ELEKTRİK DEVRE TEMELLERİ

1.BÖLÜM: FİZİKSEL SİSTEMLER

Sistem Nedir?
Birbirleriyle ilişkide olan elemanlar topluluğuna
sistem denir.

Başlıca Fiziksel Sistemler:

•Mekanik Sistemler
•Hidrolik Sistemler
•Termik Sistemler
•Elektriksel Sistemler
Sistem Teorisinin Kurulması
Bir matematiksel teori;
•Tanımlanmamış Terimler
•Aksiyomlar(Postulalar)
•Tanımlanmış Büyüklükler
•Teoremlerden
oluşur.

Aksiyom: Doğru olduğu kabul edilen ve ispatlanamayan

önermelerdir.
Sistem Teorisinin Kurulması
Sistem teorisininin aksiyomlarını belirlerken dikkat edilecek
hususlar;
•Ortaya koyulan aksiyomların minimum sayıda olması.
•Birbirleriyle çelişmemesidir.

Fiziksel evrene uygulanabilen teorilerin aksiyomları Fizik

Yasalarıdır.

Bu yasaların bulunması için ise gözlem ve ölçü yapılması

gereklidir. Yapılan bu gözlem ve ölçüler fiziksel evrenle
matematiksel teori arasında bir köprü görevi yaparlar.
Sistem Teorisinin Kurulması
Fiziksel Sistemlerde Ölçme

Mekanik sistemlerde Î Kuvvet ve Hız

Elektriksel sistemlerde Î Akım ve Gerilim
Hidrolik sistemlerde Î Debi ve Basınç
Termik sistemlerde Î Isının akış hızı ve Sıcaklık

Ölçmeler sonucunda bu sistemlerde geçerli olan yasalar elde

edilmiştir. Deney ve ölçüler sonucu bulunan Kirchoff
Yasaları bunlara en belirgin örnektir. Bu yasalar öncelikle
elektriksel sistemler için ortaya atılmış olmalarına karşın öteki
fiziksel sistemler için de geçerlidirler.
Sistem Teorisinin Kurulması
Fiziksel büyüklüklerin matematiksel olarak tanımlanması ancak
başka fiziksel büyüklüklerin cinsinden yapılabilir. Başka birinin
cinsinden tanımlamanın ise sonu yoktur.
Minimum sayıda fiziksel büyüklüğü matematiksel tanımı
olmadan kullanmak gerekir. Aksiyomatik bir matematiksel
teoride bunlara tanımlanmamış büyüklükler denmektedir.
Böyle bir teoride tanımlanmamış olarak seçilecek büyüklükler
aksiyomların içerdikleri terimlerdir.
Kirchoff yasaları sistem teorisinde Kirchoff Aksiyomları
olarak, akım ve gerilim büyüklükleri de bu teorinin
tanımlanmamış terimleri olarak alınmıştır.
 Bir Sistemin Matematiksel Modeli

Sistemin içindeki her bir elemanın bağlantı uçlarından görülen

davranışları (özellikleri) de belirlenmelidir. Bunlar da
tanımlanmamış büyüklükler cinsinden verilen
denklemlerdir. Bu denklemlere Elemanların Uçsal
Matematiksel Modelleri denir.

Öyleyse, bir sistemin matematiksel modelinin elde

edilebilmesi için;
1. Sistem içindeki elemanların bağlantılarının matematiksel
modeli
2. Elemanların matematiksel modelleri
verilmeleridir.
İşlemsel (operasyonel) Tanım
Fiziksel evren ile teori arasındaki köprü akım ve gerilimin
işlemsel olarak tanımlanması ile kurulur. Teoriyi fiziksel
evrene bağlamak için tanımlanmamış terimlerin fiziksel
sistemde hangi büyüklüklere karşı düştüğünün ve bunların
fiziksel sistemde ne şekilde ölçüldüğünün belirlenmesine
İşlemsel (operasyonel)Tanım denir.

Fiziksel sistemde en basit yoldan ölçülebilen büyüklükleri

teoride tanımlanmamış terim olarak alacağız. En basit
yoldan yapılabilen ölçmeler ise iki türlüdür:
1. İçten (seri) ölçme
2. Uçtan uca (paralel) ölçme.
İçten ölçme sonucunda elde edilen büyüklüğe İçdeğişken,
Uçtan uca yapılan ölçme sonucunda elde edilene ise
Uçdeğişken denir.

Fiziksel sistemlerde ölçü yaparken, ölçü aletinin sisteme

bağlanmasının hiçbir şekilde sisteme etkimeyeceğini yani
sistemin davranışını değiştirmeyeceğini varsaymaktayız.
İçdeğişken ve Uçdeğişken Ölçer Uç Referansları

İçdeğişken (akım, kuvvet, akışkanın akış hızı, ısının akış hızı )

ve uçdeğişken (gerilim, hız, basınç, sıcaklık) ölçen ölçü aletleri
iki uçlu olup devreye bu uçlarından bağlanırlar.

x
 Ölçü Aletinin Uç Referansı

İçdeğişken Ölçer Uç Referansının Anlamı: Bir içdeğişken ölçer t=t1

anında (+) yönde saparsa;
• İçdeğişkenin o andaki değeri olan y(t1)’in (+) değerli yani y(t1)>0
olduğu
• Ölçülen y(t) içdeğişkenin t1 anındaki yönünün simgeli uçtan öteki
uca doğru olduğu varsayılır.
 x

Uçdeğişken Ölçer Uç Referansının Anlamı: Bir uçdeğişken ölçer

t=t1 anında (+) yönde saparsa;
•Uçdeğişkenin o andaki değeri olan x(t1)’in (+) değerli yani
x(t1)>0 olduğu
•Ölçülen x(t) uçdeğişkeninin t1 anındaki yönünün aletin simgesiyle
uyumlu olduğu varsayılır.
Elektrik Sistemlerinde Kullanılan Ölçü
Aletleri
Bir Fiziksel Sistemin Uyduğu Yasalar:

Kirchoff Yasaları

Sistemden çözüldükleri zaman sistemi iki parçaya ayıran her bir

içdeğişken ölçer grubunu birer çizgiyle keselim. Bu şekilde sistemin
iki parçaya ayrılmasına kesitleme denir.
Her bir kesitlemenin ayırdığı parçalardan birinden ötekine doğru keyfi
bir kesitleme yönü seçilsin ve bu yön bir ok ile belirlensin.
 Kirchoff İçdeğişkenler Yasası:

Herhangi bir sistemde k ıncı kesitleme için ∑ ± yi = 0 dır. Burada yi, k ıncı
kesitlemeye giren içdeğişken ölçerlerin gösterdikleri değerlerdir.
Kesitleme oku bir içdeğişken ölçerin simgeli ucundan giriyorsa
denklemde ona ilişkin içdeğişkenin işareti (+), öteki ucundan giriyorsa
(-) alınır. İlgili içdeğişken ölçer (+) yönde saparsa ’nin sayısal değeri
(+), (-) yönde saparsa ’nin sayısal değeri (-) alınır.

1) y5+y8+y6=0
2) y1+y10-y5=0
3) y1+y3+y4+y7+y8=0
4) y7+y9=0
Kirchoff Uçdeğişkenler Yasası:

Bir sistemde bir bağlantı noktasından kalkıp başka bağlantı noktaları

üzerinden yine aynı bağlantı noktasına gelindiğinde izlenen yola çevre
diyoruz. Her bir çevre için keyfi bir yön seçelim ve bunu çevre içinde
bir ok ile gösterelim.

