Professional Documents
Culture Documents
com/site/srimadhvyasa/ [
Tracking:
Sr Date Remarks By
1 24/05/2014 Typing Started on H K Srinivasa Rao
2 12/11/2014 Typing Ended on H K Srinivasa Rao
3 Ist Proof Reading & Correction Sri Ranganath Gangoor &
H K Srinivasa Rao
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 1
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
Blessed by Lord and with His divine grace, we are pleased to publish this
Magnanimous Work of Sri Acharya Madhwa. It is a humble effort to make
available this Great work to Sadhakas who are interested in the noble path
of propagating Acharya Madhwa’s Philosophy.
With great humility, we solicit the readers to bring to our notice any
inadvertant typographical mistakes that could have crept in, despite great
care. We would be pleased to incorporate such corrections in the next
versions. Users can contact us, for editable version, to facilitate any value
additions.
ಕೃತಜ್ಞತ ಗಳು
ಜನಾಮಂತರದ ಸುಕೃತದ ಫಲವಾಗಿ ಮಧ್ವಮತದಲ್ಲಿ
ಜನಿಸಲು, ಪ ರೀಮಮ ರ್ತಿಗಳಾಗಿ ನನನ ಅಸ್ತಿತವಕ್ ೆ
ಕ್ಾರಣರಾದ, ಈ ಸಾಧ್ನ ಗ ಅವಕ್ಾಶಮಾಡಿದ, ನನನ
ಪೂಜಯ ಮಾತಾ ಪತೃಗಳಾದ, ದಿವಂಗತರಾದ ಲಲ್ಲತಮಮ
ಮತುಿ ಕೃಷ್ಣರಾವ್ ಹ ಚ್ ಆರ್ ಅವರ ಸವಿ ನ ನಪನಲ್ಲಿ ಈ
"ಸವಿಮ ಲ ಯಜ್ಞ"
‘‘ಮಾತೃದ ೀವೀ ಭವ-ಪತೃದ ೀವೀಭವ-
ಆಚಾಯಿದ ೀವೀಭವ’’
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 2
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
TABLE OF CONTENTS
॥ प्रमदााणलक्षणमदा॥् 10
॥प्रमदााणलक्षणटीका॥ 10
िारारणस्यैव िम्यत्वोपपाचिमदा ् 11
लक्षणलक्षणप्ररो्ि ज 11
उद्दजशाचीिां स्वरूपमदा ् 11
लक्षणनवभागाः 12
प्रमदााण्मदाान्यलक्षणमदा, ् प्रमदााणनवभागश्च 12
्
्ंशरनिरूपणमदा 12
उचरिमदािज ्ंशरकारणानि 13
स्वमदािज कारणमदा ् 13
नवपररय लक्षणमदा ् 13
म
अिप्रमदााणलक्षणमदा ् 13
कज वलप्रमदााणनिरूपणमदा ् 14
्
ईशलक्ष्मीज्ञािरोरोनगज्ञािानचभ्यो नमदार्श्च मदाहावैलक्षण्रनिरूपणमदा 14
रोनगज्ञाि्ामदाान्यलक्षणनवभागौ 15
ऋ्रम ोनगज्ञािनिरूपणमदा ् 15
िानत्वकािानत्वकरोनगज्ञािलक्षणमदा ् 16
अरोनगज्ञािनिरूपणमदा ् 16
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 3
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
्ानचकज वलज्ञािनवभागाः 17
म
अिप्रमदााणनिरूपणमदा ् 17
प्रत्यक्षमदाात्रप्रामदााण्रवाचनिरा्ाः 17
म
प्रत्यक्षािमदाािमदाात्रप्रामदााण्रवाचनिरा्ाः 17
प्रत्यक्ष्ामदाान्यलक्षणमदा ् 17
म
अिमदााि्ामदाान्यलक्षणमदा ् 18
म
अिमदाािनवभागाः 18
आगमदा लक्षणमदा ् 18
म व्मदार् यिमदा ् 19
अर्ायपत्तजरिमदाािातु भाय
म
िानकि कोक्तोपमदाािस्यािमदाािातु भाय
वाः 20
म
अिपलब्ज
ाः प्रत्यक्षाद्यतु भायवाः 20
म जऽतु भायवाः 21
्म्भवपनरशजषरोरिमदााि
म
िकय स्यािमदाािातु भाय
वाः 21
उक्तमदाानक्षप्य पनरहाराः 22
म
्मदााख्याचीिामदािमदाािातु भाय
वाः 23
्
व्यानिनिरूपणमदा 24
म
अिमदाािनवभागाः 24
अवरवनिरमदानिराकरणमदा ् 24
उपपनत्तचोषनिरूपणमदा ् 26
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 4
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
प्रनिज्ञाहानिाः (1) 27
् 28
प्रनिज्ञातु रमदा(2)
प्रनिज्ञानवरोधाः (3) 29
प्रनिज्ञा्न्न्या्ाः (4) 30
्
हजत्वतु रमदा (5) 30
्
अर्ायतु रमदा(6) 30
्
निरर् यकमदा(7) 30
्
अनवज्ञािार् यकमदा(8) 31
्
अपार् यकमदा(9) 31
्
अप्रािकालमदा(10) 31
्
न्यूिमदा 31
्
अनधकमदा॥12॥ 32
म
पिरुक्तमदा ्
॥13॥ 32
म
अििभाषणमदा ्
॥14॥ 32
्
अज्ञािमदा(15) 33
अप्रनिभा(16) 33
नवक्षजपाः(17) 33
म ा(18) 33
मदािािज्ञ
म
पर यिरोज्योपज ्
क्षणमदा(19) 33
निरिरम ोज्यािरोगाः(20)
म 33
अपन्द्धातु (21) 34
हजत्वाभा्ाः(22) 34
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 5
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अन्द्धाः(22-1) 34
नवरुधाः(22.2) 35
अिध्यवन्िाः(22.4) 35
कालात्यरापनचष्टाः(22.5) 36
प्रकरण्मदााः(22.6) 36
्त्प्रनिपक्षाः(22.7) 36
उचारहणाभा्ााः ॥23॥ 36
िकय पराहनिाः॥24॥ 37
प्रत्यक्षकरणनवभागाः 37
्ानक्षप्रामदााण्रमदा ् 37
्ौगिानभमदािाः प्रत्यक्षकरणनवभागाः 38
िानकि क्ौगिमदािखण्डिमदा ् 38
प्राभाकरमदािजि स्मृनिप्रामदााण्राक्षजपाः 39
प्राभाकरोक्ताक्षजपनिरा्ाः 39
िटस्थशङ्कापनरहारौ 40
स्मृनिप्रामदााण्रज बाधकाभावाः 40
िकायप्रामदााण्रशङ्कापनरहारौ 40
नवरोधनवभागाः 40
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 6
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
्ानिनिरूपणमदा ् 41
प्रनिधमदाय्मदा्ानिाः॥1॥ 42
उत्कषय्मदा्ानिाः॥2॥ 42
अपकषय्मदा्ानिाः॥3॥ 42
वण्र्
य मदा्ानिाः॥4॥ 43
अवण्र्
य मदा्ानिाः॥5॥ 43
नवकल्प्मदा्ानिाः॥6॥ 43
्ाध्य्मदा्ानिाः॥7॥ 44
प्रानि्मदा्ानिाः॥8॥ 44
अप्रानि्मदा्ानिाः॥9॥ 45
प्र्ङ्गमदा्ानिाः॥10॥ 45
प्रनिदृष्टातु ्मदा्ानिाः॥11॥ 45
म
अित्पनत्त्मदा्ानिाः॥12॥ 45
्ंशर्मदााः॥13॥ 45
प्रकरण्मदााः॥14॥ 46
म मदााः॥15॥
अहजि् 46
अर्ायपनत्त्मदााः॥16॥ 46
अनवशजष्मदााः॥17॥ 46
उपपनत्त्मदााः॥18॥ 47
उपलनब््मदााः॥19॥ 47
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 7
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
]
म
अिपलनब््मदााः॥20॥ 47
नित्य्मदााः॥21॥ 47
अनित्य्मदााः॥22॥ 48
कारय्मदााः॥23॥ 48
छलनवभागलक्षणोचाहरणानि 50
म नचनिरूपणमदा ्
शब्दािां मदाख्यार्ाय 50
म
अिमदाािनवरोधनवभागाः 50
प्रनिज्ञानवरोधाः 51
हजिनम वरोधाः 51
दृष्टातु नवरोधाः 51
उपाधजाः ्प्रनि्ाधिोन्नारकत्वमदा ् 52
्
्ोपानधकस्य व्याप्यत्वान्द्धत्वमदािमदा 52
्ोपानधकस्य व्यनभचानरत्वमदािमदा ् 52
पूवोक्तमदािद्वरनिरा्ाः 52
नवश्वनमदाथ्यात्वािमदाम ाि ज प्रनिज्ञानचनवरोधाः 52
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 8
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
नवश्वनमदाथ्यात्वािमदाम ाि ज स्वरूपान्नद्धाः 53
म ज ्प्रनि्ाधित्वमदा ्
नवश्वनमदाथ्यात्वािमदााि 54
आश्ररान्द्ध्याचीिामदादूषणत्वमदा ् 57
अनिप्र्ङ्गस्यैव चोषत्वानचव्यवस्थापकत्वमदा ् 57
्ाध्याप्रन्द्धजरदूषणत्व्मदार् यिमदा ् 59
भाट्टप्रमदााण्ामदाान्यलक्षणनिराकरणमदा ् 63
मदाीमदाां्कै कचजश्रनभमदािप्रमदााण्ामदाान्यलक्षणनिराकरणमदा ् 63
प्राभाकरानभमदािप्रमदााण्ामदाान्यलक्षणनिरा्ाः 64
स्मृनिप्रामदााण्र्मदार् यिमदा ् 64
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 9
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
ऐनिह्यप्रामदााण्र्मदार् यिमदा ् 64
ि ैरानरकानभमदािप्रमदााणलक्षणनिरा्ाः 65
्ानक्षप्रामदााण्र्मदार्िय मदा ् 65
िानकि कोक्तप्रमदााणलक्षणस्य्ानक्षण्रव्यानिाः 66
स्मृनिप्रामदााण्र्मदार्िय मदा ् 66
म
स्मृिरज िमदााित्वज
ि प्रमदााण्रनमदानि पक्षनिरा्ाः 66
स्वोक्तप्रमदााणलक्षणपरीक्षा 67
नवपर यरािङ्गीकिृमदाीमदाां
य ्कमदािनिरा्ाः 67
म
मदािािज्ञारा अ्ङ्गिातु भायवाः 68
प्रमदााणानचनिरूपणप्ररो्िानच 68
॥ प्रमदााणलक्षणमदा॥्
॥प्रमदााणलक्षणटीका॥
अशजषगरुम मदाीशजश ं िारारणमदािामदारमदा।्
म ानब्ं परुषोत्तमदामदा
प्रणम्यागण्रकल्याणगण म ।्
्
म ि व्याक
पूण यबोधािनप गरू म वे मदाािलक्षणमदा॥्
ग्रन्थारम्भस्य मदाङ्गलाचरणस्यवक्ष्यमदााणार् यप्रनिज्ञाराश्च कियव्यत्व्मदार् यिमदा ्
इह खलु म मदाजव
‘्ख मदाज स्याि ् दाःखं मदािागनप मदाा भूि’् इनि निनखलापनज क्षि
मदाोक्षस्यजश्वर्ाक्षात्कारमदातु रजणा्म्भवाि, ् िस्यच प्रमदााणानि म
नविािचराि ,् प्रमदााणािां च
रर्ावनद्वनचिािामदाजव म ोपपत्तजस्तत्स्वरूपं
