ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

34
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ
™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO
ÉèÏ~°`« ~å*ϺOQÆOÖ’ ã¨=∂Yº =º=ã¨÷ QÆ∞iOz ZHõ¯_® „Ѩ`ÕºHõOQÍ ¿Ñ~˘¯#ÖË^Œ∞. HÍh ÉèÏ~°`« ~å[H©Ü«∞
=º=㨉÷ Ωõ ã¨=∂Yº q^è•#"Õ∞ „áêuѨkHõÜ∞« x ~å*ϺOQÆO ã¨∂zOzOk. ^•x „ѨHÍ~°O Hˆ O„^ŒO, ~å„ëêìÅ∞ ~Ô O_»∂
~å*ϺOQÆO ^•fi~å `«=∞ JkèHÍ~åÅ#∞ á⁄O^•~Ú. ã¨=∂YºÖ’ ~Ô O_»∞ ™ê÷~Ú „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞O\Ï~Ú. HÍh ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’
=¸_»= ™ê÷~Ú „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞ ‰õÄ_® ~å*ϺOQÆO ^•fi~å U~åÊ@Ü«∂º~Ú. J^Õ ™ê÷xHõ „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞. 73,74= ~å*ϺOQÆ
ã¨=~°}Å K«\ÏìÅ ^•fi~å ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ Ѩ@}ì , „QÍg∞}, ™ê÷xHõ ã¨Oã¨Å÷ QÆ∞iOz ~å*ϺOQÆ x|O^è#Œ Å#∞ KÕ~Û° @"≥∞#ÿ k.
"å\˜H˜ ~å*ϺOQÆ Ç¨ÏŸ^• ^•fi~å ™êkèHÍ~°`« ÅaèOzOk. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ 28 ~å„ëêìÅ∞, 7 Hˆ O„^Œ áêe`« „áêO`åÅ∞
L<åfl~Ú. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ ÉèÏ~°`« Éè∂í ÉèÏQÆOÖ’ QÆÅ =º‰õΩÅÎ ∞, Pã¨∞ÅÎ ∞, ã¨Oã¨Å÷ xfl\˜ÃÑ· Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fiO ѨÓiÎ JkèHÍ~åÅ#∞
K≥ÖÏ~Úã¨∞OÎ k. ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ áêÅ##∞ J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _»O JO>Ë ™ê÷xHõ, lÖÏ¡, ~å„+ì̈ =∞iÜ«Ú Hˆ O„^Œ ™ê÷~ÚÅÖ’
áêÅ##∞ J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _»OQÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û. ÃÑ· =¸_»∞ „ѨÉ∞íè `åfiÅÖ’ Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fi"Õ∞ â◊H=Î̃ O`«"∞≥ #ÿ =º=ã¨Q÷ Í
K≥Ñʨ =K«∞Û. Hˆ O„^Œ, ~å„+ì̈, ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ L#fl áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÍxfl q=iOK«_"» ∞Õ D áê~îO° =ÚYº L^ÕâÌ º◊ O.
„ѨÉ∞íè `«fi áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO ZÖÏ LO_®e J<Õ JOâßÅ∞ ~å*ϺOQÆOÖ’ á⁄O^Œ∞ Ѩ~K° |« _»Ö^Ë ∞Œ . ã¨z"åÅÜ«∞O J<Õ
Ѩ^OŒ ~å*ϺOQÆOÖ’ ZHõ¯_® ÖË^∞Œ . ÉèÏ~°`« ~å„+¨Ñì u¨ H˜ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÍxH˜ ã¨O|OkèOz# xÜ«∞=∂Å#∞ ~°∂á⁄OkOKÕ
JkèHÍ~°O LO^Œ<Õ x|O^è#Œ =∂„`«"∞Õ ~å*ϺOQÆOÖ’ „Ѩ™êÎqOK«|_çOk.
ÅH∆ͺÅ∞ (Objectives) :

D áê~ ÉèÏQÍxfl K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞ D „H˜Ok q+¨Ü∂« Å∞ `≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ~°∞:

♦ ˆHO„^Œ, ~å„+¨ì, ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ L#fl áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÍxfl J~°÷O KÕã¨∞H˘O\Ï~°∞†
♦ ˆHO„^Œ ™ê÷~ÚÖ’ ã¨z"åÅÜ«∞O, ^•xÖ’x =∞O„`«∞Å∞, âßYÅ∞, ã¨fi`«O„`« ã¨Oã¨÷Å∞, É’~ü¤Å∞, Hõg∞+¨<£Å∞,
=∞O„u=∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O =∞iÜ«Ú „Ѩ^è•#=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O QÆ∞iOz ã¨=∞„QÆOQÍ J=QÍǨÏ#
KÕã¨∞H˘O\Ï~°∞†

~å[hu âßG=Ú–317 55
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO
♦ ~å„+¨ì ™ê÷~ÚÖ’ QÆÅ ~å„+¨ì ã¨z"åÅÜ«∞O, „Ѩ^è•# HÍ~°º^Œi≈ HÍ~åºÅÜ«∞O QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï~°∞†
♦ lÖÏ¡ áêÅ#‰õΩ ã¨O|OkèOz lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ü HÍ~åºÅÜ«∞O, J`«x Ǩϟ^•, =∂~°∞`«∞#fl HÍÅOÖ’ J`«x áê„`«,
lÖÏ¡ HõO>Ë H˜Ok ™ê÷~Ú áêÅ# QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.

áê~îåºOâ◊ Ñ„ ⨠fl◊ Å∞ 34
MÏmÅ#∞ ѨÓiOK«O_ç.
1. ã¨=∂Yº =º=ã¨÷Ö’ JkèHÍ~° qÉèí[# ................. =∞iÜ«Ú ............... =∞^茺 LO@∞Ok.
2. „Ѩã¨∞Î`«O ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ..................... ~å„ëêìÅ∞.............. ˆHO„^Œáêe`« „áêO`åÅ∞<åfl~Ú.
3. ÉèÏ~°`«^Õâ◊ áêÅ<å q^è•#O ............. ......... =∞iÜ«Ú ................ ™ê÷~ÚÖ’ LO@∞Ok.
4. ™ê÷xHõ ã¨Oã¨÷ʼnõΩ ............................... ~å*ϺOQÆ ã¨=~°}Å K«\ÏìÅ ^•fi~å „áê^è•#º`« ÃÑiyOk.

34.1 ˆHO„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞O (Central Secretariat)

Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ Hˆ O„^Œ =∞O„`«∞Å∞ =∞iÜ«Ú qq^èŒ âßYÅ JkèHÍ~°∞Å∞ LO\Ï~°∞. ѨiáêÅ<å ™œÅÉèºí O
HÀã¨O ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO, qq^èŒ =∞O„u`«fi âßYÅ∞ LO\Ï~Ú. XH˘¯Hõ¯ =∞O„u`«fiâßYÖ’ Ô~O_»∞ #∞Oz <åÅ∞QÆ∞
qÉèÏQÍÅ∞ U~åÊ@=Ù`å~Ú. „Ѩu =∞O„u`«fi âßY‰õΩ ~å[H©Ü∂« kèÑu¨ QÍ =∞O„u, áêÅ<åkèÑu¨ QÍ Ãã„Hõ@s LO\Ï~°∞.
ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ áêÅ<å xi‡uÖ’ Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∂xH˜ J`«∞º#fl`« ™ê÷#O LOk. Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ<åkèHÍ~°=∞O`å
^•xÖ’ Hˆ O„nHõ$`«"∞≥ ÿ L#flk. HÍ=Ù# ^•xx Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fiѨ٠<å_ô =∞O_»ÅOQÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û. ÉèÏ~°`« „ѨÉ∞íè `«fi
q^è•<åÅ∞ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞O [#‡™ê÷#O. ^•xÖ’ =∞O„`«∞Å∞, áêÅ<åkèHÍ~°∞Å∞ „Ѩ`º« Hõ∆ ã¨O|O^èOŒ
Hõey LO\Ï~°∞. Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞O áêÅ<å ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ z‰õΩ¯Å#∞ fˆ~Û XHõ ã¨=∞#fiÜ«∞ ã¨Oã¨Q÷ Í =º=ǨÏiã¨∞OÎ k.
Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∂xH˜ qq^èŒ J#∞|O^èŒ =∞iÜ«Ú Jnè# HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ LO\Ï~Ú. áêÅ<å ã¨O㨯~°}Å ã¨OѶ∞¨ O
x"ÕkHõ „ѨHÍ~°O ˆHO„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞O ÉèÏ~°`«^Õâ◊ áêÅ#‰õΩ ã¨=∞`ÒźO, ã≤÷~°`«fiO, H˘#™êyOѨÙÅ#∞ Wã¨∞ÎOk.
JO`ÕH͉õΩO_® Jk áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÍxH˜ Hˆ O„^Œ aO^Œ∞=ÙQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. qq^èŒ =∞O„u`«fi âßYÅ =∞^躌 ã¨=∞#fiÜ«∂xfl
KÕ‰Äõ ~°Û_»"∞Õ H͉õΩO_® =∞O„u`«fiâßYÅ∞ áê~°"¡ ∞≥ O\ò‰Ωõ ÉÏ^躌 `« =Ç≤ÏOKÕ@@∞¡ KÕã∞¨ OÎ k.

56 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

ã¨z"åÅÜ«∞O Ü≥ÚHõ¯ x~å‡} x~°fiǨÏ}ŠѨ\ Hì̃ õ

=∞O„u`«fi âßY (Ministry)

_çáê~ü"ì ∞≥ O\ò (Department)

qOQ∑ (Wing)

_çq[<£ (Division)

âßY (Branches)

=∞O„u, JkèÑu¨ (Head Minister (Political Executive))

J^Œ#Ѩ٠HÍ~°º^Œi≈ (Addl. / Jt. Secretary)

LѨHÍ~°º^Œi≈ (Dy. Secretary)

JO_»~ü Ãã„Hõ@s (Under Secretary)

Ãã„Hõ@s (áêÅ<åkèÑu¨ ) (Administrative Head)

Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fiOÖ’ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ HÍa<≥\ò =∞O„`«∞Å∞ q^è•<åÅ#∞ x~°~‚ Ú™êÎ~∞° . q^è•# x~°Ü ‚ ∂« Å#∞
fã¨∞HÀ=_®xH˜ HÍ=Åã≤# ã¨ÖǨÅ∞, ã¨=∂Kå~åxfl JOkOK«_O» Ö’, "å\˜x J=∞Å∞Ѩ~K° _« O» Ö’ HÍ~°º^Œi≈ H©ÅHõáê„`«
=Ç≤Ï™êÎ~∞° , HÍ~°ºx~åfiǨÏHÍkèÑu¨ P x~°Ü ‚ ∂« xfl PK«~}
° ‰õΩ `≥™êÎ_∞» . HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å<Õ "å~°∞ Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fi âßYÅ∞
"≥Ú`åÎxH˜ Ãã„Hõ@sÅ∞ HÍx XHõ =∞O„uH˜ HÍ^Œ∞. Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞O Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fi q^è•<åÅ ~°∂ѨHÅõ Ê#, ã¨=∞#fiÜ«∞O,
Ѩ~º° "ÕH} ∆õ ÅÖ’ áêÅ∞ѨOK«∞H˘O@∞Ok.
Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞O q^è∞Œ Å∞
1. „ѨÉ∞íè `«fi q^è•# ~°∂ѨHÅõ Ê#Ö’ =∞O„`«∞ʼnõΩ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ__» O» , q^è•<åÅÖ’ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ѨÙ_»∞ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕÜ∞« _»O.
2. âßã¨<åʼnõΩ ã¨O|OkèOz# xÜ«∞=∞ x|O^èŒ#Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«_»O.
3. ÃãHÀì~°Öò „Ѩ}ÏoHõ ~°K«# HÍ~°º„Hõ=∂Å ~°∂ѨHõÅÊ#.
4. =∞O„u`«fi âßYÅ |_≥˚\ò `«Ü«∂s =∞iÜ«Ú "å\˜ =ºÜ«∂ÅÃÑ· xÜ«∞O„`«}.
5. J=∞Å∞Ö’ L#fl „Ѩ}ÏoHõÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ áêÅ#, Pi÷HÑõ ~¨ "° ∞≥ #ÿ P"≥∂^ŒO á⁄O^Œ∞@ =∞iÜ«Ú J=ã¨~åxfl
|\˜ì =∂~°∞ÊÅ∞.
6. ã¨=∞#fiÜ«∞O, q^è•<åÅ q=~°}, W`«~° „ѨÉèí∞`«fi âßYʼnõΩ ã¨Ç¨Ü«∞O KÕÜ«∞_»O, ~å„+ì̈ „ѨÉèí∞`«fi áêÅ#`À
ã¨O|O^è•Å∞ <≥ÅH˘Å∞ÊHÀ=_»O.
~å[hu âßG=Ú–317 57
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO
7. =∞O„u`«fiâßYʼnõΩ ã¨O|OkèOz# HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞, L^ÀºQÆ|$O^Œ áêÅ#‰õΩ ã¨O|OkèOz# xÜ«∞=∂Å#∞
"≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°KÕO^Œ∞‰õΩ `«y# K«~°ºÅ∞ fã¨∞HÀ=_»O.
8. áê~°¡"≥∞O@s ÉÏ^茺`«Å x~°fiǨÏ}Ö’ =∞O„uH˜ ã¨Ç¨Ü«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ#∞ JOkOK«∞@.
ã¨z"åÅÜ«∞O Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fi q^è•<åÅ#∞ ~°∂á⁄OkOK«_O» Ö’ HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ âßY‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞ ã¨ÇϨ HÍ~åÅ#∞
ã¨ÅǨÅ#∞ Wã¨∞OÎ k. D ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ã¨z"åÅÜ«∞ =º=ã¨Ã÷ Ñ· J<ÕHõ q=∞~°≈Å∞ KÕÜ∞« |_ç<å~Ú. Hˆ O„^Œ =º=ã¨÷ x~å‡}O
Ѩx f~°∞ÅÃÑ<· Õ „Ѩ^•è #OQÍ q=∞~°≈Å∞ KÕÜ∞« |_ç<å~Ú. Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ J=ã¨~O° HõO>Ë Z‰õΩ¯= ã¨OYºÖ’
L^ÀºQÆ∞Å∞ L<åfl~°<Õ q=∞~°≈ LOk. JO^Œ∞Ö’ ѨxKÕã∞¨ #Î fl JkèHÍ~°∞Å∞, kQÆ∞=™ê÷~Ú L^ÀºQÆ∞ŠѨ@¡ x~°H¡ ∆õ º "≥Y· i`À
LO_»_"» ∞Õ H͉õΩO_® ^Œ∞~°∞ã¨∞QÍ „Ѩ=iΙêÎ~<° Õ q=∞~°≈ ‰õÄ_® LOk.
Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ Ѩx KÕã∞¨ #Î fl JkèHÍ~°∞Å∞, H˘O`«HÍÅ"≥∞<ÿ å Hˆ „∆ `«™ê÷~Ú =º=ã¨Å÷ Ö’xH˜ |kb HÍ=_»O
ÖË^∞Œ . ^•O`À ã¨z"åÅÜ«∞=ÚÖ’ XHõ™êi =zÛ KÕi# L^ÀºQÆ∞Å∞ uiy Hˆ „∆ `« ™ê÷~Ú ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ |kb JÜÕ∞ºO^Œ∞‰õΩ
W+ì̈Ñ_¨ @» O ÖË^∞Œ . nx =Å¡ q^è•# ~°K#« Ö’ „Ѩ=ÚY áê„`« =Ç≤ÏOKÕ JkèHÍ~°∞Å∞ Hˆ „∆ `« ™ê÷~Ú áêÅ#Ö’x Ü«∞^•~å÷ʼnõΩ
^Œ∂~°OQÍ LO_ç ã¨=∞~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ q^è•# ~°K#« KÕÜ∞« ÖËHáõ È`«∞<åfl~°∞. =∞~˘Hõ q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’
âßYÅ ã¨OYº ÃÑiy qq^èŒ âßYÅ =∞^躌 ã¨=∞#fiÜ«∞O ™êkèOK«_O» Hõ+=ì¨ ∞=Ù`ÀOk. HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ ã¨z"åÅÜ«∞O
#∞O_ç ãÔ̈~·# JkèHÍi ^Œ`«Î`« ÖËHõáÈ=Ù@, ѨxH˜ J=~À^èŒ=Ú HõeæOKÕ PK«~°} ™ê^茺OHÍx xÜ«∞=∞ x|O^èŒ#Å∞
áê\˜OK«_O» , x~°Ü ‚ ∂« Å#∞ "å~Ú^• "ÕÜ∞« _»O, x~°~‚ ¸Hõ~}
° Ö’ J<ÕHõ ™ê÷~ÚÅ∞ LO_»_O» =O\˜q áêÅ#Ö’ *ÏáêºxH˜
^•i fã¨∞<Î åflÜ«∞x H˘O^Œ~∞° q=∞~°≈‰õΩÅ∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. ã¨z"åÅÜ«∞O J<Õk J`«ºO`« P=â◊ºHõ`"« ∞≥ #ÿ ^Œ<Õ ÉèÏ=#Ö’
`«ÑÙ¨ Ê Ug∞ ÖË^∞Œ . HÍh ã¨z"åÅÜ«∞O Ѩxf~°∞ J<ÕHõ q=∞~°≈ʼnõΩ `åqã¨∞#Î flk.
áê~îåºOâ◊ Ñ„ ⨠fl◊ Å∞ 34.1
MÏmÅ#∞ ѨÓiOK«O_ç.
1. ˆHO„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’.......................... =∞iÜ«Ú ................. LO\Ï~°∞.
2. ã¨z"åÅÜ«∞O Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº qkè ..............................
1) q^è•# ~°∂ѨHõÅÊ#Ö’ ã¨Ç¨Ü«∞O JOkOK«_»O,
2) q^è•<åÅ J=∞Å∞
3. ã¨z"åÅÜ«∂kèѨu ..........................