Kirchoff Uçdeğişkenler Yasası: Herhangi bir sistemde k ıncı

çevre için ∑ ± xi = 0 dır. Burada xi, k ıncı çevreye giren
uçdeğişken ölçerlerin gösterdikleri değerlerdir. Çevre oku bir
uçdeğişken ölçerin simgeli ucundan giriyorsa denklemde ona
ilişkin uçdeğişkenin işareti (+), öteki ucundan giriyorsa (-)
alınır. İlgili uçdeğişken ölçer (+) yönde saparsa xi’nin sayısal
değeri (+), (-) yönde saparsa xi’nin sayısal değeri (-) alınır.
x1-x6-x4=0
x1-x2-x6=0
x1-x6-x5-x7=0
 Sistemin Uçları İçin İçdeğişken ve
Uçdeğişken Referansları

Kirchoff yasalarına göre ve uçdeğişken ile içdeğişken ölçerlerin

referansları kullanılarak yazılan denklemlerin ölçü aletleri olmadan da
yazılabilmesi için ölçü aletlerinin bağlandıkları uçlara bu aletlerin uç
referanslarının yerini alacak simgelerin koyulması gerekir. Bunlar söz
konusu uçlara ölçü aletlerinin ne şekilde bağlandıklarını bildiren
simgelerdir. İçdeğişken ölçmeleri için ölçü aletinin bağlandığı uca,
uçdeğişken ölçmeleri için ise her bir uç çiftine bir simge konur. Bu
simgelere biz sırasıyla İçdeğişken Referansı ve Uçdeğişken
Referansı diyoruz. İçdeğişken referansı içdeğişken ölçerin simgesinin,
uçdeğişken referansı da uçdeğişken ölçerin simgesinin yerini alır.
 İçdeğişken Referansı

Elemanın, içdeğişken ölçerin bağlandığı ucuna ve yönü ölçü aletinin

simgeli ucundan öteki ucuna doğru olan bir ok konur. Buna elemanın
söz konusu ucu için içdeğişken referansı denir. Ölçü aletinin
bağlanış şekli keyfi olduğuna göre bu okun yönü de keyfidir.

y(t)
y

İçdeğişken referansının anlamı: Sistemin herbir içdeğişken ölçerin

bağlandığı ucuna ve yönü ölçü aletinin simgeli ucundan öteki ucuna doğru
olan bir ok konmuş olacağı için içdeğişken ölçerlerin devreye nasıl
bağlanmış oldukları belirlenmiş olur. Dolaysıyla da aletler devreden
çıkartılabilir ve Kirchoff içdeğişkenler yasasına göre yazılan denklemler bu
kez içdeğişken referanslarına göre yazılabilir. Bu durumdaki tek fark,
yi’lerin işaretlerini belirlerken kesitleme okunun aletlerin (+) simgeli
ucundan girip girmediğine bakmak yerine kesitleme yönü ile içdeğişken
referanslarının aynı yönde olup olmamasına bakmak gerektiğidir.
İçdeğişken referansının anlamı şudur:Bir sistemin herhangi bir
elemanının bir ucuna bağlanmış olan bir içdeğişken ölçer t=t1
anında;
(+) yönde saparsa o anda elemanının söz konusu ucuna ilişkin
içdeğişkenin yönünün içdeğişken referans okunun yönünde
olduğu varsayılır ve içdeğişkenin sayısal değeri y(t1)>0 alınır.
(-) yönde saparsa o anda elemanının söz konusu ucuna ilişkin
içdeğişkenin yönünün içdeğişken referans okunun ters yönünde
olduğu varsayılır ve içdeğişkenin sayısal değeri y(t1)<0 alınır.
 Uçdeğişken referansı

Elemanın, uçdeğişken ölçerin (+) simgeli ucunun bağlandığı ucuna bir

(+) simgesi konur (Şek.1.4(b)). Buna söz konusu uç çifti için
uçdeğişken referansı denir. Ölçü aletinin bağlanış şekli keyfi
olduğuna göre (+) simgesinin konulacağı uç ta keyfidir.

x
Uçdeğişken referansının anlamı

Uçdeğişken referansının anlamı şudur: Bir sistemin herhangi bir

elemanının iki ucuna bağlanmış olan bir uçdeğişken ölçer t=t1
anında;
(+) yönde saparsa o anda söz konusu uç çiftine ilişkin uçdeğişkenin
yönünün uçdeğişken referansıyla uyumlu olduğu varsayılır ve
uçdeğişkenin sayısal değeri x(t1)>0 alınır.
(-) yönde saparsa o anda söz konusu uç çiftine ilişkin uçdeğişkenin
yönünün uçdeğişken referansıyla uyumsuz olduğu varsayılır ve
uçdeğişkenin sayısal değeri x(t1)<0 alınır.
Çok Uçlu Fiziksel Elemanların Matematiksel
Modelleri ve Uç Grafları

Buraya dek sistemdeki elemanların birbirlerine bağlantılarının

tanımladığı matematiksel modeli gördük. Bu model içdeğişkenlerin ve
uçdeğişkenlerin sağladıkları yasaların, elemanların bağlantı şekline
göre matematiksel olarak ifade edilmesi sonucu elde edilen
denklemler ile belirlenir. Sistemin matematiksel modelinin tam olarak
belirlenebilmesi için elemanların uçsal matematiksel modellerinin de
verilmesi gerekir. Bir Elemanın Uçsal Matematiksel Modelinin
tanımı sonraki altbölümlerde verilecektir.
İki Uçlu Fiziksel Eleman

Şekil (a )’da iki uçlu eleman ve Şekil (b)’de iki uçlu bir elemanda
yapılabilecek içdeğişken ölçmeleri gösterilmiştir. Şekil (c)’de ise aynı
elemanda yapılabilecek uçdeğişken ölçmesi gösterilmiştir.

(a) (b)

(c) (d)
Şekil (d)’de gösterilen kesitleme yönü için Kirchhoff İçdeğişkenler
Yasasına göre:
y1+y2=0 y1=-y2
Bir elemanın Matematiksel Modeli

İki uçlu bir elemanda yalnız bir içdeğişken ölçmesi yeterlidir. Böyle bir
elemanın matematiksel modelini çıkartabilmek için biri içdeğişken, biri
uçdeğişken olmak üzere iki büyüklük ölçmesi yapmak gereklidir ve
yeter.

Burada ölçülen her x ve y değeri bir çift oluşturmaktadır bu çiftin

değerlerine göre x ve y büyüklükleri arasındaki ilişki elde edilir. İşte
iki uçlu bir elemana ilişkin içdeğişken y ile uçdeğişken x arasındaki
matematiksel bağıntıya bu elemanın Matematiksel Modeli denir.
Sözkonusu matematiksel bağıntıyı yazabilmemiz için iki uçluya ilişkin
içdeğişken ve uçdeğişken referans yönlerinin belirlenmiş olması
gereklidir. Aşağıdaki şekilde birbirinden bağımsız olarak seçilen
içdeğişken ve uçdeğişken referans yönlerinin ortaya çıkarttığı sekiz
olası durum verilmiştir.
 Uyumlu Referans Yön

Her iki uç içdeğişkenlerinin eşit olduğunu bildiğimize göre 8 durumdan

yalnızca dördünün alınması yeterli olacaktır. Öte yandan, değişkenler için
yönler keyfi seçilebildiğine göre, iç ve uç değişken için ayrı yönler
seçileceği gibi, birinin referans yönünü ötekininkine bağlı olarak seçmekle
bir kısıtlamaya gidilebilir. Örneğin, yukarıdaki durumlardan yalnızca
uçdeğişken referans yönünü belirleyen (+) simgesinin içdeğişken referans
yönünü belirleyen okun kuyruğunda olduğu durumları alabiliriz. Bu ise
şekildeki durumlardan yalnızca (a) ve (h) dakilerin alınması demektir. İki
uçlu elemana ilişkin değişkenlerin aslında keyfi olarak seçilebilen referans
yönlerinin birbirlerine göre bu şekilde seçilmesine Uyumlu Referans
Yönleri denir.
 İki Uçlu Elemanın Uç Grafı

(+) simgesini kullanmadığımızı varsaydığımıza iki uçlu bir eleman için

yapılan iki çeşit ölçmeden elde edilen (x,y) çiftine yönlü bir çizgi
parçası karşı düşürelim.
x, y

x, y

Bu yönlü çizgi parçasına İki Uçlu Elemanın Uç Grafı denir.

