HÖ THèNG §iÒu khiÓn Tù §éng ho¸

qu¸ tr×nh s¶n xuÊt

GS. TS. NGUYỄN CÔNG HIỀN

TS. VÕ VIỆT SƠN
ðại học Bách khoa Hà nội

MỞ ðẦU

Nửa cuối của thế kỷ 20 nhân loại chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của
khoa học kỹ thuật. Thừa hưởng những thành tựu to lớn của công nghệ ñiện
tử, công nghệ máy tính và công nghệ thông tin, công nghệ tự ñộng hoá ñã có
bước phát triển nhảy vọt. Nếu như trước kia người ta chỉ thực hiện ñược tự
ñộng hoá từng máy riêng rẽ thì ngày nay người ta thực hiện tự ñộng hóa cả
quá trình công nghệ và cao hơn nữa tự ñộng hoá cả quá trình sản xuất ñồng
thời trình ñộ tự ñộng hoá ñã có sự thay ñổi về chất. Trong hệ thống ñiều
khiển tự ñộng hoá quá trình công nghệ ( ðK TðH QTCN ) con người là một
khâu quan trọng của hệ thống, giữa người và quá trình công nghệ luôn luôn
có sự trao ñổi thông tin với nhau. Hệ thống ðK TðH QTCN ñã ñem lại hiệu
quả to lớn : nâng cao chất lượng sản phẩm, năng suất lao ñộng và hạ giá
thành sản phẩm. Vì vậy ngày nay hệ thống ðK TðH QTCN ngày càng ñược
ứng dụng rộng rãi.
Trong hệ thống sản xuất, ngoài quá trình công nghệ còn có các quá trình
ñiều hành sản xuất khác như : thiết kế sản phẩm, lập kế hoạch sản xuất, kế

1
hoạch vật tư, lao ñộng, kế toán tài chính, kinh doanh tiếp thị v.v..Ngày nay
nhờ ứng dụng máy tính mà hệ thống ñiều hành sản xuất này ñã ñược tự ñộng
hoá ở mức ñộ cao. Những hệ thống như vậy ñược gọi là hệ thống tự ñộng
hoá ñiều hành sản xuất ( TðH ðHSX ). Một cách ñơn giản người ta có thể
coi hệ thống ñiều khiển tự ñộng hóa quá trình sản xuất là hệ thống ñiều
khiển tự ñộng hoá quá trình công nghệ cộng với hệ thống tự ñộng hoá ñiều
hành sản xuất. Như vậy có thể viết Hệ TðH QTSX = Hệ TðH QTCN + Hệ
TðH ðHSX. Trong thực tế ranh giới giữa hai hệ trên không hoàn toàn tách
biệt mà có sự kết hợp hữu cơ vói nhau thành một thể thống nhất.
Trong giáo trình này, ba chương ñầu ñược dành ñể trình bày về hệ thống
TðH QTCN. Các vấn ñề cơ bản của hệ TðH QTCN như cấu trúc của hệ,
các hệ ñảm bảo, vai trò của con người và máy tính trong hệ v.v. ñược trình
bày chi tiết. Trên cơ sở ñó, chương thứ tư trình bày về hệ TðH QTSX như là
một bước phát triển cao của hệ thống sản xuất hiện ñại.

2
 CHƯƠNG I
CẤU TRÚC CHUNG CỦA HỆ THỐNG ðIỀU KHIỂN TỰ ðỘNG
HOÁ QUÁ TRÌNH CÔNG NGHỆ

I. MỞ ðẦU

1. Nhu cầu và hiệu quả của việc áp dụng hệ thống ñiều khiển tự ñộng
hoá quá trình công nghệ (ðK TðH QTCN).

Xu thế phát triển của khoa học kỹ thuật ngày nay là ứng dụng kỹ thuật
ñiện tử, kỹ thuật tin học, cơ khí chính xác ñể thực hiện tự ñộng hoá. Tự ñộng
hoá ñược áp dụng cho từng máy, tổ hợp máy ñến cả dây chuyền công nghệ,
cả nhà máy và tiến tới tự ñộng hoá cả một ngành sản xuất.
Trong qúa trình phát triển của tự ñộng hoá(TðH), lượng thông tin trao
ñổi giữa người với máy, giữa máy với máy không ngừng tăng lên. Ngày nay
ñể sản xuất một sản phẩm có chất lượng tốt người ta phải khống chế ñiều
chỉnh hàng chục hàng trăm thông số, chỉ tiêu kinh tế kỹ thuật khác nhau. ðể
ñiều khiển một phân xưởng một xí nghiệp hoạt ñộng nhịp nhàng, người ñiều
khiển quản lý hàng ngày hàng giờ phải thu thập và xử lý một lượng thông tin
rất lớn về kỹ thuật, kinh tế, nhu cầu thị trường, v.v… ðể ñiều khiển một
ngành sản xuất, ñể ra ñược các quyết ñịnh chính xác kịp thời thông thường
người ta phải xử lý qua nhiều cấp rất nhiều thông tin khác nhau. Nếu việc xử
lý các thông tin ñó không chính xác không kịp thời sẽ dẫn ñến quyết ñịnh sai
lầm gây tổn hại lớn cho sản xuất.
ðể thu thập, gia công, xử lý, truyền tải và tàng trữ thông tin thông thường
chúng ta phải sử dụng một bộ máy rất ñông người ñể ghi chép, thống kê, báo
cáo rất phức tạp nặng nề và chậm chạp.

3
 Từ khi máy tính ra ñời, tình hình nói trên ñã thay ñổi cơ bản. Máy tính
ñược dùng như một thiết bị ñiều khiển vạn năng ñược ñặt trực tiếp trong dây
chuyền công nghệ ñể ñiều khiển các thông số kỹ thuật. Hơn thế nữa máy
tính còn ñược dùng trong hệ thống ñiều khiển, quản lý quá trình công nghệ,
quá trình sản xuất ñể thu thập xử lý một khối lượng lớn các thông tin kinh
tế-kỹ thuật nhằm trợ giúp con người ñiều khiển tối ưu quá trình sản xuất.
Như vậy nhờ có máy tính người ta ñã xây dựng các hệ thống ñiều khiển
(quản lý) tự ñộng quá trình công nghệ (sản xuất).

Nếu như cơ khí hoá giảm nhẹ sức lao ñộng chân tay của con người thì tự
ñộng hoá không những giảm nhẹ sức lao ñộng chân tay mà cả lao ñộng trí óc
của con người. ðiều này làm cho tự ñộng hoá trở thành ñặc trưng của nền
công nghiệp hiện ñại.
Các hệ thống ðK TðH QTCN ñã ñưa lại hiệu quả kinh tế xã hội rõ rệt:
nâng cao chất lượng sản phẩm, tăng năng suất lao ñộng, hạ giá thành sản
phẩm, sử dụng hợp lý nguyên liệu và năng lượng, giảm số người không trực
tiếp sản xuất. v.v.
Do tính hiệu quả của nó nên ngày nay hệ thống ðK TðH QTCN ñã ñược
ứng dụng vào hầu hết các lĩnh vực kinh tế quốc dân. Nhờ thừa hưởng ñược
các tiến bộ kỹ thuật về ñiện tử, tin học, tự ñộng, máy tính.v.v. các hệ thống
ðK TðH QTCN ngày càng ñảm nhiệm ñược nhiều chức năng nhưng kích
thước ngày càng gọn nhẹ và vận hành thuận tiện.

4
 Supervisory control
management system Central computer
HÖ §K T§H QTSX CÊp 3
Supervision

Process control Computers

CÊp 2
HÖ §K T§H QTCN Terminals

Controllers
Local control PID
CÊp 1
HÖ §KT§ PLC

Individual control Sensors measurement

C¬ cÊu chÊp hµnh , actuators, motors,
®iÒu khiÓn CÊp 0 relay, valves

QTCN- PROCESS
H×nh 1.1 CÊu tróc ph©n cÊp cña hÖ ®iÒu khiÓn

2. ðịnh nghĩa- Phân loại hệ thống ðK TðH QTCN

Các hệ thống ñiều khiển có thể ñược cấu trúc theo tháp hình nón và phân
ra làm 4 cấp như Hình 1-1. Cấu trúc như vậy ñược gọi là cấu trúc phân cấp.
- Quá trình công nghệ( QTCN- Process) là ñối tượng ñiều khiển, có thể
là một máy sản xuất hay một tập hợp máy sản xuất nhằm hoàn thành
một nhiệm vụ sản xuất ñịnh trước.
- Cấp 0 (Individual control) là cấp tiếp xúc giữa hệ ñiều khiển và
QTCN. Ở ñây có các cảm biến, các thiết bị ño dùng ñể thu nhận các
tin tức từ QTCN. Ở cấp này còn có các cơ cấu chấp hành, rơ le, ñộng
cơ, van, kích .v.v dùng ñể nhận thông tin ñiều khiển và chấp hành các
lệnh ñiều khiển.

5
- Cấp 1 là cấp ñiều khiển cục bộ (local control). Ở ñây thực hiện việc
ñiều khiển từng máy, từng bộ phận của QTCN. Các hệ thống ñiều
khiển tự ñộng (ðKTð) nhận thông tin của QTCN ở cấp 0 và thực hiện
các thao tác (operation, monitoring) tự ñộng theo chương trình của
con người ñã cài ñặt sẵn. Một số thông tin về QTCN và kết qủa của
việc ñiều khiển sẽ ñược chuyển lên cấp 2. Ớ cấp này thường ñặt các
bộ ñiều khiển PID, các controllers, hiện nay phổ biến dùng các bộ
ñiều khiển lập trình ñược PLC (Programable Logic Controller). PLC
ñược xây dựng trên cơ sở thiết bị vi xử lý (microprocessor) có các
cổng I/O analog và digital nên rất thuận tiện trong việc trao ñổi thông
tin giữa QTCN và máy tính. Nhờ có khả năng lập trình mà PLC có
tính mềm dẻo, có thể dùng vào các công nghệ khác nhau do ñó có thể
coi PLC là thiết bị ñiều khiển vạn năng.
- Cấp 2 là cấp ñiều khiển tự ñộng hoá quá trình công nghệ-ðK TðH
QTCN (Process Control). Ở cấp 2 có các máy tính (MT) hoặc mạng
máy tính. MT thu nhận các thông tin về QTCN (từ cấp 1 ñưa lên) xử
lý các thông tin ñó và trao ñổi thông tin với người ñiều khiển (NðK).
Thông qua MT, NðK có thể can thiệp vào QTCN, như vậy hệ ñiều
khiển ở ñây thuộc hệ người –máy.
- Cấp 3 là cấp ñiều khiển tự ñộng hoá quá trình sản xuất- ðK TðH
QTSX (Supervisory Control, Management system). Ở cấp 3 có các
trung tâm máy tính (TTMT). Ở ñây không những xử lý các thông tin
về quá trình sản xuất như tình hình cung ứng vật tư, nguyên liệu, tài
chính, lực lượng lao ñộng, tình hình cung cầu trên thị trường .v.v.
Trung tâm máy tính xử lý một khối lượng thông tin lớn và ñưa ra
những giải pháp tối ưu ñể người ñiều khiển lựa chọn. Người ñiều
khiển có thể ra các lệnh ñể can thiệp sâu vào quá trình sản xuất thậm