34.2 =∞O„u =∞O_»e–ã¨z"åÅÜ«∞O (Cabinet Secretariat)

1947Ö’ Hˆ O„^Œ =∞O„u =∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O U~åÊ>ˇOÿ k. Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fiO Ü≥ÚHõ¯ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÍxH˜
H©ÅHõ"∞≥ #ÿ ^Õ =∞O„u =∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O. ^•xH˜ ~å[H©Ü∞« JkèÑu¨ „Ѩ^•è #=∞O„u HÍQÍ áêÅ<åkèÑu¨ HÍa<≥\ò

58 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

Ãã„Hõ@s. „Ѩã∞¨ `Î O« =∞O„u=∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ =¸_»∞ qÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. 1) ã≤qÖò qÉèÏQÆO, 2) q∞Å@s

qÉèÏQÆO, 3) ~°ÇϨ 㨺 ã¨=∂Kå~° qÉèÏQÆO. 1988Ö’ '_≥~Ô· Hõ~ì̂ \ò PѶπ ѨaH¡ ± „w"≥<û≥ ãπ—#∞ =∞O„u=∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’
ÉèÏQÆOQÍ U~åÊ@~ÚOk. =∞O„u =∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O „Ѩ^•è #=∞O„uH˜ ã¨ÅǨeKÕÛ ã¨Oã¨Q÷ Í Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. =∞O„u
=∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O J<ÕHõ q^è∞Œ Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. "å\˜x =¸_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û.
1) =∞O„u =∞O_»eH˜ ã¨O|Okè`« q^è∞Œ Å∞
2) HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ q^è∞Œ Å∞
3) ™ê^è•~°} q^è∞Œ Å∞.
34.2.1 =∞O„u =∞O_»eH˜ ã¨O|Okè`« q^è∞Œ Å∞
1. =∞O„u =∞O_»e ã¨=∂"ÕâßÅ K«~Û° hÜ«∂OâßÅ#∞ (Z*ˇO_®) =∞O„u =∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O ~°∂á⁄Okã¨∞OÎ k.
2. =∞O„u =∞O_»e ã¨=∂"ÕâßÅ q=~åÅ#∞ iHÍ~°∞¤ KÕã≤ Éèí„^ŒÑ¨~°∞ã¨∞ÎOk. áê~°¡"≥∞O@∞ ã¨=∂"ÕâßÅ =º=kèx
á⁄_çyOKÕ q+¨Ü«∞OÖ’ „Ѩ^è•#=∞O„u, =∞O„u =∞O_»Å∞ʼnõΩ ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»∞`«∞Ok.
3. HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ U*ˇhûÅÖ’x Ѩ#∞Å#∞ ã¨g∞H˜∆Oz "å\˜ÃÑ· fã¨∞HÀ"åeû# K«~°ºÅ#∞ HÍa<≥\ò =ÚO^Œ∞
LOK«∞`«∞Ok. HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ U*ˇhûÅ K«~º° ÅÖ’x ÉÏQÀQÆ∞Å#∞ ѨijeOz "å\˜ J=∞Å∞‰õΩ `À_»Ê_»∞`«∞Ok.
4. ~å„+¨ìѨu, LѨ~å„+¨ìѨu L`«Î~°∞fiÅ∞, PHÍOHõ∆Å#∞, áê~°¡"≥∞O@∞, =∞O„u=∞O_»Å∞ʼnõΩ `≥eÜ«∞*˿㠄Ѩ^è•#
ã¨=∂Kå~° ˆHO„^ŒOQÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk.
5. „ѨÉèí∞`«fiO *ÏsKÕ¿ã Pi¤<≥<£ûÅ „Ѩ„H˜Ü«∞‰õΩ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü«∂ÅÃÑ· ^Œ$+≤ìÃÑ_»∞`«∞Ok.
6. q^ÕâßÅ`À X_»O|_çHÅõ q+¨Ü∞« "≥∞ÿ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOz =∞O„u =∞O_»eH˜ JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k.
34.2.2 HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ q^è∞Œ Å∞
1. qq^èŒ âßYÅ „Ѩ}ÏoHõÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ `«Q∞Æ suQÍ J=∞Å∞Ö’ LOK«∞@‰õΩ PÜ«∂âßYʼnõΩ ã¨ÅǨeã¨∞OÎ k.
2. Pi÷Hõ ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ xÜ«∞O„`«}HÔ · HÍ~°ºx~åfiǨÏ} U*ˇhûʼnõΩ JѨÊyOK«|_ç# JOâßÅÃÑ· `«y# ã¨ÅǨÅ∞
=∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ#∞ JOkã¨∞ÎOk.
3. „ѨÉ∞íè `«fi =ºÜ«∞OÃÑ· xÜ«∞O„`«}, HÍa<≥\ò ã¨=∂"ÕâßÅ K«~Û° Å∞ =O\˜ JOâßÅÃÑ· ã¨=∂Kå~åxfl qq^èŒ âßYʼnõΩ
ѨO¿ÑO^Œ∞‰õΩ U~åÊ@∞¡ KÕã¨∞ÎOk.
4. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi HÍ~°º„Hõ=∂ŠѨÙ#~ü=º=ã‘÷Hõ~°}Ö’ =ÚYºáê„`« =Ç≤Ïã¨∞ÎOk.
34.2.3 ™ê^è•~°} q^è∞Œ Å∞
1. qq^èŒ =∞O„u`«fi âßYÅ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ѨOÑ≤}©Ö’ „Ѩ^è•#=∞O„uH˜ ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»∞`«∞Ok.
2. U =∞O„u`«fiâßY ѨikèÖ’ ÖËx ÖË^• W`«~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞ÎOk.
~å[hu âßG=Ú–317 59
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO
3. ˆHO„^Œ„ѨÉèí∞`«fi L^ÀºQÆ |$O^Œ áêÅ#‰õΩ ã¨O|OkèOz# ã¨O㨯~°}Å J=∞Å∞Ö’ H©ÅHõáê„`« áÈ+≤ã¨∞ÎOk.
4. ˆHO„^Œ„ѨÉèí∞`«fiO `«~°Ñ¶¨Ù# q^ÕâßÅÖ’ Ѩ~°º\˜OKÕ „áêux^䌺 |$O^•Å ZOÑ≤HõÖ’ ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»∞`«∞Ok.
5. JO`«~ü ~å„+¨ì =∞O_»e ã¨=∂"ÕâßÅ x~°fiǨÏ}‰õΩ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü«∂Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞ÎOk.
áê~îåºOâ◊ Ñ„ ⨠fl◊ Å∞ 34.2
D „H˜Ok "å\˜Ö’ ã¨~Ô #· ã¨=∂^è•<åxfl (
) \˜H± KÕÜ∞« O_ç.
1. =∞O„u =∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O qÉèÏQÆO HÍxk.
Z) ã≤qÖò qÉèÏQÆO a) q∞e@s qÉèÏQÆO ã≤) áêÅ<å qÉèÏQÆO _ç) ~°Ç¨Ï㨺 ã¨=∂Kå~° qÉèÏQÆO
2. =∞O„u=∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O U ã¨O=`«û~°OÖ’ U~°Ê_çOk?
Z) 1947 a) 1961 ã≤) 1965

34.3 =∞O„u=∞O_»e HÍ~°º^Œi≈ (Cabinet Secretary)

=∞O„u =∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∂xH˜ áêÅ<åkèÑu¨ ÜÕ∞ =∞O„u=∞O_»e HÍ~°º^Œi≈. W`«_∞» „Ѩ^•è #=∞O„u xÜ«∞O„`«}Ö’
ѨxKÕ™êÎ_»∞. WO_çÜ«∞<£ J_ç‡x„¿ãì\ ˜"£ ã¨sfiã¨∞‰õΩ K≥Ok# ã‘xÜ«∞~ü JkèHÍi =∞O„u =∞O_»e HÍ~°º^Œi≈QÍ
xÜ«∞q∞OK«|_»`å_»∞. J`«_∞» J`«∞º#fl`« áêÅ<å#∞Éè=í O QÆÅ JkèHÍÔ~· LO\Ï_»∞.
Hˆ O„^Œ =∞O„u =~åæxH˜ ã¨ÅǨ, ã¨ÇϨ HÍ~åÅ∞ JOkOK«_"» ∞Õ =∞O„u=~°æ HÍ~°º^Œi≈ =ÚYºqkè. J~Ú#ѨÊ\˜H©
ˆHO„^Œ =∞O„u=∞O_»e Ѩ#∞ÅxflO\˜x K«Hõ¯QÍ x~°fiÇ≤ÏOKÕ ÉÏ^茺`« J`«_çH˜ LO@∞Ok. qq^èŒ =∞O„u`«fi âßYÅ
HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å`À ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^èOŒ Hõey LO\Ï_»∞. ã≤qÖò ã¨sfiã¨∞ JkèHÍ~°∞ÅO^ŒiH© „Ѩ^•è <åkèÑu¨ QÍ LO@∂
"å~°O^Œ~∂° ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ `«=∞ q^è∞Œ Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕÖÏ K«∂™êÎ_∞» . ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ∞, ã≤qÖò ã¨sfiãπ JkèHÍ~°∞ʼnõΩ
=∞^躌 ã¨O^è•#Hõ~Qΰ Í LO\Ï_»∞. "åi^ŒiÌ =∞^躌 Ѷ∞¨ ~°¬}Å∞ U~°Ê_ç#ѨÙ_»∞ "åi=∞^躌 ã¨=∞#fiÜ«∞O KÕ‰Äõ ~°∞Û`å_»∞. P
Ѩ^qŒ H˜ QÆÅ „áê=ÚYº`« =Å# „Ѩu XHõ¯ WO_çÜ∞« <£ J_ç‡x„¿ã\ì "˜ £ JkèHÍi P Ѩ^qŒ x Jkè+Oì≤ KåÅx ÉèÏqã¨∞OÎ \Ï~°∞.
=∞O„u=∞O_»e HÍ~°º^Œi≈ Hˆ O„^Œ =∞O„u=∞O_»e ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ Z*ˇO_®#∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕ™êÎ_∞» . P Z*ˇO_®#∞
„Ѩ^•è #=∞O„u, HÍa<≥\ò LѨãO¨ Ѷ∂¨ Å J^躌 ‰õΩ∆ ŠѨijÅ#, P"≥∂^•Å‰õΩ x"Õk™êÎ_∞» . =∞O„u=∞O_»e ã¨=∂"ÕâßÅ
q+¨Ü∂« Å#∞ QÀѨºOQÍ LOK«∞`å_»∞. =∞O„u=∞O_»e fã¨∞‰õΩ#fl x~°Ü ‚ ∂« Å∞ J=∞ÅÜÕ∞º@@∞¡ K«∂™êÎ_∞» . „Ѩ^•è #=∞O„u`À
J`«ºO`« ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^èOŒ Hõey LO\Ï_»∞. „Ѩ^•è #=∞O„uH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨ÅǨÅ∞ W™êÎ_∞» . qq^èŒ =∞O„u`«fi
âßYÅ HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å =∞^躌 q"å^•Å∞ `«Öuˇ `Î Õ "åi =∞^躌 ã¨=∞#fiÜ«∞O KÕ‰Äõ ~ˆ ÛO^Œ∞‰õΩ ã¨=∂"ÕâßÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ_∞» .
„Ѩ^•è # HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å ã¨=∂"ÕâßxH˜ J^躌 Hõ`∆ « =Ç≤Ï™êÎ_∞» .
„Ѩ^•è #=∞O„u Ѩ^qŒ Ö’ =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ∞, ^ÕâO◊ Ö’x Ѩiã≤`÷ ∞« ʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ J`«_∞» J`«ºO`« H©ÅHõ"∞≥ #ÿ
áê„`«#∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ_∞» . „Ѩ^•è #=∞O„u Ѩ^qŒ Ö’ MÏm U~°Ê_ç`Õ H˘`«Î „Ѩ^•è #=∞O„u xÜ«∂=∞HõO =~°‰Ωõ J`«_∞» ѨiáêÅ<å
60 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