İki Uçlu Fiziksel Elemanın Matmatiksel
Modeli
Herhangi bir iki uçlu elemanın uçlarında oluşabilecek Değişken
Çiftleri yalnızca bu eleman tarafından belirlenir. Bu çiftlere
Elemanın Uçlarında Kabul Edebileceği Değişken Çiftleri denir.
Bu çiftler elemanın iç yapısının belirlediği zorlamalara göre oluşur. Bu
özellikteki çiftlerin tümünün oluşturduğu küme ikili bir matematiksel
bağıntı ile tanımlanır. Şimdi bu belirleyici zorlamaları soyut olarak Z
ile gösterelim. Zorlamaların y ve x üzerindeki etkisi yZx ile gösterilsin.
Matematiksel olarak Z, çiftlerinin tümü üzerinde tanımlanmış
matematiksel bir ikili ilişkidir.
İki Uçlu Fiziksel Elemanın Matmatiksel Modeli: Z ikili bir bağıntı
olduğuna göre iki uçlu bir eleman (’ın matematiksel modeli) bu
elemanın uç grafıyla tanımlanan [x,y] çiftlerinin arasındaki E = {[ x, y ] x Zy}
ikili ilişkidir.
Burada hemen belirtilmesi gereken husus bu matematiksel ilişkinin en
genel durumda y ve x’in değerlerini gösteren sayılardan oluşan bir
tablo olabileceği gibi y ve x’in n’inci mertebeden türevlerini içeren
lineer veya lineer olmayan bir bağıntı olabileceğidir.
İki Uçlu Elemanlarda Eşdeğerlik Kavramı

Çeşitli nedenlerle bir 2-uçlu eleman yerine iç yapısı farklı bir 2-uçlu
elemanın kullanılması gerekebilir. Bu, ancak kullanılması yeğlenen
eleman sisteme yerleştirildiğinde sistemdeki tüm uç ve iç-
değişkenlerin değişmemesi, yani sistemin matematiksel modelinin
aynı kalması durumunda mümkün olur. Bunun için de söz konusu iki
uçlu eleman ile yerini aldığı iki uçlu elemanın uçsal matematiksel
modellerinin aynı olması gerekir. Uçsal matematiksel modelleri aynı
olan 2-uçlulara Eşdeğer 2-Uçlular diyoruz.
 Çok-Uçlu Fiziksel Eleman, Uç Grafı ve Sistem
Teorisinin 1. Aksiyomu

Aşağıdaki şekildeki 3 elemanı, sisteme dört

bağlantı noktasında bağlanmıştır. Böyle bir
elemana Dört Uçlu Eleman denir. Şekil
2’deki y2, y6, y9, y10 ve içdeğişken ölçerleri bu
elemanın sisteme bağlandığı uçlardaki
içdeğişkenleri ölçmektedir. Ayrıca yukarıda
verilen uçtan uca ölçme yöntemine göre bu
elemanın dört bağlantı noktası (uç) arasında
altı adet de uçdeğişken ölçmesi yapılabilir.
Dört uçlu bir eleman için yapılabilecek
uçdeğişken ölçmeleri de aşağıdaki şekilde
gösterilmiştir.
Dört Uçlu Eleman

+
y1'
y2' +
x2
+
B
+ x6
x1 A +
+ x3
+
C x5

+
D
+
y3' x4 y4'
+
 Dört Uçlu Eleman
Şimdi basitleştirmek amacıyla her bir ölçü aletini
ve dolaysıyla da ölçtüğü büyüklüğü yandaki
şekildeki gibi bir yönlü çizgi parçasıyla
simgeleyelim. Elemanın dört ucuna bağlanan y'
1
y2'
2
çizgiler aynı zamanda bu elemanın sisteme
bağlantılarını göstermekte ve elemanın uçları
olarak adlandırılmaktadır. Bu çizgi parçalarının
1 3
üstündeki yönler içdeğişken ölçerlerin uç 5
referanslarını, y1' , y 2' , y 3' ve y 4' de ölçtükleri 6
içdeğişkenlerin değerlerini göstermektedir. Bu
elemanın dört bağlantı noktasının (uç) 4
y' y3'
oluşturduğu altı uç çifti için altı adet de 4

uçdeğişken ölçmesi yapılabilir. Her bir uç çifti için

yapılan uçdeğişken ölçümüne bir yönlü çizgi
parçası karşı düşürelim. Çizgi parçalarının
üzerindeki yönler, uçdeğişken ölçerlerin uç
referanslarını göstermektedir.
Dört Uçlu Eleman

Dört-uçlu elemanın uçlarından bir sisteme bağlı olduğunu düşünelim

ve elemanı sistemden ayıran bir kesitleme alalım. Bu kesitleme için
Kirchoff içdeğişkenler yasası ve alınan kesitleme yönüne göre

y1' + y2' + y3' + y4' = 0

yazılabilir. Öte yandan Kirchoff uçdeğişkenler yasasına göre de

aşağıdaki şekilde gösterilen çevreler için;
 Dört Uçlu Eleman

I : x1 + x 2 + x3 + x 4 = 0
II : x 2 + x3 − x5 = 0
y' y2'
III : x1 + x 2 − x 6 = 0
1
2

yazılabilir. Bu denklemlereden III

II

y4' = − y1' − y2' − y3' 1 3

5
6
x 4 = − x1 − x 2 − x3 I

x5 = x 2 + x3 4
y' y3'
x6 = x1 + x 2 4

elde edilir.
 Dört Uçlu Eleman
' ' ' '
Bu denklemlere göre içdeğişkenlerden biri (y 4) geriye kalan üçü (y1 , y2 , y3);
uçdeğişkenlerden üçü ( x4 , x5 , x6) ise geri kalan üçü ( x1 , x2 , x3) cinsinden
' ' '
ifade edilebilir. Yani yalnızca üç içdeğişken ( y1 , y2 , y3 ) ile üç uçdeğişken
(x1 , x2 , x3) bağımsız olarak seçilebilir. Şimdi yalnızca uçdeğişken
ölçmelerine ilişkin çizgi parçalarını çizelim.
2 2

1 3 1 3
5
6

4
Dört-Uçlu Elemanın Dört Uçlunun
Uçdeğişken Ölçmeler Uç Grafı
Grafı
Dört Uçlu Eleman

Şimdi de bağımlı uçdeğişkenlere ilişkin olan 4,5 ve 6 numaralı çizgi

parçalarını bu graftan çıkartalım. Görüldüğü üzere bu şekilde elde
edilen sağdaki şekildeki grafta çevre yoktur. Bunun nedeni ise bağımlı
uçdeğişkenlere ilişkin graf elemanlarının her birinin bir çevre
oluşturması ve graftan çıkartıldığında bu çevrenin yok olmasıdır.
Demek ki, bu şekilde tanımlanan elemanlar graftan çıkartılarak çevre
içermeyen bir graf elde edilebilir. Burada dikkat edilecek husus bu
işlemlerin sonunda elde edilen grafın bağlantı noktalarının (uçların)
tümünü içinde bulundurması ve birleşik olmasıdır. Soldaki şekilde
verilen graftan bu yöntemle 16 adet graf elde edilebilir. Bu alt graflara
Dört Uçlunun Uç Grafları denir. Uçgrafının eleman sayısının; uç
sayısı-1=3 olacağını gösterebiliriz.
Dört Uçlu Eleman
 Dört Uçlu Eleman

Yukarıdaki şekildeki her bir alt graf için bağımsız ve bağımlı

uçdeğişken takımlarının farklı olacağı açıktır. Şimdi bunlardan
birincisini ele alalım. Bu graftaki bağımsız uçdeğişkenler x1 , x2 , x3 ile
' ' '
bağımsız y1 , y2 , y3 içdeğişkenleri arasında dört uçlunun iç yapısının
belirlediği bağıntılar dört uçluyu matematiksel olarak tanımlar.

y' y2'
1 x2

Şimdi bu alt grafın

x1 x3 elemanlarına y1 , y2 ve y3
içdeğişkenlerini karşı
düşürelim.