6
 chí thay ñổi mục tiêu của sản xuất. Cũng như hệ ðK TðH QTCN (ở
cấp 2) hệ thống ðK TðH QTSX là một hệ người –máy nhưng ở cấp
cao hơn, phạm vi ñiều khiển rộng hơn.
Những ñịnh nghĩa sau ñây giúp chúng ta phân biệt giữa các hệ ðKTð
và các hệ ðK TðH (QTCN hoặc QTSX).
- Hệ ðKTð (automatic control system) là hệ thực hiện các thao tác một
cách tự ñộng theo logic chương trình ñịnh trước (do con người ñặt
trước). Hệ làm việc không có sự can thiệp của con người. Con người
chỉ ñóng vai trò khởi ñộng hệ. Trong thực tế ñó là các bộ ñiều chỉnh,
các controllers PID, PLC, các mạch rơ le- contactơ làm việc ở cấp
ñiều khiển 1 trong sơ cấu trúc phân cấp của hệ ñiều khiển trên Hình
1.1. Con người chỉ có thể thay ñổi hành vi của hệ ðKTð bằng cách
cắt nó ra khỏi QTCN ñể thay ñổi cấu trúc hoặc nạp lại chương trình.
- Hệ ðK TðH (Process control system) là một hệ tự ñộng hoá quá trình
xử lý thông tin trong quá trình công nghệ hoặc quá trình sản xuất.
Trong hệ này con người là một khâu quan trọng của hệ. Thường
xuyên có sự trao ñổi thông tin giữa người và máy tính vì vậy hệ ðK
TðH thuộc hệ người máy. Con người làm việc ở những nơi quan
trọng như hoạch ñịnh mục tiêu hoạt ñộng của hệ và ra các quyết ñịnh
quan trọng ñảm bảo hệ ñi ñúng mục tiêu ñã ñịnh. Trong thực tế ñó là
các hệ ðK TðH QTCN và ðK TðH QTSX làm việc ở cấp ñiều khiển
2 và 3 trong sơ ñồ cấu trúc phân cấp của hệ ñiều khiển trên Hình 1-1.
Thực chất của vấn ñề ñiều khiển là quá trình thu thập, lựa chọn, xử lý,
lưu trữ và truyền ñạt thông tin ñiều khiển.Trước ñây việc xử lý thông tin nêu
trên (ứng với cấp 2, cấp 3 ở Hình 1-1) do con người ñảm nhiệm, xem Hình
1-2. Ngày nay các hệ ðK TðH QTCN (QTSX) ñảm nhiệm việc tự ñộng hoá
quá trình xử lý thông tin nói trên, xem Hình 1-3. Trong các hệ này con người

7
ñóng vai trò quan trọng ở những khâu then chốt của hệ. Máy tính ñảm nhiệm
việc xử lý các thông tin của quá trình công nghệ sau ñó trao ñổi thông tin ñã
xử lý với con người. Con người sau khi xử lý thông tin sẽ ñưa ra các quyết
ñịnh, các thông tin ñiều khiển có tính chiến lược.Máy tính trực tiếp ñưa ra
các thông tin có tính chiến thuật ñể ñiều khiển QTCN.
Phân loại các hệ thống ñiều khiển tự ñộng hoá
Theo phạm vi ñiều khiển các hệ ðK TðH có thể ñược phân ra:
- Hệ thống ðK TðH QTCN (Process Control)-(cấp 2 trong Hình 1-1).
Hệ thống này ñược dùng ñể tự ñộng hoá việc ñiều khiển một quá trình
công nghệ nhất ñịnh nhằm ñiều khiển tối ưu các thông số kỹ thuật ñể có
ñược sản phẩm chất lượng cao. Tin tức ñược xử lý trong hệ ðK TðH
QTCN chủ yếu liên quan ñến các thông số kỹ thuật.
- Hệ thống ðK TðH QTSX (Supervisory control, Management system)
Các hệ thống này ñược dùng ñể tự ñộng hóa việc ñiều khiển quá trình sản
xuất. Hệ thống không những có khả năng giải các bài toán về công nghệ
như hệ ðK TðH QTCN mà còn giải các bài toán về kế hoạch sản xuất,
tài chính, cung ứng vật tư, lao ñộng, phân phối sản phẩm.v.v.

Th«ng tin Th«ng tin

®Çu vµo ®iÒu khiÓn

QTCN

NhiÔu
H×nh 1.2: Qu¸ tr×nh xö lý th«ng tin trong hÖ ®iÒu khiÓn th«ng th−êng

8
 Th«ng tin Th«ng tin
®5 xö lý §K chiÕn l−îc

MT

Th«ng tin Th«ng tin

vÒ QTCN §K chiÕn thuËt

§Çu vµo QTCN S¶n phÈm

NhiÔu

H×nh 1.3: Qu¸ tr×nh xö lý th«ng tin trong hÖ ®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸

Các hệ ðK TðH QTSX ứng với cấp 3 trong sơ ñồ hình 1-1

- Hệ thống ðK TðH ngành
Các hệ thống này ñược dùng ñể tự ñộng hoá việc ñiều khiển một ngành
kinh tế, phối hợp với việc lập kế hoạch sản xuất, ñiều khiển việc tổ chức
các bộ phận của ngành. Ví dụ hệ ðK TðH ngành như: hệ ñiều khiển hệ
thống ñiện, giao thông ñường thuỷ, ñường không, ñường sắt, ngành luyện
kim,chể tạo máy .v.v.
Theo nhiệm vụ và ñối tượng ñiều khiển các hệ ðK TðH có thể ñược
phân ra thành các hệ dùng trong công nghiệp, giao thông, y tế, tài chính,
quân sự, xã hội .v.v.

9
 II. CẤU TRÚC CỦA HỆ ðK TðH QTCN

1. Cấu trúc hệ thống lớn - cấu trúc hệ con

Hệ ðK TðH QTCN thuộc loại hệ thống lớn có cấu trúc phức tạp. Hệ
thường ñược phân thành các hệ con và tổ chức theo kiểu phân cấp
(hierarchy).Các thông tin trước tiên ñược xử lý ở cấp dưới sau ñó ñược
truyền về các cấp cao hơn. Ở cấp trên, người ta ñiều khiển nhận các thông
tin ñã qua xử lý ở cấp dưới và các thông tin bổ xung ñể ñưa ra các quyết
ñịnh ñiều khiển.
Hệ ðK TðH QTCN có thể ñược phân thành các hệ con chức năng và hệ
con ñảm bảo như Hình 1-4
• Các hệ con chức năng
Số lượng và nhiệm vụ của các hệ con chức năng phụ thuộc vào QTCN cụ
thể. Ví dụ nếu QTCN là một nhà máy thì các hệ con chức năng có thể ñược
phân ra như Hình 1-4. Nếu QTCN là một cơ sở ñào tạo thì các hệ con chức
năng có thể là : phòng ñào tạo, phòng quản lý sinh viên, phòng tài vụ, phòng
tổ chức. v.v.

10
 KÕ ho¹ch s¶n xuÊt

Lao ®éng tiÒn l−¬ng

VËt t− thiÕt bÞ

C¸c hÖ con
. . chøc n¨ng
. .
. .

KÕ ho¹ch tµi vô

Hµnh chÝnh

§¶m b¶o §¶m b¶o §¶m b¶o

th«ng tin to¸n häc kü thuËt

C¸c hÖ con ®¶m b¶o

H×nh 1-4: CÊu tróc hÖ con cña hÖ §K T§H QTCN

• Các hệ con ñảm bảo

Khác với các hệ con chức năng phụ thuộc vào QTCN cụ thể, các hệ con
ñảm bảo là các hệ con cơ bản mà bất cứ hệ ðK TðH QTCN nào cũng phải
có ñể ñảm bảo cho hệ hoạt ñộng bình thường .
Có ba hệ con ñảm bảo là : ñảm bảo thông tin, ñảm bảo toán học và ñảm
bảo kỹ thuật. Có thể coi ñảm bảo thông tin và toán học là phần mềm của hệ

11
và ñảm bảo kỹ thuật của phần cứng của hệ. Các hệ con dảm bảo này sẽ ñược
trình bày kỹ ở các phần sau.
2. Cấu trúc phân cấp

Hệ ðK TðH QTCN ñược tổ chức theo kiểu phân cấp như trình bày trên
Hình 1-5, ñây là sơ ñồ cấu trúc song song.

TG
T

Trung t©m Trung t©m

®iÒu khiÓn tÝnh to¸n

Terminal
T
TG
TG Tr¹m
T trung gian
T

H×nh 1.5: CÊu tróc ph©n cÊp cña hÖ §K T§H QTCN

Cấp thấp nhất của hệ ñiều thống là các thiết bị ñầu cuối - Terminal.
Terminal là nơi tiếp xúc giữa hệ ñiều khiển với QTCN. Terminal thu
nhận các thông tin từ các sensor, các thiết bị ño lường, lưu trữ và sơ bộ xử lý
các thông tin ñó rồi truyền lên các trạm trung gian TG.

12
 Trạm trung gian có các máy tính hoặc máy mạng máy tính. Ở trạm trung
gian thông tin ñược xử lý tiếp ñể ñưa ra các quyết ñịnh ñiều khiển ñể truyền
xuống Terminar rồi tác ñộng ñến QTCN.
Thông tin ñã ñược xử lý ở trạm trung gian, ñược truyền lên trung tâm
ñiều khiển. Nhờ có trung tâm tính toán mà trung tâm ñiều khiển có thể xử lý
ñược khối lượng thông tin lớn, giải các bài toán phức tạp của quá trình ñiều
khiển.
Lấy ví dụ về hệ ðK TðH QTCN của một nhà máy thì các Terminar là
các tủ ñiều khiển ñặt tại các công ñoạn sản xuất, các Terminarl cũng có thể
ñặt tại các phòng ban ñể trực tiếp thông tin cho ban giám ñốc .
Các trạm trung gian là các trạm ñiều khiển ñược ñặt tại các phân xưởng
lớn ñể nhận thông tin từ các Terminar chuyển tới. Trung tâm ñiều khiển
ñược ñặt tại nơi làm việc của ban giám ñốc ñể ñiều khiển toàn bộ nhà máy.
Ngày nay nhờ kỹ thuật máy tính phát triển vì vậy ngay cả các Terminal,
người ta cũng có thể ñặt các máy vi tính có dung lượng lớn, tốc ñộ nhanh có
khả năng xử lý nhiều thông tin và giải ñược nhiều bài toán ñiều khiển. Trong
trường hợp này trạm trung gian không cần thiết nữa, các Terminal trực tiếp
nối với trung tâm ñiều khiển, xem Hình 1-6. Chúng ta có sơ ñồ cấu trúc hình
tia. So với sơ ñồ cấu trúc song song (Hình 1-5) thì sơ ñồ cấu trúc hình tia có
ưu ñiểm là ñơn giản và giảm ñược các ñường dây liên lạc giữa các bộ phận
của hệ. Tuy vậy cấu trúc hình tia còn có nhược ñiểm là các Terminal không
trực tiếp trao ñổi các thông tin với nhau.

13
 T T T

TT§K TTTT

T T T

H×nh 1-6: S¬ ®å cÊu tróc h×nh tia

T TT§K T

T T T

H×nh 1-7: S¬ ®å cÊu tróc kiÓu Bus

Kỹ thuật truyền tin giữa các máy tính bằng các Bus cho phép chúng ta
xây dựng ñược sơ ñồ ñiều khiển kiểu bus (truyền tin hai chiều) như trên
Hình 1-7. Trong sơ ñồ này các bộ phận trong hệ thống như Terminal(T) và
trung tâm ñiều khiển (TTðK) có thể trực tiếp trao ñổi thông tin với nhau, do
vậy tính linh hoạt cao, ñưa lại hiệu quả lớn. Tuỳ tình hình cụ thể của QTCN
mà người ta chọn sơ ñồ cấu trúc thích hợp, tuy nhiên do nhiều ưu ñiểm nên
sơ ñồ cấu trúc kiểu bus ñược dùng rộng rãi nhất.