ã≤~÷ `° fi« O HÀã¨O Hõ$+≤ KÕ™êÎ_∞» . Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fiOÖ’ „Ѩ^•è # ã¨=∞#fiÜ«∞ Hõ~Qΰ Í =º=ǨÏi™êÎ_∞» . Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fi JkèHÍiHõ
HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ x~°fiÇ≤ÏOK«_O» Ö’ „Ѩ^•è #=∞O„u `«ÅÖ’ <åÅ∞Hõ ÖÏQÍ =º=ǨÏi™êÎ_∞» .
áê~îåºOâ◊ Ñ„ ⨠fl◊ Å∞ 34.3
MÏmÅ#∞ ѨÓiOѨÙ=Ú.
1. =∞O„u=∞O_»e HÍ~°º^Œi≈ Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº qkèQÍ ..................‰õΩ ã¨ÅǨ ã¨Ç¨ HÍ~åÅ∞ JOk™êÎ_∞» .
2. =∞O„u =∞O_»e HÍ~°º^Œi≈ =ÚYº q+¨Ü∂« Å#∞ ........................ LOKåe.
3. =∞O„u =∞O_»e HÍ~°º^Œi≈ ......................... HÀi#ѨÙÊ_»∞ ã¨ÅǨÅ∞ W™êÎ_∞» .

34.4 „Ѩ^è•#=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O (Prime Minister's Office)

ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ~å[H©Ü∞« áêÅ<å =º=ã¨Ö÷ ’ „Ѩ^•è #=∞O„u "åãÎ̈= HÍ~°ºx~°fiǨÏ}ÏkèHÍiQÍ H©ÅHõáê„`«#∞ áÈ+≤™êÎ_∞» .
Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fiOÖ’ qq^èŒ ÉÏ^躌 `«Å#∞ x~°fiǨÏ}Ö’ „Ѩ^•è #=∞O„uH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕÜ∞« _®xH˜ „Ѩ^•è #=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O
(Ñ‘.ZO.X) U~åÊ>ˇOÿ k. „Ѩ^•è #=∞O„uH˜ ã¨z"åÅÜ«∞ ã¨Ç¨ Ü«∞O`ÀÉÏ@∞QÍ H©ÅHõ"∞≥ #ÿ ã¨ÅǨÅ#∞ JOkã¨∞OÎ k. D
HÍ~åºÅÜ«∞O ~å*ϺOˆQ`«~° ã¨Oã¨Q÷ Í Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ ^Œx H˘O^Œ~∞° ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. „Hõ"∞Õ }Ï ÉèÏ~°`« „ѨÉ∞íè `«fiOÖ’ H©ÅHõ âßYQÍ
nxH˜ QÆ∞iÎOѨ٠ÅaèOzOk. nxH˜ J#∞|O^èŒ âßYÅ∞O_»=Ù. 1977‰õΩ =ÚO^Œ∞ Wk „Ѩ^•è #=∞O„u ã¨z"åÅÜ«∞OQÍ
Wk Ñ≤Å=|_çOk. 1977 `«~åfi`« nx ¿Ñ~°∞ „Ѩ^•è #=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O QÍ =∂~°Û|_çOk.
34.4.1 „Ѩ^•è #=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞ x~å‡}O
„Ѩ^•è #=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ „Ѩ^•è #=∞O„u ~å[H©Ü∂« kèÑu¨ QÍ =º=ǨÏi™êÎ_∞» . áêÅ<åkèÑu¨ QÍ =º=ǨÏiOKÕ
Ãã„Hõ@s ÉÏ^躌 `« „ѨÉ∞íè `«fiOKÕ xÜ«∞q∞OK«|_»`å_»∞. Ñ‘.ZO.X HÍ~åºÅÜ«∞O „H˜O^Œ ¿Ñ~˘¯#fl q^è∞Œ Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k:
1. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi ÃѶ·à◊§#∞ ѨijeOK«_»O†
2. =ÚYº"≥∞ÿ# Ѩ„`åÅ#∞ „Ѩ^è•#=∞O„u =ÚO^Œ∞ LOz "å\˜ q+¨Ü«∞OÖ’ „Ѩ^è•#=∞O„u WKÕÛ P^ÕâßÅ#∞
áê\˜OK«_»O†
3. =ÚYº"≥∞ÿ# JkèHÍiHõ =º‰õΩÎÅ`À =∂\Ï¡_ç <À@∞û#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞_»O†
4. „Ѩ^è•#=∞O„u Ѩ~°º"ÕHõ∆}Ö’x =∞O„u`«fi âßYŠѨ#∞Å#∞ ѨijeOK«_»O†
5. „Ѩ^è•#=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’x L^ÀºQÆ∞Å =∞^茺 ã¨=∞#fiÜ«∂xfl ÃÑOá⁄OkOK«_»O†
6. q^Õj =º=Ǩ~åÅÖ’ ѨiáêÅ#‰õΩ ã¨O|OkèOz# ã¨ÅǨÅ∞ W=fi_»O.

~å[hu âßG=Ú–317 61
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

„Ѩ^•è #=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞ q^è∞Œ Å∞

1. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi, ~å„+¨ì „ѨÉèí∞`«fi áêÅ# âßYÅ =∞^茺 ã¨O^è•# Hõ~°ÎQÍ LO_»_»O.
2. „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ∞¨ O, *ÏfÜ«∂aè=$kú =∞O_»e =º=Ǩ~åÅ x~°fiǨÏ} q+¨Ü∞« OÖ’ „Ѩ^•è xH˜ ã¨ÇϨ HõiOK«_O» .
3. „Ѩ^è•#=∞O„u ѨikèÖ’x q+¨Ü«∂Å#∞ ѨijeOz, x~°fiÇ≤ÏOK«_»O.
4. ~å„+¨ìѨu, QÆ=~°fl~°∞¡, q^Õj „Ѩ=ÚY∞Å`À ã¨O„ѨkOѨÙÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«∞@.
5. U =∞O„u`«fi âßYʼnõΩ ˆH\Ï~ÚOK«x q+¨Ü«∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O.
„Ѩ^•è #=∞O„u Ü≥ÚHõ¯ Think-tank QÍ D Ñ‘.ZO.X HÍ~åºÅÜ«∂xfl =i‚™êÎ~∞° . (Think - tank JO>Ë
ã¨=∞㨺Å#∞ J^茺ܫ∞#O KÕã≤ Ѩiëê¯~åÅ∞ ã¨∂zOKÕ xѨÙ}∞Å |$O^ŒO)
„Ѩ^•è #=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O (Ñ‘.ZO.X) Ü≥ÚHõ¯ ~°∂ѨÙ~ˆ YÅ∞ „Ѩ^•è #=∞O„u PÖ’K«#, PK«~} ° â‹e· x |\˜ì
=∂~°∞`«∞O\Ï~Ú. P HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ ѨxKÕ¿ã L^ÀºQÆ∞Å ã¨OYº „Hõ"∞Õ }Ï ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ â◊H=Θ O`«"∞≥ #ÿ kQÍ ~°∂á⁄OkOk.
^•xÖ’ „Ѩã∞¨ `Î O« 350 =∞OkH˜ÃÑQ· Í L^ÀºQÆ∞Å∞<åfl~°∞. H˘O^Œ~∞° P HÍ~åºÅÜ«∞O, =∞O„u =∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∂xH˜
ã¨=∂O`«~O° QÍ Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ ^Œx ÉèÏqOKå~°∞. D Ñ‘ZOX HÍ~åºÅÜ«∂xfl 'ã¨∂Ѩ~ü Ãã„Hõ>iË ÜÕ∞\ò—, 'ã¨∂Ѩ~ü q∞x„ã‘—ì ,
'QÆ=~°fl"≥∞O\ò PѶπ WO_çÜ∂« ‰õΩ QÆ=~°fl"≥∞O\ò— Jx q=∞i≈ã¨∞<Î åfl~°∞. P HÍ~åºÅÜ«∞O ã¨fisæÜ∞« N=∞u WOk~åQÍOnè,
ã¨fisæÜ∞« N ~år"£ QÍOnèŠѨ^gŒ HÍÅOÖ’ =∞iO`« |ÅѨ_,ç D<å\˜H© J^Õ ™ê÷~ÚÖ’ H˘#™êQÆ∞`ÀOk.
áê~îåºOâ◊ Ñ„ ⨠fl◊ Å∞ 34.4
MÏmÅ#∞ ѨÓiOѨÙ=Ú
1. „Ѩ^•è #=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O (Ñ‘ZOX) ......................`«~° ã¨Oã¨÷
2. „Ѩ^•è #=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O (Ñ‘ZOX) áêÅ<åkèÑu¨ ..........................
3. „Ѩ^è•#=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞ ~å[H©Ü«∂kèѨu.............................
4. „Ѩ^è•#=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∂xfl................................QÍ q=∞i≈OKå~°∞.

34.5 ~åR ã¨z"åÅÜ«∞O (State Secretariat)

„Ѩu ~å„ëêìxH˜ ~å„+ì̈ ã¨z"åÅÜ«∞O LO@∞Ok. Jk ~å„+ì̈ ™ê÷~ÚÖ’ ѨxKÕã∞¨ OÎ k. ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `«fi ѨiáêÅ#‰õΩ
ã¨z"åÅÜ«∞O PÜ«Ú=ÙѨ@∞ìQÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û. ~å„+¨ì „ѨÉèí∞`«fi qq^èŒ =∞O„u`«fi âßYÅ`À ‰õÄ_»∞H˘x LO@∞Ok.
ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ „Ѩu =∞O„u`«fiâßY‰õΩ ~å[H©Ü∂« kèÑu¨ QÍ ã¨O|Okè`« =∞O„u, áêÅ<åkèÑu¨ QÍ Ãã„Hõ@s LO\Ï~°∞.
~å„+ì̈ ã¨z"åÅÜ«∂kèÑu¨ QÍ =ÚYºHÍ~°º^Œi≈ LO\Ï_»∞. XHõ\ ˜ ÖË^• ~Ô O_»∞ _çáê~ü"ì ∞≥ O\òʼnõΩ HõeÑ≤ Ãã„Hõ@sÅ∞O\Ï~°∞.
nxÖ’ ™ê^è•~°}OQÍ "å~°∞ ã‘xÜ«∞~ü SUZãπ JkèHÍ~°∞Öˇ· LO\Ï~°∞. "å~°O^Œ~∂° ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfixH˜ Ãã„Hõ@sÅ∞QÍ
62 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

