentalom i nominativom biva

djelimično neutralisana (ili ublažena) u specijalnim funkcionalnim stilovima (naučnom, novinarskom,
političkom, pravnom, administrativnom i sl.).

Površinske padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom najčešće kondenzuju bazična rečenična

značenja tipa temporalnost, kauzalnost i popratna okolnost. Slijedi i niz drugih ostvarljivih, a
kondenzovanih bazičnih značenja, kaošto su: koncesivno, kondicionalno, intencionalno,
instrumentalno, značenje tipa «osnov» odnosno «kriterij» i dr. Nikada se ne kondenzuju lokaciona
značenja.

U ulozi površinskog eksponenta dubinske negacije najčešće se, od sintaksičkih sredstava, pojavljuje
prijedlog bez: Cvijeće bez mirisa [Koje ne miriše], ali i prijedlog mimo: Učinio si to mimo našeg
dogovora [Iako se nismo tako dogovorili]; ili prijedlog do u temporalnom značenju: I ostaće do smrti
[Dok ne umre] i sl. Prijedlog od u kombinaciji sa određenim semantičkim tipovima deverbativnih
imenica obavezno implicira negaciju dubinskoj rečeničnoj strukturi: Osigurao se od provale stana
[Da mu ne provale stan].

Jedno od pitanja je i mogućnost pojavljivanja determinacije u ulozi površinskog signala agensa ili
objekta predikacije označene deverbativnom imenicom (to su obično pridjev, posesivna zamjenica ili
genitivna padežna konstrukcija). Interpretaciju tipa agens determinacija dobija u slučaju da je agens
predikacije označene deverbativnom imenicom različit od agensa korelativne predikacije. U uslovima
identičnosti agensa ili njegove uopćenosti determinaciji o kojoj je riječ po pravilu pripisujemo
interpretaciju tipa objekat.

Dvosmislenost je moguća u slučajevima kada je u pitanju lice zahvaćeno tranzitivnom predikacijom u

čijoj realizaciji može učestvovati i kao agens i kao objekat (Npr. Opkoljavanje Nijemaca [ Nijemci
opkoljavaju // Nijemce opkoljavaju]).

Procese nominalizovanja jezičkih iskaza pomoću deverbativne imenice prati i proces dekomponovanja
predikata, a osobenost je naročito specijalnih funkcionalnih stilova jezičkog standarda. Dekomponirani
predikat može se posmatrati kao rezultat dvostrukog derivacionog procesa, ostvarenog u fazama: (1)

3
nominalizovanje predikacije; (2) ekstrakcija verbalnog elementa u vidu glagolske kopule ili različitih
semikopulativnih glagola.

U jeziku se nekada ostvaruju dvije ili više uzastopnih nominalizacija, pa i kondenzacija, u

nominalizovanom kompleksu, sintaksički tada nezavršenih iskaza: [Pokazivao je da je sposoban da
dugo pamti] Pokazivanje sposobnosti dugog pamćenja i sl.

Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom, i s različitim prijedloškim rješenjima, čine stabilan

sistem jezičkih sredstava za isticanje temporalnih distinkcija tipa anteriornost, posteriornost,
simultanost: Otišao je prije tvog dolaska [Prije nego što si ti došao], Posmatrao sam te u toku
razgovora [Dok smo razgovarali] itd.

Varijacija kauzalnih padežnih konstrukcija s deverbativnom imenicom svjedoči o razvijenosti ovog

sistema sredstava rečenične kondenzacije. Posebno se izdvaja podsistem genitivnih konstrukcija s
prijedlozima zbog, od, iz: Ogorčen je zbog gubitka novca [zato što je izgubio novac], Učinio je to iz
mržnje [zato što je mrzio] i sl.

Intencionalne padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom odlikuju se time da se u poziciji

dominirajuće predikacije redovno nalazi leksema koja referiše o svjesnoj, voljnoj predikaciji: To
činimo radi pronalaženja najboljih rješenja [Da bismo pronašli najbolja rješenja].

Padežne konstrukcije u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja tipa «osnov» odnosno «kriterij»
pokazuju različite bazične interpretacione mogućnosti, signalizovane različitim vezničkim rješenjima
u pojedinim slučajevima: prosto konstantuju, identifikuju «osnov» (Vidjelo se da je spreman po brzim
odgovorima [Na osnovu toga što je brzo odgovorio]); ekspliciraju i objekat ili sadržaj predikacije, kao
dodatni podatak (Opredjeljuje se po savjetima okoline [Na osnovu toga šta mu savjetuje okolina]);
ekspliciraju i kvalifikuju oblik ispoljavanja predikacije, kao dodatni podatak (Po držanju mu se vidi
porijeklo [Na osnovu toga kako se drži]); ekspliciraju i kvantifikuju stepen realizovanja predikacije,
kao dodatni podatak (Dobićeš po zasluzi [Na osnovu toga koliko zaslužiš]).

Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja tipa

popratna okolnost ispoljavaju varijaciju bazičnih interpretacionih mogućnosti (Učinio je to bez
kolebanja [A da se pri tom nije kolebao]). Klauza A da pritom semantički je obilježena.

Konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja tipa sredstvo /

instrument ostvaruju dvije interpretacione mogućnosti: (1) Klauza tipa Time što referiše o sredstvu za
realizovanje korelativne predikacije, sa manje ili više izraženim značenjem forme manifestovanja
(Kažnjen je zabranom igranja na jednoj utakmici [Time što mu je zabranjeno da igra na jednoj
utakmici]); (2) Klauza tipa Tako što referiše o sredstvu za realizovanje korelativne poredikacije, sa
manje ili više izraženim prisustvom značenja načina ispoljavanja ili sadržaja realizacije korelativne
predikacije (Ubijao je trovanjem [Tako što je trovao]).

Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom kao kondenzatori rečeničnog značenja u ulozi

semantičke dopune ne kondenzuju određenu vrstu rečeničnog značenja, već samo ekspliciraju objekat,
sadržaj ili neki sličan semantički elemenat (Počinjemo svađu [da se svađamo]; Čekao je trenutak
zalaska sunca [Kad zalazi sunce]; On nije dostojan uvažavanja [Da ga uvažavamo] itd.).

Konstrukcije s deverbativnom imenicom u centralnim sintaksičkim funkcijama ne referišu o nekom

određenom tipu bazičnog rečeničnog značenja, već služe označavanju dubinske rečenične predikacije
(Hapšenja se nastavljaju [Nastavljaju da hapse]; Vaše priznanje me iznenađuje [To što vi priznajete
iznenađuje me]; Bogaćenje je tvoj cilj [To da se obogatiš tvoj je cilj] i sl. ).

4
Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja
koncesivnog tipa odlikuje rečenična semantička baza s veznicima iako / mada / premda.

Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja

kondicionalnog tipa karakteriše rečenična semantička baza s vezničkim rješenjima ako / kad / da ( U
slučaju tvog odustajanja [Ako ti odustaneš]).

Relativno rijetko ostvaruju se i padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora

rečeničnog značenja kada se, rekonstrukcijom semantičke baze, uspostavljaju komparativna klauza
tipa Kao da, Kao kad i sl. (Ništa ga nije uzbudilo kao tvoj dolazak [Kao kad si ti došla]), klauza sa
značenjem suprotnosti i vezničkim elementom tipa Umjesto da (Umjesto pohvale, dobio je otkaz
[Umjesto da ga pohvale]).

2. O «nominalizaciji» kao jezičkom postupku

Nominalizacijom se ovdje smatraju procesi koji vode pojavljivanju nominalnih sredstava umjesto
verbalnih u iskazima prirodnih jezika (Posmatrali smo kako avion polijeće / Posmatrali smo
polijetanje aviona).

Najplodnije rezultate u proučavanju nominalizacionih procesa dala je generativistička lingvistička

orijentacija.

Radovanović u centar pažnje postavlja ponašanje onih nominalizovanih primjera koji se svrstavaju u
kategoriju tzv. pravih nominalizacija ili nominalizacija u užem smislu, te pokazuje tipološku varijaciju
u odnosu na druge slavenske jezike.

(1) Deverbativne imenice – saopćavaju nerečeničnu predikaciju. Umjesto njih se u semantičkoj

interpretaciji primjera rekonstruiše klauza sa punoznačnim glagolskim predikatom.

(2) Deadjektivne imenice – također, u različitim padežnim konstrukcijama saopćavaju nerečeničnu

predikaciju. Umjesto njih se u semantičkoj interpretaciji primjera rekonstruiše klauza sa kopulativnim
predikatom složenim s pridjevom.

Nominalizovani jezički iskazi su u odnosu na svoje nenominalizovane semantičke ekvivalente

informacijski hendikepirani, budući da po pravilu ne mogu sticati status autonomnih, završenih
saopćenja, dok verbalni iskazi to u načelu mogu.

Nameće se ideja o većoj mjeri moguće dvosmislenosti nominalizovanih iskaza s deverbativnim

imenicama, u poređenju sa onim nenominalizovanim – rečeničnim. Problem dvosmislenosti u sintaksi
postaje zanemarljiv kada se jezik ispituje u dejstvu, tj. kada se iskaz posmatra u svom prirodnom
(lingvističkom i nelingvističkom) kontekstu.

Nije rijedak slučaj da se ostvare dvije ili više uzastopnih nominalizacija, čineći tako neprekidan ili
isprekidan kompleks nominalizovanih predikacija. Nagomilavanje nominalizovanih iskaza u tekstu
nije rezervisano samo za deverbativne ili deadjektivne imenice, već se i jedne i druge u primjerima
mogu međusobno i kombinovati (npr. Pokazivanje sposobnosti dugog pamćenja...). Mogućnost da
tekst bude zasićen nominalizovanim iskazima podržana je i živom tendencijom nagomilavanja
genitivnih padežnih konstrukcija u savremenom standardu. Nagomilavanje nominalizovanih iskaza

5
vezuje se i za intelektualizovani tip komunikacije, odnosno, upravo za one specijalne domene upotrebe
jezika u kojima su nominalizacije i inače najfrenkventnije.

Smatra se da su nominalizacioni procesi motivisani prije svega nelingvističkim momentima. Ima i

mišljenja da su nominalizacije proistekle iz unutrašnjih strukturnih, sistemskih specifičnosti
pojedinačnih jezika ili pak grupa jezika.

3. O značenju riječi i gramatičkom tumačenju «nominalizovanih iskaza»

Tema ovog razmatranja tiče se činilaca koji uslovljavaju subjekatsku ili objekatsku interpretaciju
genitivnih imeničkih «posesivnih formi» u nominalaizovanim iskazima.

Konstrukcije na koje se Radovanović ograničava podijeljenu su u dvije grupe, uzimajući u obzir (A)
nemogućnost, odnosno (B) mogućnost za njihovu dvosmislenu (tj. i subjekatsku i objekatsku)
interpretaciju.

U grupu (A), koja je markirana kao antidvosmislena, svrstavaju se konstrukcije sa deadjektivnom

imenicom i one sa deverbativnom imenicom iz klase nomina agentis u ulozi centra, kao tipični
predstavnici interpretacionog ponašanja o kojem je riječ: Dobio je posao raznosača mlijeka (da
[čovjeka koji] raznosi mlijeko).

U (B) grupu, koja je po kriteriju dvosmislenosti nemarkirana, spadaju konstrukcije sa pravom

deverbativnom imenicom (tzv. action normal) u ulozi centra, kao tipični predstavnici ovog
interpretacionog ponašanja: Opkoljavanje Nijemaca ( Opkoljavaju Nijemci / Opkoljavaju Nijemce).