िद्धजित्व म ामदाो
रर्ावज्ज्ञापनरिक भगवािाचारयवरयाः
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 10
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
प्रानरनििग्रन्थानवघ्नपनर्मदााप्त्यानचप्ररो्िानवगीिनशष्टाचरणपरम्परानच य ं
प्रािजष्टचजविािनिपूवक
श्रोिृशमदा ्
ज षम ीमदािकूम लनरष्यि वक्ष्यमदााणमदाज
वाग्रज चशयरनि।
िारारणस्यैव िम्यत्वोपपाचिमदा ्
् अशजषगरुम नमदानि॥ ‘्वयज्ञ ं गरुम मदा’ ् इनि पाठज ्ावयज्ञ्य ं
िारारणस्यैव िमदास्कारज को हजिनम रत्यि उक्तमदा—
गरुम त्वस्योपपाचकमदा।् नकं च िारारणस्यैव अनि्मदार् यत्वजि जष्ट प्रचाि्म्भवाि ् िन्ननिनरनि भावजिोक्तमदा ् —
ईशजशनमदानि॥ अनप च रागानचचोषरनहिा नह लोकज वन्द्या भवनतु । िारारणश्चाशजषचोषदूर इनि ्ूचनरि ं म
अिामदारनमदानि॥ आमदारपचं चोषातु रोपलक्षणमदा।् प्रवक्ष्यानमदा इनि उद्दजशनवभाग-
परीक्षाद्यमपरोनग्ङ्ग्रहारोप्गयाः। ि नह िनद्विा प्रकृ ष्टा लक्षणोनक्ताः स्याि।्
लक्षणलक्षणप्ररो्िज
उद्दजशाचीिां स्वरूपमदा ्
म ङ्कीियिमदाद्दम श
िामदामदाात्रजण वस्त् म
ज ाः। ् च लक्षणाद्यमनक्त्म्भाविार्ाःय । अिनद्दश्र कस्य लक्षणानच ब्रूराि।्
म ारक्त
नवधा नवभागाः। िदनक्तरवातु रोद्दजशार्ाय। रक्त म नचतु ा परीक्षा। ्ोद्दजशनवषरा ि ्म्भवनि।
वक्ष्यनि।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 11
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
लक्षणनवभागाः
प्रमदााण्मदाान्यलक्षणमदा, ् प्रमदााणनवभागश्च
रर्ार्ं प्रमदााणमदा।्
प्रमदााणनमदानि लक्ष्यनिचेशाः। रर्ार् यनमदानि लक्षणोनक्ताः। म रत्रानप
एवमदात्त ज्ञािव्यमदा।् रर्ार्ं
िनिनवधमदा।्
प्रमदााणािामदाािन्त्यजऽनप ्ाक्षात्पारम्परेण रर्ाथ्ययज्ञापिार्ोऽरं नवभागाः। एिचजव चशयरि ् द्वज नवधज
उनद्दशनि—
कज वलमदािप्रम मदााणं च।
कज वलप्रमदााणलक्षणमदा।्
्ंशरनिरूपणमदा ्
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 12
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
उचरिमदािज ्ंशरकारणानि
म
उपलब्ध्यिपलब्ध्योाः ्मदाािधमदाय एवातु भवय ाि ् त्रैनवध्यनमदात्यपरज। ्मदाािज नह
म
्च्िोरुपलब्त्वािपलब्त्वज इनि।
स्वमदािज कारणमदा ्
्
अ्मदाािधमदायनवप्रनिपत्त्योरनप ्मदाािधमदाय एवातु भायवनरि ं म शक्यत्वाि एकनवध्यनमदानि ित्त्वमदा।्
नवपरयरलक्षणमदा ्
म
अिप्रमदााणलक्षणमदााह—
ित्ाधिमदािप्रम मदााणमदा।्
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 13
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अिो नवनशष्टग्रहणमदा।् प्रमदाावाि ् प्रमदाािा। प्रमदाानवषराः प्रमदाजरमदा।् रर्ार् यज्ञािं प्रमदाा। प्रमदाािाःम प्रमदाजरत्वजऽनप
् र्गनम क्ताः।
नववक्षावशाि पृ
कज वलप्रमदााणनिरूपणमदा ्
कज वल प्रमदााणं नवभ्नि—
म ध।ं
कज वलं चिनवय
ईशलक्ष्मीरोग्ररोनगभजचिज ।
मदातु व्यनमदात्याह
स्वािन्त्र्यपारिन्त्र्याभ्यां िनद्वशजषाः।
अिानचनित्यत्व्ाम्यजऽनप स्व्त्ताचौ स्विन्त्रमदाीशज्ञािं, िचधीिं लक्ष्मीज्ञािनमदानि
मदाहानवशजषात्पृर्ग्ग्रहणमदापम पद्यिज। अिजि स्विन्त्रज्ञािमदााद्यं, ईशैकाधीिं नद्विीरनमदानि द्वरोलयक्षणं ्ूनचिं
भवनि। आद्यज स्विन्त्रनमदानि लक्ष्म्यानचज्ञािनिवृनत्ताः। ज्ञािनमदािीशव्यचम ा्ाः। नद्विीरज ईशाधीिनमदानि
ईशज्ञािनिवृनत्ताः। एकज नि ब्रह्मानचज्ञािनिवृनत्ताः। ज्ञािनमदानि लक्ष्मीव्यावृनत्ताः। िरोनवयशषज ातु रमदााह—
पूवं स्पपरगिानखलनवशजषनवषरमदा।्
्
लक्ष्मीज्ञािस्याप्यनिमदाहत्वजि ैित्म्भवाि कर्मदाीशज्ञािस्य नवशजषाः? इत्यि आह—
नद्विीरमदाीशजऽन्यजभ्योऽनधकमदा।्
अ्ावयनत्रकमदा।्
ि त्वीशज ्वयनवशजषनवषरमदा।् अिस्तरोरनस्त नवशजषाः। रर्जश ज अ्ावयनत्रकं िर्ा नकमदान्यत्रानप? िजत्याह—
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 14
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
स्पष्टत्वज भजचाः।
अर् वा पूवनय मदात्यिजि कार्त्स्न्येि जशनवषरत्वं लक्षणातु रमदाीशज्ञािस्य ्ूनचिमदा।् ित्र कार्त्स्न्येिनज ि
लक्ष्म्यानचज्ञािव्यचम ा्ाः। कृ त्स्न ्गनद्वषरं लक्ष्मीज्ञािमदानप भविीिीशग्रहणमदा।्
ईशजऽन्यजभ्योऽनधकमदा्ावयनत्रकनमदानि लक्ष्मीज्ञािस्य लक्षणातु रमदा।् ईशग्रहणं स्वरूपकर्िार् यमदा।्
अ्ावयनत्रकत्वा्म्भवनिवृत्त्यर्ं च। अन्यजभ्योऽनधकनमदानि ब्रह्मानचज्ञािव्यचम ा्ाः। अ्ावयनत्रकनमदानि
ईशज्ञािनिरा्ाः। ईशजऽ्ावयनत्रकमदान्यत्र ्वयनवषरनमदानि िल्लक्षणातु रमदा, ् ईशाचन्यत्रग्रहणं
व्या ािपनरहारार् यमदा।् ईशजऽ्ावयनत्रकनमदानि ईशज्ञािनिवृनत्ताः। अन्यत्र
्वयनवषरनमदात्यस्मचानचज्ञािव्यचम ा्ाः। म
ऋ्ज्ञािजऽनिव्यानिपनरहारारािालोचिज
ऽपीनि ग्राह्यमदा।्
िस्याऽलोचिजऽन्यत्र ्वयनवषरत्वं वक्ष्यनि। स्पष्टत्व इत्यिजिानप निरनिशरस्पष्टं ईशज्ञािं, ईशज्ञािमदाजव
्
रिोऽनधकस्पष्टं िि लक्ष्मीज्ञािमदा ्
इत्यिरोलय
क्षणातु रं ्ूनचिं भवनि।
रोनगज्ञाि्ामदाान्यलक्षणनवभागौ
म
ऋ्रोनगज्ञािनिरूपणमदा ्
म
ित्र पूववय दृ्ज्ञािं म
िािप्रमदााण्न्यमदानित्यं चजत्याह—
रोनगज्ञािमदाृ्िू ामदािानचनित्यमदा।्
कज षां रोनगिां? ऋ्ूिां इनि रोज्यमदा।् रोनगज्ञाि इनि पाठज ज्ञािनमदानि शजषाः। अ्ावयनत्रकत्वाि ्
रोगनवभागाः। िल्लक्षणमदााह—
ईशज ्ीवजभ्योऽनधकमदा।्
म
ऋ्व्यनिनरक्त्ीवज्ञािजभ्य एव। ईश इनि स्वरूपकर्िमदा।् ्ीवजभ्योऽनधकनमदात्यस्मचानचज्ञािनिरा्ाः।
अवधारणजि जशलक्ष्मीज्ञािनिवृनत्ताः। लक्षणातु रं चाह—
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 15
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अन्यत्रालोचि ज ्वयनवषरमदा।्
क्रमदाजण वध यमदाािमदा।्
्
रोगप्रभावजि वृनद्ध्द्भावाि रोनगज्ञाित्वं म मदा।् क्रमदाजण वध यमदााित्वज मदाक्त
रक्त म ावनप नकं वध यि इनि? िजत्याह—
म ाः।
आमदाक्तज
आङ् मदारायचारामदा।् अनभवृद्धिचीवि प् िम ाः नकं ह्रा्ो भवनि? िजत्याह
ििोऽव्यरमदा।्
िानत्वकािानत्वकरोनगज्ञािलक्षणमदा ्
अरोनगज्ञािनिरूपणमदा ्
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 16
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म
अरोनगज्ञािमदात्पनत्तनविाशवि।्
िस्य लक्षणमदााह—
अल्पमदा।्
ईशाचन्यत्राल्पनवषरमदा।्
्ानचकज वलज्ञािनवभागाः
म
अिप्रमदााणनवभागमदााह—
म ािमदाागमदा इनि।
प्रत्यक्षमदािमदा
प्रारजणा्न्नाव्यवनहिवियमदाािकनिपरार् यग्राहकं प्रत्यक्षमदा ,् अिा्न्नािी-
म
िािागिव्यवनहिार् यगोचरमदािमदाािमदा ,् स्वािन्त्रजण अशजषार् यनवषर आगमदा इनि अर् यग्रहणक्रमदाजणोद्दजशाः।
प्रत्यक्षमदाात्रप्रामदााण्रवाचनिरा्ाः
प्रत्यक्षमदाजकमदाजवनज ि चावायकाः। म
िस्यजष्टानिष्ट्ाधिज्ञािाभावाज्जीविमदाजवािपपन्नमदा ।् ि नह प्रत्यक्षं
िज्ज्ञािोपाराः।
म
प्रत्यक्षािमदाािमदाात्रप्रामदााण्रवाचनिरा्ाः
म
प्रत्यक्षािमदाािज एवजनि कणाचर ्ौगिाश्च। िजषां नकमदाागमदाो ि बोधकाः। बोधकोऽनप वा ि रर्ार् याः।
म
रर्ार्ोऽनप वान्यत्र अतु भूिय ाः। पक्षत्ररमदाप्यिभवनवरुद्धनमदानि। अर्ं प्रनि नस्थिमदाक्षं प्रत्यक्षमदा।्
म म
ि ैव अर् यप्रमदाापकमदािमदाािमदा
प्रमदााणातु राि्ारणज ।् ्म्यगिीनिरार्ायवगमदाक आगमदा इनि ्ंज्ञानिरुक्त्य ैव
लक्षणन्द्धौ प्रत्यक्षज िस्यैव स्फमटीकरणार्ं अिमदाािाचौ
म श्रङ्गम ग्रानहकरा िज्ज्ञापिार्ं च पिम लयक्षणारम्भाः।
प्रत्यक्ष्ामदाान्यलक्षणमदा ्
ित्र प्रत्यक्षलक्षणमदााह—
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 17
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म
अिमदाािलक्षणमदााह—
म ािमदा।्
निचोषोपपनत्तरिमदा
म िज। ्ाहचरयबलजिार् यगमदाकं नलङ्गमदा।् निचोषग्रहणमदािमदाािाऽभा्व्य
उपपनत्तनरनि नलङ्गमदाच्य म चम ा्ार् यमदा।्
म
व्याप्त्याद्यिमदाािलक्षणा म
