RACHUNEK RÓśNICZKOWY

FUNKCJI
JEDNEJ ZMIENNEJ
CZ. II
Twierdzenie 8 (Rolle'a)
JeŜeli funkcja f spełnia warunki:
1. jest ciągła na przedziale a , b ,
2. ma pochodną właściwą lub niewłaściwą na przedziale (a, b)
3. f ( a ) = f (b) ,
to istnieje punkt c ∈ ( a, b) taki, Ŝe f ' ( c ) = 0.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 2 / 33

Twierdzenie 9 (Lagrange'a o wartości średniej)
JeŜeli funkcja f spełnia warunki:
1. jest ciągła na przedziale a , b ,
2. ma pochodną właściwą lub niewłaściwą na przedziale (a, b)
f (b) − f ( a )
to istnieje punkt c ∈ ( a, b) taki, Ŝe f ' ( c ) = .
b−a

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 3 / 33

MONOTONICZNOŚĆ FUNKCJI
Twierdzenie 10 (warunki wystarczające monotoniczności funkcji)
Niech I ⊂ R oznacza dowolny przedział (skończony lub nie).
JeŜeli dla kaŜdego x ∈ I
1. f ' ( x ) = 0 , to funkcja f jest stała na I,
2. f ' ( x ) > 0 , to funkcja f jest rosnąca na I,
3. f ' ( x ) ≥ 0 , to funkcja f jest niemalejąca na I,
4. f ' ( x ) < 0 , to funkcja f jest malejąca na I,
5. f ' ( x ) ≤ 0 , to funkcja f jest nierosnąca na I.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 4 / 33

Uwaga 3
JeŜeli f ' ( x ) > 0 dla kaŜdego x ∈ I , przy czym równość f ' ( x ) = 0 jest
spełniona tylko dla skończonej liczby punktów przedziału I, to
funkcja f jest rosnąca na I.
Analogicznie dla f ' ( x ) < 0 .

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 5 / 33

TWIERDZENIA O GRANICACH NIEOZNACZONYCH

0
Twierdzenie 11 (reguła de L'Hospitala dla )
0
JeŜeli funkcje f i g spełniają warunki:
1. lim
x→ x
f ( x ) = lim
x→ x
g ( x ) = 0 , przy czym g ( x ) ≠ 0 dla x ∈ S ( x0 ) ,
0 0

f ' ( x)
2. istnieje granica lim
x→ x g ' ( x )
(właściwa lub niewłaściwa),
0

f ( x) f ' ( x)
to lim
x→ x g ( x)
= lim
x→ x g ' ( x)
.
0 0

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 6 / 33

 ∞
Twierdzenie 12 (reguła de L'Hospitala dla )
∞
JeŜeli funkcje f i g spełniają warunki:
1. lim
x→ x
f ( x ) = lim
x→ x
g ( x) = ∞ ,
0 0

f ' ( x)
2. istnieje granica lim
x→ x g ' ( x )
(właściwa lub niewłaściwa),
0

f ( x) f ' ( x)
to lim = lim .
x→ x0 g ( x) x → x g ' ( x)
0

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 7 / 33

Uwaga 4
f ' ( x)
Z tego, Ŝe nie istnieje granica lim nie wynika, Ŝe granica
x→ x
0 g ' ( x)
f ( x)
lim nie istnieje.
x→ x
0 g ( x)

Uwaga 5
Obydwie reguły de L’Hospitala są prawdziwe równieŜ dla granic
jednostronnych oraz dla granic w − ∞ i w ∞ .

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 8 / 33

TOśSAMOŚCI ZMIENIAJĄCE RODZAJE NIEOZNACZONOŚCI

Nieoznaczoność Stosowana toŜsamość Otrzymana nieoznaczoność

f 0 ∞
0⋅∞ f ⋅g = lub
1/ g 0 ∞
1/ g − 1/ f 0
∞−∞ f −g=
1 / fg 0

1∞ , ∞ 0 , 00 f g
= e g ln f 0⋅∞

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 9 / 33

ROZWINIĘCIE TAYLORA I MACLAURINA FUNKCJI
Definicja 8 (wielomian Taylora i Maclaurina)
Niech funkcja f ma w punkcie x0 pochodną właściwą k-tego rzędu,
gdzie k ∈ N ∪ {0}.
Wielomian
(k )
f ' ( x0 ) f ' ' ( x0 ) f ( x0 )
Pk ( x ) = f ( x0 ) + ( x − x0 ) + ( x − x0 ) 2 + ... + ( x − x0 ) k
1! 2! k!

nazywamy wielomianem Taylora rzędu k funkcji f w punkcie x0 .