y' y3'
4
Dört Uçlu Eleman

y' y2'
y1' , y2' , y3' içdeğişkenleri y1 , y2 , y3 cinsinden
1
y2
⎡ y1' ⎤ ⎡ −1 1 0 ⎤ ⎡ y1 ⎤
⎢ '⎥ ⎢ ⎥⎢y ⎥
y
⎢ ⎥ ⎢ = 0 − 1 1
2 ⎥⎢ 2⎥
y1 y3
⎢ y3' ⎥ ⎢⎣ 0 0 −1⎥⎦ ⎢⎣ y3 ⎥⎦
⎣ ⎦
' ' '
şeklinde yazılabildiğinden, x1 , x2 , x3 ile y1 , y2 , y3
y'
4
y3' arasında yazılan bağıntılardan x1 , x2 , x3 ile y1 , y2 , y3
arasındaki bağıntılar elde edilebilir. Öyleyse
dört uçlu x1 , x2 , x3 ile y1 , y2 , y3 arasındaki
matematiksel bağıntılar ile de tanımlanabilir.
 Dört Uçlu Elemanın Matematiksel Modeli
Şimdi bu bağıntıların sayısının, uç sayısı-1=3 olacağını gösterebiliriz. Fiziksel
olarak bu sistemde her t anında uçdeğişkenler ve içdeğişkenler belli değerler
alacaktır. Matematiksel olarak bu değerleri bulmak sistemin çözümünü bulmak
demektir. Bunun için ise sistem denklemlerinin içine dört uçlunun matematiksel
modelinin yerleştirilmesi gerekir. Dört uçlu üç adet graf elemanı ile temsil
edildiğine göre, dört uçlunun sistem içinde bulunması sistemin bilinmeyenlerine
her bir graf elemanından bir çift olmak üzere altı adet daha bilinmeyen
ekleyecektir. Bu bilinmeyenlerin çözülebilmesi için altı adet denklem gereklidir. 2.
Bölümde görüleceği üzere her bir graf elemanı Kirchoff yasalarından biri ile
belirlenen bağımsız bir denklem tanımlar. Dört uçlu bir eleman sistem içinde üç
graf elemanı ile temsil edildiğinden Kirchoff yasalarına göre dört uçlu sistem
denklemlerine üç adet bağımsız denklem ekler. Öyleyse denklem sisteminin
çözülebilmesi için üç adet daha denklem gereklidir. Bu denklemler dört uçlunun
uçdeğişkenleri ile içdeğişkenleri arasındaki matematiksel bağıntılardır. Denklem
sisteminin çözülebilmesi dört uçlu için yazılan üç adet denklemin yeterli olduğunu
gösterir. Bu ise dört uçlunun uç grafıyla tanımlanan üç içdeğişken ile üç
uçdeğişken arasındaki üç matematiksel bağıntıyla tam olarak belirlendiğini
gösterir. Bu bağıntılara Dört Uçlu Elemanın Matematiksel Modeli denir.
n-Uçlu Eleman

Tanım: Bir sistemde n adet bağlantı noktası ile öteki elemanlara

bağlanabilen elemanlara n-Uçlu Eleman denir ve böyle bir eleman
4
aşağıdaki şekilde verildiği gibi
3
gösterilir.
5

2
n uçlu
eleman

n-1

n
n-Uçlu Elemanın Uç Grafı

Tanım: n tane noktayı birbirine birleştiren fakat hiçbir kapalı yol

(çevre) oluşturmayan n-1 çizgi parçasından oluşan kümeye bu n
noktasının ağacı denir. Bu n nokta bir n-uçlu elemanın uçlarına karşı
düşüyorsa, bu durumda elde edilen ağaca n-Uçlu Elemanın Uç
Grafı denir.
 Sistem Teorisinin 1. Aksiyomu

Dört uçlu için yapılanlara benzer irdelemeler n uçlu için de yapılabilir ve

bir n uçlunun, uç grafındaki yönlü çizgi parçalarının karşı düştüğü n-1
bağımsız içdeğişken ile n-1 bağımsız uçdeğişken arasındaki n-1 bağıntıyla
belirlenebileceği gösterilmeye çalışılabilir. Fakat dört uçlu için olduğu gibi
bu irdelemelerin sonucunda böyle bir sonucu kanıtlamak mümkün
değildir. Dolaysıyla bu irdelemeleri yapmak yerine bu önerme Sistem
Teorisinin 1. Aksiyomu olarak alınmış ve aşağıdaki şekilde verilmiştir:

Sistem Teorisinin 1. Aksiyomu: n uçlu bir fiziksel eleman, bu eleman

için seçilen uç grafıyla tanımlanan n-1 içdeğişken ile n-1 uçdeğişken
arasındaki n-1 ikili matematiksel ilişkiyle tam olarak belirlenir.

Bu ilişkilere n Uçlu Elemanın Matematiksel Modeli denir.

 Çok-Kapılı Sistemler

Bir uç çiftine ilişkin içdeğişkenler ters yönlü olmak üzere (kesitlemeye

ters yönlü giriyorlarsa) eşit iseler bu uç çiftine Kapı denir. Çok-uçlu bir
sistemde bütün uç çiftleri kapı niteliğinde ise bu çok uçluya Çok Kapılı
Sistem denir.

i2
i3
i4
i1
i5
Çok-Kapılı Sistemler

n-uçlu bir sistemde oluşturulabilecek en fazla kapı sayısı uç

grafındaki eleman sayısına eşittir, yani n-1 dir. Bunun nedeni
uç grafındaki n-1 graf elemanına ilişkin gerimlerin ve akımların
bağımsız olması ve ölçmeler grafından elde edilen ve daha
fazla graf elemanı içeren altgrafların hiçbirinin bu özelliğe sahip
olmamasıdır. Bu durumda sistemin toplam olarak 2(n-1)=2n-2
ucu olması gerekir. Sistemin n adet ucu bulunduğuna göre bu
sistemi 2n-2 uçlu hale getirebilmek için (2n-2)-n=n-2 adet uç
eklenmesi gerekir.
Uç grafının topolojisine göre değişik durumlar ortaya çıkar:
Eklemelerdeki kural şudur: Uç grafında p sayıda graf
elemanının bağlı olduğu bir uca p-1 adet uç eklenir.
 Çok-Kapılı Sistemler
Bu şekilde Şek. 1.20 (a) daki beş uçlu sistem üç adet uç eklenmesiyle Şek.1.20(b)
deki dört kapılı; Şek.1.21(a) daki üç uçlu sistem ise bir adet uç eklenmesiyle
Şek.1.21(b) deki iki kapılı hale getirilmiştir. 2 3

4-kapılı
y2' y2'
' y3'
y3
y4'
y4' 1 4
'
' y1
y1
y '
2
y3'
y5' y1' y ' 3'
4
2' 4'
1'
Şek.1.20(a) Şek.1.20(b)
Çok-Kapılı Sistemler

y' y2' ' '

1 y
1 y 2

x1 x2
' '
y
1 y 2
y3'
 Çok-Kapılı Sistemler
Öte yandan eğer n-uçlu bir sitemde uç eklemesi yapmadan kapılar
oluşmuş ise, n bir çift sayı olmak koşuluyla n/2 adet kapı var demektir. n-
uçlu bir sitemde n-1 adet içdeğişken bağımsız olarak seçilebilecektir.
Halbuki, n/2 kapılı bir sistemde yukarıda verilen kapı tanımına göre her
bir kapının bir ucuna ilişkin içdeğişkeni öteki ucuna ilişkin içdeğişkenine
eşittir.
Çok-Kapılı Sistemler
Şimdi Şek.1.22 deki altı uçluyu göz
önüne alalım. Gösterilen uç grafı için
y ' ⎡ y1 ⎤ ⎡1 0 0 0 0⎤ ⎡ y1' ⎤
y6'
⎢ y ⎥ ⎢1 ⎢ ⎥
1 0 0 0⎥ ⎢ y2' ⎥
5

⎢ 2⎥ ⎢ ⎥
y1'
⎢ y3 ⎥ = ⎢1 1 1 0 0⎥ ⎢ y3' ⎥
y4 y5

y4'
y3 y y1 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ' ⎥
⎢ y4 ⎥ ⎢1 1 1 1 0 ⎥ ⎢ y4 ⎥
2

y '
3
y2' ⎢⎣ y5 ⎥⎦ ⎢⎣1 1 1 1 1⎥⎦ ⎢⎣ y5' ⎥⎦
yazılabilir. Şimdi 1-2,3-4 ve 5-6
uçlarının üç adet kapıyı tanımladıklarını
düşünelim. Bu kapılardaki uçlara ilişkin
içdeğişkenlerinin eşitliğinden
yukarıdakilerine ek olarak
Çok-Kapılı Sistemler
y1' = − y2' , y3' = − y4' ve y5' = − y6'