रनहिोऽिमदाािवचवभा्मदाािोऽि म
मदाािाभा्ाः। उपपनत्तग्रहय णं
प्रत्यक्षानचव्यावृत्त्यर् यमदा।् उपपनत्तश्च रर्ार्िय ो ज्ञािैवार्ं बोधरनि। अन्यर्ानिप्र्ङ्गाि।्
म
अिमदाािनवभागाः
म
नत्रनवधमदािमदाािमदा ।् कज वलान्वनर कज वलव्यनिरजनक अन्वरव्यनिरजकीनि कज नचि।् ्ाध्यधमदायवाि धमदामी
् पक्षाः।
्ाध्य्मदाािधमदायवाि ् धमदामी ्पक्षाः। ्ाध्यित्मदाािधमदायरनहिो धमदामी नवपक्षाः। ्ाध्यत्वाकारमदातु रजण ्
एव धमदायाः ्ाध्य्मदाािधमदायाः। पक्षव्यापकं , ्पक्षवृनत्त, अनवद्यमदाािनवपक्षं कज वलान्वनर। िच ् नद्वनवधमदा।्
्पक्षव्यापकं िचजकचजशवृत्तीनि। िद्यर्ा, धमदाायधमदाौ कस्यनचि ् प्रत्यक्षौ प्रमदाजरत्वाि,् गण
म त्वानचनि।
आगमदा लक्षणमदा ्
आगमदा लक्षणमदाा —
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 18
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
चोलजष म वियमदाािं िृनषिं प्रनि ‘्नतु ्रम ्नरनि शीिलानि ्लानि’ इत्यपचज
म शस्य नवलम्बजिोच्चनरिपचािां
म अिमदा
अर्ायपत्त्यपमदाज म ानवशजषाः।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 19
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म
िानकि कोक्तोपमदाािस्यािमदाािातु भाय
वाः
म ा प्रत्यक्षं च।
अभावोऽिमदा
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 20
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
]
म
प्रत्यक्षािमदाािरोरतु भ वय नि। म ।
नद्विीरमदािमदाािज नवमदािाः चक्षूरनहिाः रूपाज्ञत्वाि ् टवनचनि
प्ररोग्म्भवाि।् िृिीरमदाागमदाज। अिो रक्त
म ो नवभाग इनि। अत्राभावद्वरस्यातु भायवािनक्तस्तत्र
म
परामदाशायपरामदाशयनवशजषाि।्
पिम रजवमदापरामदाृश्र झनडनि ‘िानस्त टाः’ इनि प्रवियि ज िचा प्रत्यक्ष इनि ि नवरोधाः। अरं च बनहरजव
नवभागो ि ि म ्ख म ानचस्वरूपज निश्चररूपत्वजि परामदाशायभावाि।्
म ाद्यभावप्रमदााणज। ्ानक्षणाः ्ख
म
्म्भवपनरशजषरोरिमदाािजऽतु भाय
वाः
म ा।
्म्भवपनरशजषाविमदा
मदाैत्रप्रमदाा इनि॥ म
्म्भवपनरशजषरोरिमदाािजऽतु भाय
वाः। ‘नवप्रनिपन्नाः पञ्चाशब्द्द्वाि ् शिवत्वाि ्
्म्प्रनिपन्नवि, ् नवमदािो मदाैत्राः च ैत्रमदाैत्ररोरन्यिरत्वज ्त्यच ैत्रत्वाि ् व्यनिरजकजण च ैत्रवि’् इनि
प्ररोग्म्भवाि।् िस्मादपपन्नं प्रमदााणािामदा नत्रत्वनमदानि।
् वानचनववाचभावाभावज्ञापिार्ोऽरं नवभागाः।
म
िकय स्यािमदाािातु भाय
वाः
िि म िकय ाः प्रमदााणं ि वा। प्रमदााणनमदानि ब्रूमदााः। कर्ं िनहि नत्रत्वमदा?् इत्यिस्तत्स्वरूपं नववृण्वन्नाह —
म ा।
आत्मान्योन्याश्ररचक्रकािवस्थाकल्पिागौरवश्रिम दृष्टहािाचरो दूषणािमदा
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 21
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
नभद्यिज। िस्य पञ्चाङ्गानि। प्र्ञ्जकस्य प्र्ञ्जिीरजि व्यानिाः, प्रनििकै रप्रनि ािाः, प्र्ञ्जिीरस्य नवपरयर ज
परयव्ािं, प्र्ञ्जिीरस्यानिष्टत्वं, प्रनिपक्षा्ाधकत्वं चजनि। िस्यैवोत्पनत्तज्ञप्त्यर्ं िदत्पनत्तज्ञप्त्य-
प जक्षारामदाात्माश्ररत्वप्र्ङ्गाः। रदत्पत्त्याद्यधीिं रदत्पत्त्यानच, िदत्पत्त्याद्यर्ं िदत्पत्त्याद्यप जक्षारा-
मदान्योन्याश्ररत्वप्र्ङ्गाः। रदत्पत्त्याद्यधीिं रदत्पत्त्यानच िदत्पत्त्याद्यर्ं िदत्पत्त्याद्यपजक्षारां चक्रकप्र्ङ्गाः।
उत्पत्त्याचावन्योत्पत्त्याद्यप जक्षारा अपरयव्ािजऽिवस्थाप्र्ङ्गाः। अत्र ‘रद्यजवमदाभ्यपम गमदााः िचात्माश्ररानच
प्र्ङ्गाः। रत्रैवमदाभ्यपम गमदााः ित्र ित्प्र्ङ्गाः, रर्ामदात्रम । रनच िात्माश्ररानचाः िनहि ि ैिचनप’ इनि
प्रवृनत्तप्रकाराः। ्ामदाान्यि एव व्यानिवायच्या। श्रिम हािं रर्ा ‘रचीश्वरो ि ्वयज्ञाः िनहि ि ्गत्किाय स्याि’्
्ीवानभन्नाः िनहि दाःखी स्याि’् इनि। अदृष्टकल्पिं रर्ा ‘रनच पीनिमदाचम कमदातु रधक्ष्यि ् िनहि मदाामदानप
चहजचनवशजषाि’् इनि। रत्रापाद्यापाचकारोि य ्ाक्षात्ामदाािानधकरण्रं ित्र म
िर् ैवािपपत्तौ
प्रकारातु रजणक
ै ानधकरणिामदाापाद्य व्यानिरनभधािव्या। रर्ा ‘रनच चजवचत्ताः ्वयज्ञस्तनहि रज्ञचत्तोऽनप िर्ा
स्याि’् इत्यत्र ‘रत्र रो धमदाो वियि ज ् िचनवनशष्टजऽनप वियि’ज इत्यानच। ्ोऽरं िकोऽिमदााि
म एवातु भूिय ोऽिो
ि प्रमदााणनत्रत्वभङ्गाः।
उक्तमदाानक्षप्य पनरहाराः
स्याचजिि।् ि िकोऽिमदाािमदा
म ।् िके नह प्रमदाानणकहािानच आपाद्यिज। ि च ित्ाध्यं भवनि,
अपन्द्धातु ाि ् प्रमदााणनवरोधाच्च, आरोनपिनलङ्गत्वजिान्द्धजश्चनज ि। अि उक्तमदा—
् दूषणजनि॥ नद्वनवधं
म
ह्यिमदाािमदा ।् स्वपक्ष्ाधिं परपक्षदूषणं च । ित्राद्यं रर्ा ‘पवयिोऽनग्मदााि ्धूमदावत्वाि’् इनि। नद्विीरमदानप
य
द्वजधा प्रवियि ज ‘िारं निरनग्काः अनिधूमदात्वाि ’् इनि वा ‘निरनग्कत्वाङ्गीकारज निधूमदात्वाभ्य
य पम गमदााः’
म
इत्यनिष्टप्र्ङ्गरूप जण वा ित्र दूषणािमदाािज म
िकय स्यातु भायवाः। प्र्ङ्गरूपािमदाािज च ि ्ाध्यवचापाद्यस्य
प्रमदााणनवरोधाद्यन्नद्धश्च दूषणनमदानि वक्ष्यिीनि ि कनश्चनद्वरोध इनि। एिचर् य एव रोगनवभागाः।
म
उपक्रमदााचीिामदािमदाािातु भाय
वाः
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 22
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म त्यस्यािकष
चोऽिमदाज म यणार् य। प्रकरणानचरुपक्रमदााः। िचतु उप्ंहाराः। िरोरुपक्रमदाोप्ंहाररोरजकार्त्व
य ं
िचैकरूप्यमदा।् एकप्रकारा्कृ दनक्तरभ्या्ाः। प्राचरेम ण प्रमदााणातु राप्राििाऽपूविय ा।फलवत्त्वं फलमदा।्
उपपनत्तनवशजषााः।
रर्ा खलु पाण्डवािां कौरवातु भायवऽज नप कौरवजभ्याः पृर्गनम क्ताः कौरव नवशजषत्वजि ्ाक्षाचजकत्वाभावजि
कौरवपचजि िचनिनरक्तग्रहणात्तर्ा प्रकृ िजऽपीनि।
िन्वजवं पृर्गनम क्तमदान्यर्ाव्याख्यारैषामदािमदाािातु भाय
म वाङ्गीकारज को हजिाःम ? इत्यि आह—
ि एव ्ोपपत्तरो नलङ्गानि।
म िज िर्ा उपक्रमदााचीिामदानप। अिो
उक्ता इनि शजषाः। रर्ा ‘उपक्रमदाोप्ंहारौ’ इत्यत्रोपपत्तजाः नलङ्गत्वमदाच्य
म मदा।्
म मदाक्त
रक्त
नकं च रर्ोपपनत्तनलयङ्गमदा ् व्यानिबलजिार् यधीहजिाःम िर्ोपक्रमदााचरोऽनप ‘रत्र रि ् उपक्रम्यिज ित्रापवाचाभावज
िि ् िात्परयगोचराः’ इत्यानचव्यानिबलजि ैवार् यबोधकााः। अिाः कर्ं िािमदाािज
म ऽतु भायवाः? इत्याह — ि
्मदााख्यावाक्यप्रकरणस्थािानि च ।
म त्यस्यािकष
अिमदाज म यणार् यश्चकाराः। निणमी िस्थलज ्मदाािोनक्ताः ्मदााख्या। ्ा नद्वनवधा। अर् यिाः
म मदा।् करानचनद्ववक्षरैकार्ायवनच्छन्नं वाक्य्ािं प्रकरणमदा।् िादृशं प्रकरण्ािं
शब्दिोऽपीनि। वाक्यमदाक्त
स्थािमदा।् एिजषामदािमदाािज
म ऽतु भायवदक्तमदापम पन्नमदा।् ्मदााख्यारा वाक्याचजरवत्रजऽनप िचानचत्वजि ग्रहणं
म त्य कृ िमदा।् उपक्रमदााचीिां
‘श्रनम िनलयङ्गमदा ््मदााख्या च वाक्यं प्रकरणं िर्ा’ इनि अनववनक्षिक्रमदां वाक्यमदाि्ृ
िात्परयनलङ्गत्वं, एिजषामदार् य एवजनि नवशजषज्ञापिार्ो रोगनवभागाः। उपक्रमदााचीिां स्वार्े आगमदात्वजऽनप
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 23
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
िात्परय एव नलङ्गत्वाि ् िोक्तनवरोधाः। िनहि श्रनम िनलयङ्गनमदानि ्मदााख्याचीिां नलङ्गाि ् पृर्गनम क्ताः कर्नमदात्यि
आह —
नलङ्गनवशजषााः।
म व ज पूवोक्ता रनम क्तरि्न्धज
पूववय त्पनरहाराः। अत्राप्यिमदाािातु भाय म रनज ि।
व्यानिनिरूपणमदा ्
व्यानिरुपपनत्त मदाूलमदा।्
म
नद्वनवधमदािमदाािमदा ।् स्वार्ं परार्ं चजनि। परोपचजशािप जक्षं स्वार् यमदा।् िचपक्ष
ज ं परार् यमदा।् व्यानिमदानल्लङ्गबोधकं
वाक्यं परोपचजशाः।
अवरवनिरमदानिराकरणमदा ्
म
्ा प्रनिज्ञाहजिदृष्टातु रूपा।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 24
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म
ज पपनत्तप्रनिपाचकं