14
 CHƯƠNG 2
CÁC HỆ ðẢM BẢO CỦA HỆ ðIỀU KHIỂN TỰ ðỘNG HOÁ
QUÁ TRÌNH CÔNG NGHỆ

I. ðẢM BẢO THÔNG TIN

1. Sơ ñồ cấu trúc quá trình xử lý thông tin trong hệ ðK TðH QTCN

Như trên ñã nói về thực chất hệ ðK TðH QTCN là hệ tự ñộng hoá quá
trình xử lý tin trong hệ ñiều khiển. Quá trình xử lý tin ñược trình bày trên
Hình 2-1.

NhiÔu
HiÖu lùc ph¸p lý cña
c¸c d÷ liÖu ban ®Çu Dù kiÕn vÒ kÕ
Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
ho¹ch s¶n xuÊt

HiÖu lùc ph¸p lý

cña qu¸ tr×nh Tr¹ng th¸i s¶n xuÊt
tÝnh to¸n

YÕu tè
t¸c ®éng C¬ cÊu KÕt qu¶ Xö lý d÷ liÖu b»ng
so s¸nh tÝnh to¸n m¸y tÝnh

TÝnh to¸n l¹i víi d÷ liÖu míi

H×nh 2-1: Qu¸ tr×nh xö lý tin trong hÖ §K T§H QTCN

Các dữ liệu về trạng thái sản xuất ñược máy tính xử lý và ñưa ra các kết
quả tính toán dưới dạng lời giải của cá bài toán ñiều khiển. Khi ñược con

15
người chấp nhận, các kết quả tính toán ñó sẽ ñược gán hiệu lực pháp lý. Kết
quả tính toán này cùng với dữ liệu ban ñầu (ñã ñược con người ñưa vào - có
hiệu lực pháp lý) ñể lập ra kế hoạch sản xuất. Quyết ñịnh ñiều khiển sẽ tác
ñộng vào quá trình sản xuất.
Nhìn trên Hình 2-1 chúng ta thấy trong hệ ðK TðH QTCN thông tin
(dưới dạng dữ liệu) ñược trao ñổi giữa nhiều bộ phận và thường xuyên có sự
trao ñổi giữa người và máy và ngược lại. Vì vậy hệ con ñảm bảo thông tin
phải ñảm bảo cho quá trình trao ñổi thông tin ñó ñược nhất quán và thuận
tiện.
2. Cấu tạo của ñảm bảo thông tin.

Trong hệ ðK TðH QTCN con người căn cứ vào thông tin thu nhận ñược
(ñã qua máy xử lý) ñể quyết ñịnh các giải pháp ñiều khiển. Như vậy ñộ
chính xác của các quyết ñịnh phần lớn phụ thuộc vào ñộ chính xác của thông
tin. Có nghĩa là các thông tin có phản ánh ñúng các thông số trạng thái của
các ñối tượng bị ñiều khiển hay không.
Hiểu theo nghĩa rộng ñảm bảo thông tin là hệ thống phản ánh quá trình
sản xuất, là hệ thống các mô hình thông tin dùng ñể mô tả một cách hình
thức quá trình sản xuất nói trên.
Hiểu theo nghĩa hẹp ñảm bảo thông tin bao gồm các phần sau ñây:
- Hệ thống phân loại, ñánh dấu, ñặt tên các phần tử, các ñối tượng bị
ñiều khiển.
- Hệ thống các ñịnh mức, các chỉ tiêu kinh kế kỹ thuật.
- Tổ chức lưu giữ, gia công, xử lý, hiệu chỉnh thông tin.
Như vậy ñảm bảo thông tin là bước ñầu tiên của quá trình xử lý thông tin
trong hệ ðK TðH QTCN.
3. Mô hình thông tin

16
 Mô hình thông tin là sự mô tả hình thức quá trình tổ chức và xử lý thông
tin.
Ở mức ñộ ñơn giản mô hình thông tin là các bảng thống kê, các ghi chép
về các chỉ tiêu kinh tế- kỹ thuật, các ñịnh mức vật tư, lao ñộng .v.v.
Mô hình thông tin dạng ma trận là một ma trận phản ánh các chỉ tiêu kinh
tế kỹ thuật và quan hệ giữa chúng nên loại mô hình này ñược dùng rộng rãi.
Yêu cầu ñối với mô hình thông tin là phải rõ ràng, thuận tiện cho sử
dụng, có tính thống nhất và tiêu chuẩn hoá ñể có thể dùng cho các phương
tiện tính toán khác nhau.
4. ðánh dấu, phân loại, ñặt tên các ñối tượng ñược ñiều khiển

Một trong những nhiệm vụ quan trọng của ñảm bảo thông tin là xây dựng
một hệ thống các cách ñánh dấu, phân loại, ñặt tên các phần tử, thiết bị máy
móc, các sản phẩm cùng các quan hệ giữa chúng. Hệ thống ñánh dấu phân
loại này phải thuận tiện cho việc dùng máy tính ñể xử lý thông tin- tức các
thông tin phải ñược mã hoá.
Việc ñánh dấu, phân loại, ñặt tên phải phù hợp với tiêu chuẩn quốc gia và
quốc tế như: Tiêu chuẩn Việt nam, IEC, ISO 9000.
5. Hệ thống ñịnh mức- các chỉ tiêu kinh tế- kỹ thuật.

Sản xuất bất kỳ sản phẩm nào cũng phải qua nhiều nguyên công, nhiều
công ñoạn. Ứng với mỗi nguyên công cần tiêu phí một lượng nguyên liệu,
nhiên liệu, nhân công nhất ñịnh. Vì vậy, những ñịnh mức kinh tế- kỹ thuật
phải ñược xây dựng ñầy ñủ chi tiết cho từng bộ phận, từng máy ñến cả dây
chuyền công nghệ.
6. Xây dựng ngân hàng dữ liệu

17
 Ngân hàng dữ liệu của hệ ðK TðH QTCN là nơi tập trung (trong máy
tính) toàn bộ dữ liệu dùng trong hệ. Vì vậy cần phải tổ chức sao cho lưu trữ,
sử dụng và cập nhật thông tin ñược thuận tiện, khoa học.
- Về lưu trữ dữ liệu cần giải quyết các vấn ñề sau ñây:
o Tập trung hoá các dữ liệu
o Tối thiểu hoá ñộ dư của dữ liệu
o Mô tả dữ liệu bằng ngôn ngữ chung không phụ thuộc vào ngôn
ngữ lập trình
o Sử dụng các mô tả dữ liệu có cấu trúc
- Về sử dụng dữ liệu cần giải quyết các vấn ñề sau ñây:
o Có khả năng lấy ra bất kỳ một nhóm dữ liệu nào không phụ
thuộc vào nơi ghi các dữ liệu ñó
o Có khả năng ñổi mới, cập nhật các dữ liệu
o Sử dụng các phương pháp tìm kiếm dữ liệu tối ưu
o Có khả năng bảo vệ tính chính xác, nguyên vẹn, bí mật của dữ
liệu
Chú ý rằng “dữ liệu” ở ñây hiểu theo nghĩa rộng, nó có thể là các số liệu
nhưng cũng có thể là các chương trình tính toán, bản thiết kế hoặc quy trình
công nghệ .v.v.
Một trong những vấn ñề quan trọng của việc xây dựng ngân hàng dữ liệu
là tổ chức vào ra thông tin. Hiện nay phương pháp ñưa thông tin vào còn khá
chậm so với tốc ñộ xử lý của máy tính và chưa thuận tiện cho việc trao ñổi
trực tiếp giữa người với máy. Việc ñưa thông tin ra (màn hình, máy in, ñĩa
mềm, …) có nhiều tiến bộ nên việc lấy thông tin ra ngày càng dễ dàng hơn.
II. ðẢM BẢO TOÁN HỌC

1. Cấu trúc của ñảm bảo toán học

18
 ðảm bảo toán học bao gồm những thành phần sau:
- Các mô hình toán (còn gọi là ñảm bảo mô hình) dùng ñể mô hình các
ñối tượng ñược ñiều khiển, các quá trình công nghệ ñể giải các bài
toán ñiều khiển.
- Các thuật toán (còn gọi là ñảm bảo thuật toán) là các phương pháp
giải các bài toán ñiều khiển. Các thuật toán thường phụ thuộc vào mô
hình toán ñã chọn. Chọn thuật toán ñúng sẽ ảnh hưởng tới tốc ñộ tính
toán và ñộ chính xác của lời giải.
- Các chương trình (còn gọi là ñảm bảo chương trình) dùng ñể xử lý,
tính toán các dữ liệu ứng với mô hình và thuật toán ñã chọn. Như vậy
mô hình toán học và thuật toán dùng ñể xây dựng hệ thống, còn
chương trình tính toán dùng ñể vận hành hệ thống.
Ngày nay có nhiều ngôn ngữ dùng ñể lập trình. Việc chọn ngôn ngữ nào
và kỹ thuật lập trình ra sao ảnh hưởng rất lớn ñến tốc ñộ tính và kết quả tính.
2. Mô hình toán học

Xây dựng mô hình toán học là một trong những giai ñoạn quan trọng
nhất của việc xây dựng hệ thống ñiều khiển. Thông thường công việc này
phải do các chuyên gia am hiểu về quá trình công nghệ và nắm vững về
toán học ñảm nhiệm.
Hiện nay người ta xử dụng nhiều loại mô hình toán học, thường dùng các
loại mô hình sau ñây:
- Mô hình quy hoạch (tuyến tính, không tuyến tính)
- Mô hình mô phỏng (mô hình trạng thái, mô hình phục vụ ñám ñông)
- Mô hình trò chơi
- Mô hình quy hoạch thực nghiệm
Sau ñây chúng ta ñiểm qua một vài loại mô hình.

19
 - Mô hình quy hoach
Dùng ñể giải các bài toán ñánh giá chất lượng, giải các bài toán tối ưu.
Loại mô hình này ñược xây dựng trên các dữ liệu ñã biết trước như các ñịnh
mức, các chỉ tiêu kinh tế, kỹ thuật .v.v. Trong thực tế, rất nhiều thông số
không thể xác ñịnh bằng một giá trị cụ thể mà chỉ có thể biết xác suất xuất
hiện của nó. Trong trường hợp này người ta phải xây dựng mô hình xác suất.
- Mô hình mô phỏng
Ngày nay nhờ có kỹ thuật máy tính phát triển người ta có thể thực hiện
một số lượng lớn các phép tính và lưu trữ nhiều dữ liệu, nhờ vậy người ta có
thể thực hiện phương pháp mô phỏng (Simulation).
Trong mô hình mô phỏng người ta mô phỏng hành ñộng dáng ñiệu của
các yếu tố, bộ phận của hệ thống cũng như mô tả các quan hệ giữa chúng và
giữa hệ thống với môi trường xung quanh. Thông thường trong hệ có nhiều
yếu tố ngẫu nhiên tác ñộng, vì vậy mô hình nghiên cứu sẽ là mô hình ngẫu
nhiên.
Phương pháp mô phỏng sẽ phát huy ưu việt của nó khi mô phỏng các hệ
ngẫu nhiên.
ðể làm ví dụ ta hãy nghiên cứu mô hình phục vụ ñám ñông (server
Queueing System) của hệ ðK TðH QTCN.
Như ta ñã biết, hệ ðK TðH QTCN có các terminal các trung tâm tính
toán, các thiết bị này ñược coi là ñiểm phục vụ (servers). Các thông tin ñi
vào hệ : từ ñồng hồ ño, sensor, hoặc là từ các terminals lên trung tâm tính
toán ñược gọi là khách hàng (customer) hoặc là các yêu cầu. Thời ñiểm
khách hàng xuất hiện, ñộ lớn của khách hàng mang tính ngẫu nhiên. Dòng
khách hàng là một dòng ngẫu nhiên, nếu dòng này là một dòng dừng, không
hậu quả và ñơn trị thì nó là một dòng tối giản. Trong trường hợp này khoảng
cách giữa các sự kiện – khách hàng - sẽ tuân theo luật phân bố mũ.