JeŜeli x0 = 0 , to wielomian ten nazywamy wielomianem Maclaurina.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 10 / 33

Uwaga 6
Wielomian Pk jest jedynym wielomianem stopnia k, który spełnia
warunki
Pk ( x0 ) = f ( x0 ), Pk ' ( x0 ) = f ' ( x0 ), … , Pk ( x0 ) = f ( k ) ( x0 ).
(k )

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 11 / 33

Twierdzenie 13 (wzór Taylora z resztą Lagrange'a)
JeŜeli funkcja f spełnia warunki:
1. ma ciągłą pochodną rzędu n − 1 na przedziale x0 , x ,
2. istnieje właściwa pochodna f ( n ) na przedziale ( x0 , x ) ,
to istnieje punkt c ∈ ( x0 , x ) taki, Ŝe
f ( n ) (c)
f ( x ) = Pn −1 ( x ) + ( x − x0 ) n .
n!
Uwaga 7
Twierdzenie powyŜsze jest prawdziwe równieŜ dla przedziału x, x0
wtedy c ∈ ( x, x0 ) .

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 12 / 33

Uwaga 8
Równość występującą w tezie twierdzenia nazywamy wzorem
Taylora. WyraŜenie
f ( n ) (c)
Rn ( x ) = ( x − x0 ) n
n!
nazywamy n-tą resztą Lagrange'a.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 13 / 33

Dla x0 = 0 wzór Taylora przyjmuje postać

f ' ( 0) f ' ' ( 0) 2 f ( k ) (0) n −1 f ( k ) ( c ) n

f ( x ) = f ( 0) + x+ x + ... + x + x
1! 2! ( n − 1)! n!
gdzie c ∈ (0, x ) dla x > 0 lub c ∈ ( x, 0) dla x < 0 .
Równość tę nazywamy wzorem Maclaurina.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 14 / 33

EKSTREMA FUNKCJI
Niech x ∈ R oraz niech funkcja f będzie określona przynajmniej na
otoczeniu U ( x0 ) punktu x0 .
Definicja 9
Mówimy, Ŝe funkcja f ma w punkcie x0
• maksimum lokalne, jeŜeli
∨ ∧
δ > 0 x∈S ( x 0 ,δ )
f ( x ) ≤ f ( x0 ) ,

• minimum lokalne, jeŜeli

∨ ∧
δ > 0 x∈S ( x 0 ,δ )
f ( x ) ≥ f ( x0 ) .

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 15 / 33

JeŜeli zamiast powyŜszych nierówności słabych spełnione są
nierówności mocne, tzn. odpowiednio
f ( x ) < f ( x0 ) lub f ( x ) > f ( x0 ) ,
to maksimum lub minimum lokalne nazywamy właściwym.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 16 / 33

Twierdzenie 14 (Fermata, warunek konieczny istnienia ekstremum)
JeŜeli funkcja f ma w punkcie x0 ekstremum i ma w tym punkcie
pierwszą pochodną, to f ' ( x0 ) = 0 .

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 17 / 33

Uwaga 9
JeŜeli f ' ( x0 ) = 0 , to punkt x0 nazywa się punktem stacjonarnym
funkcji f .