्त्य वाक्यमदापम लक्ष्यिज। दृष्टातु जनि ित्प्रनिपाचक मदाचम ाहरणमदा।् प्रनिपाचिार पक्षवचिं
प्रनिज्ञा। रर्ा ‘पवयिोऽनग्मदााि’ ् इनि। ्ाधित्वानभव्यञ्जनवभक्त्यतु ं नलङ्गवचिं हजिाःम । रर्ा
म
हजिगभाय प्रनिज्ञा कज वलाऽनप।
उपपनत्तज्ञानपकज नि शजषाः। ‘धूमदावाि ् पवयिोऽनग्मदााि’ ् इनि हजिगम भाय प्रनिज्ञा अवरवातु रं
म िज। िावम जात्रजणोपपत्तजबोधज ्ािजऽप्यवरवातु रं
नवहारोपपनत्तज्ञानपका भविीनि ि कोऽनप निरमदापक्षो रज्य
वचि आनधक्यप्र्ङ्गाि।् ि च ैवं त्र्यवरवाभ्यपम गमदाज व्या ािाः। रस्यैिाविा ि बोधस्तं प्रनि
िचनभधािस्यजष्टत्वाि।् नवनचत्रबद्धरो
म म ि इत्याह —
म इनि। इिोऽनप ि निरमदापक्षो रज्य
नह परुषा
म
न्द्धौ प्रनिज्ञारां हजिमदाात्रं च।
म ाः कनश्चच ् ब्रूि ज ‘िानग्मदााि ् पवयिाः’ इनि। अन्यस्त म ‘अनग्मदााि’ ् इनि। एवं
पवयिाचनग्मदाािर इनि निरक्त
नववाचजि ैव प्रनिज्ञान्द्धौ कमिोऽनग्मदााि?् इनि पृष्टो रचा ‘धूमदावत्त्वाि’् इनि ब्रूरात्तचानप
म इनि। इिोऽनप ि रक्त
भवत्यजवोपपनत्तज्ञािनमदानि िावरवनिरमदाो रक्त म इत्याह —
म याः।
दृष्टातु ाः ्प्रनिज्ञो हजिगभ
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 25
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अत्र दृष्टातु इनि िद्वचिोपलक्षणमदा।् ‘धूमदाावम जहाि्वि ् पवयिोऽनग्मदााि’ ् इनि हजिगम भेण ्प्रनिज्ञजि
दृष्टातु वचिमदाात्रजण उपपनत्तज्ञाि्म्भवाि।् म णवै ावरवकल्पिा
श्रोत्राकाङ्क्षाि्ारज म ा
रक्त ि िम
िनन्नरनिनरनि।
उपपनत्तचोषनिरूपणमदा ्
म मदा।् को चोष उपपत्तजाः ्म्भवनि? नद्वनवध उपपनत्तचोषाः। ्ाक्ष्याि वाचनिकश्चज
म त्यक्त
निचोषोपपनत्तरिमदाज ् नि।
रस्तत्रोपपत्तजरवज ्ाधिदूषणक्षमदात्वापाचकाः ् ्ाक्षादपपनत्तचोषाः। िं नवभज्य चशयरनि—
उपपनत्तचोषौ नवरोधा्ङ्गिी।
न्यूिानधकज वाचनिकज ।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 26
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
प्रनिज्ञाहानिाः (1)
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 27
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
]
् रत्वाि’् इत्यत्रान्द्धजरुद्भाविज निरिरोज्याि
दूषणहानिाः स्वरूपिो रर्ा ‘पवयिोऽनग्मदााि प्रमदाज म म ि प्रत्यक्त
रोगज म ज
‘िनहि मदाा भूत्ति’् इनि ‘अि ैकानतु किा भवि’म इनि वा। नवशजषिो रर्ा ‘ह्रचपवयिावनग्मदातु ौ धूमदावित्वाि’्
् क्तज
म ाविज पूववय ि प्रत्य
इत्यत्र स्वरूपान्द्ध्यद्भ म ‘िनहि मदाास्त’म इनि ‘भागान्द्धो भवि’म इनि वा।
्ामदाान्यजिाि ैकानतु कत्वज अनभनहिज ‘िचनप पक्ष’ इनि। िृिीरं रर्ा, ित्रैव ध्वनिनभाः न्द्ध्ाधित्वोद्भाविज
‘वणायत्मकाः शब्दाः पक्ष’ इनि। चिर्म ं रर्ा ‘शब्दाः कृ िकत्वाि’् इत्यत्र न्यूििरा प्रत्यक्त
म ज ‘शब्दोऽनित्याः’
इनि। पञ्चमदां रर्ा ‘पवयिोऽनग्मदााि ् ्रम नभ मदानलि धूमदावत्त्वाि’् इत्यत्र नवशजषणा ्ामदाथ्ये अनभनहिज
्
‘्ानग्कृ ष्णागरुमदााि’इनि। य ं कारयत्वाि’् इत्यत्र न्द्ध्ाधित्वोक्तौ
षष्ठं रर्ा ‘नक्षत्यानचकं कारणपूवक
म
उपाचािानचबनद्धमदात्कारणपू
वकय नमदानि।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 28
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
प्रनिज्ञानवरोधाः (3)
एकवाक्यज अवातु रवाक्यािां पचािां च नमदार्ो व्या ािाः प्रनिज्ञानवरोधाः। ् च बहुप्रकाराः। ित्र प्रनिज्ञारां
धनमदायपचरोरयर्ा ‘श्रोिृत्व ज ्नि बनधराः’ इनि। ्ाध्यपचरोरयर्ा ‘नवमदािो बनधरत्वज ्नि श्रोिा’ इनि।
धनमदाय्ाध्यपचरोश्चिनम वयधाः। ित्र धमदायनवधािाद्यर्ा ‘मदाूको वक्ता’ इनि। िनन्नषजधाद्यर्ा ‘प्रमदाजर ं ि
प्रमदााण्ाप जक्षमदा’् इनि। धनमदाय नवधािाच ् रर्ा ‘अिीिमदानस्त’ इनि। िनन्नषजधाध्यर्ा ‘वियमदाािं िानस्त’ इनि।
हजिपम चरोरयर्ा ‘मदाूकत्वज ्नि वक्तृत्वाि’् इनि। उचाहरणज ्ाधिपचरोहेिपम चवि।् ्ाध्यपचरोाः
प्रनिज्ञारानमदाव। परस्परं ि म प्रनिज्ञा हजिनम वरोधवि।् दृष्टातु धनमदायनण ्ाध्यधनमदायवि।् ्ाध्यधनमदायपचरोाः
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 29
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
प्रनिज्ञा्न्न्या्ाः (4)
म मदा?् इनि वा
स्वोक्तापलापाः प्रनिज्ञा्न्न्या्ाः। हानिवचवातु रभजचनभन्नाः। चिधम ाय च प्रवियि।ज कज िजचमदाक्त
् वा त्वरजमदाक्त
परमदािमदाजिम जरोक्तमदा इनि ् वा परोक्तं मदारािूनचिमदा इनि
म मदा इनि ् वजनि॥4॥
्
हजत्वतु रमदा (5)
चोषपनरन्हीष यरा निनचिष्ट्ाधकांश ज अनधकप्रक्षजपो हजत्वतु रमदा।् हजिाःम उचाहरणज प्ररो्कभागाः उपिर इनि
्ाधकांशाः। िच ् नद्वनवधमदा-् ्ाधिदूषणनिष्टभजचाि।् ्वं स्वरूपिो नवशजषिश्चजनि द्वजधा। ित्राद्यं रर्ा,
हजत्वाद्यप्ररोगज न्यूित्वोद्भाविज िदपाचािमदा।् नद्विीरमदानप चोषप्रिीकाराप्रिीकाराभ्यां चोष्च्द्भावाभ्यां च
द्वजधा। ित्र ्ाधिज हजिौ ्द्दोषपनरहारहजिरम र्य ा ‘शब्दोऽनित्याः ऐनिरकत्वाि’् इत्यत्राि ैकानतु कत्वजि दूनषिज
्ामदाान्यवत्वज ्िीनि। उचाहरणज प्ररो्कभागज रर्ा ‘ऐनिरकाः ्ोऽनित्याः’ इत्यत्र न्यूित्वज अनभनहिज
पूववय ि ् नवशजषणमदा।् उपिरज रर्ा ‘िर्ा चारमदाैनिरकाः’ इत्यक्तज
म पूववय ि ् नवशजषणमदा।् दूषणज हजिौ रर्ा
‘िचन्यत्वज ्नि’ इत्यानच। अ्द्दोषाप्रिीकारो रर्ा ित्रैव ‘प्रमदाजरत्वज ्नि’ इत्यानच। अत्र
्
हजत्वाभा्ानच्म्भवजऽनप िस्य ्ाध्यत्वाि न्द्धं हजत्वतु रमदाजवोद्भाव्यनमदानि॥5॥
्
अर्ायतु रमदा(6)
म ानन्विोनक्तरर्ायतु रमदा।् िच्चिनम वयधमदा।् स्वपरोभरािभरमदािरीनिभज
म क्त
प्रकृ िािपर म चाि।् ित्र स्वमदािजि
म ाः’ इनि। परमदािजि रर्ा ‘द्रव्यं’
ि ैरानरकस्य मदाीमदाां्कं प्रनि रर्ा ‘शब्दोऽनित्याः च चाकाशनवशजषगण
म
इत्यानच। उभरमदािजि रर्ा ‘श्रोत्रग्राह्योऽ्ौ’ इत्यानच। अिभरमदािज
ि रर्ा ‘गन्धानचनभाः ्मदाािाश्ररोऽ्ौ’
इत्यानच। अत्र न्यूिानच्म्भवजऽनप िस्योक्तग्राह्यत्वाचस्य चोच्यमदाािग्राह्यत्वजि प्रर्मदाप्राित्वाि ्
इचमदाजवोद्भाव्यनमदानि॥6॥
्
निरर् यकमदा(7)
अबोधकशब्दप्ररोगो य मदा।्
निरर्क िच्च बहुप्रकारमदा।् कचटिपजत्यानचमदाािृकापाठमदाात्रमदा।्
नलङ्गनवभनक्तवणयनवपराय्ाः कृ त्तनद्धि ्मदाा्ाख्यािनवपराय्ाः भाषातु र्ङ्करश्चजत्यानच। कर्नञ्चि ्
ज्ञापकत्वाि ् कर्मदाजिनन्नग्रहस्थािनमदानि चजम जवै मदा।् िनह कर्नञ्चज्ज्ञापकत्वं शब्दधमदायाः प्रकरणानचि ैव ित्र
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 30
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
चानडमदाानि षडपूपााः कमण्डमदा्ान्िमदा’् इत्यानच। व्यवनहिान्वरं रर्ा ‘ओचिं स्नािो ग्रामदां ्रन्
गत्वािानि’ इत्यानच। ्म्भवत्वायन्वरपक्षनिरा् ज ्त्य्म्भवचन्वरं चजनि॥9॥
्
अप्रािकालमदा(10)
न्यूिमदा ्
म
अवश्रोपाचजरािामदान्यिमदाािपाचािं न्यूिमदा।् िचनप बहुप्रकारमदा।् कर्ा्मदारबन्धमदाकृ त्वा ्ाधिप्ररोगज
आरम्भन्यूिमदा।् ्ाधिमदाप्ररज्य
म ाभा्ोद्धारज ित्प्ररज्य
म चाभा्ािद्धारज म च वाचांशन्यूिमदा।्
म अिकूम लिकायिक्तौ
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 31
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
प्रिीिार् यस्य पिम ाः स्ववचिजि प्ररो्िजि नविा अनभधािं पिम रुक्तमदा।् िि ् नत्रनवधमदा।् अर् यिाः
शब्दिोऽप्याक्षजपिश्चजनि। ित्राद्यं रर्ा ‘पवयिोऽनग्मदााि ् नगनरवयनिमदााि’ ् इनि। नद्विीरं रर्ा ‘पवयिोऽनग्मदााि ्
पवयिोऽनग्मदााि’ ् इनि। िृिीरं रर्ा ‘्ीवंश्च ैत्रो गृहज िानस्त इत्यक्त्वा
म ‘बनहरनस्त’ इनि॥13॥
म
अििभाषणमदा ्
॥14॥
चत्तस्योच्चारणरोग्रस्यस्वाज्ञािमदािानवष्कमवयिा कर्ामदानवनच्छन्दिा रि ् म
अप्रत्यच्चारणमदा ् िि ्
म
अििभाषणमदा ।् िि ्पञ्चनवधमदा।् रत्तनचत्याद्यिवाचाः
म दूष्यक म
ै चजशािवाचाः म
अन्यर्ािवाचाः कज वलं दूषणोनक्ताः