Dvosmislenost konstrukcija (B) tipa u načelu je moguća, ali je u jezičkoj praksi, u stvari, po pravilu
rijetko ostvarljiva. Leksičko značenje glagola od kojeg je izvedena deverbativna imenica u ulozi centra
nominalizovane konstrukcije tu se pojavljuje kao osnovni faktor regulisanja interpretacije.

Kada su deverbativne imenice izvedene od glagola koji su obavezno tranzitivni, a nalaze se u ulozi
centra nominalizovanih konstrukcija, tada postoje uslovi za dvosmislenu (tj. i subjekatsku i
objekatsku) interpretaciju genitivne imeničke posesivne forme, iako se, najčešće, ona interpretira u
značenju objekta. U nominalizovanim iskazima obaveznost tranzitivnosti se neutrališe, pa se objekat u
njima ne mora eksplicirati: Pažljivo smo posmatrali doček vidokog gosta (kako dočekuju visokog
gosta), ali i Nestrpljivo sam iščekivao saslušanje isljednika (da me sasluša isljednik : da saslušaju
isljednika). Ovdje od jezičkog i nejezičkog, pragmatičkog konteksta zavisi interpretacija «posesivne
forme» u nominalizovanoj konstrukciji. I kada prevagnu razlozi za subjekatsku interpretaciju u
primjerima ove vrste, u rekonstruisanoj rečenici, po pravilu se pojavljuje i dodatna informacija o
objektu, van sfere posmatrane «posesivne forme».

Kada su deverbativne imenice koje se nalaze u ulozi centra nominalizovanih konstrukcija izvedene od
fakultativno tranzitivnih glagola, tada je načelna vjerovatnoća za mogućnost dvosmislene
interpretacije genitivne imeničke «posesivne forme» najveća. Da li će se raditi o subjekatskoj ili
objekatskoj interpretaciji, ovdje će po pravilu zavisiti od leksičkog značenja imenice koja se pojavljuje
u ulozi «posesivne forme». Tako npr. od prisutnog obilježja iz semantičke pozicije živo : neživo u
upotrijebljenoj imenici može zavisiti da li će «posesivna forma» biti interpretirana u subjekatskom ili u

6
objekatskom smislu. Npr. Uzbuđuje me pjevanje slavuja (kada pjeva slavuj), ali Uzbuđuje me pjevanje
šansona (kada [neko] pjeva šansone).

Postoji mogućnost da se u nominalizovanoj konstrukciji saopće i subjekatska i objekatska informacija,

kombinacijom dviju «posesivnih formi», posesivnog pridjeva ili zamjenice i genitivne imeničke
«posesivne forme». Tada situacija dvosmislenosti ne postoji, budući da posesivni pridjev ili zamjenica
redovno dobivaju subjekatsku interpretaciju, dok genitivnu imeničku «posesivnu formu» po pravilu
interpretiramo kao objekat.

Radovanović zaključuje da u srpskohrvatskom jeziku genitivna imenička «posesivna forma» u

nominalizovanim iskazima nije distinktivna u pogledu mogućnosti da saopći podatak o subjektu
odnosno objektu nominalizovane predikacije. Kao distinktivni, tu se pojavljuju leksičko značenje
upotrijebljenih jezičkih sredstava, pragmatički kontekst, ili pak derivacione sufiksalne morfeme
priključene deverbativnoj imenici u ulozi centra konstrukcije.

4. O «nominalnom i verbalnom stilu» u jeziku

Nominalizacije se uslovno mogu definisati kao stanje / proces učestalog pojavljivanja nominalnih
sredstava umjesto verbalnih u iskazima prirodnih jezika. U tradicionalnim filološkim raspravama ovaj
se jezički fenomen najčešće definiše oprekom «nominalni stil» / «verbalni stil», ili je pak definisan
kao proces «umiranja (uzmicanja) glagola» u pojedinim jezicima.

Nominalna sredstva se u odnosu na verbalna mogu posmatrati na nekoliko osnovnih načina: kao
«površinski» nominalni derivati odgovarajućih «dubinskih» verbalnih struktura, kao sintaksičko-
-semantički ekvivalenti, kao gramatički konkurenti, kao kontekstualni alternanti, kao pozicione
varijante, kao uslovni sinonimi, ili pak, kao funkcionalno-stilski obilježena sredstva.

Rezultat djelovanja nominalizacionih procesa u jezicima jesu nominalne jezičke strukture, koje se u
iskazima prirodnih jezika pojavljuju umjesto verbalnih, dakle, nerečenična jezička sredstva umjesto
rečeničnih. Naime, u pitanju su nominalne padežne konstrukcije i njihove funkcionalno značenjske
paradigme na mjestu verbalnih, dakle rečeničnih formacija i njihovih funkcionalno-značenjskih
paradigmi.

Fenomen nominalizacija treba postaviti u kontekst onih kulturnih odnosno civilizacijskih zbivanja u
kojima prepoznajemo djelotvornost odnosno uticaj nejezičkih fenomena na jezičke, tj. u sklopu
kultura u kontaktu koje dovode do pojava jezika u kontaktu, kroz funkcionalno-stilske univerzalije
karakterističneza obrazac tzv. «evropskog» kulturnog tipa. Tako, svojevrsna «evropeizacija» jezika
biva prepoznavana na sintaksičkom, semantičkom, tekstuelnom, pragmatičkom i funkcionalno-
-stilskom planu posmatranja i proučavanja jezičkog fenomena.

Za neke naročite funkcionalne stilove (politički, administrativni, novinarski, naučni) «nominalni stil»
je karakterističniji od «verbalnog».