=º=ǨÏi™êÎ~∞° . "å~°∞ =∞O„`«∞ʼnõΩ =ºHÎ̃Q`Æ « HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å∞HÍ~°<Õ q+¨Ü∂« xfl =∞#O QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀ"åe.
~å„+¨™ì ê÷~ÚÖ’ ã¨z"åÅÜ«∞O áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆOÖ’ J`«∞º#fl`« „âı}˜ HÍ~åºÅÜ«∞O. JO^Œ∞Ö’ =∞O„`«∞Å∞
HÍ~°º^Œ~°∞≈Å∞, JkèHÍ~°∞Å∞ ZO^Œ~À ѨxKÕ™êÎ~°∞. Jk ~å„+¨ì áêÅ#‰õΩ ˆHO„^Œ<å_ô =∞O_»ÅOQÍ ÖË^• r=<å_çQÍ
LO@∞Ok. ~å„+¨ì „ѨÉ∞íè `«fi q^è•<åÅ ~°∂ѨHÅõ Ê#, qq^èŒ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÍxH˜ Hˆ O„^Œ aO^Œ∞=ÙQÍ
=º=ǨÏiã¨∞ÎOk. Jk ~å„+¨ì áêÅ#‰õΩ ã¨O`«∞e`åxfl, ã≤÷~°`åfixfl H˘#™êyOѨÙ#∞ Wã¨∞ÎOk. áêÅ#ÃÑ· =KÕÛ J<ÕHõ
~å[H©Ü«∞ =uÎ_»∞Å#∞ `«@∞ìH˘<Õ ëêH± JÉÏû~°ƒ~üQÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk. ã¨z"åÅÜ«∞ ™ê=∞~°÷ºO g∞^Œ<Õ ~å„+ì̈ „ѨÉèí∞`«fi
áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆ Ñ¨\ +˜ `ì̈ ,« â◊H,Î̃ ™ê=∞~å÷ºÅ∞ P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú. Jk ~å„+¨Oì Ö’x „ѨÉ∞íè `«fi HÍ~åºÅÜ«∂ʼnõΩ
'k‰õÄûz—QÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok. ã¨z"åÅÜ«∞O Ѩxf~°∞ W`«~° HÍ~åºÅÜ«∂ŠѨxf~°∞#∞ „ѨÉèÏq`«O KÕã¨∞ÎOk.
JO^Œ∞KÕ`« ã¨z"åÅÜ«∞O `«# q^è∞Œ Å#∞ J`«ºO`« ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ#∂, â◊H=Θ O`«OQÍ#∂ x~°fiÇ≤ÏOKåeû LO@∞Ok.
„Ѩ^•è #OQÍ ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `«fi q^è•<åÅ ~°∂ѨHÅõ Ê#Ö’ ~å„+ì̈ =∞O„u =∞O_»e ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_@
» O, HÍ~°º„Hõ=∂Å J=∞Å∞#∞
Ѩ~º° "ÕHO∆˜ K«_O» =O\˜ H©ÅHõ q^è∞Œ Å x~°fiǨÏ}#∞ KÕÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
U „Ѩ*Ï™êfi=∞º ^ÕâO◊ Ö’<≥<· å „Ñ¨É∞íè `«fi áêÅ<å =º=ã¨÷ Ѩ~º° "ÕH}
∆õ ÉÏ^躌 `« „Ѩ*Ï „Ѩux^è∞Œ Å KÕuÖ’ LO@∞Ok.
áê~°"¡ ∞≥ O@s q^è•#OÖ’ „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ<å ÉÏ^躌 `« =∞O„u =~°Oæ ÃÑ· LO@∞Ok. =∞O„u=~°æ ã¨É∞íè ºÅ∞ ~å[H©Ü∞« áêsìʼnõΩ
K≥Ok# "å~°∞, „Ѩ*τѨux^èŒ∞Å∞QÍ =º=ǨÏi™êÎ~°∞. „Ѩu ~å[H©Ü«∞ áêsì H˘xfl q^è•# HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ Hõ@∞ì|_ç
LO@∞Ok. ZxflHõÅ =ÚO^Œ∞ „Ѩ[ʼnõΩ WzÛ# "åQÍú<åÅ#∞ JkèHÍ~°OÖ’H˜ =zÛ# `«~åfi`« PK«~} ° Ö’ LOKåeû#
ÉÏ^躌 `« ZxflÔH#· „Ѩux^è∞Œ ÅÃÑ,· =ÚYºOQÍ =∞O„`«∞ÅÃÑ,· ZO`≥<· å LOk. J~Ú`Õ „ѨÉ∞íè `«fi q^è<Œ åÅ∞, L#fl`« „Ѩ=∂}ÏÅ`À
ã¨∂K«# „áêÜ«∞OQÍ LO\Ï~Ú. "å\˜x PK«~}° Ü≥∂Qƺ"≥∞#ÿ „Ѩ}ÏoHÍ Ñ¨^HŒä ÍÅ∞QÍ =∂~°Û=Åã≤# ÉÏ^躌 `« ã¨z"åÅÜ«∞OÃÑ·
LO@∞Ok. „ѨÉèí∞`«fi q^è•<åÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«_»OÖ’, =∞O„`«∞ʼnõΩ ã¨Ç¨Ü«∞, ã¨ÅǨÅx=fi_»OÖ’
ã¨z"åÅÜ«∞O H©ÅHõáê„`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k. JO`ÕH͉õΩO_® q^è•<åÅ J=∞Å∞ÔH· „Ѩ}ÏoHõÅ `«Ü∂« s, PK«~} ° Ö’ |Ü«∞ÅÊ_Õ
q+¨Ü∂« Å∞, J_»O¤ ‰õΩÅ#∞, qq^èŒ ã¨=∞㨺ÅÃÑ· ã¨~Ô #· J=QÍǨÏ# ^Œ$HõÊ^äOŒ ^•fi~å q^è•<åÅ#∞ ~°∂á⁄OkOK«=Åã≤#
ÉÏ^躌 `« ‰õÄ_® ã¨z"åÅÜ«∞OÃÑ· LOk. q^è•# ~°∂ѨHÅõ Ê#‰õΩ HÍ=Åã≤# ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOz, qâı+¡ O≤ z ^•xx
=∞O„`«∞Å =ÚO^Œ∞Oz `«y# ã¨ÅǨÅxKÕÛ ÉÏ^躌 `« ã¨z"åÅÜ«∂xH˜ LO@∞Ok.
34.5.1 ~å„+ì̈ ã¨z"åÅÜ«∞ =º=ã‘H÷ ~õ }
°
áêÅ<å ™œÅÉèºí O HÀã¨O ~å„+ì̈ ã¨z"åÅÜ«∞O H˘xfl âßYÅ∞QÍ qÉèlí OK«|_»∞`«∞Ok. XH˘¯Hõ¯ âßY H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ
q^èŒ∞Å∞, áêÅ<å HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞ÎOk. ™ê^è•~°}OQÍ Ñ¨~°ã¨Ê~° ã¨O|O^èŒ=Ú#fl JOâßÅ∞ XˆH âßY‰õΩ
Hˆ \Ï~ÚOK«|_»`å~Ú. P âßYÅ ã¨OYº Jxfl ~å„ëêìÅÖ’ XˆHq^èOŒ QÍ ÖË^∞Œ . PÜ«∂ ~å„ëêìÖ’¡x [<åÉèÏ, áêÅ<å,
~å[H©Ü∞« J=ã¨~åÅ ^Œ$ëêì º U~åÊ@∞ KÕÜ∞« |_»`å~Ú. ^ÕâO◊ Ö’x H˘xfl ~å„ëêìÅÖ’ 15 âßYÅ∞ LO>Ë =∞iH˘xfl
~å„ëêìÅÖ’ 35=~°‰Ωõ L<åfl~Ú. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ Jxfl ~å„ëêìÅÖ’#∂ H˘xfl =ÚYº"≥∞#ÿ âßYÅ∞ L<åflÜ«∞x K≥Ñʨ =K«∞Û.
"å\˜Ö’ ™ê^è•~°} áêÅ<å, ǨϟO, ~Ô "≥#∂º, Pi÷Hõ =º=Ǩ~åÅ∞, Ѩi„â◊=∞Å∞, =º=™êÜ«∞O, q^Œ∞ºK«ÛHù ,Î̃ q^Œº, "≥^· ºŒ O,
ѨOKåÜ«∞f~å*ò, „Ѩ}ÏoHõÅ =º=Ǩ~åÅ∞, <åºÜ«∞, ZÔH· û*ò, h\˜áê~°∞^ŒÅ, ѨaH¡ ± =~ü¯û, ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨OHˆ =∆ ∞ =O\˜
~å[hu âßG=Ú–317 63
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

âßYÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ~å„+¨Oì `À ÉÏ@∞QÍ ^ÕâO◊ Ö’x qq^èŒ ~å„ëêìÅÖ’ HÍÖÏ#∞QÆ∞}OQÍ ã¨z"åÅÜ«∞ âßYÅ ã¨OYº
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =KåÛ~Ú. PO„^è„Œ Ѩ^âÕ òÖ’ 1956Ö’ 11 âßYÅ∞ LO>Ë P ã¨OYº 1969 <å\˜H˜ 12âßYÅ∞, 1971
<å\˜H˜ 13‰õΩ, 1972 <å\˜H˜ 14‰õΩ, 1980 <å\˜H˜ 19‰õΩ, 1984 <å\˜H˜ 20H˜ ÃÑiQÍ~Ú. Uk U"≥∞#ÿ ѨÊ\˜H©
P^è∞Œ xHõ „Ѩ*Ï™êfi=∞º =º=ã¨Ö÷ ’ „Ѩ*Ï=ã¨~åÅ ^Œ$ëêì º x~°fiÇ≤ÏOK«|_Õ qq^èŒ ~°HÍÅ ¿ã=Å∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ
=Å# qq^èŒ âßYŠѨx ÉèÏ~åxfl ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ x~°fiÇ≤ÏOK«_®xˆH ã¨z"åÅÜ«∞O Ѩikè qãÎ̈ $`«"∞≥ Oÿ ^Œx K≥Ñʨ =K«∞Û.
ã¨z"åÅÜ«∞ HÍ~åºÅÜ«∞ =∂#∞º=Öò „ѨHÍ~°O „ѨÉ∞íè `«fi xÜ«∞=∂Å∞, xˆ~âÌ ßÅ∞ qq^èŒ âßYʼnõΩ Hˆ \Ï~ÚOK«|_»`å~Ú.
XH˘¯Hõ¯ âßY „ѨÉ∞íè `«fiO Hˆ \Ï~ÚOz# xs‚`« áêÅ<åOâßʼnõΩ ÉÏ^躌 `« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k. J~Ú`Õ Hˆ O„^Œ =∞O„u =∞O_»e
ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ =Öˇ ~å„+¨ì ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ =∞O„u`«fi Ѩ^uúŒ ÖË^∞Œ . WHõ¯_» áÈ~°∞áì ȶ eÜ≥∂ Ѩ^uúŒ J=∞Å∞Ö’ LO@∞Ok.
~å*ϺOQÆ x|O^è#Œ 166HÍ¡*ò 3 ##∞ã¨iOz QÆ=~°fl~ü ^•fi~å Hˆ \Ï~ÚOK«|_ç# `˘q∞‡k JOâßʼnõΩ „Ѩu =∞O„u
ÉÏ^茺`« =Ç≤Ï™êÎ_»∞. XHõ =∞O„u ˆH\Ï~ÚOz# JOâßÅ∞ XˆH (ã¨z"åÅÜ«∞) âßY‰õΩ ã¨O|OkèOz# LO_®Å#fl
x|O^è#Œ Un ÖË^∞Œ . Jq ~Ô O_»∞, =¸_»∞ PÃÑ#· âßYʼnõΩ ã¨O|OkèOz LO_˘K«∞Û. HÍ=Ù# nxfl |\˜ì =∞#‰õΩ `≥e¿ã
q+¨Ü∞« "Õ∞q∞@O>Ë XHõ âßY ѨikèÖ’ LO_Õ JOâßÅhfl XˆH =∞O„u (áÈ~°∞áì ȶ eÜ≥∂) Pnè#OÖ’ LO_»Háõ È=K«∞Û.
âßY HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å q+¨Ü∞« OÖ’ ‰õÄ_® J@∞=O\˜ Ѩ^uúŒ LO@∞Ok. JO>Ë XHõ HÍ~°º^Œi≈ `«=∞ âßY‰õΩ ã¨O|OkèOz#
JOâßÅ q+¨Ü∞« OÖ’ Z‰õΩ¯= =∞Ok =∞O„`«∞ʼnõΩ ÉÏ^躌 `« =Ç≤ÏOKåe. J\Ï¡Qˆ XHõ =∞O„u ‰õÄ_® XHõi HõO>Ë Z‰õΩ¯=
âßYÅ HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å ã¨ÅǨ, ã¨Ç¨ HÍ~åÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ®eû =ã¨∞OÎ k. ~å„+ì̈ ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’
L#fl@∞¡QÍ =∞O„u`åfiÅ∞, âßYÅ∞ J<Õ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞ q_çq_çQÍ LO_»=Ù. ~å„+ì̈ ã¨z"åÅÜ«∞O "≥Ú`«OÎ UH©H$õ `«
=º=ã¨÷QÍ =º=ǨÏiã¨∞ÎOk. JO^Œ∞KÕ`« ~å„+¨ì ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ qq^èŒ âßYÅ =∞^茺 ã¨=∞#fiÜ«∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ#∞
ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ ™êkèOK«=K«Ûx H˘O`«=∞Ok ~°K~« Ú`«Å∞ ÉèÏqOKå~°∞.
ã¨z"åÅÜ«∞ âßYÅ JO`«~`æ° « =º=ã‘H÷ ~õ }
°
~å„+¨ì ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ Hˆ =ÅO qq^èŒ âßYÅÖ’x H˘xfl qÉèÏQÍÅ∞ (Sections)=∂„`«"∞Õ LO\Ï~Ú. „Ѩu âßY
HÍ~°º„Hõ=∂Å q+¨Ü∂« Å#∞ ^•z HÍ~åºÅÜ«∞ „Ѩ„H˜Ü∞« (Procdure Section) qÉèÏQÆO, HÍ~åºÅÜ«∞ L`«~Î ∞° fi ^•fi~å
qq^èŒ HÍ~°º^Œ~∞° ≈Å (=ÚYº HÍ~°º^Œi≈ ÖË^• „Ѩ^•è # HÍ~°º^Œi≈), HÍ~°º^Œi≈, J^Œ#Ѩ٠HÍ~°º^Œi≈, ã¨OÜ«ÚHõÎ HÍ~°º^Œi≈,
ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ HÍ~°º^Œi≈, =∞^躌 ÃãHõ<∆ £ PѶ㑠~¨ ∞° ,¡ ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ ÃãHõ<∆ £ PѶ㑠~¨ ¡° =∞^躌 q^è∞Œ Å#∞ qÉèlí OK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
„Ѩã∞¨ `Î O« PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ~å„+¨ì ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’ 19 âßYÅ∞ L<åfl~Ú. "å\˜H˜ ã¨O|OkèOz# qq^èŒ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_®xH˜ ^•^•Ñ¨Ù "≥Ú`«OÎ 539 qÉèÏQÍÅ∞ LO_»QÍ JO`Õ =∞Ok ÃãHõ<∆ £ PѶ㑠~¨ ∞° ¡ (qÉèÏQÍkèHÍ~°∞Å∞) L<åfl~°∞.
J\Ï¡Qˆ 33 =∞Ok Hͺ_»~ü JkèHÍ~°∞Å`Àáê@∞ 783 QÔ l>ˇ_£ L^ÀºQÆ∞Å∞, 3,387 =∞Ok <å<£QÔ l>ˇ_£ L^ÀºQÆ∞Å∞
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~°∞.