Uwaga 10
Warunek f ' ( x0 ) = 0 jest warunkiem koniecznym na to, aby funkcja f
posiadająca pochodną w punkcie x0 , miała w tym punkcie ekstremum,
ale nie jest warunkiem wystarczającym.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 18 / 33

Fakt 4 (o lokalizacji ekstremów funkcji)
Funkcja f moŜe mieć ekstrema lokalne jedynie w tych punktach,
w których bądź pochodna nie istnieje, bądź jest równa zero.
Punkty takie nazywamy punktami krytycznymi funkcji.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 19 / 33

Twierdzenie 15 (I warunek wystarczający ekstremum)
JeŜeli funkcja f spełnia warunki:
1. f ' ( x0 ) = 0 ,

∧ ∈ ,δ )
−
 f ' ( x ) < 0 dla x S ( x
2. δ > 0  f ' ( x ) > 0 dla x ∈ S ( x + , δ ) ,
0

 0

to funkcja ta ma w punkcie x0 lokalne minimum właściwe.

Twierdzenie maksimum lokalnym właściwym formułuje się

analogicznie.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 20 / 33

Twierdzenie 16 (II warunek wystarczający ekstremum)
JeŜeli funkcja f spełnia warunki:
1. f ' ( x0 ) = f ' ' ( x0 ) = ... = f ( n −1) ( x0 ) = 0 ,
2. f ( n ) ( x0 ) < 0 [ f ( n ) ( x0 ) > 0 ],
3. n jest liczbą parzystą, gdzie n ≥ 2 ,
to funkcja f ma w punkcie x0 maksimum [minimum] lokalne
właściwe.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 21 / 33

Twierdzenie 17
JeŜeli funkcja f ma na pewnym otoczeniu punktu x0 drugą pochodną,
która jest ciągła w punkcie x0 , a ponadto
f ' ( x0 ) = 0 oraz f ' ' ( x0 ) ≠ 0 ,
to funkcja f ma w punkcie x0 maksimum właściwe, gdy f ' ' ( x0 ) < 0 ,
natomiast minimum właściwe, gdy f ' ' ( x0 ) > 0 .

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 22 / 33

Definicja 10 (wartość najmniejsza i największa funkcji)
Niech A będzie niepustym podzbiorem dziedziny funkcji f.
Mówimy, Ŝe funkcja f ma w punkcie x0 ∈ A minimum [maksimum]
globalne na zbiorze A, jeŜeli
∧ f ( x) ≥ f ( x ) .
x∈ A 0

[ ∧ f ( x) ≤ f ( x ) ]
x∈ A 0

Minimum i maksimum globalne na zbiorze nazywamy równieŜ

wartością najmniejszą i największą funkcji.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 23 / 33

Algorytm szukania ekstremów globalnych na przedziale [a, b]
1. Znajdujemy punkty krytyczne c1 , c2 ,..., cn funkcji f na przedziale
(a, b),
2. Obliczamy wartości funkcji f na końcach przedziału oraz
w punktach krytycznych,
3. Spośród liczb f ( a ), f (b), f ( c1 ), f ( c2 ),..., f ( cn ) wybieramy
najmniejszą i największą. Będą to odpowiednio minimum
i maksimum globalne funkcji f na przedziale [a, b].

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 24 / 33

WYPUKŁOŚĆ I WKLĘSŁOŚĆ WYKRESU FUNKCJI

Definicja 11
Mówimy, Ŝe krzywa y = f (x ) jest wypukła lub wypukła w dół
[wklęsła lub wypukła w górę] na przedziale (a, b), wtedy i tylko
wtedy, gdy dla kaŜdego x0 ∈ ( a, b) styczna poprowadzona do tej
krzywej w punkcie ( x0 , f ( x0 )) jest połoŜona pod [nad] tą krzywą.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 25 / 33

Twierdzenie 18 (warunki wystarczające wklęsłości i wypukłości)
Dla kaŜdego x ∈ ( a , b) mamy
f ' ' ( x0 ) < 0 ⇒ krzywa y = f (x ) jest wklęsła (wypukła w górę),
f ' ' ( x0 ) > 0 ⇒ krzywa y = f (x ) jest wypukła (wypukła w dół).