िूष्णीम्भावज दूषणाद्यप्रिीिजाः, दूषणमदाात्रानभधािज निराश्ररदूषणस्यादूषकत्वाि,् म
अन्यर्ािवाचज
व्यनधकरणत्वाि,् दूष्यक म
ै चजशािवाचज नवनशष्टादूषणाि, ् रत्तनचत्याद्यिवाचज
म म षाि।् ि च
अििवाचानवशज
दूषणस्वरूपरोग्रिरा दूष्यनवशजषन्नद्धाः। ्नन्दग्धत्वानचिा ्वयस्यानप दूष्यत्वाि।् रोग्रमदाजवारं ब्रवीिीनि
निरमदााभावाि।् ि च पञ्चमदामदाज्ञािमदाप्रनिभा वा। ज्ञािार् यस्य स्फमरदत्तरस्यानप ्भाक्षोभानचिा
म
िूष्णम्भावोपपत्तजाः। िर्ा चाििभाषणमदाज
व निणमी ि,ं िान्यनचनि॥14॥
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 32
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
]
्
अज्ञािमदा(15)
अप्रनिभा(16)
म
वानचिोक्तस्य प्रत्यत्तराप्रनिपनत्तरप्रनिभा। म
्ा चािूद्य िूष्णीम्भाव एव। अििवाचज म
त्वििभाषणत्वाि।्
्
श्लोकपाठाचावर्ायतु रप्र्ङ्गाि इनि॥16॥
नवक्षजपाः(17)
कज िनचि।् व्या्जि कर्ानवच्छजचो नवक्षजपाः। रर्ा ‘अद्य मदाज मदाहि ् प्ररो्िमदानस्त। नस्मिवन्िज
वक्ष्यानमदा’इि॥(17)
म
मदािािज्ञा(18)
म
अनिष्टभ्रमदाजणष्टज ापाचिं मदािािज्ञा। रर्ा कज िनचि ् स्वस्यचोरत्वमदाभ्यपम त्य म
ज ‘त्वं चोराः परुषत्वाि ’् इत्यक्तज
म
अिनन्नग्रहप्रािौ िनन्नग्रहोद्भाविं म
निरिरोज्याि म
रोगाः। िच्चिनम वयधमदा।् छलं ्ानिाः
हान्याद्याभा्ोऽप्रािकालज ग्रहणं चजनि। छल्ािी वक्ष्यजि।ज हान्याद्याभा्ो
नद्वनवधाः।्वयधाहान्याध्यभावप्रािौ िदद्भाविमदा ् अन्यप्रािावन्योद्भाविञ्चजनि। ित्राद्यजऽनप नद्वनवधाः।
्ादृश्रानचिा भ्रान्त्या, व्यामदाोहिार वजनि। नद्विीरो भ्रान्त्यैव। भ्रान्त्या रर्ा, अिजकनवकल्पस्फमरणजि
नवकल्परिोऽनिष्टनवकल्पत्यागज प्रनिज्ञाहानिनरत्यानच। नद्विीरो रर्ा प्रनिज्ञाहान्याचौ प्रनिज्ञातु रानच
इत्यानच। ित्तदद्भाविाव्रमदाप्राप्य अनिक्रम्य वा िनन्नग्रहस्थािोद्भाविं अप्रािकालज ग्रहणमदा।्
म
अिक्तोच्यमदाािोक्तग्राह्यभज ्
चाि नत्रनवधा म रं उद्भावरिो निग्रहस्थािमदा ्
ह्यद्भाविकालाः । ित्रोच्यमदाािग्राह्यमदात्त
इत्यानच॥20॥
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 33
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अपन्द्धातु (21)
हजत्वाभा्ाः(22)
अन्द्धाः(22-1)
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 34
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
नवरुधाः(22.2)
पक्षत्ररवृनत्तरि ैकानतु काः। ्ोऽनप बहुनवधाः। ित्र पक्षत्ररव्यापको रर्ा- ‘शब्दोऽनित्याः प्रमदाजरत्वाि’्
इनि। पक्षव्यापकाः ्पक्षनवपक्षक
ै चजशवृनत्तरयर्ा ‘प्रत्यक्षत्वाि’् इनि। पक्ष्पक्षव्यापको
नवपक्ष ैकचजशवृनत्तरयर्ा ‘अरं गौनवयषानणत्वाि’् इनि पक्षनवपक्षव्यापकाः ्पक्ष ैकचजशवृनत्तरयर्ा ‘िारं
गौनवयषानणत्वाि’् इनि।पक्षत्ररैकचजशवृनत्तरयर्ा ‘पृनर्वी नित्या प्रत्यक्षत्वाि’् इनि।
य ाि’् इनि। पक्षनवपक्ष ैकचजशवृनत्ताः
पक्ष्पक्ष ैकचजशवृनत्तनवयपक्षव्यापको रर्ा ‘आत्ममदाि्ी द्रव्यज अमदाूित्व
य ाि’् इनि। पक्षनवपक्षक
्पक्षव्यापको रर्ा ‘आत्ममदाि्ी ि द्रव्यज अमदाूित्व ै चजशवृनत्ताः ्पक्षव्यापको रर्ा
य ाि’् इनि। ्पक्षनवपक्षव्यापकाः पक्षक
‘आत्ममदाि्ी ि द्रव्यज अमदाूित्व ै चजशवृनत्तरयर्ा ‘आकाशात्ममदािांन्
म रनहित्वाि’् इनि॥22.3॥
द्रव्यानण क्षनणकनवशजषगण
अिध्यवन्िाः(22.4)
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 35
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
उभरव्यवहारनवषरत्वाचनवरोधाः॥22.4॥
कालात्यरापनचष्टाः(22.5)
म
प्रमदााणबानधिनवषराः कालात्यरापनचष्टाः। ्ोऽप्यिजकनवधाः। ित्र पत्य यक्षबानधिो रर्ा ‘अनग्रिष्णाः
य ाि’् इनि। प्रत्यक्षबानधिैकचजशो रर्ा ‘्लािलौशी पचार्त्व
पचार्त्व य ाि’् इनि। अिमदाािबानधिो
म रर्ा
म
‘चजवचत्तश्चक्षूरनहिाः परुषत्वाि ’् इनि। अिमदाािबानधिै
म कचजशो रर्ा ‘चजवचत्तश्चक्षनम वयषाणरनहिाः परुषत्वाि
म ’्
इनि। आगमदाबानधिो रर्ा ‘्रम ा ब्राह्मणजि प जरा द्रवद्रव्यत्वाि’् इनि। आगमदाबानधिैकचजशो रर्ा
‘्रम ा्ोमदाौ ब्राह्मणजि प जरौ द्रवद्रव्यत्वाि’् इनि॥22.5॥
प्रकरण्मदााः(22.6)
स्वपक्षन्द्धावनप नत्ररूपो हजिाःम प्रकरण्मदााः। रर्ा ‘नवमदािं नमदाथ्या दृश्रत्वाि’् इनि। ‘्त्यत्वजऽप्यस्य
प्ररोक्तं म शक्यत्वाि।् उभरत्र त्रैरूप्यंच वानचप्रनिवानचिोरानभमदाानिकनमदानि िा्म्भवाः॥22.6॥
्त्प्रनिपक्षाः(22.7)
म ाः शङ्कत्वाि’्
्मदाबलिरानभमदािप्रमदााणनवरुद्धाः ्त्प्रनिपक्षाः। ित्र प्रत्यक्षनवरुद्धो रर्ा ‘नवमदािाः शङ्काः शक्ल
्
इत्यत्र प्रत्यक्षाि ‘पीिाः नकं ि स्याि’् इनि। अिमदाािनवरुद्धो
म रर्ा ‘आकाशं नित्यं अमदाूिद्रय व्यत्वाि’् इत्यत्र
म ाश्ररत्वाि’् इत्यिमदाािाि
‘आकाशमदानित्यं अस्मचानचबाह्यजनिरग्राह्यगण म ् अनित्यमदानप नकं ि स्याि ् इनि।
आगमदानवरुद्धो रर्ा ‘प्रधािं ि स्विन्त्रं ्डत्वाि’् इत्यत्र कानपलागमदााि ् ‘स्विन्त्रमदानप नकं ि स्याि’्
इनि॥22.7॥
इनि हजत्वभा्ाः॥22॥
उचारहणाभा्ााः ॥23॥
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 36
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
िकय पराहनिाः॥24॥
प्रत्यक्षकरणनवभागाः
प्रत्यक्षं ्िनवधमदा।्
्ािनवध्यंकर्मदा?् इत्यि आह —
्ानक्षषनडनिरभजचिज ।
्ानक्षप्रामदााण्रमदा ्
िस्यआत्मस्वरूपत्वं म ाचरोबनहश्चाकाशकालाचरोऽनप
िद्धमदाायश्च्ख नवषरााः। म ाचीिां
्ख
नभन्नजनिरनवषरत्वज कचानचचपरोक्षभ्रमदानवषरिापािाि।् अिन्यर्ात्वनिरमदााः ्ानक्षण एव नह धमदायाः ि
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 37
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
्ौगिानभमदािाः प्रत्यक्षकरणनवभागाः
निनवयकल्पकमदाजव प्रत्यक्षनमदात्यपरज।
िानकि क्ौगिमदािखण्डिमदा ्
म मदा।् गण
िचजिचरक्त म ाचजद्रव्य
य ण ज ात्यतु भजचस्य निनवयशषज भजचस्यचाभावजि नवनशष्टबोधस्यैव ्ानक्षन्द्धत्वाि।्
एिजि ैिचनप निरस्तमदा।् रचाहुाः ‘्नन्नकष याः षोिा नभद्यिज। ्ंरोगाः ्ंरक्त
म ्मदावाराः ्ंरक्त
म ्मदावजि्मदावाराः
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 38
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
मदााि्प्रत्यक्ष्ा स्मृनिाः।
भवत्यजव स्मृनिाः कज वलप्रमदााणमदा।् ि च ैवं ्ंस्कारस्यपृर्क्प्रामदााण्राभ्यपम गमदाप्र्ङ्गाः। स्मृिमदा
ज ायि्प्रत्यक्ष-
प्राभाकरमदािजि स्मृनिप्रामदााण्राक्षजपाः
स्मृत्यिवम ाचरोिायप्रामदााण्रमदा।्
प्राभाकरोक्ताक्षजपनिरा्ाः
म
ि नह गृहीिग्रानहत्वजि स्मृिरज िवाचस्य चाप्रामदााण्रं वाच्यमदा।् िर्ा ्नि प्रत्यक्षानचन्द्धार्ायिवाचकस्य
म
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 39
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
रादृशो नवषरी नक्ररिज िस्य िद्दजशकालरोस्तादृशत्वज। िादृशं च रार्ाथ्यं स्मृिाःज ्ानक्षन्द्धमदा।् ‘ित्र िचा
अ्ौ िादृशाः’ इनि स्मृनिरर्ं नवषरीकरोनि। ि नह ‘ित्र िचा्ौ ि िादृशाः’ इनि।
िटस्थशङ्कापनरहारौ
स्मृनिप्रामदााण्रज बाधकाभावाः
्
नकञ्च स्मृनिप्रामदााण्राङ्गीकारज अनिष्टाभावाि िचङ्गीकारो म इत्याह—
रक्त
अहािश्च
ज ।
हानिपचमदानिष्टमदाात्रोपलक्षणमदा।्
िकायप्रामदााण्रशङ्कापनरहारौ
नवरोधनवभागाः
म ।् िद्प्प्रचशयिार्ं नवरोधज िावनद्वषरं नववजचरनि।
नवरोधानचष म ्वयनिग्रहस्थािािामदातु भायव इत्यक्तमदा
नवरोधो मदाािस्ववाक्याभ्यामदा।्
स्ववाक्यनवरोधोऽपन्द्धातु ्ानिरूपजण।
नद्वनवध इनि शजषाः। पूवायचारयवचिस्यानप स्वाभ्यपम गित्वजि स्ववाक्यत्वाि ् अपन्द्धातु ाः स्ववाक्यनवरोधो
भवनि।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 40
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
्ानिनिरूपणमदा ्
मदाजर ज मदाािापजक्षाऽस्तीनि च।