denklemleri elde edilir. Bu ek

denklemler yukarıda yerine koyulursa
y1 = y1' = − y2'
y2 = 0
y3 = y3 ' = − y4'
y4 = 0
y5 = y5' = − y6'
 Çok-Kapılı Sistemler
bulunur. Bu sonuç altı uçlu elemanın beş elemanlı
uç grafı ile tanımlanan ( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 )
uçdeğişkenleri ile ( y1 , y2 , y3 , y4 , y5 ) içdeğişkenleri
arasındaki beş adet matematiksel ilişki ile
belirlenen altı uçlu elemanın bu beş matematiksel
ilişkinin ikisinin
y2 = 0
y4 = 0
 Çok-Kapılı Sistemler
denklemleri olduğunu gösterir. Demek ki, üç kapılı
bir eleman bir altı uçlu olup, bunun beş elemanlı uç
grafının belirlediği matematiksel bağıntılardan ikisi
karşı düştükleri graf elemanlarına ilişkin
içdeğişkenlerin sıfır değerli olduklarını veren
denklemlerdir. Bu ise uç grafından iki adet graf
elemanının çıkartılabileceğini göstermektedir. Geri
kalan
y1 = y1' = − y2'
y3 = y3 ' = − y4'
y5 = y5' = − y6'
 Çok-Kapılı Sistemler
denklemleri ise uç grafındaki öteki üç elemandan
her birinin uçlarıyla birlikte bir kapı oluşturduğunu
göstermektedir. Öyleyse üç kapılı elemanın uç
grafının üç elemanlı olduğunu ve dolaysıyla da üç
kapılı elemanın üç elemanlı uç grafıyla tanımlanan
üç içdeğişken ile üç uçdeğişken arasındaki
matematiksel ilişkiler ile tanımlanacağını da
söyleyebiliriz.
Şek.1.22 deki 6-uçlu elemanın uç grafından
n/2-1= 2 eleman çıkartılarak elde edilen uç grafı ve
3-kapılı eleman Şek.1.23 de gösterilmiştir.
Çok-Kapılı Sistemler
4-uçlu eleman ve seçilen uç grafı
Şek.1.24(a) da verilmiştir. Bu
y5 y5 eleman için

y5 y1

⎤ 1⎤
⎡ '
y3 y1 ⎡ 1⎤ ⎡
y 1 0 0 y
⎢ y ⎥ = ⎢1 1 0 ⎥ ⎢ y ' ⎥
y3

⎥⎢ 2⎥
y1
y3
⎢ 2⎥ ⎢
⎢⎣ y3 ⎥⎦ ⎢⎣1 1 1 ⎥⎦ ⎢⎣ y3' ⎥⎦
Şek.1.23
Çok-Kapılı Sistemler
yazılabilir. Şimdi bu elemanın iki 1-2 ve 3-4 uç çiftlerinin
kapı oluşturduğunu düşünelim. Bu durumda
y1' = − y2'
y3' = − y4'
yazılabilir. Bu denklemler yukarıdakilerde yerine koyularak
y1 = y1 '
y2 = 0
y3 = y3 ' = − y 4 '
bulunur. Bu denklemlere göre 2 numaralı eleman
sistemden çıkartılabilir ve Şek.1.24(b) deki iki kapılı
sistem elde edilir.
Çok-Kapılı Sistemler

' '
y
1
y 4 y1 y3

y1 y3 y1 y3
y2

y2' y3' y1 y3

Şek.1.24(a) Şek.1.24(b)
Çok-Kapılı Sistemler
Şimdi Şek.1.25 de verilen ideal
transformatör elemanını ele alalım.

i1 i2
n :1

v1 i1 i2
v2

Şek.1.25
 Çok-Kapılı Sistemler
1-2 ve 3-4 uç çiftlerinin akımları ikişer ikişer eşit olduğuna
göre bu 2-kapılı bir elemandır. Bu eleman aşağıdaki iki adet
kapı bağıntısıyla verilir:
1
v 2 = nv1 i2 = − i1
n
İki kapılı olmasının yanında bu eleman aynı zamanda dört
uçlu bir elemandır. Öyleyse 4-1=3 uç bağıntısıyla da
verilebilir. Yukarıda açıklandığı gibi dört uçlunun üç elemanlı
uç grafının üçüncü elemanına ilişkin içdeğişkenin sıfır değerli
olduğunu veren
i3 = 0
denklemi üçüncü bağıntı olacaktır.
Çok-Kapılı Sistemler
Bu dört uçlu için uç grafı Şek.1.26 daki şekilde
verilebilir:
i1 i2

v1 , i1 v2 , i2

v3 , i3 = 0
i1 i2

Şek.1.26
 Çok-Kapılı Sistemler
i3 = 0 olduğundan bu iki kapılının uç grafı Şek.1.27 deki gibidir.
1 3

1 2
v2(t) Şek. 1.27
v1(t)
i1(t) i2(t)

2 4

Sonuç olarak ideal transformatör bir 4 uçlu eleman olmasına karşın, uç

grafı iki yönlü çizgi parçasından oluşmaktadır. Bu özellikleri olan bir
elemana izolasyon elemanı da denir.
 Çok-Kapılı Sistemler

Bu sonucu bağımsız uç büyüklükleri kavramından yararlanarak şöyle

açıklayabiliriz: n-uçlu bir sistemden n/2 kapı elde edilmesi n/2 ek akım
denkleminin yazılması demektir. Bu denklemler akımların ikişer ikişer
toplamlarını sıfır olmaya zorlayan denklemlerdir. Bir n-uçlu için Kirchoff
Akımlar Yasası da n adet uç akımının toplamını sıfır olmaya zorlayan bir
denklem verdiğine göre n/2 adet akım denkleminin (n/2-1)’i bağımsızdır.
Öte yandan her bir ek bağımsız denklem bağımsız akımların sayısını 1
azaltır. Bunun anlamı şudur: Sistem teorisinin 1. aksiyomuna göre n-uçlu
eleman uç grafına ilişkin n-1 adet bağımsız akım ile n-1 adet bağımsız
gerilim arasındaki n-1 adet matematiksel bağıntı ile belirlenir. Bu
durumda ise bağımsız akım sayısı n/2-1 adet azalmıştır. Bu ise uç
grafından da n/2-1 adet eleman çıkartılmasını gerektirir.
Öyleyse n/2 kapılı elemanın uç grafının n/2 elemanlı olduğunu ve bu
grafın elemanlarına ilişkin n/2 içdeğişken ile n/2 uçdeğişken arasındaki
matematiksel ilişkiler ile tanımlanacağını da söyleyebiliriz.
 ÇEŞİTLİ İKİ UÇLU ELEMANLARIN
MATEMATİKSEL MODELLERİ

Elemanların matematiksel modelleri elemanlar hakkındaki bütün bilgiyi

içerir. Başka bir deyişle, bir elemanın matematiksel modeli verilince o
elemanın cinsi (direnç, kapasite, self, kütle, yay v.b.) anlaşılacağı gibi,
o elemanın özellikleri (lineerlik, pasiflik, zamanla değişirlik v.b.) de
anlaşılmış olur.
Burada ele alınacak fiziksel sistemler elektriksel, mekanik, hidrolik ve
termik sistemler olacaktır. Bu sistemlerde iç ve uç değişkenlerin hangi
büyüklükler olduğu aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir.
ÇEŞİTLİ İKİ UÇLU ELEMANLARIN
MATEMATİKSEL MODELLERİ

Şimdi çeşitli fiziksel sistemlerde bulunan iki uçlu elemanların

matematiksel modellerini verebiliriz. Lineer zamanla değişmeyen
iki uçlu elemanların ve kaynakların tanım bağıntıları ve şematik
gösterimleri Çizelge 1.2 de gösterilmiştir.
 ÇEŞİTLİ n-UÇLU ELEMANLARIN
MATEMATİKSEL MODELLERİ
Kaldıraç Elemanı: Kaldıraç elemanı 3 uçlu bir elemandır. Uçları 0,1
ve 2 dir.

Bu elemanın sağdaki şekilde gösterilen uç grafının gösterdiği ölçmeleri

yaparak, kaldıraçın kütlesi, atmosferin etkisi gibi etkiler ihmal edilirse

Bu denklemlere sürtünmesiz ve kütlesiz

kaldıraçelemanının matematiksel modeli
denir.
ÇEŞİTLİ n-UÇLU ELEMANLARIN
MATEMATİKSEL MODELLERİ

İdeal Transformatör: İdeal transformatör 4 uçlu bir elemandır.