20
 Do các khách hàng (thông tin) mang tính ngẫu nhiên nên thời gian phục
vụ khách hàng (thời gian xử lý thông tin) cũng mang tính ngẫu nhiên. Nếu
dòng khách hàng là tối giản thì dòng phục vụ cũng là tối giản.
Thông thường cường ñộ dòng khách hàng lớn hơn khả năng phục vụ nên
khách hàng phải sắp hàng (queue). Tuỳ thuộc yêu cầu công nghệ mà có các
luật sắp hàng và phục vụ khác nhau như:
- ðến trước phục vụ trước(FIFO- First In First Out)
- ðến sau phục vụ trước (LIFO- Last In First Out)
Như vậy trong trường hợp ñơn giản nhất là hệ ðK TðH QTCN ñược mô
phỏng bằng hai hệ con: dòng khách hàng và dòng phục vụ
Phương pháp mô phỏng như sau: mô phỏng hoạt ñộng theo thời gian của
hai dòng khách hàng và phục vụ nói trên, cho hai dòng ñó “xếp chồng” lên
nhau ta ñược mô hình của hệ. Mỗi một thay ñổi của khách hàng hoặc của
quá trình phục vụ ñều làm hệ thay ñổi trạng thái.
Các bài toán có thể ñược giải bằng mô phỏng là:
o Xác ñịnh số ñiểm phục vụ ñể ñảm bảo xử lý hết khách hàng,
tức xác ñịnh số lượng và dung lượng của các terminal.
o Xác ñịnh số khách hàng có trong hàng ñợi và thời gian chờ ñợi,
dữ liệu này ñể xác ñịnh số Terminal và bộ nhớ ñể lưu giữ số
liệu.
o Xác ñịnh số khách hàng phải bỏ ñi do thời gian chờ ñợi quá
một giá trị cho trước, dữ liệu này dùng ñể xác ñịnh tổn thất
thông tin trong hệ ñiều khiển.
o Xác ñịnh thời gian phục vụ , thời gian chờ ñợi sắp hàng trung
bình, dữ liệu này ñể ñánh giá ñộ nhạy của hệ thống ñiều khiển.
- Mô hình trò chơi

21
 Khi trong hệ có nhiều lực lượng tham gia có quyền lợi ñối nghịch nhau
thì người ta dùng mô hình trò chơi. Ví dụ giải bài toán tối ưu giữa ñầu tư ñổi
mới công nghệ ñể hạ giá thành sản phẩm và tăng lợi nhuận.
3. Thuật toán (Algorithm, thuật giải)

Mô hình toán học tuy rất quan trọng nhưng chỉ mới là cấu trúc hình thức
của việc xử lý thông tin chứ chưa phải là quá trình xử lý theo không gian và
thời gian. Giải quyết vấn ñề này là nhiệm vụ của ñảm bảo thuật toán, có
nghĩa là trên cơ sở mô hình toán học ñã chọn phải xây dựng các thủ tục, các
phương pháp giải ñể cho kết quả chính xác thời gian tính toán ngắn, ít tốn bộ
nhớ .v.v. Thuật toán là một ngành chuyên sâu và có tác dụng rất lớn trong
việc giải các bài toán ñiều khiển.
4. Chương trình tính toán

Chương trình tính toán là một tập chương trình dùng ñể tính trên máy
tính. Chương trình này thể hiện mô hình toán học và thuật toán ñã chọn.
Chương trình tính toán phụ thuộc vào ngôn ngữ lập trình và loại máy
tính. Thông thường cần có các cán bộ chuyên sâu về lập trình ñảm nhiệm
việc này.
Các ngôn ngữ lập trình hiện nay thường gặp là PASCAL, C++. ðể giảm
nhẹ việc lập trình ngày nay người ta xây dựng các loại ngôn ngữ chuyên
dùng. Ví dụ như mô phỏng có GPSS (The General Purpose Simulation
System), SIMSCRIPT, SIM++.v.v. Về thực chất các ngôn ngữ loại này là tập
hợp của nhiều chương trình con, người sử dụng chỉ cần khai báo những
thông số cần thiết, còn thuật toán, biểu diễn kết quả dưới dạng bảng số, ñồ
hoạ .v.v. ñều do các chương trình con ñảm nhận.
Tuỳ thuộc ñặc ñiểm công nghệ và yêu cầu của bài toán ñặt ra mà người
ñiều khiển xây dựng những chương trình tính thích hợp.

22
 Tập các chương trình tính toán là phần mềm chính của hệ ðK TðH
QTCN.
III. ðẢM BẢO KỸ THUẬT

1. Cấu trúc của ñảm bảo kỹ thuật

ðảm bảo kỹ thuật là toàn bộ thiết bị kỹ thuật của hệ ðK TðH QTCN,

hay còn gọi là phần cứng của hệ. Như vậy ñảm bảo kỹ thuật chiếm vốn ñầu
tư và công sức rất lớn trong việc xây dựng và vận hành hệ.
ðảm bảo kỹ thuật bao gồm các thiết bị kỹ thuật dùng ñể chọn lọc, truyền
ñạt, xử lý, cất giữ và phản ánh thông tin trong hệ ñiều khiển.
Như ở Hình 1-5 ñã chỉ rõ, ñảm bảo kỹ thuật bao gồm:
- Các terminals
- Các hệ thống truyền tin (dữ liệu)
- Các trung tâm tính toán.
2. Terminal
Terminal là thiết bị ñầu cuối của hệ ðK TðH QTCN, là nơi tiếp xúc giữa
hệ ñiều khiển và QTCN, Terminal làm nhiệm vụ thu nhận các thông tin về
QTCN, sơ bộ xử lý chúng và truyền lên cấp trên, ñồng thời nó cũng thu nhận
các thông tin ñiều khiển ñã ñược xử lý ở cấp trên ñể truyền ñến các ñối
tượng ñược ñiều khiển. Con người có thể trao ñổi thông tin với Terminal qua
các thiết bị vào ra.
Ngày nay nhờ kỹ thuật vi tính phát triển, người ta có thể ñặt tại Terminal
các máy vi tính tốc ñộ xử lý tin nhanh, dung lượng bộ nhớ lớn, do ñó ngay
tại terminal cũng có thể giải ñược nhiều bài toán ñiều khiển, vì vậy có thể
giảm bớt lượng thông tin phải truyền về trung tâm và có thể thực hiện ñược
nguyên tắc ñiều khiển phân tán.

23
 Tuỳ theo công dụng mà Terminal ñược chế tạo thành nhiều loại khác
nhau, ví dụ:
- Terminal ñể thu thập các thông tin về QTCN, thiết bị chính của loại
terminal này là các bộ ghi số liệu
- Terminal in, thực chất là một máy telec
- Terminal có màn hình, dùng ñể ñưa thông tin ra trên màn hình ñể
người vận hành quan sát.
- Terminal xử lý thông tin từ xa.
Ngày nay do kỹ thuật vi ñiện tử, vi xử lý phát triển, các thiết bị tính toán
và xử lý tin ñược chế tạo gọn nhẹ, do ñó người ta có xu hướng chế tạo các
terminal vạn năng.
Trong tương lai, khi mạng máy tính phát triển (LAN, INTERNET,…)
người ta có thể thực hiện các “văn phòng kiểu mới”, lúc ñó các nhân viên
của các cơ quan, nhà máy sẽ ñược trang bị các terminal và có thể làm việc
ngay tại nhà mình, ñiều ñó sẽ giải toả sức ép về giao thông ñô thị và không
cần thiết phải xây dựng những chỗ làm việc tập trung ñồ sộ nữa.
3. Hệ thống truyền tin (dữ liệu)

Nhu cầu truyền tin trong hệ ðK TðH QTCN rất lớn, thường xuyên phải
truyền các thông tin từ dưới lên trung tâm ñể xử lý, và truyền các thông tin
ñã xử lý (các mệnh lệnh ñiều khiển) từ trên xuống các terminal ñể tác ñộng
vào QTCN.
Một hệ truyền tin có cấu trúc như Hình 2-2

24
 TT TH TH KLL TH+N TH+N TT
NT MH §C §CN DM CH §T

NhiÔu

H×nh 2-2: S¬ ®å cÊu tróc cña hÖ truyÒn tin

NT: Nguồn tin

MH: Thiết bị mã hoá
DM: Thiết bị dịch mã
ðC: Thiết bị ñiều chế
ðCN: Thiết bị ñiều chế ngược
KLL: Kênh liên lạc
CH: Cơ cấu chấp hành
ðT: ðối tượng ñiều khiển
TT: Tin tức
TH: Tín hiệu
Nguồn tin (NT) bao gồm các tin tức như mệnh lệnh, trạng thái thiết bị
(làm việc, nghỉ, sự cố) thông số kỹ thuật (nhiệt ñộ, áp suất, tốc ñộ .v.v.). ðể
truyền tin ñi xa, các tin tức này phải ñược mã hoá (MH) sau ñó ñiều chế
(ðC) thành các tín hiệu (TH) có tham số (biên ñộ, tần số, pha) thích hợp với
truyền tin ñi xa. Mã hoá là quá trình biến ñổi một- một giữa tin tức và tín
hiệu. Trong từ mã ngoài nhóm tín hiệu mang tin còn có các tín hiệu dự dùng
ñể chống nhiễu. Tín hiệu ra khỏi thiết bị ñiều chế ñược ñưa vào kênh liên lạc
(dây dẫn, cáp, radio). Thông thường trong kênh liên lạc có các loại nhiễu
(dưới dạng xung ñiện).Nhiễu làm cho nhóm tín hiệu (từ mã) ñược truyền ñi
bị sai lệch, tín hiệu 1->0 và ngược lại tín hiệu 0->1. Ở cuối ñường dây liên
lạc ta thu ñược tín hiệu trong ñó có cả nhiễu. Thiết bị ñiều chế ngược (ðCN)

25
dùng ñể phục hồi lại tín hiệu ñã bị suy giảm trong quá trình truyền qua kênh
liên lạc. Thiết bị dịch mã (DM) kiểm tra phát hiện và sửa sai trog từ mã nhận
ñược, sau ñó dịch ra tin tức ban ñầu (TT) ñã ñược truyền. Tin tức ñược ñưa
vào cơ cấu chấp hành (CH) ñể tác ñộng lên ñối tượng (ðT).
Vấn ñề quan trọng của hệ truyền tin là ñảm bảo ñộ chính xác và tốc ñộ
truyền tin. ðối với những hệ ñiều khiển trực tuyến (online) thì việc truyền
tin, xử lý tin phải ñược thực hiện kịp với quá trình diễn biến công nghệ.
Những hệ truyền tin như vậy gọi là hệ làm việc trong thời gian thực. Ngày
nay người ta thường dùng tốc ñộ truyền tin từ 4800 bit/s trở lên. Truyền tin
như vậy là rất nhanh, do ñó vấn ñề chống nhiễu, nâng cao ñộ chính xác
truyền tin là một trong những vấn ñề quan trọng nhất của hệ truyền tin.
4. Hệ thống thiết bị tính toán

Hệ thống thiết bị tính toán bao gồm các bộ phận sau ñây:
- Bộ xử lý trung tâm
- Thiết bị nhớ trong, nhớ ngoài
- Thiết bị vào ra
- ðường truyền dữ liệu
Thiết bị tính toán là một trong những thiết bị quan trọng nhất của hệ ðK
TðH QTCN. Ngày nay ñã xuất hiện máy tính thế hệ thứ tư, các máy vi tính
gọn nhẹ, tốc ñộ xử lý tin cao, bộ nhớ lớn, giao tiếp vào ra thuận tiện. Tất cả
những ñiều ñó ñã làm thay ñổi một cách cơ bản bộ mặt của hệ ðK TðH
QTCN, tạo nên khả năng ứng dụng rộng rãi các hệ ðK TðH QTCN vào
nhiều lĩnh vực kinh tế- xã hội khác nhau.
IV. CÁC HỆ CON CHỨC NĂNG

Như ở Hình 1-4 ñã chỉ rõ hệ ðK TðH QTCN bao gồm các hệ con ñảm
bảo và hệ con chức năng.