U ovakvim funkcionalnim stilovima, gdje se nominalizacije pojavljuju, njih niti je dobro niti je
moguće proskribovati (takvih je pokušaja bilo u tradicionalnom filološkom pristupu temi, kada se
«verbalni stil» generalno uzimao kao prestižno obilježje «dobroga stila»). Normu takvih standardnih

7
jezika valja relativizirati u tom pravcu da se veća učestalost nominalizovanih iskaza u spominjanim
funkcionalnim stilovima dopusti, iako se u drugima ne preporučuje.

Na pitanje koje su to izvanjezičke motivacije da glagol učestalo generiše imenicu, a u korelaciji sa

unutarjezičkim osobenostima imenice odnosno glagola, odgovor leži u tome da su nominalizovani
iskazi statični, apstraktni, u njima agens lahko može biti anonimizovan, objekat neiskazan, vrijeme
neeksplicirano itd.

Slučaj prevage «nominalnog stila» nad «verbalnim» jak je primjer povezanosti izvanjezičkih (=
pragmatičkih) i unutarjezičkih, sistemskih (= gramatičkih) činjenica i odnosa.

II Dekompozicija

1. O «dekomponovanju predikata» kao jezičkom postupku

Radovanović smatra da tendencija pojavljivanja površinskih rečeničnih konstrukcija s

dekomponovanim predikatom, praćena specifičnim vidom njegovog nominalizovanja (npr. Pretičem –
Vršim preticanje i sl.), predstavlja, u stvari, oblik ispoljavanja općeg procesa nominalizovanja iskaza u
jezicima.

Do dekomponovanja predikata u srpskohrvatskom jeziku dolazi kada su u pitanju predikacije koje su

predstavljene glagolskim leksemama vrlo apstraktnog značenja (npr. Procjenjujem – Vršim procjenu i
dr.). Pritom dekomponovanje predikata postaje proces izrazito produktivan posebno u onim
situacijama kada prema deverbativnim imenicama, najčešće u slučajevima kada su one pozajmljene iz
drugih jezika, u aktuelnoj kompetenciji govornih predstavnika srpskohrvatskog jezičkog standarda ne
postoje ekvivalentne fonološko-morfološke adaptacije glagolskih leksema, npr. Pokazivati tendenciju i
sl. te u slučajevima kada je potrebno neutralisati momenat tranzitivnosti predikacije koja je u pitanju,
pošto bi, u datom komunikacijskom aktu, saopćavanje podataka o objektu predikacije bilo
informaciono redudantno: Analiziram – Vršim analizu...

Dekomponirani predikat rezultat je dvostrukog sintaksičkog derivacionog procesa, a njegovi osnovni

elementi mogu se rekonstruisati na slijedeći način: 1) nominalizovanje predikacije; 2) ekstrakcija
verbalnog elementa iz nominalizovane predikacije (u vidu gl. kopule ili semikopulativnog glagola). U
ovako organizovanom, složenom predikatu deverbativna imenica ostaje nosilac njegovog leksičkog
značenja.

Postoje situacije u kojima se naknadnim nominalizovanjem gl. kopule odnosno semikopulativnog

glagola u dekomponovanom predikatu obrazuje dvostruko nominalizovani iskaz, pri čemu ovaj gubi
status rečenice, pa, automatski, postaje nezavršen i neautonoman: Vrši preticanje / Vršenje preticanja i
sl.

Zbog prisustva deverbativne imenice u njemu, sintaksički model s dekomponovanim predikatom

posebno je pogodan za situaciju sa anonimnim odnosno uopćenim agensom (u uslovima kada je
kopulativna odnosno semikopulativna predikacija upotrijebljena «bezlično»): Nije vršeno ulaganje u
domove kulture...

8
Pojavljivanje dekomponiranih predikata najčešće se objašnjava širenjem i razvijanjem težnje ka
analitičnoj organizaciji gramatičke strukture u jezicima. Procesi dekomponovanja predikata slijede
opće nominalizacione procese u jezicima i predstavljaju oblik ispoljavanja jezičkih univerzalija
uslovljenih ekstralingvističkim univerzalizmima.

Terminološko rješenje dekomponovani predikat odabrano je zbog svoje značenjske distanciranosti i

neutralnosti u odnosu na druga slična postojeća rješenja, pa i zbog toga što upućuje na derivacionu
sekundarnost pojave čiji rezultat označava.

Pojavu dekomponovanja predikata u jeziku ne treba poistovijetiti sa pojavom deverbativne imenice u

funkciji kondenzatora rečeničnog značenja uz tzv. fazne glagole, kada u stvari, u iskazu postoje dvije
primarne korelativne predikacije, a ne jedna – dekomponovana, pri čemu dominirajuća (rečenična)
referiše o faznoj modifikaciji, tj. o fazi realizovanja zavisne (nerečenične) predikacije (zastupljene
deverbativnom imenicom) koja funkcioniše kao njena semantička dopuna: Počeše razgovor (Počeše
da razgovaraju).

Radovanović bilježi karakteristične slučajeve pojave dekomponovanja predikata:

Cop + u / na + N Dev (Loc)

Dekomponovanje predikata u ovakvim primjerima ostvaruje se nominalizovanjem glagolske lekseme

u «pseudolokacionu» padežnu konstrukciju sa odgovarajućom deverbativnom imenicom, u lokativu, s
prijedlozima u ili na, i ekstrakcijom same predikacije u vidu gl. kopule predstavljene leksemom biti u
finitnim oblicima: ...jer sam već bio u priličnom zakašnjenu (jer sam već prilično kasnio).

Cop + ø / od + N Dev (Gen)

Dekomponovanje predikata u ovakvim primjerima ostvaruje se nominalizovanjem glagolske lekseme

u genitivnu padežnu konstrukciju sa odgovarajućom deverbativnom imenicom (pri tome genitiv može
biti slobodan ili vezan, s prijedlogom od), kao nosiocem leksičkog značenja dvočlanog predikata, i
ekstrakcijom same predikacije u vidu gl. kopule zastupljene glagolom biti u finitnom obliku: ...Izvršno
vijeće je mišljenja (Izvršno vijeće misli).

