RACHUNEK RÓśNICZKOWY

FUNKCJI
JEDNEJ ZMIENNEJ
Niech x0 ∈ R oraz niech funkcja f będzie określona przynajmniej
na otoczeniu U ( x0 , r ) , gdzie r > 0 .
∆x – przyrost zmiennej niezaleŜnej x , taki Ŝe x0 + ∆x ∈U ( x0 , r )
∆y , ∆f – przyrost wartości funkcji ∆f = f ( x0 + ∆x ) − f ( x0 )

Definicja 1 (ilorazu róŜnicowego)

Ilorazem róŜnicowym funkcji f w punkcie x0 odpowiadającym
przyrostowi ∆x zmiennej niezaleŜnej nazywamy
∆f f ( x 0 + ∆x ) − f ( x 0 )
= .
∆x ∆x

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 2 / 20

Definicja 2 (pochodnej właściwej funkcji)
Pochodną (właściwą) funkcji f w punkcie x0 nazywamy granicę
właściwą
f ( x0 + ∆x ) − f ( x0 )
f ' ( x0 ) = lim .
∆x → 0 ∆x

df ∂f
Inne oznaczenia: ( x0 ) , Df ( x0 ) , ( x0 ) .
dx ∂x

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 3 / 20

POCHODNE FUNKCJI ELEMENTARNYCH

( c )' = 0 , c∈R ( e x )' = e x

1 x>0,
( x n )' = nx n −1 , n∈N (log a x )' =
x ln x a>0, a ≠ 1
1
( a )' = a ln a , a > 0 , a ≠ 1
x x
(ln x )' = , x > 0
x
(sin x )' = cos x 1
( tg x )' = 2 = 1 + tg 2
x, cos x ≠ 0
cos x
(cos x )' = − sin x 1
(ctg x )' = − 2 = −1 − ctg 2 x , sin x ≠ 0
sin x
1 1
(arcsin x )' = , x < 1 ( arctg x )' =
1− x2 1 + x2
1 1
(arccos x )' = − , x < 1 (arcctgx )' = −
1− x 2
1 + x2

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 4 / 20

Fakt 1 (równania stycznej i normalnej do wykresu funkcji)
f ' ( x0 ) = tgα , gdzie α jest kątem nachylenia stycznej do osi Ox.
Równanie stycznej do wykresu funkcji f w punkcie ( x0 , f ( x0 )) ma
postać
y = f ( x0 ) + f ' ( x0 )( x − x0 ) .
Równanie normalnej do wykresu funkcji f w punkcie ( x0 , f ( x0 )) ma
postać
1
y = f ( x0 ) − ( x − x0 ) .
f ' ( x0 )

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 5 / 20

Fakt 2 (miara kąta między wykresami funkcji)
Miara kąta między wykresami funkcji f i g wyraŜa się wzorem
f ' ( x 0 ) − g ' ( x0 )
ϕ = arctg ,
1 + f ' ( x0 ) g ' ( x0 )
gdzie x0 jest rzędną punktu przecięcia wykresów. JeŜeli
π
f ' ( x0 ) g ' ( x0 ) = −1, to przyjmujemy ϕ = .
2

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 6 / 20

Definicja 3 (pochodnych jednostronnych funkcji)
Niech f będzie określona przynajmniej na lewostronnym otoczeniu
U − ( x0 , r ) (prawostronnym otoczeniu U + ( x0 , r ) ).
Pochodną, lewostronną, funkcji f w punkcie x0 nazywamy
f ( x0 + ∆x ) − f ( x0 )
f '− ( x0 ) = lim− .
∆x → 0 ∆x
Pochodną, prawostronną, funkcji f w punkcie x0 nazywamy
f ( x0 + ∆x ) − f ( x0 )
f '+ ( x0 ) = lim+ .
∆x → 0 ∆x

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 7 / 20

Twierdzenie 1 (warunek konieczny i dostateczny istnienia pochodnej)
Pochodna f ' ( x0 ) istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy istnieją pochodne
jednostronne w punkcie x0 , a ponadto
f ' − ( x 0 ) = f ' + ( x0 ) .

Twierdzenie 2 (związek między ciągłością a istnieniem pochodnej)

JeŜeli funkcja ma pochodną właściwą w punkcie, to jest ciągła w tym
punkcie.

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 8 / 20

Definicja 4 (pochodnej funkcji na zbiorze)
Funkcja ma pochodną właściwą na zbiorze wtedy i tylko wtedy, gdy
ma pochodną właściwą w kaŜdym punkcie tego zbioru.
Funkcję określoną na zbiorze, której wartości w punktach x tego
zbioru są równe f ' ( x0 ) nazywamy pochodną funkcji f na zbiorze
i oznaczamy przez f ' .

Uwaga 1
Funkcja f posiada pochodną f ' na przedziale domkniętym a, b ,
jeŜeli posiada pochodną właściwą w kaŜdym punkcie przedziału
otwartego (a, b), a ponadto istnieją pochodne jednostronne właściwe
f '− ( x 0 ) , f '+ ( x0 )

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 9 / 20

Definicja 5 (pochodnej niewłaściwej funkcji)
Niech f będzie funkcją ciągłą w punkcie x0 ∈ R .
Funkcja f ma w punkcie x0 pochodną niewłaściwą wtedy i tylko
wtedy, gdy
f ( x0 + ∆x ) − f ( x0 ) f ( x0 + ∆x ) − f ( x0 )
lim = +∞ lub lim = −∞ ,
∆x → 0 ∆x ∆ x → 0 ∆x
co zapisujemy f ' ( x0 ) = ∞ lub f ' ( x0 ) = −∞ .