26
 Chức năng ở ñây hiểu theo nghĩa rộng là một hình thái hoạt ñộng của hệ,
là tập hợp các giải pháp ñiều khiển của một phần tử hoặc một mặt hoạt ñộng
của hệ. Như vậy việc phân ñịnh chức năng của hệ chỉ là tương ñối và phụ
thuộc vào mục ñích ñiều khiển và xử lý tin trong hệ, ñồng thời gắn chặt với
QTCN cụ thể.
Mỗi một hệ con ñều có thiết bị kỹ thuật- phần cứng của hệ- là các máy
tính, các thiết bị truyền tin, ghép nối, thiết bị vào ra, ñồng thời có phần mềm
tương ứng- ñảm bảo thông tin và ñảm bảo toán học phụ hợp với ñặc ñiểm
của từng hệ con.
V. VÀI NÉT VỀ PHƯƠNG HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA ðK
TðH QTCN Ở NƯỚC TA TRONG GIAI ðOẠN SẮP TỚI

1. Xu hướng phát triển tự ñộng hoá ở nước ta

ðặc ñiểm của nền kinh tế nước ta hiện nay là ñi lên từ mức thấp thô sơ
ñơn giản nhưng ñồng thời cũng tiếp thu ngay các công nghệ tiên tiến của
thế giới.
Vì vậy bên cạnh những xí nghiệp nhỏ mới cơ khí hoá từng bộ phận chúng
ta ñã có những nhà máy lớn có trình ñộ cơ khí hoá, tự ñộng hoá ở mức cao
như nhà máy xi măng Hoàng Thạch, Hà Tiên, nhà máy giây Bãi Bằng, Tân
Mai, nhà máy nhiệt ñiện Phả Lại, Phú Mỹ, hệ thống ñiện Bắc Nam, hệ thống
khai thác dầu khí, các nhà máy sợi, dệt, bia, nước ngọt, hàng không, hàng
hải.v.v.
Với chiến lược công nghiệp hoá và hiện ñại hoá nước nhà, chủ trương
trong một thời gian tương ñối ngắn ñưa nước ta trở thành một nước công
nghiệp. Trong bối cảnh ñó việc phát triển tự ñộng hoá ở nước ta là một nhu
cầu cấp bách, vì trong hoàn cảnh hiện nay tự ñộng hoá là chìa khoá ñể các

27
doanh nghiệp tạo ra ñược những sản phẩm có chất lượng cao có sức cạnh
tranh ñáp ứng ñược thị trường trong và ngoài nước.
2. Từ ñiều khiển quá trình công nghệ ñến ñiều khiển quá trình sản xuất

Ranh giới giữa QTCN và QTSX không thật rõ ràng. Hiểu theo nghĩa rộng
thì QTCN cũng chính là QTSX, công nghệ ở ñây có nghĩa là một nhiệm vụ
kinh tế xã hội nào ñó. Hiểu theo nghĩa hẹp QTCN là một quá trình kỹ thuật
gắn liền với máy móc và sản phẩm, còn QTSX là bao gồm QTCN cộng thêm
vào các yếu tố về tài chính, thị trường quản lý .v.v. Như vậy QTCN không
tách rời QTSX. Vì thế cho nên ngày nay có xu hướng ứng dụng các hệ ðK
TðH QTSX trong ñó không những giải quyết các bài toán về tài chính, thị
trường, tiếp thị và quản lý ñiều hành mà còn giải các bài toán về kỹ thuật
công nghệ nữa.
Các hệ ðK TðH không những áp dụng ñược trong lĩnh vực công nghiệp
mà còn ñược ứng dụng vào nhiều lĩnh vực xã hội khác nhau như quản lý
hành chính, trợ giúp quá trình ra quyết ñịnh, dạy học, nghiên cứu khoa học.
v.v. Thực chất ñó là tự ñộng hoá quá trình xử lý thông tin, giúp cho con
người phát triển nâng cao năng suất lao ñộng trí óc.

28
 CHƯƠNG 3
THIẾT BỊ KỸ THUẬT CỦA HỆ THỐNG ðIỀU KHIỂN
TỰ ðỘNG HOÁ QUÁ TRÌNH CÔNG NGHỆ

I. CẤU TRÚC CHUNG CỦA HỆ THỐNG ðIÊU KHIỂN TỰ

ðỘNG HOÁ QUÁ TRÌNH CÔNG NGHỆ

Thiết bị kỹ thuật của hệ thống ñiều khiển tự ñộng hoá quá trinh công
nghệ (ðK Tð QTCN ) nhằm ñảm bảo vấn ñề kỹ thuật cho hệ, ở ñây ñược
xem là phần cứng của hệ. Các thiết bị này về tổng quát có thể chia thành các
nhóm cơ bản sau : Thiết bị thu nhận thông tin, thiết bị truyền tin truyền dữ
liệu, thiết bị xử lý tin, thiết bị ra và xử lý thông tin.
Sơ ñồ cấu trúc chung của thiết bị kỹ thuật ở hệ ðK TðH QTCN như
Hình 3-1.
1. Nhóm thiết bị thu nhận và ñưa thông tin vào

1.1- Thiết bị thu nhận và ñưa thông tin vào

1.1.1- Thiết bị thu nhận thông tin tự ñộng về quá trình
-Các bộ biến ñổi ño các ñại lượng vật lý (cảm biến..)
-Các bộ biến ñổi ño cá thông số hoạt ñộng của các máy.
- Các biến ñổi ño các thông số của sản phẩm sản xuất.
1.1.2 -Thiết bị thu nhận thông tin bằng tay về quá trình
-Các thiết bị bằng tay (Nút ấn, bàn phím ….)
-Các thiết bị bán tự ñộng ( cảm biến ño chuyên dùng…)
1.2-Thiết bị ñưa thông tin vào
1.2.1- Thiết bị xử lý các tín hiệu và thông tin.
- Khuyếch ñại tín hiệu
- Biến ñổi dạng năng lượng của tín hiệu

29
 - Các bộ lọc tín hiệu
- Biến ñổi các tín hiệu (tương tự, số..)
- Các tín hiệu nhận tin từ bọ nhớ.
- Các thiết bị cho toán tử.
1.2.2.-Thiết bị nhận thông tin ñã mã hoá
- Cảm biến thẻ ñục lỗ
- Cảm biến băng ñục lỗ
- Cảm biến các băng từ, ñĩa từ
1.2.3. - Thiết bị có cảm biến nhận từ thông tin ñồ thị
- Thiết bị cảm nhận bằng mã chữ, ký hiệu.
- Thiết bị cảm nhận ñồ thị, thông báo
- Thiết bị cảm nhận từ phim (microfim)
1.2.4. - Thiết bị tiếp xúc trực tiếp với người ñiều hành.
- Các dạng bàn phím, bàn ñiều khiển.
- Bút vẽ ñiện, ánh sáng.
- Thiết bị thu nhận thông tin từ lời nói.
1.2.5 - Thiết bị chuẩn bị bằng tay thông tin
- Thiết bị chuẩn bị bằng tay thông tin cho thẻ ñục lỗ, băng ñục lỗ
- Thiết bị chuẩn bị bằng tay thông tin cho băng từ, thẻ từ, ñĩa từ.
- Thiết bị chuẩn bị bằng tay cho phim.
2. Thiết bị truyền tin, truyền dữ liệu.

2.1. Các thông báo

- Các bảng thông báo cố ñịnh
- Các bảng thông báo di ñộng
2.2. Thiết bị truyền tin
- Các bộ biến ñổi, thiết bị mã hoá, dịch mã, chuyển mạch ghép nối.

30
 - Các thiết bị chống nhiễu
- Kênh liên lạc truyền tin
3. Nhóm thiết bị xử lý thông tin

Các thiết bị kiểu máy tính số

- Máy tính vạn năng
- Máy tính ñiều khiển
- Vi xử lý và máy tính PC
- Các máy tính chuyên dụng
4. Nhóm thiết bị ñầu ra và sử dụng thông tin

4.1. Các thiết bị cho thông tin ñầu ra

4.1.1. Thiết bị cho quan hệ trực tiếp với ngươi ñiều hành
- Chỉ thị số, bảng chữ cái
- Các thiết bị chỉ báo tương tự
- Thiết bị có hình ảnh, lời nói
- Thiết bị kiểm tra và tín hiệu hoá
4.1.2. Các thiết bị thông tin dạng ñồ thị
- Máy chữ, các máy in
- Các thiết bị ghi ñồ thị thông số của quá trình, hệ thống
- Các thiết bị vẽ theo toạ ñộ
- Các thiết bị ghi dạng phim.
4.1.3- Các thiết bị ghi thông tin dạng mã
- Thẻ ñục lỗ, băng ñục lỗ
- ðĩa từ, băng từ
4.1.4.Các thiết bị xử lý thông tin và tín hiệu ra.
- Các thiết bị cho công chúng
- Các thiết bị lưu trữ tin

31
 - Các bộ biến ñổi A/D, D/A
- Các bộ biến ñổi năng lượng ñiện- cơ, ñiện- thuỷ lực, ñiện- Khí nén.
- Các bộ khuyếch ñại tín hiệu
4.2. Các thiết bị sử dụng thông tin ñể tác ñộng lên qúa trình
4.2.1. Thiết bị xử dụng thông tin tự ñộng
- Thiết bị ñiều khiển các aptomat
- Thiết bị ñiều khiển công suất
- Các phần tử chấp hành ñược ñiều khiển trực tiếp
4.2.2. Thiết bị tín hiệu hoá giao tiếp với người vận hành
- Các thiết bị tạo tín hiệu quang học
- Các thiết bị tạo tín hiệu thông tin bằng lời nói, âm thanh.
5. Thiết bị ñảm bảo năng lượng cho hệ thống
5.1. Các thiết bị cung cấp năng lượng
- Thiết bị ghép nối với năng lượng chung
- Thiết bị nguồn dự phòng
5.2.Các thiết bị kiểm tra, sửa chữa
5.3.Các thiết bị bảo vệ môi trường làm việc

32
 Ng−êi vËn hµnh cÊp cao
1.2.5

1.2.4 2.1 4.1.1

1.2.3 4.1.2

1.2.2 2.2 2.2 4.1.3

2.2 2.2

2.2 ThiÕt bÞ xö lý th«ng tin 2.2

2.2 2.2

1.2.1 2.2 4.2

1.1 4.1.4
Liªn kÕt sù cè
1.1.1 1.1.2 4.2.1 4.2.2

Ng−êi vËn hµnh

cÊp c¬ së

Qu¸ tr×nh ®−îc ®iÒu khiÓn

5.1
5.2
5.3

H×nh 3-1: CÊu tróc chung c¸c thiÕt bÞ kü thuËt cña hÖ §K T§H QTCN

33
 II. CÁC KIỂU GHÉP MÁY TÍNH ðIỀU KHIỂN VỚI QUÁ
TRÌNH CÔNG NGHỆ - CÁC MẠCH VÒNG CƠ BẢN CỦA
HỆ ðIỀU KHIỂN.
Máy tính có vai trò quan trọng ñặc biệt trong hệ ðK TðH QTCN. Tuỳ mức
ñộ máy tính tham gia vào quá trình ñiều khiển mà người ta có thể phân ra
nhiều kiểu sơ ñồ ghép nối máy tính khác nhau.
1. Máy tính ở chế ñộ cố vấn cho quá trình ñiều khiển.

