DENEY 1: ÖRNEKLEME KURAMI

AMAÇ: Örnekleme kuramının incelenmesi.

MALZEMELER
Osiloskop, güç kaynağı, işaret üreteci
Entegre: 1 x LF398
Direnç: 1 x 1K Ω
Kapasiteler: 1 x 100nF, 1 x 1µF

ÖN BİLGİ

Örnekleme, analog işaretlerden belirli zaman aralıklarında alınan örnek değerleri sayesinde
ayrık-zamanlı bir işaretin elde edilmesini sağlamaktadır. Sonlu enerjili herhangi bir g(t) işareti
olsun. Bu işaretten periyodik aralıklarla alınan ölçümlerle oluşturulan gs(t) işaretine g(t)’nin
örneklenmişi, bu işleme de örnekleme işlemi adı verilir.

g(t) gs(t)

Şekil 1. İdeal örnekleme

Bu işlemin matematiksel eşdeğeri, g(t) işaretini periyodik bir Dirac katarı ile çarpmaktır:
∞
g s (t ) = ∑ g (nT )δ (t − nT )
n = −∞
s s

∞
= g (t ) ∑ δ (t − nTs )
n = −∞

Örneklenmiş işaretin Fourier Dönüşümü alınırsa yukarıdaki çarpım bir konvolüsyona

dönüşür:
1 ∞ n
Gs ( f ) = G( f ) ⊗ ∑
Ts n = −∞
δ( f − )
Ts
∞
1 n
=
Ts
∑ G( f − T
n = −∞
)
s

Buradan da görülebileceği gibi, örneklenmiş işaretin spektrumu, özgün işaretin spektrumunun

1/Ts ile periyodikleşmiş halidir (Şekil 2). Burada Ts arka arkaya gelen iki örneğin arasındaki
süre, yani örnekleme periyodudur. Örnekleme frekansı ise fs=1/Ts’tir. Örneklenen işaretin
temel bant bir işaret olduğu düşünülürse, bant genişliği en yüksek frekanslı bileşeni tarafından
belirlenir. Eğer örneklenen işaretin en yüksek frekanslı bileşeni B kadarsa, periyodikleşmiş
spektrumda arka arkaya gelen 2 periyodun örtüşmemesi için örnekleme frekansının 2B’den
büyük olması gerekir. Bu kurala Nyquist Kriteri adı verilir. Nyquist Kriteri, örneklemeden
sonra özgün işareti bozulmasız olarak yeniden elde edebilmek için gereken minimum
örnekleme frekansını verir:
f s min = f N = 2 B

1
 Şekil 2. a) Örneklenen işaret, b) spektrumu, c) Dirac katarı, d) örneklenmiş işaret,
e) örneklenmiş işaretin spektrumu

Pratik uygulamalarda, süzgeç karakteristiklerinin ideal olmamasından dolayı örnekleme

frekansı Nyquist frekansının en az 1.1 katı olarak seçilir. Örneklenmiş işaretin spektrumuna
bakıldığında, özgün işaretin spektrumunun bu spektrumda var olduğu görülür. Özgün işareti
örneklenmiş işaretten geri elde edebilmek için bir alçak geçiren süzgeç yeterlidir.

Uygulamadaki bir başka sorun da, Dirac deltasının fiziksel olarak üretilememesidir. Bu
durumda ideal örnekleme yapmak mümkün değildir. Dirac deltasına en yakın işaret, son
derece dar bir kare dalgadır. Bu durumda elde edilen örneklemeye Doğal Örnekleme adı
verilir (Şekil 3).

g(t) gs(t)

hs(t)

h(t)

δ(t-Ts)

Şekil 3. Doğal örnekleme

⎧1, − τ / 2 ≤ t ≤ τ / 2
h(t ) = ⎨ olduğundan, çarpıcıya giren hs(t) işareti şu şekildedir:
⎩0, diger

2
hs (t ) = h(t ) ⊗ δ c (t )