64 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

34.5.2 ã¨z"åÅÜ«∞ q^è∞Œ Å∞

~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `«fi ã¨z"åÅÜ«∞O „H˜O^Œ ¿Ñ~˘¯#fl q^è∞Œ Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k:
1. âßã¨# x~å‡}O, âßã¨<åÅ ã¨=~°}ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü«∂ÅÖ’ =∞O„`«∞ʼnõΩ =∞iÜ«Ú „ѨÉèí∞`åfixH˜
`À_»Ê_»@O.
2. „ѨÉ∞íè `«fi q^è•<åÅ#∞ ~°∂á⁄OkOK«_O» Ö’#∂, q^è•<åÅ#∞ J=ã¨~åxH˜ J#∞‰õÄÅOQÍ =∂~°Û_»O =∞O„`«∞ʼnõΩ
ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»@O.
3. „ѨÉèí∞`«fiO ~°∂á⁄OkOKÕ J<ÕHõ q^è•<åÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞ Ѩ~°K«_»O.
4. „ѨÉèí∞`«fi q^è•<åÅ#∞ PK«~°}Ö’ J=ÅOaèOKÕ Ñ¨^Œú`«∞Å#∞ Ѩ~°º"ÕH˜∆OK«_»O =∞iÜ«Ú HõeˆQ Ѷ¨e`åÅ#∞
ã¨g∞H˜∆OK«@O.
5. qq^èŒ „Ѩ}ÏoHõÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«_»O.
6. ˆHO„^Œ, ~å„+¨ì „ѨÉèí∞`åfiÅ`À, "å\˜ HÍ~åºÅÜ«∂Å`À ã¨O|O^è•Å∞ ÃÑOá⁄OkOK«_»O.
7. „ѨÉèí∞`«fi aÅ∞¡Å∞ K«@ì~°∂ѨO á⁄O^Õ =~°‰õΩ qq^èŒ ^Œâ◊ÅÖ’ =∞O„`«∞ʼnõΩ `«y# ã¨∂K«#Å∞ JOkOK«_»O.
8. „ÃÑ·"Õ\ò f~å‡<åÅ aÅ∞¡ÅÃÑ· „ѨÉèí∞`«fi "≥·Yix =∞O„`«∞Å∞ x~°‚~ÚOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∞Kå~åxfl
JOkOK«_»O.
9. |_≥˚\ò JOK«<åÅ#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞_»O, „ѨÉèí∞`«fi =ºÜ«∞O g∞^Œ xÜ«∞O„`«} KÕÜ«∞_»O.
10. „ѨÉèí∞`«fi Ü«∞O„`åOQÍxfl ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ #_»Ñ¨_®xH˜ HÍ=Åã≤# K«~°ºÅ∞ fã¨∞HÀ=_»O.
11. „H˜Ok™ê÷~Ú L^ÀºQÆ∞Å HÍ~°ºx~°fiǨÏ}‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨ÅǨÅ#∞, ã¨∂K«#Å∞ W=fi_»O.
12. L^Àºy |$O^Œ x~°fiǨÏ}Ö’ <≥·Ñ¨Ù}ºO, â◊H˜Î ™ê=∞~å÷ºÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOKÕO^Œ∞‰õΩ Hõ$+≤ KÕÜ«∞_»O.
13. âßã¨#ã¨Éíè ֒ѨÅ, "≥Å∞ѨŠ„ѨÉ∞íè `«fi q^è•<åÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ã¨=∞i÷OK«∞HÀ=_®xH˜ HÍ=Åã≤# ã¨=∂Kå~åxfl
=∞O„`«∞ʼnõΩ JO^Œ*ËÜ«∞_»O.
14. âßã¨# ã¨Éèí∞ºÅ „Ѩâ◊flʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∞Kå~åxfl JOkOK«_»O.
15. „Ѩ*Ï Ñ¶≤~åº^Œ∞Å∞, JÑ‘Êà◊§#∞ qKåiOz `«y# K«~°ºÅ#∞ fã¨∞H˘x "å\˜H˜ ã¨=∂^è•<åÅ#∞ W=fi_»O.
16. JOK«<åÅ ã¨OѶ¨∞O, „ѨÉèí∞`«fi MÏ`åÅ ã¨OѶ¨∞O „ѨÉèí∞`«fi LѨ„Hõ=∞}ÏÅ ã¨OѶ¨∞O =O\˜ âßã¨# ã¨OѶ¨∂Å
ã¨=∂"ÕâßÅ x~°fiǨÏ}‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~åxfl JO^Œ*ËÜ«∞_»O.
17. HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ âßMÏkèÑ`¨ ∞« Å xÜ«∂=∞HÍÅ∞, |kbÅ∞, r`«É`íè åºÅ∞, ÃãÅ=ÙʼnõΩ ã¨O|OkèOz# JOâßÅ#∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_»O.

~å[hu âßG=Ú–317 65
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

34.5.3 „Ѩ^•è # HÍ~°º^Œi≈

~å„+ì̈ ã¨z"åÅÜ«∂kèÑu¨ ÜÕ∞ „Ѩ^•è # HÍ~°º^Œi≈. J`«_∞» ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ#‰õΩ áêÅ<åkèÑu¨ . ~å„+ì̈ áêÅ<å
Ü«∞O„`åOQÍxH˜ <åÜ«∞Hõ`fi« O, =∂~°^æ ~Œ ≈° Hõ`fi« O =Ç≤Ï™êÎ_∞» . ~å„+ì̈ ѨiáêÅ#ÃÑ· áêÅ<åѨ~"° ∞≥ #ÿ xÜ«∞O„`«} Hõey
LO\Ï_»∞. ~å„+¨ì ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’x HÍ~°º^Œ~∞° ≈ÅO^ŒiH© <åÜ«∞‰õΩ_çQÍ =º=ǨÏi™êÎ_∞» . ã¨z"åÅÜ«∞OÖ’x Jxfl âßYÅÃÑ·
J`«_Hç ˜ xÜ«∞O„`«} LO@∞Ok.
34.5.4 „Ѩ^•è # HÍ~°º^Œi≈ JkèHÍ~åÅ∞ – q^è∞Œ Å∞
„Ѩ^•è # HÍ~°º^Œi≈ qãÎ̈ $`«"∞≥ #ÿ JkèHÍ~åÅ∞ Hõey LO\Ï_»∞. "å\˜Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q.
1. ~å„+¨ì „ѨÉèí∞`«fi q^è•# ~°∂ѨHõÅÊ#Ö’ =∞iÜ«Ú Ñ¨iáêÅ#‰õΩ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü«∂ÅÖ’ =ÚYº=∞O„uH˜
ã¨ÅǨe™êÎ_»∞.
2. ~å„+¨ì =∞O„u=∞O_»eH˜ HÍ~°º^Œi≈QÍ =º=ǨÏi™êÎ_»∞. =∞O„u=~°æ ã¨=∂"ÕâßÅ J*ˇO_®#∞ ~°∂á⁄Ok™êÎ_»∞.
J=ã¨~°=Ú#fl iHÍ~°∞¤ÅxflO\˜x ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ LOK«∞`å_»∞.
3. ~å„+¨ì ѨiáêÅ#Ö’ qq^èŒ âßYÅ =∞^茺 q"å^•Å#∞ Ѩi+¨¯iOKÕ ã¨=∞#fiÜ«∞Hõ~°ÎQÍ =º=ǨÏi™êÎ_»∞.
4. J<ÕHõ q+¨Ü«∂ÅÖ’ ™ê^è•~°} áêÅ<å qÉèÏQÆO, L^ÀºQÆ |$O^•Å∞ =O\˜q, „Ѩ}ÏoHõ âßY, ѨiáêÅ<å
ã¨O㨯~°}Å âßY „Ѩ^è•# HÍ~°º^Œi≈ xÜ«∞O„`«}Ö’ LO\Ï~Ú.
5. Hõ~∞° =Ù HÍ@HÍÅ∞, =~°^ÅŒ ∞, Jyfl „Ѩ=∂^ŒO, Éè∂í HõOѨO =O\˜ „ѨH$õ u "≥Ñ· s¨ `åºÅ∞ ã¨OÉèqí Oz#ѨÙÊ_»∞ ã¨Ç¨ Ü«∞
HÍ~°º„Hõ=∂Å q+¨Ü«∞OÖ’ „ѨHõ$u LѨ„^Œ"åÅ x~åfiǨωõΩ_çQÍ =º=ǨÏi™êÎ_»∞.
6. ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `«fiO `«~Ñ° Ù¨ # JkèHÍiHõOQÍ „ѨH@
õ #Å∞ KÕ™êÎ_∞» . Hˆ O„^Œ, ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfiÅ =∞^躌 ã¨O^è•# Hõ~Qΰ Í
=º=ǨÏi™êÎ_»∞. ~å„+¨ìOÖ’ ~å„+¨ìѨuáêÅ# J=∞Å∞Ö’ L#flѨÙÊ_»∞‰õΩ QÆ=~°fl~ü‰õΩ =ÚYº ã¨ÅǨ^•~°∞_»∞QÍ
=º=ǨÏi™êÎ_»∞. *ÏfÜ«∂aè=$kú =∞O_»e ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ Ǩ[~°=Ù`å_»∞. ~å„+¨ì „ѨÉèí∞`«fi áêÅ#Ö’ =ÚYº
áœ~° ã¨O|O^•kèHÍiQÍ =º=ǨÏi™êÎ_»∞.
7. ~å„+¨ìOÖ’x ã≤qÖò ã¨sfiãπ JkèHÍ~°∞ÅO^ŒiH© <åÜ«∞‰õΩ_çQÍ LO@∂ ã‘xÜ«∞~ü ã≤qÖò ã¨sfiãπ JkèHÍ~°∞ʼnõΩ
ã¨O|OkèOz# xÜ«∞=∂HÍÅ∞, |kbÅ∞, Ѩ^À#flu ˆHã¨∞Å#∞ Ѩije™êÎ_»∞.
áê~îåºOâ◊ Ñ„ ⨠fl◊ Å∞ 34.5
MÏmÅ#∞ ѨÓiOѨÙ=Ú.
1. ~å„+¨ì ѨiáêÅ#Ö’ r=<å_ç.........................
2. „Ѩ^è•# HÍ~°º^Œi≈ ................................‰õΩ ã¨ÅǨe™êÎ_»∞.
3. ~å„+¨ìOÖ’ ~å„+¨ìѨu áêÅ# qkèOz#ѨÙ_»∞ QÆ=~°fl~ü‰õΩ ã¨ÅǨ^•~°∞_»∞QÍ ................ =º=ǨÏi™êÎ_»∞.
4. =∞O„u=~°æ ã¨=∂"ÕâßÅ J*ˇO_®#∞ ........................... `«Ü«∂~°∞ KÕ™êÎ_»∞.
66 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

34.6 ã¨OKåÅHõ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ (Directors offices)

„ѨÉ∞íè `«fi HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ ã¨z"åÅÜ«∞ xÜ«∞O„`«}Ö’ ѨxKÕ™êÎ~Ú. ѨiáêÅ<å q^è•<åxfl ~°∂á⁄OkOKÕk
ã¨z"åÅÜ«∞O J~Ú`Õ P q^è•<åxfl J=∞Å∞ѨiKÕk HÍ~°º x~åfiǨÏHõ âßY ÖËHõ ã¨OKåÅHõ HÍ~åºÅÜ«∞OQÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û.
=∞O„u *Ïs KÕã#≤ P^ÕâßÅ#∞ J=∞Å∞Ѩ~K° _« ®xH˜ ѨÓiÎ ÉÏ^躌 `« =Ç≤ÏOKÕ âßMÏkèÑu¨ x ã¨OKåʼnõΩ_»∞ ÖË^• ''_≥~Ô· Hõ~ì ∞° ——
JO\Ï~°∞. J`«_ç HÍ~åºÅÜ«∂xfl ã¨OKåÅHõ HÍ~åºÅÜ«∞O ÖË^• ''_≥~Ô· Hõ~ì̂ @∞—— Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . ã¨OKåÅHõ HÍ~åºÅÜ«∂xH˜
~å„+¨ì=∞O`«\Ï ˆH∆„`« HÍ~åºÅÜ«∂Å∞O\Ï~Ú. „ѨÉèí∞`åfi^ÕâßÅ#∞ P ˆH∆„`« HÍ~åºÅÜ«∂Å ^•fi~å ~å„+¨ìOÖ’ J=∞Å∞
KÕÜ∞« _®xH˜ ã¨OKåÅHõ HÍ~åºÅÜ«∞O K«~º° Å∞ QÔ H· ˘O@∞Ok. =∞O„u=~°æ Pâ◊Ü∂« Å∞ HÍ~°º~°∂ѨO ^•eÛ Ñ¶e¨ OKåÅO>Ë
Jq D „H˜Ok ^ŒâÅ◊ Ö’ ~°∂áêO`«~O° K≥O^Œ∞`å~Ú.
áêÅ# q^è•# ~°∂ѨHÅõ Ê# [iy P^ÕâßÅ∞ *Ïs HÍ=_»O.
áêÅ# q^è•<åxfl J=∞Å∞ KÕÜ∞« _»O.
áêÅ<å q^è•<åxfl PK«~} ° Ö’ ÃÑ@ì_O» ~Ô O_»= ^Œâ◊ Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. ѨiáêÅ<å q^è•<åxfl ~°∂á⁄OkOK«_O»
ZO`« =ÚYº"≥∂ áêÅ# q^è•# PK«~} ° ‰õÄ_® JO`Õ =ÚYº=∞x „Ѩ`ºÕ HõOQÍ K≥Ñʨ #=ã¨~O° ÖË^∞Œ . ~°∂á⁄OkOz#
áêÅ# q^è•#O KåÖÏ L`«=Î ∞"≥∞#ÿ k HÍ=K«∞Û. HÍx Jk Ü«∞^ä•`«^OŒä QÍ J=∞Å∞ [~°Q#Æ @¡~Ú`Õ Ñ¨iáêÅ# =Å¡
„Ѩ[ʼnõΩ ã¨`Ê« eù `åÅ∞ KÕ‰Äõ ~°=Ù. JO^Œ∞KÕ`« „ѨÉ∞íè `«fi q^è•<åxfl q[Ü«∞=O`«OQÍ J=∞Å∞ KÕÜ∞« _»O ^•fi~å =∂„`«"∞Õ
„Ѩ[ʼnõΩ ѨiáêÅ<å q^è•<åxfl PK«~}° Ö’ ÃÑ@ìQeÆ y# xëê‚`∞« Öˇ#· JkèHÍ~°∞Å#∞ âßMÏkèÑ`¨ ∞« Å∞QÍ xÜ«∞q∞OѨ|_»`å~°∞.
"å~°∞ `«=∞ `«=∞ âßYʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ™êOˆHuHõ ~°OQÍÅÖ’ xѨÙ}∞Öˇ· LO\Ï~°∞. „Ѩu ã¨OKåʼnõΩ_»∞ `«# âßY
q^è∞Œ ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# „Ѩ`ºÕ Hõ Ѩi*Ï˝#O Hõey LO\Ï_»∞. J^Õ q^èOŒ QÍ ã¨z"åÅÜ«∞ âßYʼnõΩ P^èfiŒ ~°ºO =Ç≤ÏOKÕ
HÍ~°º^Œ~∞° ≈ʼnõΩ „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ# f~°∞`≥#∞flÅÃÑ· qâı+¨ Ѩi*Ï˝#O LO@∞Ok. ѨiáêÅ<å q^è•<åxfl ~°∂á⁄OkOKÕk
ã¨z"åÅÜ«∞O HÍQÍ P q^è•<åxfl J=∞Å∞ KÕ¿ãk ã¨OKåÅHõ HÍ~åºÅÜ«∞O. P ~Ô O_»∂ Hõeã≤ "≥∞eã≤ ѨxKÕã#≤ ѨÙÊ_Õ
„Ѩ[ʼnõΩ „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ# =Å¡ „ѨÜ∂≥ [#O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. HÍ|\˜ì ã¨z"åÅÜ«∞O, ã¨OKåÅHõ HÍ~åºÅÜ«∞O ~Ô O_»∂
=∞O„uH˜ ~Ô O_»∞ Hõà√◊ § ÖÏO\˜q. PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ~å„+¨Oì Ö’ 14 ã¨z"åÅÜ«∞ âßYÅ∞, 86 ã¨OKåÅHõ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞
L#flq.