Hình 3-2 trình bày sơ ñồ cấu trúc của hệ ðK TðH QTCN trong ñó máy tính
làm việc ở chế ñộ cố vấn. Máy tính thu nhận thông tin từ QTCN, giải các bài
toán ñể cố vấn cho người vận hành. Như vậy máy tính làm việc ở chế ñộ
ngoại tuyến (off-line)
C¸c ®¹i HÖ ®−îc C¸c ®¹i
l−îng vµo ®iÒu khiÓn l−îng ra
... ...

C¸c c¬ cÊu Thu thËp

®iÒu chØnh nguån th«ng tin

HÖ thèng
§iÒu khiÓn
®iÒu khiÓn
l«gic
tù ®éng

Vi xö M¸y
Bµn ®iÒu khiÓn lý tÝnh

Ng−êi vËn ... §−a tíi HT-§K

hµnh QTCN cÊp cao h¬n
§iÒu khiÓn trùc tiÕp
H×nh 3-2: S¬ ®å cÊu tróc m¸y tÝnh ë chÕ ®é cè vÊn

34
2. Máy tính ñiều khiển như một ñơn vị ñiều khiển trung tâm (ñiều
khiển theo chương trình kiểm tra)

Hệ thống loại này ñựơc trình bà như Hình 3-3. Máy tính nằm trong mạch
vòng kín của hệ thống ñiều khiển . Trong chế ñộ này thông thường nhiệm vụ
diều khiển ñã ñược chương trình hoá, ñiểm làm việc của quá trình công nghệ
sẽ ñược ñiều khiển về ñiểm gần với chế ñộ tối ưu của quá trình.

C¸c ®¹i HÖ ®−îc C¸c ®¹i

l−îng vµo ®iÒu khiÓn l−îng ra
... ...

C¸c c¬ cÊu Thu thËp

®iÒu chØnh nguån th«ng tin

HÖ thèng
§iÒu khiÓn
®iÒu khiÓn
l«gic
tù ®éng

Vi xö M¸y
Bµn ®iÒu khiÓn lý tÝnh

Ng−êi vËn §−a tíi HT-§K

hµnh QTCN cÊp cao h¬n
§iÒu khiÓn trùc tiÕp
H×nh 3-3: S¬ ®å m¸y tÝnh ®iÒu khiÓn nh− mét
®¬n vÞ ®iÒu khiÓn trung t©m

35
 Con người chỉ cần thiết trong một số trường hợp ngoại lệ ( ví dụ : nhiều
sự cố ..) Ưu ñiểm của hệ thống loại này là chất lượng của sản phẩm rất ít phụ
thuộc vào người vận hành. Hệ thống có thể tác ñộng nhanh.
3. Máy tính thực hiện chức năng ñiều khiển trực tiếp

Hệ thống này có dạng như Hình 3-4

C¸c ®¹i HÖ ®−îc C¸c ®¹i
l−îng vµo ®iÒu khiÓn l−îng ra
... ...

C¸c c¬ cÊu Thu thËp

®iÒu chØnh nguån th«ng tin

HÖ thèng
§iÒu khiÓn
®iÒu khiÓn
l«gic
tù ®éng

Vi xö M¸y
Bµn ®iÒu khiÓn lý tÝnh

Ng−êi vËn §−a tíi HT-§K

hµnh QTCN cÊp cao h¬n
§iÒu khiÓn trùc tiÕp
H×nh 3-4: S¬ ®å m¸y tÝnh thùc hiÖn ®iÒu khiÓn trùc tiÕp

Nếu như ở sơ ñồ 3-2, 3-3 Máy tính làm việc ở chế ñộ “gián tiếp” máy
tính tính toán các chế ñộ làm việc còn người vận hành trực tiếp ñiều khiển
ñối tượng thì ở sơ ñồ Hình 3-4, máy tính làm việc ở chế ñộ “ trực tiếp”. Các

36
kết quả tính toán của máy tính ñược ñưa ñến trực tiếp ñiều khiển các cơ cấu
ñiều chỉnh.
Việc sử dụng máy tính diều khiển trực tiếp liên quan ñến vấn ñề xây
dựng các bộ ñiều chỉnh tương ứng. Cũng như máy tính ñiều khiển theo
chương trình kiểm tra, ở ñây máy tính cũng giải bài toán tối ưu trong ñiều
khiển .
4. Các mạch vòng cơ bản của hệ dùng máy tính ñiều khiển trực tiếp.

Hình 3-5 trình bày các mạch vòng ñiều khiển cơ bản của hệ dùng máy tính
ñiều khiển trực tiếp.
Có hai mạch vòng chính: Mạch vòng ñiều khiển cấp cao và mạch vòng
ñiều khiển cấp ñịa phương. Giữa các mạch vòng ñiều khiển và người vận
hành luôn luôn trao ñổi thông tin qua lại với nhau.

37
 M¸y tÝnh cÊp
cao h¬n

M¸y tÝnh Liªn kÕt

trung t©m
§iÒu khiÓn
cÊp cao

ThiÕt bÞ ghÐp nèi víi qu¸ tr×nh

Vµo Ra

C¸c bé C¸c bé
biÕn ®æi biÕn ®æi

M¸y tÝnh, PLC ë §iÒu khiÓn cÊp

møc thÊp ®Þa ph−¬ng

C¸c phÇn tö C¸c phÇn tö

®o l−êng chÊp hµnh

ThiÕt bÞ
tiÕp cËn víi
qu¸ tr×nh
c«ng nghÖ

qu¸ tr×nh c«ng nghÖ

H×nh 3-5: C¸c m¹ch vßng ®iÒu khiÓn c¬ b¶n

5. Quan hệ giữa các hệ ñiều khiển

Hình 1-1ñã trình bày cấu trúc phân cấp của hệ ñiều khiển ñó là một tháp
hình nón nói nên quan hệ dọc giữa các hệ ñiều khiển.
Hình 3-6 sau ñây cũng trình bày quan hệ giữa các hệ ñiều khiển cơ bản,
ngoài quan hệ dọc còn trình bày các quan hệ ngang giữa các hệ ñiều khiển
và các bộ phận trong hệ.

38
 H5ng HÖ thèng ho¸ M« h×nh SX Trung t©m
ChØ thÞ ra vµ
5 Vµo: Nguyªn vËt liÖu vµ xö lý tr−íc HT-T§H ®iÒu hµnh hÖ
ghi nhËn
Ra: C¸c s¶n phÈm c¸c sè liÖu QTSXH thèng

Nhµ m¸y HÖ thèng ho¸ ®iÒu

4 Trung t©m ChØ thÞ ra vµ
C¸c sè liÖu tõ phßng thÝ khiÓn vËn hµnh HT
®iÒu hµnh ghi nhËn
nghiÖm,kÕ ho¹chvµ tiªu thô T§H-QTSX
HT-T§H-QTSX

Ph©n x−ëng SX HT-T§H-QTCN N¬i ®iÒu hµnh

3 C¸c th«ng sè vÒ chÊt l−îng cña ng−êi §K ChØ thÞ ra vµ
HÖ thèng ®iÒu HÖ thèng b¶o ghi nhËn
vµ §K tèi −u qu¸ tr×nh khiÓn chÝnh vÖ sù cè qu¸ tr×nh
T§H-QTSX

Vµo c¸c ®¹i l−îng yªu cÇu

T§H-QTCN

ThiÕt bÞ HÖ ®iÒu HÖ thèng Bµn ®iÒu khiÓn

ChØ thÞ vµ ghi
2 C¸c th«ng sè céng nghÖ khiÓn b¶o vÖ sù cÊp ®Þa ph−¬ng
nhËn
cña thiÕt bÞ, m¸y At«m¸t cè (§KT§)
Vµo c¸c ®¹i l−îng yªu cÇu

C¸c thiÕt bÞ ChØ thÞ

ThiÕt bÞ c¬ së
§iÒu khiÓn chØ thÞ
1 Th«ng sè ®iÒu khiÓn. C«ng côc bé
nghÖ tr¹ng th¸i cña thiÕt bÞ
Vµo c¸c ®¹i l−îng yªu cÇu

H×nh 3-6: Quan hÖ gi÷a c¸c hÖ §K T§H QTSX vµ §K T§H QTCN

39
Nguyªn liÖu tù §Ëp ®¸ vÒ kÝch B¨ng t¶i NghiÒn kh« PP thæi Lß quay Kho¸ng NghiÒn kh« §ãng bao
nhiªn hoµn th−íc yªu cÇu ®¹t ®é mÞn khÝ qua vµ gia Clinke ®¹t ®é mÞn hoÆc n¹p
toµn yªu cÇu c¸c SILO nhiÖt yªu cÇu vµo SILO

Xe §Ëp ®¸ XuÊt xi
v«i Kho m¨ng
Khai th¸c Lß NghiÒn
®ång NghiÒn §ång Chøa §ãng
®¸ v«i vµ nung xi
nhÊt s¬ liÖu nhÊt Clinke bao
®Êt sÐt §¹p d¸ chÝnh m¨ng
bé
sÐt

Nhiªn
XØ s¾t
liÖu
Trî dung

C¸t th¹ch Th¹ch

anh cao

D©y chuyÒn c«ng nghÖ s¶n xuÊt xi m¨ng

H×nh 3.1: S¬ ®å c¸c c«ng ®o¹n s¶n xuÊt xi m¨ng

40
 Ch−¬ng 4
HÖ thèng ®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt

I. Tõ tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ ®Õn

tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt

Ngµy nay kh¸i niÖm tù ®éng ho¸ kh«ng cßn bã hÑp trong viÖc ®iÒu
khiÓn tù ®éng c¸c m¸y mãc riªng rÏ mµ më réng ra tù ®éng ho¸ qu¸
tr×nh c«ng nghÖ vµ ë møc cao h¬n lµ tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
H×nh 4-1 d−íi ®©y tr×nh bµy th¸p ®iÒu khiÓn víi c¸c møc ®iÒu khiÓn tõ
thÊp ®Õn cao vµ quan hÖ gi÷a c¸c møc ®ã.