İdeal transformatör elemanı bir 4 uçlu eleman

olmasına karşın, uç grafı iki yönlü çizgi
parçasından oluşmaktadır. Çünkü, bu
elemanın tanımı gereğince, 1 ve 2 uçlarına
ilişkin akımlar eşit ve i1 değerinde, 3 ve 4
uçlarına ilişkin akımlar eşit ve i2 değerindedir.
Öyleyse 1 ile 3 uçları arasına ya da 2 ile 4
uçları arasına konulabilecek çizgi elemanına
ilişkin akım sıfır olacaktır.
 ÇEŞİTLİ n-UÇLU ELEMANLARIN
MATEMATİKSEL MODELLERİ

Tranzistör Elemanı: Bu eleman üç uçlu bir eleman

olduğuna göre uç grafı iki yönlü çizgi parçasından oluşacaktır. Bir
tranzistör elemanının tanım bağıntıları karma h biçiminde verilebilir.
ÇEŞİTLİ n-UÇLU ELEMANLARIN
MATEMATİKSEL MODELLERİ

Eğer bu eleman herhangi bir elektrik devresinde emetör montajında

kullanılıyorsa karma h bağıntıları;

taban montajında kullanılıyorsa karma h bağıntıları;

ÇEŞİTLİ n-UÇLU ELEMANLARIN
MATEMATİKSEL MODELLERİ
İşlemsel Kuvvetlendirici:

Yine bu eleman için de v3 ve i3

değişkenleri için hiçbir bağıntının
bulunmaması, bu değişkenlerin,
elemanlarının bağlandığı devreye
bağlı olacağını
söylemektedir.
BİR SİSTEMİN GRAFI

Buraya dek, sistemleri oluşturan elemanların tanım bağıntıları ve uç

grafları üzerinde duruldu. Halbuki bir sistemin incelenebilmesi için
sistemi oluşturan elemanların birbirlerine nasıl bağlı olduklarının da
(kavramsal olarak) bilinmesi gereklidir. İşte sistem grafı bize
sistemdeki elemanların birbirleriyle nasıl bağlı olduklarını gösteren bir
araçtır. Herhangi bir fiziksel sistem ele alındığında, bu sistem için
Kirchhoff Yasalarının verdikleri denklemler yalnızca sistemdeki
elemanların birbirlerine nasıl bağlanmış olduklarına bağlıdır. Fiziksel
sistem için verilen Kirchhoff Yasalarının matematiksel teoriye aksiyom
olarak aktarılabilmeleri için, fiziksel sistemin bağlantı şeklinin
matematiksel modelinin de bu teori içinde yer alması gerekecektir.
Böylece bir fiziksel sistemi inceleyebilmek için gerekli
matematiksel teorinin kurulması sağlanabilir.
 Sistem Grafı

Tanım: Bir sistemin grafı, sistemi oluşturan elemanlardan her birinin uç

graflarındaki noktaların, elemanların sistemi oluşturmak için uçlarının
bağlanış biçimiyle birebir karşı düşürülerek birleştirilmesinden elde
edilen, yönlü çizgi parçaları ve noktalardan (düğüm) oluşan topolojik
biçimidir.
 Sistem Grafı

Bu uç graflarının uç noktalarının elemanların sistemdeki bağlanış

biçimiyle birebir karşı düşürülerek birleştirilmesiyle aşağıdaki şekildeki
graf elde edilir. Bir sistem grafında, sistemdeki her bağlantı noktasına
karşılık bir nokta, uç graflarındaki her yönlü çizgi parçasına karşılık bir
yönlü çizgi parçası bulunur.
Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi

Fiziksel sistemlerin graflarının çizimine geçmeden önce, şimdiye dek

sözü edilen ‘Kavramsal Bağlantı’ ya bir örnek verelim.
Boşlukta hareket eden bir M kütlesi okla gösterilen doğrultuda hareket etsin.
 Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi

Bu elemanın uç grafı hangi uçlar arasında yapılan ölçmeye göre

çizilecektir? Bir M kütlesi üzerindeki bütün noktaların aynı hızda hareket
ettiği kabul edilmektedir. Öyleyse ölçü yapılacak uçlardan biri M kütlesi
üzerinde ise öteki bu kütlenin dışında olacaktır. Bu nokta, hızı sıfır kabul
edilen bir cisim üzerinde alınırsa, kütle elemanı, bir ucu sıfır hızla
hareket eden iki uçlu bir eleman gibi düşünülebilir ve uç grafı bir önceki
sayfadaki gibi alınır. Öyleyse bir sistem içinde M elemanı varsa bu
elemanın hızının ölçülmesinde referans olarak alınan nokta kavramsal
bir uç noktası olmaktadır. Sistem içindeki başka elemanlarda bu
referans noktasına bağlıysa, bunlar kütle elemanına bu noktada
kavramsal olarak bağlıdır.
 Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi
Aşağıda verilen mekanik sistemin grafını çizmeye çalışalım.

Önce bu sistemdeki her bir elemanın uç

graflarını çizelim (yer çekiminin olmadığını
varsayıyoruz).
Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi

Şimdi bu uç graflarını uç noktalarının sistemdeki bağlanış biçimiyle

birebir karşı düşürerek birleştirilmesiyle mekanik sistemin grafı elde
edilir.
 Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi

Eğer yer çekimi varsa, bu M kütlesi üzerine etki eden bir uyarıcı
kuvvettir ve ayrı bir uç grafı (g) ile gösterilir. Bu durumda sistem grafı
 Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi

Şimdi de aşağıdaki şekildeki sürtünmeli kütle elemanının grafını çizmeye

çalışalım.
Buradaki sürtünmeyi bir yüzeyin (veya
noktanın) bir yüzeye (veya noktaya)
sürtünmesi olarak düşünebiliriz. Öyleyse
yandaki sistem iki elemandan oluşmaktadır:
Bir kütle elemanı ve bir sürtünme elemanı. Bu
elemanların uç grafları aşağıda gösterilmiştir.
Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi
Yukarıda verilen sistemin, bir kütlenin sürtünen bir yüzey üzerine
bağlanmasından oluştuğu düşünülürse, bu sistemin grafı sistem grafı
tanımına göre aşağıdaki şekildeki gibi olacaktır.
Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi

Mekanik Sistem Mekanik Sistemin Grafı

 Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi
Bu grafta, kaynak eleman dışındaki elemanların uç graflarının yönlendirilmesi gelişigüzel
olarak yapılır. Fakat kaynak elemanına ilişkin uç grafının yönlendirilmesi sistemde verilen (+)
yöne göre yapılacaktır.
 Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi

Aşağıdaki şekilde bir hidrolik sistem verilmiştir. Bu sistemin grafı da,

sistem grafı tanımı kullanılarak çizilecektir. Bu sistem üç tür elemandan
oluşmuştur. Bunlar hidrolik direnç, hidrolik kapasite ve debi kaynağıdır.
 Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi
Bu sistem üç tür elemandan oluşmuştur. Bunlar termik direnç, termik kapasite ve
ısı kaynağıdır. Yine bu sistemde de kavramsal bir bağlantı noktası vardır. Bu nokta
burada da atmosferdir. Atmosferin sıcaklığının bu sistem etrafındaki bütün
noktalarda aynı olduğu kabul edilirse, bu
sistemdeki ısı kaynağı, R1, CT1, CT2 ve R3 elemanlarının bir uçlarının bu noktaya
kavramsalolarak bağlandığı varsayılabilir.
Çeşitli Fiziksel Sistemlerin Graflarının
Çizilmesi
 Graflar
Sistemlerin matematiksel modellerinin bulunabilmesi
için grafların bir araç olarak kullanıldığı önceki
altbölümlerde görüldü. Burada graf kavramının bir
tanımı verilerek grafların özellikleri incelenecektir.
• Birleştirme İlişkisi: Elimizde p tane elemanı olan
bir noktalar kümesi N ve q tane elemanı olan bir
çizgiler kümesi Ç olsun. Her çi ye, N kümesinden tek
bir (n j , n k ) nokta çifti karşı düşüyorsa bu ilişkiye “ çi
nin n j ile n k yı birleştirmesi” ilişkisi denir. Bu ilişkinin
varolduğu çi çizgileri ve (n j , n k ) nokta çiftleri için
çi ⇒ ( n j , nk ) ile gösterilir.
 Graflar
• Graf: Çizgiler kümesi Ç ile, noktalar kümesi N arasındaki
birleştirme ilişkisinin tanımlandığı yapıya graf denir. Bu
tanımda kullanılan kümelerin elemanlarına başka isimler de
verilebilirdi. Yukarıdaki isimlerin verilmesinin nedeni, soyut bir
kavram olarak bir kavram olan grafın çizgisel bir gösterimine
olanak sağlayabilmektedir.
Örnek:
N = (n1 , n2 , n3 , n4 , n5 , n6 )
Ç = (ç1 , ç2 , ç3 , ç4 , ç5 , ç6 , ç7 )
 Graflar
• Graf: Çizgiler kümesi Ç ile, noktalar kümesi N arasındaki
birleştirme ilişkisinin tanımlandığı yapıya graf denir. Bu
tanımda kullanılan kümelerin elemanlarına başka isimler de
verilebilirdi. Yukarıdaki isimlerin verilmesinin nedeni, soyut bir
kavram olarak bir kavram olan grafın çizgisel bir gösterimine
olanak sağlayabilmektedir.
Örnek:
N = (n1 , n2 , n3 , n4 , n5 , n6 )
Ç = (ç1 , ç2 , ç3 , ç4 , ç5 , ç6 , ç7 )
 Graflar
Bu ilişkiye göre tanımlanan graf Şek.1.38 deki
gibi çizilebilir.
ç1
n4
ç2 n2 ç7
n1
ç4 ç6
ç3
n6
ç5 n5

n3
Şek.1.29
 Graflar
Graf Elemanı : Her çi ⇒ ( n j , nk ) ilişkisi bir graf
elemanı tanımlanır.
• Düğüm : Bir grafta bulunan noktalara düğüm denir.