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 26 / 33

Definicja 12 (punktu przegięcia)
Punkt P0 ( x0 , f ( x0 )) nazywamy punktem przegięcia krzywej y = f (x )
wtedy i tylko wtedy, gdy
1. istnieje styczna do krzywej y = f (x ) w punkcie Po,
2. krzywa y = f (x ) jest wypukła na pewnym lewostronnym
sąsiedztwie punktu x0 i jest wklęsła na pewnym prawostronnym
sąsiedztwie tego punktu lub na odwrót.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 27 / 33

Uwaga 11
Funkcja f moŜe nie mieć pochodnej f ' ( x0 ) , gdy punkt P0 ( x0 , f ( x0 ))
jest punktem przegięcia krzywej y = f (x ) , poniewaŜ styczna do tej
krzywej w punkcie P0 moŜe być równoległa do osi OY.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 28 / 33

Twierdzenie 19 (warunek konieczny istnienia punktu przegięcia)
JeŜeli funkcja f ma drugą pochodną na otoczeniu U ( x0 ) , funkcja f "
jest ciągła w punkcie x0 oraz punkt P0 ( x0 , f ( x0 )) jest punktem
przegięcia krzywej y = f (x ) , to f ' ' ( x0 ) = 0 .

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 29 / 33

Twierdzenie 20 (I warunek wystarczający istn. punktu przegięcia)
JeŜeli funkcja f spełnia warunki:
1. ma w punkcie x0 pochodną właściwą lub niewłaściwą,

∧ ∈ ,δ )
−
 f ' ' ( x ) < 0 dla x S ( x
2. δ > 0  f ' ' ( x ) > 0 dla x ∈ S ( x + , δ ) ,
0

 0

to P0 ( x0 , f ( x0 )) jest punktem przegięcia wykresu tej funkcji.

Twierdzenie jest prawdziwe takŜe wtedy, gdy nierówności dla drugiej

pochodnej są odwrotne w sąsiedztwach jednostronnych punktu x0 .

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 30 / 33

Twierdzenie 21 (II warunek wystarczający istn. punktu przegięcia)
JeŜeli funkcja f spełnia warunki:
1. f ' ' ( x0 ) = f ' ' ' ( x0 ) = ... = f ( n −1) ( x0 ) = 0 ,
2. f ( n ) ( x0 ) ≠ 0 ,
3. n jest liczbą nieparzystą, gdzie n ≥ 3,
to P0 ( x0 , f ( x0 )) jest punktem przegięcia jej wykresu.

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 31 / 33

f ' ( x0 ) > 0 f ' ' ( x0 ) > 0 rosnąca i wypukła w dół
f ' ( x0 ) > 0 f ' ' ( x0 ) < 0 rosnąca i wypukła w górę
f ' ( x0 ) < 0 f ' ' ( x0 ) > 0 malejąca i wypukła w dół
f ' ( x0 ) < 0 f ' ' ( x0 ) < 0 malejąca i wypukła w górę
f ' ( x0 ) = 0 f ' ' ( x0 ) > 0 minimum lokalne właściwe
f ' ( x0 ) = 0 f ' ' ( x0 ) < 0 maksimum lokalne właściwe
f ' ' ( x0 ) = 0 f ' ' ' ( x0 ) ≠ 0 punkt przegięcia

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 32 / 33

BADANIE FUNKCJI

1. Ustalenie dziedziny funkcji.

2. Wskazanie podstawowych własności funkcji:
parzystość lub nieparzystość, okresowość, miejsca zerowe, ciągłość.

3. Obliczenie granic lub wartości funkcji na „krańcach” dziedziny.

4. Znalezienie asymptot pionowych i ukośnych.
5. Zbadanie pierwszej pochodnej funkcji:
wyznaczenie dziedziny pochodnej i jej obliczenie, wyznaczenie punktów, w których funkcja moŜe
mieć ekstrema, ustalenie przedziałów monotoniczności funkcji, ustalenie ekstremów funkcji,
obliczenie granic lub wartości pochodnej na "krańcach" jej dziedziny.

6. Zbadanie drugiej pochodnej funkcji:

wyznaczenie dziedziny drugiej pochodnej i jej obliczenie, wyznaczenie miejsc, w których funkcja
moŜe mieć punkty przegięcia, ustalenie przedziałów wypukłości, wyznaczenie punktów przegięcia
wykresu funkcji, obliczenie pierwszej pochodnej w punktach przegięcia.

7. Sporządzenie wykresu

RACHUNEK RÓśNICZKOWY FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 33 / 33