N Dev (Nom) + Cop + Lex

Npr.: Uzaludna su bila nastojanja očajne kćerke da joj dokaže kako nije mala (Uzaludno je očajna
kćerka nastojala) i sl.

Semicop + N Dev (Acc)

Situacije sa različitim semikopulativnim glagolima:

Vršiti (Izvršiti, Izvršavati): ...u okviru koje se vrši razmjena mišljenja i iskustava (u okviru koje se
razmjenjuju mišljenja i iskustva).

9
Imati (Nemati): ...on ima vrlo rđavo mišljenje o Ruskinjama (on vrlo rđavo misli).

Dati (Davati): Dužni su da daju odgovore (da odgovaraju).

Voditi: Inspektor i sudija vode neki dugački razgovor (Inspektor i sudija dugo razgovaraju).

Pružiti (Pružati): Pruža podršku (Podržava).

Dobiti (Dobivati): Stalno dobivaš uvjeravanja... (Stalno te uvjeravaju).

Obaviti (Obavljati): Trebalo bi obaviti konsultacije (Trebalo bi se konsultovati).

Izraziti (Izražavati): Znači, izražavate sumnju... (Znači, sumnjate).

Činiti (Učiniti, Počiniti): Čini težu povredu radne dužnosti (Teže povređuje radnu dužnost).

Ispoljiti (Ispoljavati): Ispoljio je veliko zalaganje (Veoma se zalagao).

Izdati (Izdavati): Izdaje punomoćja (Opunomoćuje).

Različiti semikopulativni glagoli: Donosi odluke (Odlučuje), Iznosi prijedlog (Predlaže), Pokreni
inicijativu (Iniciraj), Pravim poređenje (Poredim), Zaključuje ugovore (Ugovara), Ukazao sam mu
pomoć (Pomogao sam mu), Osjećam jezu i strah (Ježim se i plašim) itd.

Dekomponovanje predikata uz pomoć semikopulativnih glagola ostvaruje se i pojavljivanjem

deverbativne imenice u drugim padežnim rješenjima (dakle, i van kategorije slobodnog akuzativa):

Imati / Nemati + u + N Dev (Loc)

Pr.: Nemam u planu nikakvo putovanje (Ne planiram da bilo gdje putujem).

Raditi + na + N Dev (Loc)

Pr.: Nastavili smo da radimo na izvlačenju nastradalog Perišića (Da izvlačimo nastradalog Perišića).

Teći, Trajati, Iznositi + N Dev (Nom)

Pr.: Eto, tako je tekao naš razgovor o religiji (Tako smo razgovarali); I pored toga iskopavanja Kirbet
Kumrana trajala su godinama (Kirbet Kumran se iskopavao godinama); Ta je razlika rezultat
činjenice što je povećanje talijanskog uvoza iz SSSR-a iznosilo 19 posto... (Što se talijanski uvoz iz
SSSR-a povećao 19 posto).

Doći (Dolaziti) + do + N Dev (Gen)

Pr.: Tako dolazi do oštećenja mašine (Tako s e oštećuje mašina).

10
III Determinacija

1. O «obaveznoj determinaciji» kao jezičkom postupku

Fenomen obavezne determinacije obuhvata samo one slučajeve u kojima odredba dobiva status
neispustivog konstituenta sintaksičke konstrukcije (verbalne ili nominalne). Pri tom se uzimaju u obzir
i one situacije u kojima obavezni determinator ne dobiva i svoju neposrednu leksičku eksplikaciju na
površinskoj strukturi jezika.

Pod determinatorom ne treba podrazumijevati samo pridjeve, već i imenicu i zamjenicu, broj i prilog.

Prve studije posvećene obaveznim determinatorima kao zasebnoj i cjelovitoj općelingvističkoj temi
napisala je Milka Ivić. M. Ivić pripada i zasluga za prvo precizno terminološko određenje posmatranog
problema (obavezni determinator; non-omissible determiner).

Kada konstrukcija s obaveznim determinatorom sadrži imenicu u poziciji obavezno determinisanog

konstituenta, različiti oblici ponašanja kategorije obaveznih determinatora mogu se svesti na slijedeće
tipove:

I Neeksplicirani obavezni determinator čije se prisustvo na dubinskoj jezičkoj strukturi implicitno

podrazumijeva te ne dobiva neposrednu leksičku reprezentaciju na površinskoj strukturi jezika;

II Eksplicirani obavezni determinator koji svoju neposrednu leksičku reprezentaciju dobiva i na

površinskoj strukturi jezika;

Kad god je determinator prisutan na površinskoj jezičkoj strukturi, a pri tom njegovo ispuštanje vodi
negramatičnosti date konstrukcije, tj. kad god je determinator uslov gramatičnosti date konstrukcije,
njegovo prisustvo možemo smatrati obaveznim. Konstrukcija s obaveznim determinatorom na
površinskoj strukturi jezika funkcioniše kao strukturni minimum gramatičnosti (npr. Ta fotografija je
predstavljala čovjeka odrane kože...).

U nekim primjerima u kojima je determinator obavezno prisutan na površinskoj jezičkoj strukturi,

pokušaj njegovog brisanja sa površinskog nivoa jezika ne rezultira stvaranjem negramatične strukture,
već vodi suštinskoj promjeni gramatičkog značenja date konstrukcije (Čekao je cijelo proljeće -
Čekao je proljeće // brisanjem determinatora značenje mjere vremena biva zamijenjeno značenjem
direktnog objekta).