34.7 lÖÏ¡ áêÅ# (District Administration)

ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ Hˆ „∆ `« ™ê÷~Ú Ñ¨iáêÅ#Ö’ lÖÏ¡ J<Õk XHõ „Ѩ^•è # ѨiáêÅ<å Ü«¸x\òQÍ Ñ¨Ù~å`«# HÍÅO
#∞Oz LO@∂ =ã¨∞#Î flk. Jk J<ÕHõ q^è•Å ã¨^∞Œ áêÜ«∞"≥∞#ÿ Éè∫QÀoHõ Ü«¸x\ò. „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ#‰õΩ ã¨O|OkèOz#
"≥Ú`«OÎ Ü«∞O„`åOQÆO Hˆ O„nHõ$`«=∞=Ù`«∞Ok. áêÅ<å =º=ã¨Ö÷ ’ lÖÏ¡‰Ωõ H©ÅHõáê„`« LO_»\ÏxH˜ HÍ~°}O Kåi„`«Hõ
Ѩiã≤`÷ ∞« Å „ѨÉÏè ="Õ∞. Jk HÍŠѨsHõ‰∆ Ωõ xezOk. „ѨÉ∞íè `«fi ѨiáêÅ# Ü«∂=`«∞Î lÖÏ¡ ™ê÷~Ú #∞OKÕ „áê~°OÉè=í ∞=Ù`«∞Ok.
H˜+¡ "ì̈ ∞≥ #ÿ „Ѩ*Ï =º=Ǩ~åÅ x~°fiǨÏ} lÖÏ¡Ö’<Õ =º=ã‘H÷ $õ `«=∞=Ù`«∞Ok. ѨiáêÅ# Ü«∂=`«∞Î ã¨|÷ Oú QÍ LO_»H,õ ^•x

~å[hu âßG=Ú–317 67
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

Éè∫QÀoHõ ѨikèÖ’ ã¨K`Õ #« OQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ<å „Ñ¨„H˜Ü∞« Ö’ áœ~°∞ʼnõΩ ã¨O|O^èOŒ U~°Ê~°K_« O» Ö’ lÖÏ¡
áêÅ# ZO`À `À_»Ê_»∞`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« ^Õâ◊ „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ#Ö’ lÖÏ¡ áêÅ# J`«ºO`« „Ѩ=ÚY ™ê÷#O P„Hõq∞ã¨∞#Î flk.
x*ÏxH˜ áêÅ# ™êѶŨ ºO ÖË^• "≥Ñ· Ũ¶ ºO J<Õk lÖÏ¡ áêÅ#ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
„a\˜+π áêÅ# JO`«"∞≥ ÿ ã¨fi`«O„`« áêÅ<å HÍÅOÖ’ ‰õÄ_® ã¨r=OQÍ xez# áêÅ<å =º=ã¨Ü ÷ ∞Õ lÖÏ¡ ѨiáêÅ#
=º=ã¨.÷ D<å\˜H© P =º=ã¨÷ J=¸Åº"≥∞#ÿ kQÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«_"» ∞≥ #ÿ k. ã¨fi`«O„`« ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ lÖÏ¡ JkèHÍi J~Ú#
HõÖHˇ ~ìõ ü |Ǩï=ÚY áê„`«Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«=Åã≤ =zÛOk. HõÖHˇ ~ìõ ü JkèHÍ~åŠѨikè qãÎ̈ $uH˜ „Ѩ*Ï™êfi=∞º q^è•#O,
JkèHÍ~° qˆHO„nHõ~°}, Jaè=$kú ÉÏ^茺`«Å∞ „Ѩ*Ï K≥·`«#ºO, „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞ =ºH©ÎHõ~°}, ¿ãfiK«Ûù =O\˜ Ѩiã≤÷`«∞Å∞
„Ѩ^•è #OQÍ ^ÀǨÏO KÕâß~Ú.
HõÖHˇ ~ìõ ü q^è∞Œ Å QÆ∞iOz K«iÛOKÕ =ÚO^Œ∞ J`«x JkèHÍ~° Ǩϟ^•#∞ QÆ∞iOz H˘O`« `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeû LO@∞Ok.
HõÖHˇ ~ìõ ü JdÅ ÉèÏ~°`« ѨiáêÅ<å ã¨sfiã¨∞ʼnõΩ K≥Ok# JkèHÍi. „Ѩã∞¨ `Î O« J=∞Ö’¡ L#fl xÜ«∞=∂Å##∞ã¨iOz JdÅ
ÉèÏ~°`« ã¨sfiã¨∞ʼnõΩ K≥Ok# =º‰õΩÅÎ #∞ qq^èŒ ~å„ëêìʼnõΩ Hˆ \Ï~ÚOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. P Ǩϟ^• JkèHÍix lÖÏ¡
HõÖHˇ ~ìõ ,ü lÖÏ¡ "≥∞l„¿ã\ì ò, _çÑÓ¨ º\© Hõq∞+¨#~ü Jx qq^èŒ ¿Ñ~°`¡ À =º=ǨÏiOK«_"» ∞≥ #ÿ k. P HÍ_»~‰ü Ωõ K≥Ok# ™ê÷~Ú
JkèHÍ~°∞Å∞, SUZãπ "å~°∞ QÍh, ~å„+ì̈ ™ê÷~Ú ã≤qÖò ã¨sfiãπʼnõΩ K≥Ok# Ѩ^À#flu á⁄Ok# JkèHÍ~°∞Å∞ HÍh
HÍ=K«∞Û. lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’ [iˆQ Jxfl „ѨÉ∞íè `«fi =º=Ǩ~åʼnõΩ HõÖHˇ ~ì̂õ „Ѩ^•è # x~åfiǨωõΩ_»∞QÍ H˘#™êQÆ_O» P#"å~Úf
J~ÚOk.
áê~îåºOâ◊ Ñ„ ⨠fl◊ Å∞ 34.7
MÏmÅ#∞ ѨÓiOѨÙ=Ú.
1. D „H˜Ok „ѨHõ@#ÅÖ’ Uk XѨC / `«Ñ¨C ?
Z) lÖÏ¡ áêÅ#`À ™ê=∂#º =º‰õΩÎÅ∞ „Ѩ`«ºHõ∆ ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~°∞.
a) ~åR „ѨÉèí∞`åfixH˜, lÖÏ¡ HõÖˇHõì~ü‰õΩ ã¨O|O^èŒO LO_»^Œ∞.
2. „H˜Ok „ѨHõ@#ÅÖ’ Uk XѨC / `«Ñ¨C ?
Z) ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ lÖÏ¡ J<Õk =∞øeHõ ~åR™ê÷~Ú Ü«¸x\ò.
a) lÖÏ¡ JO>Ë L=∞‡_ç Kåi„`«, Éè∫QÀoHõ, ™êOѶ≤∞Hõ, Pi÷Hõ Ѩiã≤÷`«∞Å∞ QÆÅ XHõ ÃÑ^ŒÌ „Ѩ^Õâ◊O.
3. lÖÏ¡ ѨiáêÅ# J<Õk "≥Ú`«ÎO ............ ã¨OˆH`«OQÍ LO@∞Ok.

34.8 lÖÏ¡ HõÖˇHõì~ü (The District Collector)

lÖÏ¡ áêÅ#‰õΩ JkèÑu¨ lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ .ü J`«_∞» lÖÏ¡Ö’ ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `«fi „ѨuxkèQÍ =º=ǨÏi™êÎ_∞» . lÖÏ¡Ö’
Hˆ O„^Œ, ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfiŠѨ^HŒä ÍÅ J=∞Å∞Ö’ J`«_Hç ˜ „Ѩ`º« Hõ∆ „Ѩ"∞Õ Ü«∞O LO@∞Ok. lÖÏ¡Ö’ J=∞Å∞ [iˆQ Jaè=$kú
68 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, „Ѩ*Ï JÉè∞í º^ŒÜ∞« Ѩ^HŒä ÍÅ#∞ J`«_∞» Ѩ~º° "ÕH™∆˜ êÎ_∞» . Ѩ~åº=~°} Ѩi~°H}∆õ "≥Ú^ŒÅ∞H˘x Ѩâ√◊ áÈ+¨}
=~°‰Ωõ , [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å ¿ãHõ~} ° "≥Ú^ŒÅ∞H˘x ZxflHõÅ x~°fiǨÏ} =~°‰Ωõ "≥q· ^躌 O L#fl Z<Àfl HÍ~°º„Hõ=∂Å J=∞Å∞Ö’
lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ‰ü Ωõ „Ѩ`º« HõO∆ QÍ „Ѩ"∞Õ Ü«∞O LO@∞Ok.
34.8.1 lÖÏ¡ HõÖˇHõì~°∞ áê„`« – q^èŒ∞Å∞ (Role and Functions of District Collector)

lÖÏ¡ ѨiáêÅ#Ö’ HõÖHˇ ~ìõ ∞° H©ÅHõ"∞≥ #ÿ áê„`« áÈ+≤™êÎ_∞» . lÖÏ¡Ö’ Hˆ O„^Œ, ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfiÅ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
J=∞Å∞ KÕ™êÎ_∞» . „a\©+π áêÅ<å HÍÅOÖ’<Õ HõÖHˇ ~ìõ ∞° x~°fiÇ≤ÏOKÕ áê„`«#∞ QÆ∞iÎOz, P Ѩ^qŒ H˜ „áê^è•#º`« ÅaèOzOk.
HõÖHˇ ~ìõ ∞° #∞ „ѨÉ∞íè `åfixH˜ zǨÏflOQÍ Ãã=· ∞<£ Hõq∞+¨<£ =i‚OzOk.
HõÖHˇ ~ìõ ∞° JkèHÍ~åÅ∞ – q^è∞Œ Å∞ |Ǩï=ÚYO HÍ|\ì̃ "å\˜x ÖˇH¯˜ OK«_O» Hõ+Oì̈ . qq^èŒ Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ
ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~} ° "≥Ú^ŒÅ∞H˘x Ã+_»∂ºÖò¤ ‰õΩÖÏÅ∞, Ã+_»∂ºÖò¤ `≥QÅÆ „âıÜ∞« ã¨∞û‰õΩ Hõ$+≤ KÕÜ∞« _»O =~°‰Ωõ ,
Hˆ O„^Œ ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfiÅ P^ÕâßÅ J=∞Å∞ "≥Ú^ŒÅ∞H˘x Hˆ O„^Œ, ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfiŠѨ^HŒä ÍÅ Åaú^•~°∞ʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
ã¨=∂Kå~åxfl ÃÑ· JkèHÍ~°∞ʼnõΩ x"ÕkOK«_O» =~°‰Ωõ QÆÅ J<ÕHõ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ HõÖHˇ ~ìõ ∞° JkèHÍ~° q^è∞Œ Å∞ qãÎ̈iOz
LO\Ï~Ú. "åãÎ̈"åxH˜ ˆHO„^Œ, ~å„+ì̈ „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ "å\˜ q^è•<åÅ#∞ q[Ü«∞=O`«OQÍ J=∞Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ lÖÏ¡
HõÖHˇ ~ìõ ∞° ÃÑ<· Õ P^è•Ñ¨_`» å~Ú.
W\©=e HÍÅOÖ’ lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ∞° JkèHÍ~åÅ∞ – q^è∞Œ Å∞ =∞iO`« JkèH=õ ∞Ü«∂º~Ú. HÍ=Ù# lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ∞°
JkèHÍ~åÅ∞ – q^è∞Œ Å x~°fiǨÏ}Ö’ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_OÕ ^Œ∞‰õΩ H˜Ok ™ê÷~Ú QÆ∞=∞™êÎ "≥Ú^ŒÅ∞H˘x ÃÑ· ™ê÷~Ú lÖÏ¡ ~Ô "≥#∂º
JkèHÍi`À ‰õÄ_ç# J<ÕHõ =∞Ok JkèHÍ~°∞Å#∞ xÜ«∞q∞OzOk. [<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ, âß„ã¨,Î ™êOˆHuHõÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ ~°OQÍÅÖ’
ѨÙ~ÀQÆu, „Ѩ*Ï™êfi=∞º qÅ∞=Å "åºÑ≤,Î ã¨~m° Hõ~}
° =O\˜ J<ÕHõ JOâßÅ „ѨÉÏè =O =Å¡ lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ∞° JkèHÍ~åÅ∞ –
q^è∞Œ Å∞ QÆ}hÜ«∞OQÍ ÃÑiQÍ~Ú. Ѷe¨ `«OQÍ lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ∞° `«# q^è∞Œ Å x~°fiǨÏ}‰õΩ ~ÀA‰õΩ 18QÆO@Å =~°‰Ωõ Ѩx
KÕÜ∞« =Åã≤ =zÛOk. <≥ʼnõΩ ã¨Q@
Æ ∞# ^•^•Ñ¨Ù #∂~°∞ ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ áêÖÁæ#=Åã≤ LO_»@O`À J`«xÃÑ· ѨxÉèÏ~°O
ZO`«QÍ<À ÃÑiyOk.
PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò, Hõ~å‚@Hõ, =∞^躌 „Ѩ^âÕ ò, =∞Ǩ~å„+ì̈ =O\˜ ~å„ëêìÅ∞ `«=∞ „Ѩ[Å „âıÜ∞« ã¨∞û#∞ ÃÑOá⁄OkOKÕO^Œ∞HÔ ·
ã¨OHˆ =∆ ∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ J=∞Å∞ KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. Ѷe¨ `«OQÍ lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ∞° ¡ `«~K° ∞« QÍ lÖÏ¡ HÍ~åºÅÜ«∂Å #∞Oz ~å„+ì̈
ã¨z"åÅÜ«∞O`À J#∞ã¨O^è•#O KÕã#≤ g_çÜ∂≥ ã¨=∂"ÕâßÖ’¡ ~å„+¨ì „ѨÉ∞íè `«fi =ÚYº HÍ~°º^Œi≈ =O\˜ L#fl`« JkèHÍ~°∞Å`À,
=ÚYº=∞O„u`À =ÚMÏ=Úd HÍ~°º„Hõ=∂Ö’¡ áêÖÁæO@∞<åfl~°∞. ^•O`À HõÖHˇ ~ìõ ∞° ¡ ZO`À K«∞~°∞‰õΩQÍ, <≥Ñ· Ù¨ }ºO, „â◊^,úŒ
ÉÏ^躌 `«Å`À =º=ǨÏiOK«=Åã≤ =zÛOk. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ Hˆ O„^Œ, ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfiÅ q^è•<åÅ∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ lÖÏ¡
™ê÷~ÚÖ’ q[Ü«∞=O`«OQÍ J=∞Å∞ KÕÜ∞« _»OÖ’ lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ∞° K«∞~°∞HÔ #· áê„`«#∞ áÈ+≤OK«_O» [~°∞QÆ∞`ÀOk.
1) ~Ô "≥#∂º áêÅ#
2) <åºÜ«∞Ѩ~"° ∞≥ #ÿ q^è∞Œ Å∞