Hs ( f ) = H ( f )δ c ( f )
∞
1 n
H ( f ) = τ sinc( fτ ) ⇒ Hs( f ) = ∑ τ sinc( fτ ) T
n = −∞
δ( f −
Ts
)
s

τ ∞
n n
=
Ts
∑ sinc( T
n = −∞
τ )δ ( f −
Ts
)
s

nτ τ
Burada c n = sinc( ) denirse, son eşitlik şu şekilde basitleştirilir:
Ts Ts
∞
n
Hs( f ) = ∑ c δ( f − T
n = −∞
n )
s

Örnekleyici çıkışındaki işaret ise

Xs( f ) = X ( f ) ⊗ Hs( f )
∞
n
= X(f )⊗ ∑ c δ( f − T
n = −∞
n )
s
∞
n
= ∑c
n = −∞
n X(f −
Ts
)

Buradan da görüldüğü gibi, doğal örnekleme sonucunda elde edilen işaretin spektrumu da
periyodiktir, ancak bu sefer her periyodun başında bir cn katsayısı vardır. Özgün işaretin geri
elde edilebilmesi için halen bir alçak geçiren süzgeç yeterlidir.

Doğal örnekleme sonucunda elde edilen örneklenmiş işaret artık zamanda ayrıktır fakat genlik
değerleri halen süreklidir ve sayısal iletime uygun değildir (Şekil 4). Bu sorunu aşmak için
Düz Tepeli Örnekleme kullanılabilir.

Şekil 4. Doğal örneklemeyle örneklenmiş işaret

3
Düz tepeli örneklemede örneklenen işaret bir tutma devresinden geçirildiği için bu yöntemin
bir adı da örnekle-tuttur (Şekil 5).

h(t)
~
x (t )
x(t)
xs(t)

δc(t)

Şekil 5. örnekle-tut yöntemi

Örneklenmiş işaret şu şekildedir:

x s (t ) = ~
x (t ) ⊗ h(t )
~
x (t ) = x(t )δ c (t )
~
X s ( f ) = X ( f )H ( f )
~ 1
X ( f ) = X ( f ) ⊗δc ( f ) = X ( f − nf s )
Ts

Eğer h(t) [−τ / 2,τ / 2] aralığında olsaydı, H(f)= τ sinc( fτ ) olacaktı. O halde Fourier
Dönüşümü’nün öteleme özelliği uyarınca

H ( f ) = τ sinc( fτ ) exp(− j 2πfτ )

ve
1
Xs(f ) = X ( f − nf s )τ sinc( fτ ) exp(− j 2πfτ )
Ts

olacaktır. Örneklenmiş işaretin genlik spektrumuna bakılırsa,

1
Xs(f ) = X ( f − nf s )τ sinc( fτ )
Ts

Xs(t)’den x(t)’nin bozulmasız elde etmek için sadece bir alçak geçiren süzgecin yetmeyeceği
açıktır. τ sinc( fτ ) terimini giderebilmek için alıcı tarafta bir dengeleyici süzgece gereksinim
vardır. Kullanılacak dengeleyici süzgecin karakteristiğinin

1
He ( f ) =
H( f )

olması gerekir.

4
DENEYİN YAPILIŞI

1. Şekil 1’de verilen devreyi kurunuz.

2. Analog girişe f m = 500 Hz frekanslı ve 1 V genlikli sinüs dalga uygulayınız. Giriş
işaretini çiziniz.
3. Lojik girişe 10 kHz frekanslı ve 5 V genlikli kare dalga uygulayınız. Çıkışı gözleyip
çiziniz.
4. Analog girişe üçgen dalga verildiğinde çıkış gözleyip çiziniz.
5. Örnekleme darbesinin frekansını 2 f m yaparak çıkışı gözleyip çiziniz.
6. Şekil 2’de verilen devreyi kurulu devreye ekleyiniz.
7. Örnekleme darbe frekansının 10 kHz olduğu durumda alçak geçiren filtre çıkışını
çiziniz. Bu işaretle giriş işaretini karşılaştırıp yorumlayınız.

Şekil 1. Örnekleme ve tutma devresi

Şekil 2. Alçak geçiren süzgeç