Kada konstrukcija s obaveznim determinatorom sadrži glagol u poziciji neposredno determinisanog

konstituenta, mogu se zapaziti slijedeći osnovni tipovi sintaksičko-semantičkog ponašanja:

a) Prisustvo obaveznog determinatora u konstrukciji uslovljeno je potrebom čuvanja datog

gramatičkog značenja (tj. konstrukcija s obaveznim determinatorom funkcioniše kao strukturni
minimum datog gramatičkog značenja): Sutra putujem – Putujem // izostavljanjem determinatora
futursko značenje glagola putovati prelazi u prezentsko.

b) Neispustivost determinatora uslovljena je potrebama gramatičnosti (ovdje se konstrukcija s

obaveznim determinatorrom ponaša kao strukturni minimum gramatičnosti). Svaki pokušaj ispuštanja

11
obaveznog determinatora rezultirao bi stvaranjem negramatične strukture: Čekavši na nju dva sata,
otišao je ljutit kući - *Čekavši na nju, otišao je ljutit kući.

Radovanović izdvaja neke semantičke situacije koje su najkarakterističnije za uspostavljanje obavezne

determinacije:

1. Posesoru – živom biću pripisuje se integralni dio tijela (npr. Djevojka crnih očiju).

2. Posesoru – neživom objektu pripisuje se integralni dio kao inherentni entitet cjeline (npr. Brzo se
saže, dohvati stare platnene cipele s izlizanim gumenim đonom).

3. Posesoru se kao inherentni entitet pripisuje konstantno ili karakteristično svojstvo klase, njen stalni,
opći oblik postojanja ili ispoljavanja / boja, miris, okus, oblik, izgled, stas, narav, karakter, volja,
inteligencija i sl./ (npr. On je mladić vitkog stasa; Čovjek dobre naravi; Kutija čudnog oblika; Čovjek
izrazite visine; Ta haljina je bijele boje...).

2. O «gramatici neotuđive posesije» i «implicitnoj obaveznoj determinaciji»

Pojam neotuđive posesije u lingvističkoj teoriji u novije vrijeme najuspješnije je obrazložio C. J.

Fillmore. On ovu problematiku povezuje i sa konceptom obavezne determinacije, skrečući pažnju na
pojavljivanje eksplicitnih obaveznih determinatora u jezicima – u svim onim slučajevima kada se
sintaksički odnos predikacije tipa «pripisivanje» uspostavlja između dva pojma koji se inače nalaze u
odnosu posesora i njegovog neotuđivog, inherentnog dijela. U srpskohrvatskom jeziku ovakve pojave
susrećemo u primjerima sa kvalifikativnim i ekvativnim genitivom i u različitim posesivnim
konstrukcijama: starac sijede brade / * starac brade, žena blijedog lica / * žena lica, Imala je hod
balerine / * Imala je hod, Ona ima plave oči / *Ona ima oči i sl.

U lingvističkoj teoriji srazmjerno je manje pažnje posvećivano mogućnosti pojavljivanja implicitnog

obaveznog determinatora u jezicima, čije se prisustvo otkriva tek rekonstrukcijom dubinske strukture
iskaza.

Kao tehničko sredstvo, reprezentativni model za ispitivanje pojava u kojima se odnos predikacije tipa
«pripisivanje» uspostavlja među pojmovima koji se nalaze u odnosu posesora – ljudskog bića i
njegovog neotuđivog, inherentnog dijela (osobine, svojstva ili funkcije), uzima se rečenični obrazac
tipa:

POSESOR (= ljudsko biće) + PREDIKACIJA (= glagol posesije: imati) + [IMPLICITNI OBAVEZNI

DETERMINATOR] + NEOTUĐIVI DIO (odnosno osobina, svojstvo ili funkcija).

Radovanović uspostavlja slijedeća načelna semantička razgraničenja:

1. Imenice koje označavaju dijelove ljudskog tijela ponašaju se na dva osnovna načina:

a) Kada se ljudskom biću kao posesoru pripisuju «periferni» organi, budući da predstavljaju njegov
neotuđivi tjelesni dio, ovi podrazumijevaju i postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora u

12
dubinskoj strukturi takvih iskaza. Pri tom implicitni obavezni determinator o kojem je riječ obično
referiše o negativnoj kvalifikaciji na skali vrijednosti u fizičkom, fiziološkom, funkcionalnom,
medicinakom ili pak estetskom smislu: Ima vene [Ima (proširene, oboljele) vene], Ima podbradak
[Ima (isturen, naglašen) podbradak], Ima podočnjake [Ima (tamne, natečene) podočnjake] itd.

b) Kada se ljudskom biću kao posesoru pripisuju «centralni» organi, i u takvim slučajevima se
posesoru pripisuje njegov neotuđivi tjelesni dio, pa se i u primjerima ove vrste podrazumijeva i
postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora u dubinskoj strukturi iskaza. Obavezni
determinator referiše o pozitivnoj kvalifikaciji na skali vrijednosti: Taj ima ruku [Taj ima (vještu,
preciznu, snažnu) ruku; Taj ima srce [Taj ima (dobro, jako, hrabro, plemenito) srce]; Taj ima njuh
[Taj ima (dobar) njuh] i sl.

2. Imenice koje označavaju funkcije ili opća svojstva ljudskog organizma, a ne njegove tjelesne
dijelove, u pogledu moguće interpretacije implicitnog obaveznog determinatora ponašaju se na dva
načina:

a) Kada se ljudskom biću kao posesoru pripisuju opća «unutrašnja» svojstva i funkcije, za koje se
smatra da su «periferna», jer su običnom opažanju manje dostupna i teže uočljiva, i tada se
podrazumijeva postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora u dubinskoj strukturi iskaza:
Ima temperaturu [Ima (povišenu) temperaturu]; Ima šećer [Ima (povišen) šećer] i dr.

b) Kada se ljudskom biću kao posesoru pripisuju opća «unutrašnja» svojstva i funkcije, najčešće
pojedinih dijelova njegovog tijela, za koje se u laičkoj svijesti smatra da su «centralni», a uz to su po
čovjekovom ponašanju očigledni ili relativno lahko uočljivi, i u takvim slučajevima se u dubinskoj
strukturi iskaza podrazumijeva i postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora: Taj ima glas
[Taj ima (dobar, lijep, snažan) glas]; Ta ima osmijeh [Ta ima (lijep, prijatan) osmijeh] i sl.