~å[hu âßG=Ú–317 69
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

3) ZxflHõÅ x~°fiǨÏ}
4) „ѨH$õ u LѨ„^Œ"åÅ#∞ Z^Œ∞~À¯=_»O
5) Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å J=∞Å∞
6) [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å ¿ãHõ~}
°
7) ѨOKåÜ«∞f~å*ò ã¨Oã¨Å÷ x~°fiǨÏ}Ö’ ã¨ÇϨ HÍ~°O
8) W`«~° q^è∞Œ Å∞
34.8.2 ~Ô "≥#∂º áêÅ#
lÖÏ¡Ö’ ~Ô `· ∞« Å =^ŒÌ #∞Oz Éè∂í q∞ tã¨∞#Î ∞ =ã¨∂Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ HõÖHˇ ~ìõ ∞° K«~º° Å∞ fã¨∞H˘O\Ï_»∞. ~Ô "≥#∂º
JkèHÍ~°∞Å∞ ~Ô "≥#∂º iHÍ~°∞Ť #∞ 㨄Hõ=∞OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKÕ@@∞¡ K«∂_»@O, =º=™êÜ«∞ QÆ}ÏOHõ ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~} ° ,
|O[~°∞ Éè∂í =ÚÅ qã‘~Î å‚xfl JOK«<å "ÕÜ∞« _»O, =º=™êÜ«∞ P^•Ü«∞OÃÑ· Ѩ#∞fl qkèOz =ã¨∂Å∞ KÕÜ∞« _»O, ~Ô "≥#∂º
iHÍ~°∞Ť ∞ / ѨaH¡ ± Z¿ã@ì ¡ x~°fiǨÏ} =O\˜ ~Ô "≥#∂º ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ HõÖHˇ ~ìõ ü Ѩ~º° "ÕH™∆˜ êÎ_∞» .
34.8.3 <åºÜ«∞Ѩ~"° ∞≥ #ÿ q^è∞Œ Å∞
HõÖHˇ ~ìõ ∞° lÖÏ¡ "≥∞l„¿ã\ì òQÍ =º=ǨÏi™êÎ_∞» . P Ǩϟ^•Ö’ H˜Ok JkèHÍ~åÅ∞, q^è∞Œ Å∞ Hõey LO\Ï_»∞.
1) JÅ¡~°∞¡ ã¨OÉèíqOz#ѨÙÊ_»∞ x¿+^•[˝Å qkèOѨÙ
2) ã¨ÉÏi¤<Õ\ò HÀ~°∞ìÅÃÑ· Ѩ~°º"ÕHõ∆}
3) Mˇ·nʼnõΩ Hõh㨠ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å HõÅÊ#
4) áÈbã¨∞ ¿ãì+¨#¡ `«xv
5) Ѩ„uHÍ K«@ìO H˜O^Œ "å~åÎѨ„uHõÅ „áê~°OÉèÏxH˜ J#∞=∞u=fi_»O.
6) HÍi‡Hõ ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~°O.
7) „¿ÑÅ∞_»∞ Ѩ^•~å÷Å `«Ü∂« s, ÃÑ„\’Å∞ |O‰õΩÅ∞, ã≤x=∂ Ǩà◊§ x~å‡}ÏxH˜ x~°Éºíè O`«~° Ѩ„`åÅ (No
-Objection Certificates)*Ïs "≥Ú^ŒÖˇ·#q
34.8.4 ZxflHõŠѨ~º° "ÕH}
∆õ
lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’ =ÚYº ZxflHõÅ i@iflOQ∑ JkèHÍiQÍ HõÖHˇ ~ìõ ∞° =º=ǨÏi™êÎ_∞» . P Ǩϟ^•Ö’ J`«_∞» qq^èŒ
„áêux^二 ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ [iˆQ ZxflHõÅ x~°fiǨÏ}‰õΩ `«y# U~åÊ@∞¡ KÕ™êÎ_∞» . F@~°¡ *Ïa`å `«Ü∂« s, ã¨=~°}, `«∞k
*Ïa`å „Ñ¨H@õ #, H˘`«Î F@~°¡ #"≥∂^Œ∞, F@~°¡ *Ïa`åÃÑ· „Ѩ[Å #∞Oz JÉèºí O`«~åÅ ã‘fiHõ~}
° , ZxflHõÅ ã¨=∞Ü«∞OÖ’
i@iflOQ∑, ã¨Ç¨Ü«∞ i@iflOQ∑ JkèHÍ~°∞Å xÜ«∂=∞HõO "≥Ú^ŒÖˇ·# q+¨Ü«∂Ö’¡ lÖÏ¡Ö’x Pnè# ã≤|ƒOkH˜ `«y#

70 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

P[˝Å#∞ *Ïs KÕã≤ ZxflHõÅ∞ ¿ãfiK«Û,ù <åºÜ«∞O, x+¨ÊHõá∆ ê`«OQÍ [iˆQ@@∞¡ K«∂™êÎ_∞» . ZxflHõÅ x~°fiǨÏ}Ö’ ZxflHõÅ
ã¨OѶ∞¨ O xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å#∞ áêsìÅ∞, „Ѩ[Å∞, JÉèºí ~°∞Å÷ ∞, W`«~° ã¨Oã¨Å÷ ∞ 㨄Hõ=∞OQÍ J#∞ã¨iOKÕ@@∞¡ K«∂™êÎ_∞» .
JÖψQ lÖÏ¡ ã¨ÇϨ HÍ~° ÉϺO‰õΩ, áêňHO„^•Å∞, h\˜ qxÜ≥∂QÆ ã¨OѶ∂¨ Å∞, áê~îâ° ßÅ x~°fiǨÏ} Hõq∞\©Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ
ã¨Oã¨Å÷ Ö’x Ѩ^=Œ ÙÅ Éèsí HÔÎ · ZxflHõÅ U~åÊ@∞¡ KÕ™êÎ_∞» .
34.8.5 „ѨH$õ u LѨ„^Œ"åÅ#∞ Z^Œ∞~À¯=_»O
`«∞á¶ê#∞¡, =~°^ŒÅ∞, Éèí∂HõOáêÅ∞, Hõ~°=Ù =O\˜ „ѨHõ$u LѨ„^Œ"åÅ∞ ã¨OÉèíqOz# ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ HõÖˇHõì~°∞
H©ÅHõáê„`« áÈ+≤™êÎ_∞» . J`«_∞» ã¨fiÜ«∞OQÍ ÉÏkè`∞« Å „áêO`åÅÖ’ Ѩ~º° \˜Oz, "åiH˜ LѨâ=◊ ∞#O HõeyOKÕ ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ
K«~º° Å∞ KÕÑ_¨ `» å_»∞. JO^Œ∞=Å¡ J`«_xç „Ñ¨H$õ u LѨ„^Œ"åÅ x~åfiǨωõΩ_ç (Disaster Manager)QÍ H˘O^Œ~∞° =i‚OKå~°∞.
34.8.6 Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å J=∞Å∞
lÖÏ¡ Jaè=$kúH˜ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü«∂ÅÖ’ HõÖˇHõì~°∞ qq^èŒ JkèHÍ~°∞Å =∞^茺 =ÚYº ã¨=∞#fiÜ«∞Hõ~°ÎQÍ
=º=ǨÏi™êÎ_∞» . lÖÏ¡Ö’ Hˆ O„^Œ, ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfiÅ Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ J=∞Å∞ KÕ™êÎ_∞» . qq^èŒ „ѨÉ∞íè `«fi ~°OQÆ
ã¨Oã¨Å÷ x~åfiǨωõΩÅ∞ / J^躌 ‰õΩ∆ Å∞ / Láê^躌 ‰õΩ∆ Å`À ã¨g∞H∆Í ã¨=∂"ÕâßÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz, xˆ~tÌ `« „ѨÉ∞íè `«fi ÅH∆ͺÅ∞
<≥~°"ÕiOn ÖËxn qKåi™êÎ_»∞. lÖÏ¡ „ѨQÆuH˜ J=ã¨~°=∞ÜÕ∞º ã¨Ç¨Ï[, =∂#=, q`«ÎѨ~°"≥∞ÿ# =#~°∞Å QÆ∞iOz
L#fl`åkèHÍ~°∞ʼnõΩ „Ѩuáê^Œ#Å∞ ѨOѨÙ`å_»∞. lÖÏ¡Ö’ x~°∞^ÀºQÆ∞ʼnõΩ ã¨fiÜ«∞O Láêkè J=HÍâßÅ∞ ÅaèOKÕ@@∞¡
K«∂™êÎ_∞» . „QÍg∞}, „â◊=∞ P^è•i`« HÍ~°º„Hõ=∂Å J=∞Å∞‰õΩ JkèHõ „áê^è•#ºO W™êÎ_∞» .
34.8.7 [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å∞
HõÖHˇ ~ìõ ∞° lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’ =ÚYº [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å JkèHÍiQÍ =º=ǨÏi™êÎ_∞» . Hˆ O„^Œ, ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfiÅ `«~Ñ° Ù¨ #
„Ѩu S^Õà§◊ H˘Hõ™êi [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å ¿ãHõ~}° ‰õΩ K«~º° Å∞ fã¨∞H˘O\Ï_»∞. JÖψQ lÖÏ¡Ö’ áê_çQÔ ^ÕÅ∞, ÃÑOѨÙ_»∞ [O`«∞=ÙÅ∞,
ѶŨ =$H∆ÍʼnõΩ ã¨O|OkèOz# QÆ}ÏOHõ ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ_∞» . QÆ$Ç¨Ï x~å‡}O, ‰õΩ@∞O|
ã¨OˆH∆=∞O, =∞Ç≤Ïà◊Å ™êkèHÍ~°`«, „QÍg∞}Ïaè=$kú =O\˜ =∞øeHõ ã¨^Œ∞áêÜ«∂ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl
~°∂á⁄OkOKÕO^Œ∞‰õΩ K«~º° Å∞ fã¨∞H˘O\Ï_»∞.
34.8.8 ™ê÷xHõ ã¨Oã¨Å÷ ÃÑ· Ѩ~º° "ÕH}
∆õ
lÖÏ¡Ö’x ™ê÷xHõ ã¨Oã¨÷Å ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ HõÖˇHõì~°∞ Ѩ^Œgs`åº ã¨Éèí∞º_çQÍ, âßâ◊fi`« PǨfix`«∞_ç Ǩϟ^•Ö’
áêÖÁæO\Ï_»∞. lÖÏ¡Ö’ ™ê÷xHõ Ѩxf~°∞ QÆ∞iOz xs‚`« =º=^è∞Œ ÅÖ’ ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `åfixH˜ x"ÕkHõÅ∞ ѨOѨÙ`å_»∞. lÖÏ¡
Ѩi+¨`ü Kè~·≥ ‡° <£, _çÑÓ¨ º\© Kè~·≥ ‡° <£ÅÃÑ· ã¨É∞íè ºÅ∞ Jqâßfi㨠f~å‡<åxfl „Ѩuáêk¿ã,Î lÖÏ¡ Ѩi+¨`ü „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨=∂"Õâßxfl
U~åÊ@∞ KÕ™êÎ_»∞. lÖÏ¡Ö’ ™ê÷xHõ ã¨Oã¨÷Å U~åÊ@∞‰õΩ `«y# ã¨∂K«#Å#∞ ~å„+¨ì „ѨÉèí∞`åfixH˜ ѨOѨÙ`å_»∞. lÖÏ¡
Ѩi+¨`∞« Î ã≤|ƒOk, Pã¨∞ÅÎ ∞, HÍ~°º„Hõ=∂ÅÃÑ· J`«xH˜ Ѩ~º° "ÕH} ∆õ ÏkèHÍ~°O LO@∞Ok. lÖÏ¡Ö’x Ѩ@} ì , ™ê÷xHõ ã¨Oã¨Å÷
Kè~·≥ ‡° #∞¡ / _çÑÓ¨ º\© K≥~· ‡° #¡ÃÑ· =KÕÛ JaèÜ∂≥ QÍÅÃÑ· qKå~°} [iÑ≤™êÎ_∞» . H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `«fiѨ٠P^ÕâßÅ
"Õ∞~°‰Ωõ P ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ „Ѩ`ºÕ Hõ JkèHÍ~°∞QÍ =º=ǨÏi™êÎ_∞» .
~å[hu âßG=Ú–317 71
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

34.8.9 W`«~° q^è∞Œ Å∞

ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl "å\˜`ÀÉÏ@∞QÍ HõÖHˇ ~ìõ ∞° H˜Ok q^è∞Œ Å#∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ_∞» .
1) =∂r Ãã·xHÀ^ÀºQÆ∞Å ã¨OˆH∆=∂xH˜ ã¨O|OkèOz# JOâßÅÃÑ· ã¨g∞Hõ∆ [~°Ñ¨_»O.
2) h\˜áê~°∞^ŒÅ =ã¨`«∞Å HõeÊ#
3) „>ˇ[sŠѨ~°º"ÕHõ∆}
4) ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi âßYÅ q^èŒ∞Å =∞^茺 ã¨O^è•#Hõ~°ÎQÍ =º=ǨÏiOK«_»O.
5) ExÜ«∞~ü JkèHÍ~°∞ʼnõΩ tHõ∆}
6) „ѨÉèí∞`«fi P^ÕâßÅ J=∞Å∞
7) x`åº=ã¨~° =ã¨∞Î=ÙŠ㨄Hõ=∞ ã¨~°Ñ¶¨~å
8) =ÚYº „áÈ\’HÍÖò JkèHÍiQÍ =º=ǨÏiOK«_»O "≥Ú^ŒÖˇ·#q.
34.8 áê~îåºOâ◊ Ñ„ ⨠fl◊ Å∞
1. lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ∞° U âßY‰õΩ JkèÑu¨
Z) áÈbãπ âßY a) ~Ô "≥#∂º âßY ã≤) <åºÜ«∞âßY
2. lÖÏ¡ HõÖHˇ ~ìõ ü JdÅ ÉèÏ~°`« ã¨sfiã¨∞ÅÖ’x U ã¨sfiã¨∞ K≥Ok#"å_»∞
Z) S.U.Zãπ a) S.Ñ≤.Ü«∞ãπ ã≤) S.ZѶ.π Zãπ
3. x*ÏxH˜ áêÅ# ã¨ÑŨ¶ `« ÖË^• qѶŨ `« J<Õk........................áêÅ#ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.