Yukarıdaki tanımlardan aşağıdaki sonuçlar çıkar:

1. Bir graf elemanının uç noktaları düğümlerdir. (Bir
graf elemanı, uç noktaları olan düğümlere bağlıdır
denir.) .
2. Bir graftan bütün graf elemanları çıkartılırsa geride
düğümler kalır.
 Graflar

Bu iki sonuçtan birincisi açıktır. İkincisi

için şu söylenebilir: Graf elemanları
düğüm çiftlerinin çizgi parçalarıyla
birleştirilmesinden oluştuğu ve graf
elemanlarının bir graftan çıkartılması
birleştirmenin ters işlemi olduğuna
göre geride düğümler kalacaktır.
 Graflar
Yönlendirilmiş Graf: Bir grafta bulunan graf
elemanları yönlendirilmiş graf elemanlarıyla
tanımlanırsa yönlendirilmiş ya da yönlü graflar elde
edilir (Şek.1.30) . 1

2 3
1 3
2

7 9 4
8

5
5
Şek.1.30 6
4
 Graflar
• Yönlendirilmiş Graf Elemanı: Eğer bir graf
elemanına, uç düğümlerinin sıralandırılmasına
göre bir yönlendirme karşı düşüyorsa buna
Yönlendirilmiş Graf Elemanı denir.
• Buradan sonra bir graftan söz edildiğinde,
grafın yönlü olduğu varsayılacaktır. Ayrıca ele
alınan graflar j ≠ k olmak üzere (n j , nk ) düğüm
çiftleriyle tanımlanan graflar olacak, örneğin
Şek.1.38 deki c7 ve n 4 ün tanımlandığı gibi tek
bir düğüm içeren çevreler bulunmayacaktır.
 Graflar
Altgraf: Bir G grafının bazı elemanlarından oluşan Ga
grafına G nin altgrafı denir.
Bir Düğümün Derecesi: Bir graftaki herhangi bir
düğüme bağlı ya da o düğümü uç noktası olarak kabul
eden graf elemanlarının sayısına o düğümün derecesi
denir n k ve δ (nk ) için ile gösterilir.
G
Yol: Herhangi bir G grafının k tane elemanı olan bir alt grafı G y olsun.
y

aşağıdaki özellikleri sağlıyorsa G y ’ye G içinde bir yoldur denir.

1- G y ’de k + 1 tane düğüm vardır.
2- G y ’nin elemanları ve düğümleri öyle numaralandırılmadır ki, G y ’nin g k
elemanının bağlı olduğu düğümler n k ve n k +1 dir.
3- G y ’nin n1 ve n k düğümlerinin dereceleri 1, öteki bütün düğümlerin
dereceleri 2’dir. Bir yoldaki dereceleri 1 olan düğümlere Uç Düğümleri
denir.
 Graflar
• Birleşik Graf: Bir graftaki her düğüm çifti arasında en
az bir yol varsa bu grafa birleşik graf denir.
• Ayrık Graf: Bir graf birleşik değilse bu grafa ayrık graf
denir.
• Çevre: Bir G grafının bir altgrafı Gç olsun. Gç bütün
düğümlerin derecesi 2 olan birleşik bir grafsa, bu altgrafa
G’ nin bir çevresidir denir (Şek.1.40) .
 Graflar
• Kapalı Yol: Bir yoldaki uç düğümleri çakışıksa bu yola
kapalı yol denir.
Çevre ve kapalı yol tanımlarından anlaşılacağı üzere,
her çevre kapalı bir yoldur.
• Çevre Yönü: Bir çevreyi oluşturan yol üzerinde
herhangi bir düğümden başlayarak elemanlar üzerinden
tekrar aynı düğüme gelmek için seçilen yöne çevre yönü
denir. Bu yön çevre içine çizilen yönlü bir çizgi parçasıyla
gösterilir (Şek.1.31) .
Çevre yönü tanımına göre bir çevre için seçilebilecek
yön sayısı 2 dir.
• Teorem: Bir birleşik grafta bazı düğüm çiftleri arasında
birden fazla yol bulunması için gerek ve yeter koşul bu
grafta en az bir çevrenin bulunmasıdır.
 Graflar
• Tanıt: Gereklilik: Bir grafta herhangi iki düğüm
arasında iki yol varsa; bu yolların ikisinde ortak
olmayan elemanların bir kapalı yol oluşturacakları
açıktır. Öyleyse böyle bir grafta çevre vardır.
• Yeterlilik: Bir grafta bir çevre varsa, bu çevre
içindeki herhangi iki düğüm arasında iki yolun
bulunacağı açıktır. Graf birleşik olduğuna göre,
grafın herhangi iki düğümü arasında da en az bir yol
vardır. Öyleyse, çevre dışındaki bir düğüm ile çevre
üzerindeki düğümlerden biri arasında en az bir yol
bulunacaktır. Çevre üzerindeki bu düğüm nçi olsun.
Şimdi çevre üzerinde başka bir nçj düğümünü göz
önüne alalım. nçi ile nçj arasında iki yol
bulunacağından, çevre dışındaki söz konusu düğüm
ile nçj arasında iki yol bulunacaktır. Böylece teorem
tanıtlanmış olur.
 Graflar
Ağaç: Bir G grafının b,r altgrafı Gt olsun. Gt , G nin
bütün düğümlerini içeren ve içinde çevre bulunmayan
birleşik bir grafsa, bu grafa G nin bir ağacı denir.
Şek.1.41 de, Şek.1.39 daki grafın iki değişik ağacı
gösterilmiştir.
1