Iskazi, u kojima se nekoj cjelini, najčešće ljudskom biću kao posesoru, pripisuje njegova neotuđiva,
inherentna, unaprijed data biološka, psihološka, sociološka ili neka druga suština, ostvaruju se po
modelu:

POSESOR + PREDIKACIJA (= glagolska kopula jeste) + [IMPLICITNI OBAVEZNI

DETERMINATOR] + NEOTUĐIVA SUŠTINA

Obaveznim determinatorom se upućuje na pozitivnu kvalifikaciju na skali funkcionalnih, etičkih,

estetskih ili nekih drugih vrijednosti.

Npr.: To je žena [To je (dobra, lijepa, vrijedna) žena]; To je pisac [To je (dobar) pisac] i sl.

IV Parcelacija

1. O «parcelaciji rečenice» kao jezičkom postupku

13
Parcelacijom se naziva karakteristični postupak u organizovanju jezičkog iskaza kojim se drastično
narušavaju tradicionalno shvaćeni principi konstituisanja rečenice. U pitanju je svojevrsno intonaciono
i poziciono izdvajanje ( i «isticanje») jezičke jedinice koja na logičkom planu posmatranja iskaza čini
koherentnu cjelinu sa smisaonom cjelinom u odnosu na koju se sada intonacijom i pozicijom jezički
autonomizuje.

Intonacioni momenat u postupku autonomizovanja jezičke jedinice koja se parceliše redovno se

ostvaruje njenim stavljanjem u interjunkturnu poziciju (u pisanom jeziku predstavljena
intepunkcijskim znakom – dvjema tačkama među koje se interpoliše parcelisani dio jezičkog iskaza).

Pozicioni moment u postupku autonomizovanja jezičke jedinice koja se parceliše redovno se ostvaruje
njenim distanciranjem u finalni položaj, tj. postponovanjem parcelisane jezičke jedinice.

Parcelaciji su podložne jezičke jedinice na nivou lekseme, jezičke jedinice na nivo konstrukcije,
jezičke jedinice na nivou rečenice.

Pojava parcelacije u jeziku Crnjanskog ističe se: (a) izuzetno velikom frenkventnošću u korpusu
cjelokupne jezičke građe; (b) značajnim mjestom na skali jezičkih sredstava kojima pisac
funkcionalno konstituiše izraz visokog umjetničkog dometa.

U poziciji parcelisanog jezičkog konstituenta pojavljuju se: (a) imenica (zamjenica) ili konstrukcija s
imenicom (zamjenicom); (b) prilog ili konstrukcija s prilogom kao centrom; (c) pridjev ili konstrukcija
s pridjevom kao centrom; (d) zavisna rečenica.

Parcelacija imenice pokazuje da parcelisanju podliježu prvenstveno takozvane periferne sintaksičke

funkcije, posebno oni konstituenti koji u adverbalnoj funkciji u sferi predikata referišu o nekim
značenjskim momentima vezanim za ostvarivanje glagolske radnje predikata, te da subjekatski i
predikatski rečenični konstituenti po pravilu ne podliježu procesu parcelisanja (osim u izuzetnim
situacijama).

Objekatski konstituent se parceliše ukoliko je dio objekatske sekvence.

Parcelacijom najčešće bivaju zahvaćene padežne konstrukcije sa značenjem mjesta: genitivne,

lokativne i akuzativne. Odgovarajuće dativne konstrukcije potpuno izostaju iz parcelisane pozicije.

Padežne konstrukcije sa značenjem vremena odnosno mjere vremena neuporedivo su manje

učestalosti. Isto važi i za kvalitativne konstrukcije i konstrukcije sa funkcijom sintaksičko-semantičke
dopune glagola.

Poslije konstrukcija s imenicom, u poziciji parcelisanog sintaksičkog konstituenta u jeziku Crnjanskog

najčešće se pojavljuje prilog. Najfrenkventniji je prilog za način, dok je brojem primjera nešto manje
zastupljen prilog za vrijeme. Rijetka je pojava priloga za mjesto, pa i količinu, u poziciji parcelisanog
sintaksičkog konstituenta.

Pojava pridjeva u parcelisanoj poziciji najčešća je u onim situacijama u kojima je ovaj u sferi
predikata zastupnik njegovog leksičkog jezgra. Ono što pridjev s pogledom na fenomen parcelisanja
čini specifičnim u odnosu na ostale jezičke kategorije jeste prilično dobro primjerima zastupljena

14
mogućnost da do parcelacije dođe i u situacijama kada se pridjev nađe u nekoj od svojih adnominalnih
determinativnih funkcija.

U jednom broju primjera parcelaciji podliježe i pridjev u funkciji apozitiva.

Pojava parcelacije rečenice proširuje domen posmatranja sa plana imeničkih, priloških i pridjevskih
konstrukcija na plan zavisne rečenice i njene funkcije u rečeničnom kompleksu.

Sporadično sreću se parcelisane dopunske, posljedične, uzročne, vremenske i pogodbene rečenice.

Najfrenkventniji su primjeri sa parcelisanom dopunskom rečenicom. Relativna rečenica po pravilu se
pojavljuje samo uklopljena u parcelisanu sintaksičku strukturu drugog tipa.