34.9 lÖÏ¡ ™ê÷~Ú kQÆ∞=# L#fl áêÅ<å =º=ã¨÷ (Administration Below District Level)
ÉèÏ~°`« ~å*ϺOQÆ x~å‡`«Å∞ '™ê÷xHõ „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞— J<Õ ÉèÏ=##∞ ~å*ϺOQÆOÖ’x <åÅ∞QÀ ÉèÏQÆOÖ’x 40=
x|O^è#Œ Ö’ KÕ~åÛ~°∞. „QÍ=∞ ѨOKå~ÚfÅ ™ê÷Ñ#¨ ‰õΩ ~å[ºO Hõ$+≤ KÕÜ∂« eû LO@∞O^Œx P x|O^è#Œ L^•…\ O˜ zOk.
'™ê÷xHõ „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞— J<Õ JOâßxfl ~å„+ì̈ *Ïa`åÖ’ ¿Ñ~˘¯#|_çOk. "≥Ú^Œ@ ~å[™ê÷<,£ PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò =O\˜ ~å„ëêìÅ∞
'|ÅfiO`«~åÜü∞ "≥∞ǨÏ`å Hõq∞\© ã¨∂K«#Å „ѨHÍ~°O ™ê÷xHõ ã¨fiѨiáêÅ<å ã¨Oã¨Å÷ #∞ ™ê÷ÑO≤ KÕO^Œ∞‰õΩ K˘~°= fã¨∞‰õΩ<åfl~Ú.
1993Ö’ ÉèÏ~°`« áê~°"¡ ∞≥ O@∞ ~å*ϺOQÆO (73= ã¨=~°}) K«\Ïìxfl ~°∂á⁄OkOzOk. ã¨=∞HÍb# ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ™ê÷xHõ
ã¨fiѨiáêÅ# ã¨Oã¨Å÷ K«i„`«Ö’ P K«@Oì ~°∂ѨHÅõ Ê# XHõ =ÚYº Ѷ∞¨ @ìOQÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û. P K«@Oì 1993= ã¨O=`«û~°O
U„Ñ≤Öò 24= `Õk #∞Oz J=∞Ö’¡H˜ =zÛOk. áê~°"¡ ∞≥ O\ò ~°∂á⁄OkOz# P K«@Oì P^è•~°OQÍ PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò „ѨÉ∞íè `«fiO
'PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ѨOKåÜ«∞f~å*ò K«@Oì — J<Õ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ K«\Ïìxfl 1994Ö’ ~°∂á⁄OkOzOk. ^•O`À JѨÊ\˜=~°‰Ωõ

72 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

J=∞Å∞Ö’ L#fl áê`« K«\ÏìÅhfl ~°^∞Œ Ì JÜ«∂º~Ú. ~å*ϺOQÆO (73= ã¨=~°}) K«@Oì , 1993Ö’x JOâßÅxflO\˜h
^•^•Ñ¨ÙQÍ PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ѨOKåÜ«∞f~å*ò #∂`«# K«@Oì , 1994QÍ á⁄O^Œ∞Ѩ~z° Ok.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~å„+¨ìOÖ’ ™ê÷xHõ „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ 1) „QÍg∞} „ѨÉèí∞`åfiÅ∞, 2) Ѩ@ì} „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ Jx Ô~O_»∞
~°HÍÅ∞<åfl~Ú.
34.9.1 „QÍg∞} „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞ (Rural Governments) :
„QÍ=∂ „áêO`åÅÖ’ ѨxKÕ¿ã „áêux^二 ã¨Oã¨Ö÷ Ë „QÍg∞} „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞. „QÍg∞} „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞ 1) lÖÏ¡ Ѩi+¨`Î ∞« ,Î
2) =∞O_»Å Ѩi+¨`ü, 3) „QÍ=∞ ѨOKåÜ«∞f – Jx =¸_»∞ ™ê÷~ÚÅÖ’ Ѩx KÕã¨∞ÎO\Ï~Ú.
1) lÖÏ¡ Ѩi+¨`ü : lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÅÖ’ J`«∞º#fl`« ™ê÷xHõ ã¨Oã¨Ü ÷ ∞Õ lÖÏ¡ Ѩi+¨`.ü lÖÏ¡ Ѩi+¨`‰ü Ωõ K«@|ì ^Œ"ú ∞≥ #ÿ
Ǩϟ^• LOk. lÖÏ¡ Ѩi+¨`Öü ’ P~°∞ JOQÍÅ∞O\Ï~Ú. 1) lÖÏ¡ Ѩi+¨`,ü 2) lÖÏ¡ Ѩi+¨`ü Kè~·≥ ‡° <£,
3) lÖÏ¡ =∞Ǩã¨Éèí, 4) =ÚYº HÍ~°ºx~åfiǨÏ}ÏkèHÍi, 5) ™ê÷~Ú ã¨OѶ¨∂Å∞, 6) lÖÏ¡ HõÖˇHõì~ü.
2) =∞O_»Å Ѩi+¨`ü : lÖÏ¡Ö’x =∞^躌 ™ê÷~ÚÖ’ QÆÅ ™ê÷xHõ ã¨Oã¨Ü ÷ ∞Õ =∞O_»Å Ѩi+¨`.ü „Ѩu =∞O_»ÖÏxH˜
XHõ =∞O_»Å Ѩi+¨`ü U~åÊ@=Ù`«∞Ok. =∞O_»Å Ѩi+¨`ü „áê^ÕtHõ Ѩikè, JkèHÍ~åÅ∞, q^èŒ∞Å#∞
~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `«fiO x~°~‚ Úã¨∞OÎ k. WO^Œ∞Ö’ 1) =∞O_»Å Ѩi+¨`ü 2) =∞O_»Å Ѩi+¨`ü J^躌 ‰õΩ∆ _»∞, 3)
=∞O_»Å Ѩi+¨`ü Jaè=$kú JkèHÍi, 4) =∞O_»Å =∞Ǩã¨Éèí LO\Ï~Ú.
3) „QÍ=∞ ѨOKåÜ«∞f : ™ê÷xHõ „ѨÉ∞íè `åfiÅÖ’ kQÆ∞= ™ê÷~ÚÖ’ LO_Õ ã¨Oã¨Ü ÷ ∞Õ „QÍ=∞ ѨOKåÜ«∞u. „Ѩu
„QÍ=∞ ѨOKå~ÚfÖ’ 1) ѨOKåÜ«∞u, 2) ã¨~°ÊOKü, 3) HÍ~°º^Œi≈, 4) „QÍ=∞ã¨Éèí J<Õ <åÅ∞QÆ∞
JOQÍÅ∞O\Ï~Ú.
=∞O_»Å Ѩi+¨`ü Jaè=$kú JkèHÍi (MPDO) JkèHÍ~åÅ∞
=∞O_»Å Ѩi+¨`ü áêÅ<åkèÑu¨ ÜÕ∞ =∞O_»Å Ѩi+¨`ü Jaè=$kú JkèHÍi. W`«_∞» ~å„+ì̈ ѨaH¡ ± ã¨sfiãπ Hõg∞+¨<£
^•fi~å ZOÑ≤HÔ #· „ѨÉ∞íè `«fi JkèHÍi. J`«xH˜ H˜O^Œ ¿Ñ~˘¯#fl JkèHÍ~åÅ∞O\Ï~Ú.
1. =∞O_»Å Ѩi+¨`«∞Î J^茺‰õ∆Ω_çx ã¨O„ѨkOz =∞O_»Å Ѩi+¨`ü, =∞O_»Å =∞Ǩã¨Éèí ã¨=∂"ÕâßÅ J*ˇO_®#∞
~°∂á⁄OkOK«_»O.
2. =∞O_»Å Ѩi+¨`ü / =∞O_»Å =∞Ǩã¨Éíè ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ áêÖÁæx ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ J<ÕHõ JOâßÅÃÑ· `«y# ã¨ÅǨe=fi_»O
3. =∞O_»Å Ѩi+¨`ü ã≤|ƒOk, Pã¨∞ÎÅ∞, iHÍ~°∞¤ÅÃÑ· áêÅ<åѨ~°"≥∞ÿ# xÜ«∞O„`«} Hõey LO_»_»O.
4. =∞O_»Å Ѩi+¨`ü "åi¬Hõ |_≥˚\ò#∞ ~°∂á⁄OkOz, ^•xfl =∞O_»Å Ѩi+¨`ü ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ>Ëì@@∞¡
K«∂_»@O.
5. =∞O_»Å Ѩi+¨`ü / =∞O_»Å =∞Ǩã¨Éíè P"≥∂kOz# f~å‡<åÅ #HõÅ∞#∞ ~å„+¨ì „ѨÉ∞íè `«fi ѨijÅ#, P"≥∂^ŒO
HÀã¨O ѨOѨ_»O.
6. Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å J=∞Å∞‰õΩ Hõ$+≤ KÕÜ«∞_»O.
~å[hu âßG=Ú–317 73
ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

34.10 g∞~°∞ WѨÊ\˜=~°‰õΩ <Õ~°∞Û‰õΩ#fl q+¨Ü«∂Å∞ (What you have Learnt)

„ѨÉ∞íè `«fi =º=Ǩ~åÅ x~°fiǨÏ}ÜÕ∞ „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ#. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ „ѨÉ∞íè `«fi áêÅ# Ü«∞O„`åOQÆO Hˆ O„^Œ, ~å„+ì̈
™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÖ’¡x ˆHO„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞O, =∞O„u =∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞O, „Ѩ^è•#=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O q^èŒ∞Å∞
`≥Å∞ã¨∞H˘<åflO. J^Õ q^èOŒ QÍ ~å„+ì̈ „ѨÉ∞íè `«fiOÖ’x „Ѩ^•è # HÍ~°º^Œi≈, ~å„+ì̈ ã¨z"åÅÜ«∞O =∞iÜ«Ú ^•x q^è∞Œ Å
QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. ѨiáêÅ<å JOQÍÅhfl q^è•# ~°∂ѨHõÅÊ#, q^è•<åÅ J=∞Å∞Ö’#∞ „áê^è•#º`« Hõey
LO\Ï~Ú.
lÖÏ¡ ™ê÷~Ú áêÅ#Ö’ lÖÏ¡ HõÖˇHõì~ü „Ѩ^è•#áê„`« Hõey LO\Ï_»∞. ~ÀA~ÀA‰õΩ lÖÏ¡ HõÖˇHõì~°∞ q^èŒ∞Å∞
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. J^Õ q^èOŒ QÍ „Ѩu lÖÏ¡Ö’ H˜Ok ™ê÷~ÚÖ’ „QÍg∞} ™ê÷xHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞O\Ï~Ú. ѨOKåÜ«∞f~å*ò
=º=ã¨Ö÷ ’ =ÚY∞º_»∞ J~Ú# MPDO QÆ∞iOz J`«x q^è∞Œ Å∞ g∞~°∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
áê~îåº#O`«~° Ñ„ ⨠fl◊ Å∞ (Terminal Exercises)
1. Hˆ O„^Œ ã¨z"åÅÜ«∞ =º=ã¨÷ QÆ∞iOz `≥Å∞ѨO_ç.
2. =∞O„u =∞O_»e ã¨z"åÅÜ«∞ q^è∞Œ ÖËq?
3. „Ѩ^•è #=∞O„u HÍ~åºÅÜ«∞O QÆ∞iOz q=iOѨÙ=Ú.
4. ~å„+¨ì ã¨z"åÅÜ«∞ „áê^è•#º`«#∞ q=iOѨÙ=Ú.
5. ã¨OKåÅHõ HÍ~åºÅÜ«∂Å QÆ∞iOz q=iOѨÙ=Ú.
6. MPDO JkèHÍ~åÅ∞ „"åÜ«Ú=Ú.
áê~îåºOâ◊ Ñ„ ⨠fl◊ ʼnõΩ ["å|∞Å∞ (Answers to Intext Questions)

34. 1) Hˆ O„^Œ, ~å„+¨ì 2) 28, 7 3) Hˆ O„^Œ, ~å„+¨,ì ™ê÷xHõ 4) 73=, 74=

34.1 1) =∞O„u`«fiÅ∞, âßYÅ∞ 2) q^è•# ~°∂ѨHÅõ Ê#Ö’ ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕÜ∞« _»O
3) „Ѩ^•è # HÍ~°º^Œi≈
34.2 1) áêÅ<å qÉèÏQÆO 2) 1947
34.3 1) „Ѩ^•è # =∞O„u 2) QÀѨºOQÍ 3) „Ѩ^•è #=∞O„u
34.4 1) ~å*ϺOˆQ`«~° 2) „Ѩ^•è # HÍ~°º^Œi≈ 3) „Ѩ^•è # =∞O„u
4) ã¨∂Ѩ~ü Hͺa<≥\ò, "≥∞„ÿ HÀ Hͺa<≥\ò, ã¨∂Ѩ~ü Ãã„Hõ>iË ÜÕ∞\ò, ã¨∂Ѩ~ü q∞x„ã‘ì
34.5 1) ã¨z"åÅÜ«∞O 2) =ÚYº=∞O„u 3) QÆ=~°fl~ü 4) „Ѩ^•è # HÍ~°º^Œi≈

74 ~å[hu âßG=Ú–317
 ˆHO„^Œ, ~å¢+¨ì ™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÅÖ’ áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO

34.7 1) Z 2) a 3) „ѨÉ∞íè `åfixH˜

34.8 1) a 2) Z 3) lÖÏ¡
áê~îåº#O`«~° JÉèϺ™êʼnõΩ ã¨∂K«#Å∞ (Hints of Terminal Exercises)
1. ÃãHõ<∆ £ 34.1x K«∂_»O_ç.
2. ÃãHõ<∆ £ 34.2.1 x K«∂_»O_ç.
3. ÃãHõ<∆ £ 34.6, 34.6.1 x K«∂_»O_ç.
4. ÃãHõ<∆ £ 34.5 x K«∂_»O_ç.
5. ÃãHõ<∆ £ 34.6 x K«∂_»O_ç.
6. ÃãHõ<∆ £ 34.8.1 x K«∂_»O_ç.
7. ÃãHõ<∆ £ 34.9.1 x K«∂_»O_ç.

~å[hu âßG=Ú–317 75