3
1 2
1 2 3
3 2

5
5 9

4 5 4 5
6
6

Şek.1.41
 Graflar
• Teorem: Birleşik bir grafın ağaç
olabilmesi için gerekli ve yeter koşul, bu
graftaki bütün düğüm çiftleri arasında
yalnız tek bir yol bulunmasıdır.
• Tanıt: Ağaçta çevre olmadığına göre bu
teoremin doğruluğu Teorem1.1 den açık
olarak bellidir.
 Graflar
• Teorem: Bir ağaçta derecesi bir olan en az bir düğüm vardır.
• Tanıt: Bunun tersinin doğru olduğunu varsayalım. Öyleyse
bütün düğümlerin dereceleri 2 olur. Böyle bir grafta herhangi
bir ni düğümünü ele alalım. Bu düğüme bağlı olan graf
elemanlarından biri g j olsun. g j nin bağlı olduğu öteki
düğümü de ni +1 ile gösterelim. ni +1 düğümüne en az bir g j +1
elemanı bağlı olmalıdır. Her düğüme en az iki eleman bağlı
olduğuna göre bu biçimdeki düşünüşle bir yol oluşturulabilir
ve bu yolun bir uç düğümü yoktur. Ancak düğüm sayısı sonlu
olduğuna göre bu biçimdeki düşünceyle oluşturulan yoldaki
birbirinden farklı düğümlerin sayısı da sonlu olacaktır. Yolda
uç düğümü olmadığına ve birbirinden farklı düğüm sayısı
sonlu olduğuna göre bu yol kapalı olmalıdır. Öyleyse söz
konusu grafta çevre vardır. Bu ise teoremin hipoteziyle
çelişir. Demek ki, düğümlerden en az birinin derecesi 1
olmalıdır.
 Graflar
• Teorem: n düğümlü bir grafın herhangi bir
ağacında n-1 graf elemanı vardır.
• Tanıt: Bu teorem tümevarım ile tanıtlanabilir:
• Graftaki düğüm sayısı n d = 2 için, ağaçtaki
eleman sayısı ne = 1 dir ve teorem doğrudur.
Teoremin n d = n için doğru olduğunu ve ne = n − 1
olduğunu varsayalım. Ağacın birleşik oluşu ve
çevre içermeyeceği koşulundan ötürü, ağaca
eklenen her graf elemanı n d ve ne nin değerini bir
arttıracaktır. Öyleyse n d = n + 1 için de ne = n dir
ve teorem doğrudur.
 Graflar
• Ağaç Tümleyeni: Bir G grafının herhangi bir
ağacı Gt olsun. Gt yi oluşturan graf elemanları G
den çıkartıldığında geride
'
kalan
'
elemanların
oluşturduğu altgraf Gt ise, Gt ye, Gt nin G içindeki
tümleyeni denir.
• Kiriş: Birleşik bir G grafındaki ağaç Gt' tümleyeni
nin elemanlarına kiriş denir.
Şek.1.42 deki grafta seçilen ağaç kesiksiz
çizgilerle, bu ağaca karşı düşen kirişlerde kesikli
çizgilerle gösterilmiştir. Birleşik bir graftaki eleman
sayısı ne, düğüm sayısı nd ise, ağaçtaki eleman
sayısı nd – 1 olacağına göre, bu graftaki kiriş
sayısı ne – nd + 1 dir.
 Graflar
• Şek.1.42 den de
1 2
görüleceği üzere, bir
I 3 kiriş ağaçtaki iki düğüm
1 arasında bulunacaktır.
Bu iki düğüm arasında
II ağaç içinde bir yol
5
4 vardır. Söz konusu kiriş
8 bu iki düğüm arasında
6 III ikinci bir yolu
oluşturacaktır. Öyleyse
IV ağaç içindeki yolu
oluşturan elemanlar ile
bu kiriş bir çevre
7 oluştururlar.
Şek.1.42
 Graflar
• Temel Çevre: Birleşik bir grafta seçilen bir ağaca
karşıdüşen kirişlerden yalnızca tek bir tanesinin içinde
bulunduğu herhangi bir çevreye temel çevre denir.
Birleşik bir graftaki temel çevrelerin sayısının ne – nd + 1
olduğu açıktır. Bu sayıda temel çevrenin oluşturduğu
kümeye ise temel çevreler kümesi denir. Birleşik bir
grafta temel çevreler kümelerinin sayısı ise bu grafta
seçilebilecek ağaç sayısına eşittir. Bir temel çevrenin
yönü, zorunlu olmamakla birlikte, genellikle o temel
çevreyi tanımlayan kirişlerin yönü ile aynı seçilir.
Şek.1.42 de, seçilen ağaç için temel çevreler ve yönleri
gösterilmiştir.
 Graflar
• Kesitleme: Birleşik bir G grafının bir
altgrafı Gk olsun. Eğer Gk yı oluşturan
elemanlar G den çıkartıldığında
geriye kalan graf iki ayrı birleşik
graftan oluşan ayrık bir grafsa, ve Gk
nın hiçbir altgrafı aynı özellikte
değilse Gk ya G grafının bir
kesitlemesi denir.
 Graflar
• Düğüm Kesitlemesi: Birleşik bir G grafının
herhangi bir kesitlemesi Gk olduğuna göre K’k
altgrafını oluşturan iki birleşik graftan biri tek bir
düğümden oluşuyorsa, böyle bir kesitlemeye
düğüm kesitlemesi denir. (Şek.1.43 de Gk =
{1,2,3}).
• Kesitleme Yönü ve Çizgisi: Bir birleşik grafda
herhangi bir kesitlemenin tanımladığı iki düğüm
grubundan birinden ötekine doğru seçilen yöne
kesitleme yönü, kesitlemeyi oluşturan graf
elemanlarının hepsini keserek grafı iki parçaya
ayıran çizgiye kesitleme çizgisi denir.(Şek.1.44.).
 Graflar
• Kesitlemelerden bazıları özel türdendir. Bunlar bir dal ile
tanımlanırlar. Şimdi bir G grafında bir Gt ağacının
seçildiğini düşünelim. G den dallar dışındaki elemanları
yani kirişleri çıkartalım. Bu durumda geriye yalnız Gt
grafında nd – 1 tane kesitleme vardır ve bunların herbiri
yalnız bir daldan oluşur. Bu kesitlemelerden herbiri Gt
nin düğümlerini iki gruba ayırır. Şimdi tekrar G grafını
göz önüne alalım. Gt de G de bulunan düğümlerin hepsi
bulunduğuna göre, Gt deki kesitlemelerin herbirinin
tanımlandığı ikişer düğüm grubunu g de gözönüne
alalım. Bu düğüm grupları G de de birer kesitleme
tanımlarlar. Çünkü, G nin herbir düğüm grubunu içine
alan altgrafı birleşiktir. Ayrıca sözkonusu düğüm grubu
çiftlerini birleştiren altgrafların herbirindeki elemanların
biri G nin seçilen ağacının biri dal öteki ise kirişlerdir.
Bunlardan herhangi birisi grafta bırakılır ötekiler
çıkartılırsa geriye kalan graf birleşiktir. Öyleyse herbir
düğüm grubu çiftini birleştiren bu elemanlar birer
kesitleme oluştururlar.
 Graflar
I
1

1
6
3 2
2
II 5
III
3
7

4
IV 4 5

Şek.1.44
 Graflar
• Temel Kesitleme: Birleşik bir G grafında
seçilen bir Gt ağacının dallarından yalnız
birini içeren kesitlemelere temel kesitleme
denir.
Birleşik bir grafta seçilecek herhengi bir
ağacın dallarının tanımladığı temel
kesitlemelerin sayısı nd – 1 dir. Bu nd – 1
kesitlemenin tanımlandığı kümeye temel
kesitlemeler kümesi denir. Şek.1.44 de
seçilen bir ağaç için temel kesitlemeler
gösterilmiştir.
Kirchhoff Aksiyomları

Daha önce altbölümde fiziksel sistemlerde Kirchhoff Yasalarının geçerli

olduğundan sözedilmiş ve bir fiziksel sistem için bunların ne olduğu
kısaca gösterilmeye çalışılmıştı.

Bir fiziksel sistemde ölçülen içdeğişkenler kendi aralarında,

uçdeğişkenlerde kendi aralarında Kirchhoff Yasalarına göre birbirlerine
bağlıdırlar. Bu bağlılık, bir fiziksel sistemdeki elemanların yalnızca
birbirlerine ne biçimde bağlı olduğu ile ilgilidir. Bir fiziksel sistemin
grafı ile fiziksel sistemde elemanların birbirlerine bağlanış biçimi
arasında birebir karşıdüşme bulunduğuna göre sözkonusu yasalar graf
üzerinde de benzer biçimde verilebilir. Bu yasalar matematiksel
teoride aksiyomlar olarak alınmaktadır.
 Sistem Teorisinin İkinci Aksiyomu: Kirchhoff
İçdeğişkenler Aksiyomu

Bir sistemin grafının elemanlarına ilişkin içdeğişkenler yi ile gösterildiğine

göre, bu graftaki herhangi bir kesitleme için

dır. Burada i herhangi bir kesitlemeye giren elemanları göstermektedir.

Eğer bir elemanın yönü kesitleme yönü ile aynı ise +yi, ters ise –yi
alınmaktadır. Bu denklemlere Kirchhoff İçdeğişkenler Denklemi denir ve
bunların sayısı graftaki kesitleme sayısına eşittir.
 Sistem Teorisinin Üçüncü Aksiyomu:
Kirchhoff Uçdeğişkenler Aksiyomu

Bir sistemin grafının elemanlarına ilişkin uçdeğişkenler xi ile gösterildiğine

göre, bu graftaki herhangi bir çevre için;

∑±x i =0
dır. Burada i herhangi bir çevreye giren elemanları göstermektedir.
Eğer bir elemanın yönü çevre yönü ile aynı ise +xi, ters ise –xi
alınmaktadır. Bu denklemlere Kirchhoff Uçdeğişkenler Denklemi denir
ve bunların sayısı graftaki çevre sayısına eşittir.