िजि ैव न्यारजि न्द्धत्वाि।् रर्ा ‘मदाजर ज मदाािाप जक्ष िानस्त’ इत्यजिम जजर ं मदाािाप जक्षमदा।् अन्यर्ा
ित्प्रनिज्ञावैरथ्यायि।् िन्न्यारजि ैव ‘नवप्रनिपन्नमदाजरऽज नप मदाािाप जक्षाऽनस्त’ इत्यस्य अर् यस्य ्ाधनरि ं म
् व प्रनिज्ञा िृिीर्ात्यचम ाहरणं भवनि।
शक्यत्वाि इरमदाज
मदाािनवरोधश्च।
‘नवप्रनिपन्नं प्रमदाजर ं प्रमदााण्ापजक्षं प्रमदाजरत्वाि ् मदाजर ज मदाािापजक्षा िास्तीत्यजिम जजरवि’् इत्यिमदााि्म्भवाि
म ्
ृ ा रो्िीरमदा।्
प्रमदााणनवरोधज चजर ं ्ानिरतु भवय िीनि पूववय त्त्य
प्रनिषजधाऽऽत्मकिृिीर्ानिरूपत्वानचनि।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 41
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अ्ाधारणं ि म रक्त ्
म ाङ्गहीित्वं अनवशरवृनत्तत्वञ्चजनि । द्वरं च क्वनचि अङ्गाङ्गीभावज
ि।
िाश्च प्रनिधमदाोत्कषायपकषवय ण्रायवण्रयनवकल्प्ाध्यप्राप्त्यप्रानिप्र्ङ्गप्रनि-
म शरप्रकरणहजत्वर्ायपत्त्यानवशजषोपपत्त्यपम लब्ध्यिपलनब्-नित्यानित्यकारय
दृष्टातु ाित्पनत्त्ं म ्मदाााः॥
्वयत्र प्र्ाचाः प्रनिभाक्षरो वा अव्राः। आरोप्यमदााणचोषभ्रानतु ाः फलमदा॥्
प्रनिधमदाय्मदा्ानिाः॥1॥
म ाङ्कज ि प्रनिप्रमदााणजि प्रनिपक्षिरा प्रत्यवस्थािं प्रनिधमदाय्मदााः। ् च ्ाधम्येण प्रत्यवस्थािं
ित्रािभ्यपम जिरक्त
्ाधम्य य्मदााः, वैधम्येण प्रत्यवस्थािं वैधम्य य्मदााः। रर्ा ‘रनच मदाहाि््ाधम्यायि ्ह्रचवैधम्यायि ्द्वाभ्यां वा
् िोऽनग्मदााि िनहि
धूमदावत्वाि पवय ् ह्रच्ाधम्यायि द्रव्यत्वाि
् ्
निरनग्मदााि ् ि स्याि अनवशज
नकं ् षाि’् इनि। िर्ा
‘मदाहाि्वैधम्यायि ्पवयित्वाि ्अिनग्काः नकं ि स्याि’् । एवं द्वाभ्यां प्रत्यक्षानचिा च प्रत्यवस्थािोचाहरणं
द्रष्टव्यमदा।्
म ाङ्गहीिप्पप्रनिप्रमदााणोपलम्भो द्वारमदा।् ्त्प्रनिपक्षत्वमदाारोप्यमदा।् व्याप्त्याद्यभावाि ् रक्त
अत्र रक्त म ाङ्गहानिाः।
इनि॥1॥
उत्कष य्मदा्ानिाः॥2॥
वानच्ाधि्ामदाथ्येि ्ाध्यस्यैव व्यानिं नविा कस्यनचचनिष्टधमदायस्य दृष्टातु ाि ् पक्षज उत्कषाःय उत्कष य्मदााः।
रर्ा ‘रनच धूमदावत्वाि ् मदाहाि्वि ् अनग्मदााि ् पवयिाः िनहि िि एव स्थाल्यानचमदाािनप स्याि,्
अनवशजषानचनि।
म ािबी्मदा।् नवशजषनवरुद्धत्वमदाारोप्यमदा।् व्याप्त्यभावाि ् रक्त
अत्र ्ाधि्ाहचरयचशयिमदात्थ म ाङ्गहानि।
अपकष य्मदा्ानिाः॥3॥
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 42
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
व्याप्त्यभावाि ् रक्त
म ाङ्गत्यागाः। िचिभ्यपम गमदाज ‘िजचं ्ाधकं बानधित्वाि ् अिष्णत्व्ाधकपचार्
म य ववि’्
त्व
य ज अ्ाधकत्वं बानधिनवषरत्वं वा ्वयधनमदायनिष्टत्वजि व्यािं दृष्टनमदानि
इनि प्रनिषजधहजिावनप पचार्त्व
्
धूमदावत्वाि व्याविय ्
य ाम्याि व्याहनिनरनि॥3॥
मदाािमदा्ाधकत्वाद्यनप व्यावियरिीत्यपकष्
वण्रय्मदा्ानिाः॥4॥
अवण्रय्मदा्ानिाः॥5॥
नवकल्प्मदा्ानिाः॥6॥
्ाधिस्य धमदाायतु रजण धमदाायतु रस्य ्ाध्यधमदाेण धमदाायऽतु रस्य धमदाायतु रजण वा व्यनभचारजण ्ाधिस्यानप
्ाध्यव्यनभचाराऽऽपाचिं नवकल्प्मदााः। ित्र ्ाधिस्य धमदाायतु रजण व्यनभचारनिनवधाः। पक्षदृष्टातु रोाः
पक्षरोदृयष्टातु रोश्चजनि। ित्र आद्यो रर्ा ‘मदाहाि् ज धूमदावत्वमदापवयित्वजि ्ह वियमदाािमदानप रर्ा पक्षज िजि ्ह
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 43
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
ि वियि,ज िर्ा अत्र अनग्मदात्वजि ्ह वियमदाािमदानप पक्षज ि िर्ा विेि’् इनि। नद्विीरो रर्ा ‘रर्ा
नगनरनशखररोरुच्चिीचत्वाभ्यां धूमदावत्त्वस्य व्यनभचारस्तर्ाऽनग्मदात्वजिानप स्याि’् इनि। िृिीरो रर्ा ‘रर्ा
्ाध्य्मदा्ानिाः॥7॥
पक्षाचीिां न्द्धािामदानप िजि ैव हजििम ा ्ाध्यत्वापाचिं ्ाद्य्मदााः। रर्ा पवयिानचन्द्ध्यर् यमदानप धूमदावत्वमदाजव
प्ररोक्तव्यमदा।् अन्यर्ा क्रोडीकृ िधम्यायनचनवषरस्य नलङ्गस्य ित्राप्ररो्कत्वज ्ाध्यजऽनप िर्ात्वाऽऽपािाि।्
दृष्टातु जऽनप ्ाध्यन्द्ध्यर् यमदारमदाजव हजिाःम प्ररोक्तव्याः। अन्यर्ा पक्षजऽनप अप्ररो्कत्वाऽऽपािाि।्
अन्यत्मदाािमदा।् िर्ा च िनत्द्ध्यर्ं रावि ि् प्ररज्य
म िज िावचाश्ररान्द्ध्याचीनि॥
प्रानि्मदा्ानिाः॥8॥
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 44
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अप्रानि्मदा्ानिाः॥9॥
प्र्ङ्गमदा्ानिाः॥10॥
प्रनिदृष्टातु ्मदा्ानिाः॥11॥
् िो निरनग्रजव’ इनि।
हजि ं म नविा प्रनिदृष्टातु मदाात्रजण बाधप्रनिरोधोद्भाविं प्रनिदृष्टातु ्मदााः। रर्ा ‘ह्रचवि पवय
‘निरनग्कोऽनप नकं ि स्याि’् इनि वा। अत्र हजिरम िङ्गं ्ाध्यानिचजश ज इत्यनभमदााि उत्थािबी्मदा।् बाधानच
आरोप्यमदा।् बाधाद्यङ्गस्य अनधकबलाचजरिभ्यपम गमदााि ् रक्त म ानहत्याि।् अत्र
म ाङ्गत्यागाः। ्ाधिस्य हजि्
म
िचिपन्या्ाि।् िस्यािङ्गत्वज ‘प्रनिदृष्टातु ो ि दूषकाः रा्भानचवि इनि
् व्या ाि इनि॥11॥
म
अित्पनत्त्मदा्ानिाः॥12॥
म त्तजाः हजिवम त्त्य
पक्षाचीिां प्रागत्प म
ृ भावजि अन्द्ध्याद्यमद्भाविं अित्पनत्त्मदााः। रर्ा पवयिस्योत्पत्तजाः प्रागनप
पक्षत्वाि ् अित्पन्नज
म िनस्मि ् अवृत्ताःज धूमदावत्वस्याश्ररभागान्नद्धाः इत्यानच। अत्र अित्पन्नस्य
म
म ािकारणमदा।् अन्द्ध्यानच आरोप्यमदा।्
स्वकारय्ामदाथ्यायनभमदाािमदात्थ
्ात्यत्तरज ्
म ऽप्यजवं वक्तं शक्यत्वाि व्या म
ािाः। अित्पन्नस्य म ाङ्गानधक्याचीनि चजनि॥12॥
अङ्गत्वाचजररक्त
्ंशर्मदााः॥13॥
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 45
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
निणयराङ्गिाङ्गीकाराि ् रक्त
म ाङ्गहानिाः अरक्त
म ाङ्गानचख्यञ्च। अन्यर्ा दूषकादूषक्ाधम्यायनचिा ्ािावनप
्
्ंशर प्र्ङ्ग्ाम्याि व्या ाि इनि॥13॥
प्रकरण्मदााः॥14॥
अङ्गीकृ िािनधकबलत्वजि बाधचोचिं प्रकरण्मदााः। रर्ा ‘द्रव्यत्वाि ् पवयिो िानग्मदाािजव’ इनि। अत्र
प्रनिप्रमदााणोपलम्भ उत्थािहजिाःम । बाध आरोप्याः। बाधकत्वजऽनचकबलवत्वस्याङ्गत्वाि ् रक्त
म ाङ्गहानिाः।
्ाध्य्ाधिभावरोगानचनि।
प्रििकय प्रिीनिरत्रोत्थािहजिाःम । अन्योन्याश्ररत्वामदाारोप्यमदा।् प्रनिषजधोऽनप नकं प्रनिषजध्याि ्
य ावीत्याचजवक्त
पूवभ य ानविा पश्चाद्भानव्म जचशयिाि ् ज्ञिौ च रर्ारर्ं
य ं म शक्यत्वाि ् व्या ािाः। कृ िौ पूवभ
य ाव्यानचिा
पूवभ पश्चाद्भाव्याचजाः न्नद्धचशयिाि ् िकय स्य व्यानिहीित्वजि म ाङ्गहानिश्च।
रक्त
ज णाि ् ्हभावज च न्द्ध्यन्नद्धभ्यां
्ाधित्वानचव्यवहारस्य बनम द्धस्थ्ाध्यानचिोपपत्तजाः। व्यापारजष्वन्यािपक्ष
नवशजषानचनि॥15॥
अर्ायपनत्त्मदााः॥16॥
अनवशजष्मदााः॥17॥
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 46
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
य ाि ्
म ाङ्गहानिनरनि। अन्यर्ा ‘अस्य ्म्प्रनिपन्नस्य च िकय पराहित्वजि अ्ाधकत्वनवशजष पचार्त्व
रक्त
्वयस्यानित्यत्वानवशजषाः स्याि’् इनि व्या ाि इनि॥17॥
उपपनत्त्मदााः॥18॥
मदात्पक्षजऽनप नकनञ्चि ् प्रमदााणं भनवष्यिीनि िदपपाचिमदापम पनत्त ्मदााः। रर्ा ‘धूमदावत्त्वं रर्ा अनस्त त्वत्पक्षज
प्रमदााणं िर्ा मदात्पक्षजऽनप नकनञ्चि ् भनवष्यनि पक्षत्वाि’् इनि। अत्र ्ामदाान्यिाः प्रमदााण्म्भाविा
उत्थािबी्मदा।् बाधाः प्रनिरोधो वा आरोप्याः। िस्यानप कनश्चि ् चोषो भनवष्यिीनि वक्तं म शक्यत्वाि ्
म ाङ्गहानिश्च। उपन्यस्तं प्रत्यिपन्यस्तस्य
व्या ािाः। रक्त म प्राबल्याचजबायधाद्यङ्गस्य अनिश्चरानचनि॥18॥
उपलनब््मदााः॥19॥
अरोगानचनि॥19॥
म
अिपलनब््मदााः॥20॥
इत्यानच।
अत्र नवषनरधमदाोपलनब्ाः उत्थिबीि्मदा।् अन्द्ध्याद्यारोप्यमदा।् ‘अन्द्धो हजिाःम ’ इत्यत्रानप अन्नद्धाः
स्वात्मनि िर्ा वियि ज ि वजनि ्ािावनप ्म्भवाि ् व्या ािाः। अरक्त