Analogicznie definiuje się pochodne niewłaściwe jednostronne.

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 10 / 20

Twierdzenie 3 (o działaniach arytmetycznych na pochodnych)
JeŜeli istnieją pochodne właściwe f ' ( x ) i g ' ( x ) , to
1. [ f ( x ) ± g ( x )]' = f ' ( x ) ± g ' ( x ) ,
2. [c ⋅ f ( x )]' = c ⋅ f ' ( x ) , c ∈ R , c = const ,
3. [ f ( x ) ⋅ g ( x )]' = f ' ( x ) ⋅ g ( x ) + f ( x ) ⋅ g ' ( x ) ,

 f ( x)  ' f ' ( x) ⋅ g ( x) − f ( x) ⋅ g ' ( x)

4. = , o ile g ( x ) ≠ 0 .
 g ( x )  2
g ( x)

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 11 / 20

Twierdzenie 4 (o pochodnej funkcji złoŜonej)
JeŜeli
1. funkcja g ma pochodną w punkcie x,
2. funkcja f ma pochodną w punkcie y = g ( x ) ,
to funkcja złoŜona f o g ma w punkcie x pochodną,
[( f o g )( x )]' = f ' ( g ( x )) ⋅ g ' ( x ) .

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 12 / 20

Twierdzenie 5 (o pochodnej funkcji odwrotnej)
JeŜeli funkcja f jest:
1. ciągła na otoczeniu U ( x ) ,
2. ściśle monotoniczna na otoczeniu U ( x ) ,
3. posiada pochodną właściwą f ' ( x ) ≠ 0 ,
1
to ( f )' ( y ) =
−1
, gdzie y = f (x ) .
f ' ( x)

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 13 / 20

Definicja 6 (róŜniczki funkcji)
Niech funkcja f ma pochodną właściwą w punkcie x0 .
RóŜniczką funkcji f w punkcie x0 nazywamy funkcję df zmiennej
∆x = x − x0 określoną wzorem
df ( ∆x ) = f ' ( x0 ) ⋅ ∆x .

Fakt 3 (zastosowanie róŜniczki do obliczeń przybliŜonych)

JeŜeli funkcja f ma pochodną właściwą w punkcie x0 , to
f ( x0 + ∆x ) = f ( x0 ) + f ' ( x0 ) ⋅ ∆x .

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 14 / 20

POCHODNE WYśSZYCH RZĘDÓW

Definicja 7 (pochodnej właściwej n-tego rzędu)

Pochodną właściwą, n-tego rzędu funkcji f w punkcie x0 definiujemy
indukcyjnie
f ( n ) ( x0 ) = [ f ( n −1) ( x0 )]' , dla n > 2,
gdzie f (1) ( x0 ) = f ' ( x0 ) . Ponadto przyjmujemy, Ŝe f ( 0 ) ( x0 ) = f ( x0 ) .
Funkcję określoną na zbiorze, której wartości w punktach x tego
zbioru są równe f ( n ) ( x0 ) nazywamy pochodną, n-tego rzędu funkcji f
na tym zbiorze i oznaczamy przez f ( n ) .

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 15 / 20

Uwaga 2
Dla istnienia n-tej pochodnej f w punkcie x0 konieczne jest istnienie
pochodnej f ( n −1) (i co za tym idzie, takŜe istnienie wszystkich
poprzednich) na pewnym otoczeniu punktu x0 .

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 16 / 20

Twierdzenie 6 (wzór Leibniza)
Niech funkcje f i g mają pochodne właściwe n-tego rzędu w punkcie
x0 . Wtedy

= ∑  n  f ( n − k ) ( x0 ) ⋅ g ( k ) ( x0 ) .
n
[ f ( x0 ) ⋅ g ( x0 )]
(n)

k =0  k 

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 17 / 20

Twierdzenie 7 (o pochodnej funkcji określonej parametrycznie)
JeŜeli funkcja y = h(x ) jest określona parametrycznie
x = f (t ) ,
y = g (t ) , t ∈ ( a , b)
dy dx dx
przy czym istnieją pochodne , i ≠ 0 , to istnieje takŜe
dt dt dt
dy
dy
pochodna = dt , gdzie t = f −1 ( x ) .
dx dx
dt

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 18 / 20

ZASTOSOWANIA POCHODNYCH

Twierdzenie 8 (Rolle'a)
JeŜeli funkcja f spełnia warunki:
1. jest ciągła na przedziale a , b ,
2. ma pochodną właściwą lub niewłaściwą na przedziale (a, b)
3. f ( a ) = f (b) ,
to istnieje punkt c ∈ ( a, b) taki, Ŝe f ' ( c ) = 0.

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 19 / 20

Twierdzenie 9 (Lagrange'a o wartości średniej)
JeŜeli funkcja f spełnia warunki:
1. jest ciągła na przedziale a , b ,
2. ma pochodną właściwą lub niewłaściwą na przedziale (a, b)
f (b) − f ( a )
to istnieje punkt c ∈ ( a, b) taki, Ŝe f ' ( c ) = .
b−a

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ 20 / 20