HÖ
M¸y tÝnh
§K T§H
QTSX trung t©m
3

HÖ M¸y tÝnh
§K T§H 2 Terminals
QTCN
Controller
§iÒu khiÓn 1
PID, PLC
t¹i chæ
C¶m biÕn, c¬ cÊu chÊp
§iÒu khiÓn 0 hµnh, ®éng c¬, van, r¬le
riªng

Qóa tr×nh c«ng nghÖ

H×nh 4-1 : Th¸p ®iÒu khiÓn

41
 Nhê cã m¸y tÝnh mµ viÖc trao ®æi th«ng tin gi÷a ng−êi vµ m¸y trë nªn
thu©n tiÖn, trªn c¬ së ®ã c¸c hÖ ®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh c«ng
nghÖ ra ®êi. NÕu nh− c¸c hÖ ®iÒu khiÓn tù ®éng tr−íc ®©y lµm viÖc hoµn
toµn tù ®éng kh«ng cã sù can thiÖp cña con ng−êi ( con ng−êi chØ ®ãng
vai trß khëi ®éng m¸y mµ th«i ) th× c¸c hÖ ®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸ qu¸
tr×nh c«ng nghÖ thuéc hÖ ng−êi - m¸y, trong ®ã lu«n cã sù trao ®æi
th«ng tin gi÷a m¸y víi m¸y vµ ng−êi víi m¸y. Con ng−êi lµ mét kh©u
cña hÖ thèng, lµm viÖc ë nh÷ng kh©u quan träng nh− lËp kÕ ho¹ch, ra
quyÕt ®Þnh v.v. Ngµy nay hÖ ®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh c«ng
nghÖ rÊt ph¸t triÓn ngµy cµng ®−îc hoµn thiÖn vµ ®−îc dïng réng r5i
trong nhiÒu lÜnh vùc s¶n xuÊt. C¸c nhµ m¸y míi nh− NhiÖt ®iÖn Ph¶ L¹i
2, côm NhiÖt ®iÖn ch¹y khÝ Phó Mü, c¸c nhµ m¸y xi m¨ng Bót S¬n,
Nghi S¬n, Hoµng Mai, nhµ m¸y giÊy B5i B»ng, T©n Mai v.v ®Òu dïng
c¸c hÖ ®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ nh− ®5 tr×nh bµy ë
trªn. C¸c hÖ thèng nµy th−êng cã tªn lµ hÖ DCS - Distributed Control
System . Trë l¹i th¸p ®iÒu khiÓn ë H×nh 4-1, ta thÊy ë cÊp ®iÒu khiÓn cao
nhÊt lµ hÖ ®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. §©y lµ hÖ thèng
®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸ bao gåm c¶ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ vµ qu¸ tr×nh
qu¶n lý ®iÒu hµnh s¶n xuÊt. Tr−íc ®©y ®iÒu hµnh s¶n xuÊt ®Òu do con
ng−êi ®¶m nhiÖm, con ng−êi thu thËp th«ng tin ®Çu vµo cña qu¸ tr×nh
c«ng nghÖ, xö lý nã råi ra lÖnh ®iÒu khiÓn tíi qu¸ tr×nh c«ng nghÖ
H×nh 4-2. Ngµy nay do tÝnh phøc t¹p cña qu¸ tr×nh c«ng nghÖ, do
l−îng th«ng tin vÒ s¶n xuÊt, kinh doanh vµ thÞ tr−êng t¨ng lªn rÊt lín
khiÕn cho con ng−êi khã cã thÓ xö lý kÞp thêi ®−îc. Do ®ã ng−êi ta ®5
øng dông m¸y tÝnh vµ c«ng nghÖ th«ng tin ®Ó tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh
qu¶n lý ®iÒu hµnh s¶n xuÊt. Nh− vËy trong hÖ thèng ®iÒu hµnh s¶n
xuÊt, m¸y tÝnh ®ãng vai trß cña thiÕt bÞ thu thËp, xö lý th«ng tin, trao
®æi th«ng tin quan träng víi con ng−êi vµ nhËn c¸c th«ng tin diÒu
khiÓn cña con ng−êi ®Ó t¸c ®éng vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt H×nh 4-3

42
 M¸y tÝnh

QTSX QTSX

H×nh 4-2: HÖ ®iÒu hµnh s¶n xuÊt H×nh 4-3: HÖ ®iÒu hµnh s¶n xuÊt
theo kiÓu cò theo kiÓu cò ®−îc tù ®éng ho¸

Nh×n chung, hÖ thèng ®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cã
cÊu tróc c¬ b¶n nh− ë H×nh 4-4. PhÇn ë gi÷a lµ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ, ®Çu
vµo lµ nguyªn nhiªn vËt liÖu, ®Çu ra lµ s¶n phÈm. PhÇn bao quanh lµ qu¸
tr×nh xö lý th«ng tin bao gåm 4 phÇn chÝnh : lËp kÕ ho¹ch s¶n xuÊt, thiÕt
kÕ s¶n phÈm, ®iÒu khiÓn s¶n xuÊt vµ kinh doanh. Bé phËn qu¶n lý s¶n
xuÊt t−¬ng øng víi c¸c hÖ con chøc n¨ng trªn H×nh1-4 tr−íc ®©y do con
ng−êi ®¶m nhiÖm. Ngµy nay ng−êi ta øng dông m¸y tÝnh ®Ó tù ®éng ho¸
qu¸ tr×nh xö lý th«ng tin qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh s¶n xuÊt gäi t¾t lµ HÖ §K
T§H QTSX. Nh− vËy toµn bé qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®Òu ®−îc tù ®éng ho¸.
Mét c¸ch ng¾n gän cã thÓ ®Þnh nghÜa hÖ thèng tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt nh− sau:
HÖ §K T§H QTSX = HÖ §K T§H QTCN + HÖ §K T§H §HSX
Gi÷a hai hÖ T§H QTCN vµ T§H QTSX cã quan hÖ mËt thiÕt vµ t¸c
®éng qua l¹i víi nhau.

43
 Qu¸ tr×nh xö
ThiÕt kÕ lý th«ng tin
s¶n phÈm

KÕ ho¹ch
Kinh doanh
s¶n xuÊt

Nguyªn liÖu Qu¸ tr×nh S¶n phÈm

Nhiªn liÖu c«ng nghÖ

§iÒu khiÓn
s¶n xuÊt

H×nh 4-7: HÖ thèng ®iÒu khiÓn tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt

H×nh 4-5 tr×nh bµy c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n cña c¸c bé phËn ®iÒu hµnh
s¶n xuÊt, quan hÖ gi÷a c¸c bä phËn ®ã víi nhau vµ víi qu¸ tr×nh c«ng
nghÖ. Th«ng qua m¹ng m¸y tÝnh thèng nhÊt vµ phÇn mÒm chuyªn dông
hÖ T§H §HSX ®¶m b¶o viÖc xö lý c¸c th«ng tin vÒ ®iÒu hµnh s¶n xuÊt
nh− lËp kÕ ho¹ch s¶n xuÊt, thiÕt kÕ s¶n phÈm, cung cÊp vËt t−, tµi chÝnh
kÕ to¸n, nh©n lùc vµ kinh doanh tiÕp thÞ v.v.

44
 CAD
M« pháng
Ph©n tÝch
§¸nh gi¸ thiÕt kÕ
B¶n vÏ thiÕt kÕ kü thuËt

ThiÕt kÕ
s¶n phÈm

Bé phËn kinh doanh CAM

§¬n ®Æt hµng §¸nh gi¸ gi¸ thµnh
KÕ ho¹ch
KÕ to¸n Kinh doanh QTCN Ho¹ch ®Þnh c«ng nghÖ
s¶n xuÊt
Thanh to¸n LËp tr×nh m¸y NC
Ho¸ ®¬n LËp kÕ ho¹ch s¶n xuÊt

§iÒu khiÓn
s¶n xuÊt

CAM
§iÒu khiÓn qu¸ tr×nh
Gi¸m s¸t qu¸ tr×nh
§iÒu khiÓn c¸c m¸y
KiÓm tra-b¶o d−ìng

H×nh 4-5: HÖ thèng §K T§H QTSX

45
 II. C¸c phÇn mÒm øng dông trong hÖ §K T§H QTSX

1. Giíi thiÖu chung

Ngµy nay cã nhiÒu lo¹i phÇn mÒm ®−îc øng dông trong hÖ §K T§H
QTSX
+ PhÇn mÒm thùc hiÖn mét nhiÖmvô riªng rÏ nh− :
- PhÇn mÒm qu¶n lý nh©n sù
- PhÇn mÒm kÕ to¸n - tµi chÝnh
- PhÇn mÒm qu¶n lý vËy t− - kho v.v.
+ PhÇn mÒm tÝch hîp qu¶n lý toµn bé qu¸ tr×nh s¶n xuÊt tõ lËp kÕ ho¹ch
s¶n xuÊt, ®iÒu khiÓn s¶n xuÊt ®Õn ph©n phèi, b¸n s¶n phÈm. §Ó øng dông lo¹i
phÇn mÒm nµy doanh nghiÖp ph¶i ®−îc tæ chøc l¹i thµnh c¸c hÖ con hîp lý,
qu¶n lý chÊt l−îng theo ISO 9000 v.v. Lo¹i phÇn mÒm nµy th−êng rÊt ®¾t,
nh−ng còng ®−a l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ to lín. V× vËy c¸c c«ng ty trªn thÕ giíi
®Òu øng dông hÖ thèng §K T§H QTSX trong ®ã cã phÇn mÒm tÝch hîp.
HiÖn nay trªn thÕ giíi cã nhiÒu phÇn mÒm chuyªn dông dïng cho hÖ §K
T§H QTSX- phæ biÕn nhÊt lµ hai lo¹i phÇn mÒm sau:
+ PhÇn mÒm MRPII (Mü) - Manufacturing Resources Planning II -
PhÇn mÒm kÕ ho¹ch ho¸ nguån lùc s¶n xuÊt, phiªn b¶n 2. PhÇn mÒm nµy
th−êng dïng cho c¸c c«ng ty, doanh nghiÖp lín.
+ PhÇn mÒm EMRP (Mü) -Enteprise Manufacturing Resources
Planning - PhÇn mÒm ho¹ch ®Þnh kÕ ho¹ch s¶n xuÊt vµ tµi nguyªn doanh
nghiÖp. PhÇn mÒm nµy th−êng dïng cho c¸c doanh nghiÖp nhá vµ võa.
2. PhÇn mÒm MRPII

Bèn nguån lùc chÝnh hîp thµnh doanh nghiÖp:

+ Dßng vèn
+ Dßng d÷ liÖu

46
 + Dßng nguyªn liÖu, n¨ng l−îng
+ Dßng nh©n c«ng
MRPII gióp doanh nghiÖp ho¹ch ®Þnh c¸c nguån lùc trªn
H×nh 4-6 tr×nh bµy vÞ trÝ cña phÇn mÒm MRPII trong doanh nghiÖp. Cét
däc trªn H×nh 4-6 lµ hÖ §K T§H QTCn víi m¸y s¶n xuÊt lµ CNC. Cét ngang
trªn H×nh 4-6 lµ hÖ §K T§H QTSX víi phÇm mÒm chuyªn dông ®iÒu hµnh
s¶n xuÊt MRPII.