Pojava parcelacije u adnominalnim konstrukcijama neuporedivo je rjeđa nego u adverbalnim, pa i

same adnominalne konstrukcije u takvim slučajevima u osnovnoj ideji po pravilu upućuju na bazične
adverbalne strukture odgovarajućeg tipa.

V Naracija

1. O «narativnim» glagolskim oblicima

Osnovno i najfrenkventnije sredstvo za naraciju jeste prezent imperfektivnih glagola. Ove narativne
forme najčešće se javljaju u nizovima koji su uslovno nazvani «imperfektivnim nizovima».

Perfektivni prezent se po pravilu ne ostvaruje u nizu, već ga najčešće nalazimo u funkciji prekidanja
«imperfektivnog niza», čime naracija dobiva na dinamičnosti i ritmu.

Imperfekt se ne javlje na spisku tipično narativnih sredstava.

Aorist dolazi u okruženju između segmenata «imperfektivnog niza». Radnja izražena njime je «življa»
i ekspresivnija od radnje izražene prezentom perfektivnih glagola.

Aorist se nalazi i u ekspresivnoj funkciji isticanja naglog, iznenadnog mijenjanja okolnosti.

Aorist se po pravilu javlja u trećem, a prezent perfektivnih glagola u prvom licu. Uzroci ovoj
tendenciji leže u većoj ekspresivnoj moći aorista.

Perfekt je najmanje frenkventno i najmanje tipično sredstvo za naraciju.

«Krnji perfekt» dolazi uz perfekt u punom obliku kada je potrebno još uvijek eksplicitno zadržati
signal prošlosti, a pri tom s «mirnog» izlaganja preći na uobičajeno dinamično saopćavanje.

U ulozi prekidanja «imperfektivnog niza» javlja se i «krnji perfekt». On po pravilu služi za iznošenje
nekog naročito impresivnog podatka o situaciji koja se opisuje.

15
2. O aoristu i imperfektu

Autor u pjesmama pjesnika Borislava Radovića uočava određene jezičke osobenosti i ispituje funkcije
određenih sintaksičkih postupaka u njima.

Za jezik B. Radovića karakteristična je veoma živa prisutnost aorista i imperfekta.

U jednoj pjesmi ponavljanjem oblika aorista dobija se u intenzifikaciji dinamičnosti kojom se evocira
određena konstelacija događanja u prirodi. Ulančavanje aorista vodi uspostavljanju svojevrsnog
semantičkog ritma u evokaciji procesa.

Aorist u sekvenci dobiva funkciju isticanja «žive», «neposredne» sukcesivnosti događanja.

I imperfekat se može javiti u nizu. Nizanjem imperfekta u sekvencu sugeriše se značenje trajanja
vremena.

3. O pluskvamperfektu

Kao izvor jezičke građe za ovo lingvističko istraživanje poslužila je knjiga Miloša Crnjanskog
«Roman o Londonu». Cilj ovog istraživanja je dokazati da je pluskvamperfekt kategorija koja pruža
mogućnosti za višestuka semantička nijansiranja.

U jeziku Crnjanskog utvrđena je visoka učestalost javljanja kategorije pluskvamperfekta i to onog

njegovog oblika izgrađenog od glagola perfektivnog vida a po obrascu Cop (perfekat) + V (I –
particip).

Relativno nisku učestalost javljanja pokazuju primjeri u kojima je pluskvamperfektom evocirana

glagolska radnja simultana ili posteriorna prema korelativnoj gl. radnji ili situaciji, dok visoku
učestalost pokazuju primjeri u kojima je pluskvamperfektom evocirana glagolska radnja anteriorna
prema korelativnoj gl. radnji ili situaciji.

U dubinskoj strukturi iskaza sa pluskvamperfektom mogu se rekonstruisati slijedeće mogućnosti:

implicitno određeno prethođenje (Neposredno prije toga, Davno prije toga / Onda... kada...) i
neodređeno prethođenje (Prije toga, Prethodno, U međuvremenu Jednom / Nekad).

4. O potencijalu drugom

16
U ispitivanom jezičkom postupku M. Crnjanskog i M. Krleže ovaj glagolski oblik ponaša se kao
potencijal za prošlost, pokazujući semantičku distinktivnost u odnosu na potencijal I kada je u pitanju
temporalno određivanje predikacije.

Potencijal I u savremenom srpskohrvatskom jeziku često se pojavljuje u ulozi sredstva za naraciju

(npr. U takvim prilikama bih obično zastao, zatim bih osmotrio situaciju, i tek nakon toga krenuo bih
dalje.). Time ovaj gl. oblik, dakle, u temporalnoj situaciji prošlosti gubi potencijalno, a dobiva
iterativno značenje, što, semantički, otvara prostor za distribuciju potencijala II, kao specijalnog oblika
za prošlost.

5. O «bezličnoj rečenici»

Na osnovu opisanog materijala može se konstatovati u jeziku Lj. Nedića velika učestalost rečeničnih
konstrukcija bez sintaksički ekspliciranog agensa. Nedić se redovno opredjeljuje za «bezličnu»
konstrukciju kada treba sintaksički eksplicirati uopćeni agens.

Posmatrane sintaksičke strukture pokazuju se izrazito produktivnim, pa se i ostvaruju u raznovrsnim

kontekstualnim situacijama – sa različitim interpretacionim mogućnostima (pri tom je i visok broj
glagola koji se u takve sintaksičke situacije distribuiraju očigledan podatak o stepenu produktivnosti
sintaksičkih obrazaca o kojima je riječ).

Podatak o visokom stepenu zasićenosti Nedićevog jezika posmatranim bezagentnim konstrukcijama

ide u prilog uvjerenju da «strog» i «hladan», «precizan» i «racionalan», relativno visoko
intelektualizovan jezik uključuje u spisak svojih relevantnih osobina i rečenice s anonimnim agensom
kao standardno gramatičko sredstvo – osposobljeno za višestruka značenjska nijansiranja.

17