म ाङ्गानधकत्वञ्च स्वात्मनि
म त्वाि।् नवषरज िर्ावृत्त्या ित्वोपपत्तजनरनि॥॥20॥
िर्ावृत्तरज रक्त
नित्य्मदााः॥21॥
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 47
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
]
म िज। नद्विीरज रचाऽनित्यत्वाभावस्तचा शब्दस्य नित्यत्वनमदानि ्ारूप्यजण। वैरूप्यजण
धमदामी चानित्य इनि रज्य
ि म अनित्यत्वं शब्दाि ् नभन्नमदानभन्नं वा। आद्यज अिवस्था। नद्विीरज अन्यिरमदाात्रावशजष ज
अनित्य्मदााः॥22॥
कारय्मदााः॥23॥
म ाव्य
पक्षाचीिामदान्यिमदास्यान्नद्धमदाद्भ ित्ाधकत्वजि स्वरमदाजवोत्प्रजनक्षिस्य दूषणजि वानच्ाधिभङ्गाः
कारय्मदााः। रर्ा ‘पवयिोऽनग्मदााि’ ् इत्यक्तज
म पवयिस्यैवाभावाचाश्ररन्नद्धाः। ‘रनच प्रिीरमदााित्वाि ्
म
्ोऽस्तीत्यच्यिज िन्न। शनम क्तर्िाचौ व्यनभचाराि’् इनि। व्यवहियव्यद्वैिमदात्र हजिरुम त्थािस्य।
ित्तचङ्गन्नद्धरारोप्या। अस्य ्ािावनप म त्वजि
िल्य व्या ािाः। उत्प्रजनक्षिचोषजण
वाद्यमक्तस्या्ाधकत्वोक्तज रनवषरवृनत्तत्वञ्चजनि॥23॥
छलमदा्ङ्गिमदा।्
अन्यच्च
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 48
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अन्यच्च
अन्यच्च
उक्ताि ्अन्यचनप निग्रहस्थािं नकनञ्चि ्अ्ङ्गिमदाजव। रर्ा अर्ायतु रमदा।् प्रकृ िोपरोनगि एव ्ङ्गित्वाि।्
परबोधिार्ं प्रवृत्तस्य िचङ्गपचप्ररोग एव ्ङ्गि इनि निरर् यकमदानप। अि एव अनवज्ञािार् यमदा।् अपार् यकस्य
अन्यच्च
रर्ा, प्रनिज्ञाहानिाः ्ंवाचज, अतु भवय नि। अर् यिो हानिर्ङ्गिावनप। प्रकृ िचोषपनरहारज प्रािज
हजत्वाभा्ाचजरुक्तातु भायवाप्रिीिजनरनि।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 49
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
छलनवभागलक्षणोचाहरणानि
नत्रनवधो नवरोधाः।
म
अिमदाािस्य ्ाधारणोऽ्ाधारणश्च ्म्भवानवि इनि शजषाः। कर्ं त्रैनवध्यमदा?् इत्यि आह—
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 50
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
प्रनिज्ञानवरोधाः
प्रनिज्ञानवरोधं लक्षरनि—
प्रमदााणनवरुद्धार् यप्रनिज्ञाप्रनिज्ञानवरोधाः।
्
अत्र प्रमदााणनवरोध एव हजत्वाभा्ािामदातु भायवाि िस्य ग्रहणं, ि स्ववाक्यनवरोधस्य।
हजिनम वरोधाः
म
हजिस्वरूपान्नद्धरव्यानिश्चज म
नि हजिनवरोधाः।
म ब्दजि नलङ्गमदाच्य
अत्रप्रर्मदाहजिश ् वानचिा नववनक्षिं ित्र िस्याप्रनमदानिाः स्वरूपान्नद्धाः।
म िज। रि रत्र
दृष्टातु नवरोधाः
म
बाध एव प्रमदााणनवरोध इनि मदान्वाि आह। ्प्रनि्ाधिोऽप्यन्योऽिमदाािनवरोधोऽनस्त। अिाः कर्मदाजवं
त्रैनवध्यमदा?् इनि। ित्राह—
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 51
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
उपाधजाः ्प्रनि्ाधिोन्नारकत्वमदा ्
उपानधनवरोधोऽप्यन्योऽस्तीत्याह—
् एवोपानधचोषोऽनप।
िोपानधाः स्वरमदाजव चोषाः। नकं ि म चोषोन्नारक एव। ् चोपानधिा उन्नजरो चोषाः उपानधचोषाः प्रनिज्ञारााः
्मदाबलनवरोध एवातु भवय िीनि िोक्तनवरोधाः। प्रकृ ि्ाध्यव्यापकाः प्रकृ ि्ाधिाव्यापकाः उपानधाः। ् नह
पक्षाि ् व्यावियमदाािाः ्ाध्यं व्यावियरि ्प्रनिपक्षोन्नारको भवनि॥ उपाध्यभावस्य ्ाध्याभावज नलङ्गत्वाि।्
उपाधजनहि पक्षाि ् व्यावृनत्ताः स्वव्यावृत्त्या ्ाध्यव्यावियि ज शनक्तश्चाप जनक्षिा। ित्र ्ाध्यव्यापक इत्यजवोक्तज
्ाधिव्यापकस्य ्ाधिस्यजव पक्षज वियमदााित्वाि ् ्ाध्यव्यापकोऽप्यपम ानधि य पक्षाि ् ्ाध्यं व्यावियरनज चनि
्ाधिाव्यापकत्वं ग्राह्यमदा।्
िावजत्यवज ोच्यमदाािज ्ाध्याव्यापकस्य पक्षाि ् व्यावृत्तावनप ्ाध्यव्यावियि्ामदाथ्यायभावाि ् वैरथ्यं स्यानचनि
्ोपानधकस्य व्याप्यत्वान्द्धत्वमदािमदा ्
्
उपानधगिव्याप्यत्वोप्ीविाि ्ोपानधको म ायप्यत्वान्द्धो भविीत्यजकज।
हजिव्य
्ोपानधकस्य व्यनभचानरत्वमदािमदा ्
् वियमदाािो हजिाःम व्यनभचारी स्यानचत्यपरज।
्ाध्यरनहिस्य पक्षस्यैव नवपक्षत्वाि ित्र
पूवोक्तमदािद्वरनिरा्ाः
्
िि एवकारज म
ण व्यवनच्छद्यिज। रिा उपानधव्यावृत्त्या पक्षज ्ाद्याभावाः न्द्धाः िचैव परािमदाािं दष्टं स्यानचनि
प्रनिज्ञानवरोधाचजरुचाहरणमदााह—
म ाि ज द्रष्टव्यााः।
्वय एिज दृश्रत्वािमदा
‘नववाचपचं नमदाथ्या दृश्रत्वाि,् रि ् दृश्रं िि ् नमदाथ्या रर्ा शनम क्तर्िं िर्ा चजचं दृश्रं िस्मानम जथ्या’
म प्रनिज्ञानवरोधाचीिामदाचम ाहरणं ज्ञािव्यनमदानि।
इत्यजिचिमदाािं
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 52
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अनिवयचिीरस्य प्रनिवानचिोऽन्द्धत्वाि।्
म ाङ्गीकारजऽनप प्रनिवानचिाः स्वरूपा न्नद्धभवय त्यजव। प्रनिवानचिा ्गनि
अनिवयचिीरस्य दृश्रत्वस्य हजित्व
अनिवायच्यदृश्रत्वस्यािङ्गीकृ ित्वानचनि। रर्ा अनग्मदात्वज ्ाध्यज मदानलित्वामदानलित्वानचनवशजषािपहार
धूमदामदाात्रं हजिाःम िर्ा अिवधानरिानिवयचिीरत्वानचनवशजष ं दृश्रत्वमदाात्रं ्िगनम जथ्यात्वज हजिाःम नकं ि स्याि?्
इत्यि आह — अनिवयचिीरस्यजनि॥ शक्तिज वक्तं म धूमदामदाात्रमदानग्मदात्वज हजिनम रनि। मदानलिधूमदााचौ
य ाः। ि च ैवं प्रकृ िज। अनिवयचिीरदृश्रत्वस्य प्रनिवानचिोऽन्द्धत्वाि।् ि नह
वानचप्रनिवानचिोधूमदात्व्म्मिज
गगििनलिान्द्दौ िनलित्व्ामदाान्यं ित्राङ्गीकिं म शक्यि इनि।
म दृश्रत्वहजिोव्य यनभचाराः
नवश्वनमदाथ्यात्वािमदाािज
दृश्रत्वहजिोरव्यानिमदापम पाचरनि—
आत्मिोऽनप दृश्रत्वाि।्
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 53
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म दृष्टातु ज ्ाध्यवैकल्यमदा ्
नवश्वनमदाथ्यात्वािमदाािज
शनम क्तर्िाचजरनिवयचिीरत्वाभावाि।्
नमदाथ्यापचजि अनिवयचिीरत्वमदानभमदािं वानचिाः। िच्च दृष्टातु ज शनम क्त र्िाचौ ि नवद्यिज। ‘अ्चजव र्िं
प्रत्यभाि’् इनि बाधकप्रत्यरजि अ्त्वावधारणाि।् अिाः शनम क्तर्िानचदृष्टातु ाः ्ाध्यनवकलो भवनि।
म दृष्टातु ज ्ाधिवैकल्यमदा ्
नवश्वनमदाथ्यात्वािमदाािज
अनिवयचिीरदृश्रत्वाभावाि।्
मदाािन्द्धत्वानचनि ्प्रनि्ाधित्वाच्च।
‘्गि ््त्यं मदाािन्द्धत्वाि ्ब्रह्मवि’् इत्यनप वक्तं म शक्यत्वाि ् ्गनम जथ्यजनि प्रनिज्ञा ्त्प्रनिपक्षा भवनि।
चशब्दजि अमदाािन्द्धत्वमदापम ानधं ्ूचरनि। िनद्ध नमदाथ्यात्वव्यापकं शनम क्त र्िाचौ दृष्टमदा।् दृश्रत्वाव्यापकं
च, चगनि दृश्रत्वज नवद्यमदाािजऽप्यभावाि।् अिो ्गिो व्यावियमदाािं अमदाािन्द्धत्वं नमदाथ्यात्वत्वमदानप
व्यावियरिीनि।
म मदा।् अिमदाािज
रदक्तं ‘्गनम जथ्या’ इनि प्रनिज्ञा प्रत्यक्षनवरुद्धजनि। िचरक्त म ि ह्यजष्यत्कालीिबाध्यत्वं
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 54
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म ािागमदाप्रामदााण्रनहणोऽनप
Change 388 ्गत्त्यत्वग्रानहप्रत्यक्षस्यवियमदाािमदाात्र गानहत्वज अिमदा
प्रत्यक्षत्वानवशजषादत्तरक्षणज प्रामदााण्रं ि ् जत्स्यिीनि भजचानचवाक्यािमदाजव प्रामदााण्रं स्याि।्
िि म ि ्वयप्रत्यक्षं वियमदाािमदाात्रग्राहीत्यच्यिज
म । नकं ि?म ्ानक्षव्यनिनरक्तमदाजव। ्ाक्षी ि म एष्यचनप गृह्णानि।
म
अिस्तजि उत्तरक्षणजऽनप अिमदाािागमदाप्रामदााण्रं ज नि इत्याशङ्क्य पनरहरनि —
्त्स्य
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 55
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म ानिचोषत्वाध्यव्ारज च ्मदााः।
व्यनभचारश्चजद्भचज ागमदाार्ायिमदा
प्रत्यक्षस्य व्यनभचारचशयिाि ् अनवश्व्िीरत्वं वचि ् वाची प्रष्टव्याः ‘िजह िािानस्त नकञ्चि’ इत्यागमदास्य
म
अशजषभजचाभावोऽर् याः दृश्रत्वािमदाािं म
निचोषं, मदाािन्द्धत्वाद्यिमदाािं ्चोषं इत्यध्यव्ाराः कज ि प्रमदााणजि?