CONCEPT

CAD CAE

CAPP

CAM

Demand MRPII PP CNC Storage Distribution

CAQ

H×nh 4-6: VÞ trÝ cña MRPII trong doanh nghiÖp

Chó thÝch :
Concept - ý ®å thiÕt kÕ s¶n phÈm
CAD - Computer Aided Design - ThiÕt kÕ ®−îc trî gióp b»ng m¸y tÝnh
CAM - Computer Aided Manufacturing - §iÒu khiÓn s¶n xuÊt ®−îc trî
gióp b»ng m¸y tÝnh

47
 CAE - Computer Aided Engineering - ThiÕt kÕ kü thuËt ®−îc trî gióp b»ng
m¸y tÝnh.
CAPP - Computer Aided Proces Planing - Ho¹ch ®Þnh qu¸ tr×nh c«ng
nghÖ ®−îc trî gióp b»ng m¸y tÝnh.
CNC - Computer Numerical Control - §iÒu khiÓn sè b»ng m¸y tÝnh.
CAQ - Computer Aided Quality Control - KiÓm tra chÊt l−îng ®−îc trî
gióp
b»ng m¸y tÝnh.
PP - Production Planing - Ho¹ch ®Þnh s¶n phÈm.
Demand - Yªu cÇu cña kh¸ch hµng.
Storage - Kho tµng
Distribution - Ph©n phèi s¶n phÈm
Theo cét däc cña H×nh 4-6 ta thÊy qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra s¶n phÈm ®i theo
c¸c b−íc sau:
- §Çu tiªn lµ ý ®å thiÕt kÕ s¶n phÈm.
- Sau khi cã ý t−ëng vÒ s¶n phÈm tiÕp theo lµ thiÕt kÕ s¶n phÈm CAD vµ
thiÕt kÕ kü thuËt cña s¶n phÈm CAE.
- B−íc ba lµ x¸c ®Þnh c«ng nghÖ chÕ t¹o s¶n phÈm CAPP
- B−íc bèn lµ ®iÒu khiÓn s¶n xuÊt CAM, ë ®©y cã c¸c ch−¬ng tr×nh ®Ó
®iÒu khiÓn s¶n xuÊt.
- M¸y s¶n xuÊt lµ m¸y ®iÒu khiÓn b»ng m¸y tÝnh CNC.
- B−íc cuèi cïng lµ b−íc kiÓm tra chÊt l−îng s¶n phÈm CAQ.
Theo hµng ngang cña H×nh 4-6 lµ qu¸ tr×nh qu¶n lý ®iÒu hµnh s¶n xuÊt ta
thÊy cã c¸c b−íc sau:
- B−íc ®Çu tiªn lµ c¸c ®¬n ®Æt hµng cña kh¸ch hµng.
- Qu¸ tr×nh qu¶n lý ®iÒu hµnh s¶n xuÊt ®−îc thùc hiÖn bëi phÇn mÒm
chuyªn dông MPRII ë b−íc thø hai.

48
 - B−íc ba lµ b−íc ®Æt kÕ ho¹ch s¶n xuÊt s¶n phÈm vÒ sè l−îng, tiÕn ®é,
v.v. KÕ ho¹ch nµy ®−a tíi m¸y s¶n xuÊt CNC ®Ó thùc hiÖn.
- S¶n phÈm s¶n xuÊt ra ®−îc ®−a vµo kho (storage) ®Ó ®−a sang bé phËn
xuÊt hµng (distributing).
H×nh 4-6 chØ râ tÊt c¶ c¸c kh©u trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®Òu ®−îc trî gióp
b»ng m¸y tÝnh v× vËy nh÷ng hÖ thèng s¶n xuÊt lo¹i nµy th−êng cã tªn lµ hÖ
thèng s¶n xuÊt tÝch hîp m¸y tÝnh CIM (Computer Intergrated
Manufacturing).
H×nh 4-7 tr×nh bµy quan hÖ gi÷a qu¸ tr×nh s¶n xuÊt phÇn mÒm qu¶n lý
MPRII vµ c¬ së d÷ liÖu cña nhµ m¸y.

Shop-Floor Customer
Schedling Forecast Orders CAD
rules

To
CAPP Customer
Planing
Algáithm

Data
& CAM
Information
Inventory
NC

Production Materials
Plan Plan Production CAQ Packing

H×nh 4-7: MRPII vµ C¬ sá d÷ liÖu

Chó thÝch :
Shop - floor Scheduling Rules - Quy t¾c lËp lÞch s¶n xuÊt ë ph©n x−ëng

49
 Forecast - Dù b¸o thÞ tr−êng
Customer orders - §Æt hµng cña kh¸ch hµng
Planing Algorithm - ThuËt to¸n ®Æt kÕ ho¹ch
Production Plan - KÕ ho¹ch s¶n phÈm
Materials Plan - KÕ ho¹ch nguyªn vËt liÖu
Production - S¶n phÈm
Packing - Bao gãi
Inventory - Kho tµng
To Customers - §Õn kh¸ch hµng
Data & Information - C¬ së d÷ liÖu
C¸c H×nh 4-8 ®Õn H×nh 4-12 tr×nh bµy c¸c bé phËn chÝnh (c¸c hÖ con) cña
phÇn mÒm qu¶n lý tù ®éng ho¸ MPRII.
H×nh 4-8 tr×nh bµy hÖ thèng b¸n hµng. Sau khi cËp nhËt vÒ s¶n phÈm vµ
nhËn ®−îc mÖnh lÖnh xuÊt hµng, hÖ thèng sÏ lµm phiÕu thu ®−a sang nhµ kho
vµ lµm ho¸ ®¬n cho kh¸ch hµng.
H×nh 4-9 tr×nh bµy hÖ thèng giao hµng. Sau khi nhËn lÖnh tõ hÖ thèng b¸n
hµng (H×nh 4-8) hÖ thèng giao hµng sÏ lµm lÖnh chuyÓn giao s¶n phÈm cho
kh¸c hµng.
H×nh 4-10 tr×nh bµy hÖ thèng s¶n xuÊt. D÷ liÖu ®Çu vµo cña hÖ thèng s¶n
xuÊt lµ yªu cÇu tõ hÖ thèng b¸n s¶n phÈm. Tõ yªu cÇu nµy ng−êi ta lËp kÕ
ho¹ch ph©n phèi s¶n phÈm ®Ó ®−a ®Õn bé phËn s¶n xuÊt t¹i nhµ m¸y.
H×nh 4-11 tr×nh bµy hÖ thèng thiÕt kÕ s¶n phÈm vµ quan hÖ víi c¸c hÖ
thèng kh¸c trong hÖ thèng.
Cuèi cïng H×nh 4-12 lµ hÖ thèng mua s¾m vËt t− nguyªn liÖu dïng cho
s¶n xuÊt vµ mèc quan hÖ víi c¸c hÖ con kh¸c trong hÖ thèng. H×nh 4-12 cho
ta mét c¸ch nh×n tæng thÓ vÒ hÖ thèng §K T§H QTSC, mèc quan hÖ gi÷a c¸c
bé phËn, dßng th«ng tin vµ dßng s¶n phÈm l−u chuyÓn trong hÖ thèng.

50
 Dßng th«ng tin Dßng s¶n phÈm

PhiÕu thu

§iÒu tra d÷ liÖu

B¶ng kª

MÖnh lÖnh Nhµ kho

Lµm lÖnh xuÊt
MÖnh lÖnh

Lµm hãa ®¬n

Th«ng tin

ChuyÓn giao Dßng s¶n phÈm

D÷ liÖu vÒ hãa ®¬n

H×nh 4-8 : HÖ thèng b¸n hµng
51
§iÒu tra d÷ liÖu
MÖnh lÖnh hÖ thèng b¸n s¶n phÈm
Cung cÊp
s¶n phÈm

hÖ thèng bè trÝ nhµ

kho

hÖ thèng dì lÊy s¶n Nhµ kho

MÖnh lÖnh
phÈm h−íng dÉn

hÖ thèng ph©n phèi

H×nh 4-9: HÖ thèng chuyÓn giao s¶n phÈm

52
 Cung cÊp
s¶n phÈm
§iÒu tra
d÷ liÖu
hÖ thèng b¸n KÕ HO¹CH
MÖnh s¶n phÈm ph©n phèi
hÖ thèng
lÖnh
®iÒu khiÓn
s¶n phÈm
yªu cÇu vÒ
Nhµ m¸y
phô tïng
hÖ thèng
lÖnh cung
chuyÓn giao yªu cÇu vÒ
cÊp
s¶n phÈm nguyªn liÖu

hîp ®ång phô

MÖnh lÖnh h−íng dÉn Nhµ kho

C¸c mÖnh lÖnh

H×nh 4-10: HÖ thèng s¶n xuÊt

53
 Cung cÊp
s¶n phÈm
Nghiªn cøu thiÕt kÕ
chi tiÕt

ý ®å
thiÕt kÕ thiÕt kÕ
s¬ bé kü thuËt Nhµ m¸y

§iÒu tra d÷ liÖu

hÖ thèng b¸n MÖnh lÖnh hÖ thèng
MÖnh lÖnh s¶n phÈm s¶n xuÊt

MÖnh lÖnh
hÖ thèng
Nhµ kho
chuyÓn giao
s¶n phÈm

MÖnh lÖnh h−íng dÉn

H×nh 4-11: HÖ thèng thiÕt kÕ s¶n phÈm

54
ý ®å hÖ thèng thiÕt ThiÕt kÕ
kÕ
§iÒu tra
d÷ liÖu hÖ thèng
hÖ thèng b¸n MÖnh lÖnh
MÖnh lÖnh s¶n phÈm s¶n xuÊt

Nhµ m¸y
hÖ thèng
chuyÓn giao
s¶n phÈm
hÖ thèng hÖ thèng
th«ng tin vÒ hîp ®ång
ng−êi cung cÊp phô

hÖ thèng
hÖ thèng Nhµ kho
hãa ®¬n vµ
mÖnh lÖnh
kiÓm tra

MÖnh lÖnh h−íng dÉn MÖnh lÖnh Cung cÊp s¶n phÈm

H×nh 4-12: HÖ thèng mua s¾m

55
 III. KÕt luËn

Trong thêi ®¹i ngµy nay khoa häc c«ng nghÖ ph¸t triÓn rÊt nhanh. Dùa
trªn nh÷ng thµnh tùu cña c«ng nghÖ ®iÖn tö vµ tin häc, c«ng nghÖ tù ®éng
ho¸ cã tèc ®é ph¸t triÓn rÊt cao. Ngµy nay c«ng nghÖ tù ®éng ho¸ ®5 x©m
nhËp vµo mäi lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ ®êi sèng cña con ng−êi.
HÖ thèng §K T§H QTSX kh«ng nh÷ng gãp phÇn gi¶m nhÑ søc lao
®éng ch©n tay mµ cßn gi¶m nhÑ søc lao ®éng trÝ ãc cu¶ con ng−êi. HÖ
thèng §K T§H QTSX n©ng cao n¨ng suÊt chÊt l−îng vµ ®−a l¹i hiÖu qu¶
kinh tÕ to lín. V× vËy ngµy nay hÖ thèng §K T§H QTSX ngµy cµng ®−îc
øng dông réng r5i vµ trë thµnh chØ tiªu ®Ó d¸nh gi¸ tr×nh ®é tù ®éng ho¸
cña mét nhµ m¸y, mét doanh nghiÖp.
C¸c c«ng nghÖ míi nh− m¹ng m¸y tÝnh, hÖ truyÒn th«ng c«ng nghiÖp,
hÖ ®iÒu khiÓn ph©n t¸n DCS (Distributed Control System) hÖ gi¸m s¸t vµ
thu thËp sè liÖu SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition) v.v.
®5 gióp cho hÖ §K T§H QTCN kh«ng nh÷ng ®−îc ¸p dông vµo c¸c
doanh nghiÖp lín mµ cßn ®−îc ¸p dông rÊt hiÖu qu¶ ®èi víi c¸c doanh
nghiÖp nhá vµ võa.

56
 Tài liệu tham khảo
1. Mikell P. Groover Automation Production system and
Computer Intergrated Manufacturing . Prentice-Hall, 1987.
2. Methods model based process control .1995 Nato
3. Bolkov I.M. ACYTII .1977
4. Biegle John. Production Control .1971
5. Nguyễn Công Hiền. Bài giảng “Hệ thống tự ñộng hoá quá
trình công nghệ”, 1999
6. Tài liệu kỹ thuật về hệ thống ñiều khiển nhà máy xi măng
Hoàng Thạch.

57