इनि। ि िावि ् स्वजि ैव अििभवाि
म ।् िाप्यागमदााद्यतु रजण। अिवस्थापािाि।् प्रत्यक्षजण चजि, ् िनहि
प्रत्यक्षस्य ित्र ित्र व्यनभचारचशयिाि ् इचमदानप प्रत्यक्षमदानवश्व्िीरं। िर्ा च ि िजिागमदाार्ायध्यव्ाराः
म
न्द्ध्यिीनि। अिमदाारा अनिचोषत्वाध्यव्ार इनि च रोज्यमदा।् रद्यप्यत्र पूवोक्तमदाजवानिष्टं शक्यिज वक्तममदा ्
आनधकं चाह —
म ारााः ्चोषत्वं,
निचोषािमदा
निचोषत्वजिाभ्यपम गिािमदाारााः
म ज
प्रत्यजक्षण क्वनचि ् व्यनभचारचशयििज अनवश्व्िीरजि
म
निचोषत्वाध्यव्ारािपपत्तौ ्चोषत्वं स्याि।् अभावाभावज भावनिरमदााि।् मदाािन्द्धत्वाद्यिमदाािं
म
म
्चोषनमदात्यध्यव्ारािपपत्तौ चोषमदााह —
म ारा निचोषत्वं ।
्चोषािमदा
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 56
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म
्चोषािमदाारााः ्चोषत्वजिाभ्यपम गिारा अिमदाारााः।
म ि कज वलं प्रत्यक्षस्यानवश्व्िीरत्वाङ्गीकृ िौ
आगमदाार्ायव्यवस्था। नकं ि म ्वयव्यवस्थािां प्रत्यक्षमदाूलत्वजि ि काऽनप व्यवस्था न्द्ध्यिीनि
्वयव्यवहारोच्छजचाः स्यानचत्याह—
इत्यव्यवस्था।
आश्ररान्द्ध्याचीिामदादूषणत्वमदा ्
रदक्तं म रूपान्नद्धरव्यानिनरनि
हजिस्व हजिनम वरोध इनि म मदा।्
िचरक्त
्
आश्ररान्नद्ध्ाध्यान्नद्धव्यनधकरणान्द्धीिामदानप हजिनम वरोनधत्वाि इत्यि आह—
आश्रर्ाध्यव्यनधकरणान्द्धरो ि दूषणं।
अनिप्र्ङ्गस्यैव चोषत्वानचव्यवस्थापकत्वमदा ्
कमिो ि दूषणनमदात्याह—
अनिप्र्ङ्गाभावाि।्
इिोनप िाश्ररान्द्ध्याचजचोषत्वनमदात्याह—
व्यानिरजव नह प्ररोन्का ।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 57
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
अ्त्यनप व्यानिरस्त्यजव।
प्ररोन्का च व्यानिाः अ्त्यप्याश्ररज ्ाध्य्ाधिरोरस्त्यजव। ‘वन्ध्या ्िम ो ि वक्ता अचजिित्वाि’्
इत्याचौ चशयिाि।् अिो िाश्ररान्नधदूयषणनमदानि।
िर्ा अ्त्यनप ्ाध्य्ाधिरोरजकानधकरणत्वज प्ररोन्का व्यानििरस्त्यजव। चिोचरानचिा
िाि।् अिो ि व्यनर्करणान्नद्धरनप दूषणमदानि।
्मदाद्रम वृद्ध्याद्यिमदाािचशय
म
प्रवियि?ज उभरमदाप्य्चाश्ररं स्याि।् ्िाः अ्द्धमदायत्वािङ्गीकाराि।् ित्र प्रष्टव्यं, िस्य व्यानिरनस्त ि वा?
इनि। िाद्याः ्वयत्रानप ित्प्र्ङ्गाि।् नद्विीरज ‘अ्चाश्ररस्य ्ाधकत्वं ि’ इनि निवारणं ि स्याि।्
अव्यािस्य ्ाधिबाधिािङ्गत्वानचनि।
म ाः कर्मदा्चाश्ररो हजिाःम ्ाधकाः स्याि?् इत्यि आह
िन्व्िो निध यमदायकत्वजि ्ाध्य्ाधिाश्ररत्वािपपत्तज
— अ्चाश्ररस्यजनि॥ अत्र व्यानिनरनि िद्विोाः ्ाध्य्ाधिरोराश्ररत्वमदापम लक्ष्यिज। प्रागनपहेि्
म मदाच्च
म रज
म
अत्रा्नद्वषरव्यवहारातु रािपपनत्तं ्मदानम च्चिोनि। अन्यत्मदाािमदा।्
इिोऽनप ि निध यमदायकत्वजि अ्िाः ्ाध्य्ाधिाश्ररत्वाभावोवाच्य इत्याह —
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 58
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
‘अ्चाश्ररं ्ाधिं ि ्ाधकं ’ इनि वचिा अ्िाः ्ाधिव्यावियकिरा िनद्वशजषणत्वं अङ्गीकृ िमदाजव।
अन्यर्ा िर्ा वक्तममदाजवाशक्यत्वाि।् एवं च अ्िो नवशजषणत्वलक्षणधमदाय्म्भवज कर्ं
प्रमदाजरत्वाद्यिभम वाि।्
म रतु ज नह प्रमदाजरत्वानभधजरत्वाचराः अत्यतु ाभावजऽनपधमदाायाः कर्मदान्यर्ा िस्य ्वयधमदायरानहत्यानच
अिभू
्ािीराि?् कर्ं च नशष्यं प्रत्यपनचशज
म ि?् अिपनचष्टश्च
म कर्मदा्ौ ्ािीराि?् इनि।
्ाध्याप्रन्द्धजरदूषणत्व्मदार् यिमदा ्
पनरशजषार्ायपनत्तप्रामदााण्राभ्यपम गमदााच्च।
पनरशजषस्य अर्ायपत्तजश्च प्रामदााण्रं िावि ् ्वैरङ्गीकृ िमदा।् ित्ाध्यं अप्रन्द्धमदानप दृश्रिज। अिो ि कमत्रानप
्ाध्याप्रन्द्धजदूषय णत्वमदा।् इिोऽनप िाप्रन्द्ध्ाध्यस्य अ्ाधकत्वनमदात्याह—
य
नवमदािं ्किृकनमदात्यत्र ्वयज्ञत्वस्य पक्षधमदायिाबलजि न्द्ध्यङ्गीकाराि।्
य ं कारयत्वाि ् टवि’् इत्यिमदाािज
ू रानचकं ्किृक
‘भूभध म ि परैाः ईश्वरज ्वयज्ञत्वन्नद्धरङ्गीनक्ररिज। रद्यनप
कारयत्ववं य त्वमदाात्रजण
्किृक व्यािं ू रानचपक्षधमदायिाबलजि
भूभध ्वयज्ञमदाजव किायरं गमदारनि।
उपाचािानचनवषरज्ञािवि ् एव किृत्व
य ाि।् ि च ्वयज्ञत्वं प्रन्द्धमदा।् अिस्तद्वि ् ि कमत्रानप
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 59
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म
पनरशजषार्ायपत्योरिमदााित्व्मदार् यिमदा ्
्ाधकत्वज? इत्यि आह —
म ािनमदात्यनवशजषाः।
पनरशजषोऽर्ायपनत्तरिमदा
अप्रन्द्ध्ाध्यस्य पनरशजषाचजाः ्ाधकत्वज म
अिमदाािस्यै
व िदक्तं स्याि।्
म
पनरशजषानचरिमदाािनमदात्यिनिनभन्नार् यत्वाि।् ित्कमिाः? इत्यि आह —
उपपनत्त मदाात्रत्वाि।्
म
इहोपपनत्तरन्यर्ािपपनत्तज्ञाय म ऽनप कमिोऽिमदााित्वं
िव्या। पनरशजषार्ायपत्त्योाः अन्यर्ािपपनत्तत्वज म ? इत्यि
आह —
उपमदाािस्यानप ।
अनपपचजि ‘आग्रहमदाात्रजण भजचाः’ इत्यिकृम ष्यिज। कमिाः? इत्यि आह —
व्यानिरूपत्वाि।्
म
ज मदार् यगमदाकं ह्यिमदाािमदा
व्यानि्ापक्ष ।् उपमदाािस्यानप व्यानि्ाप जक्षत्वाि ् िािमदाािाि
म ् भजधाः । कर्मदापम मदाािज
ि नह स्व्दृशजिा्दृशं क्वनचद्दृष्टं।
‘रो रद्गि्ादृश्रप्रनिरोगी ् िजि ्दृशाः’ इनि नह व्यानिरुपमदाािज नववनक्षिा। ‘ि नह रि ्रजि ्दृशं िि ्
िजि अ्दृशं क्वानप दृष्टमदा’् रजि जरं व्यानिरिपपन्ना
म स्यानचनि मदाीमदाां्कोपमदाािस्य व्यानिरुपपानचिा भवनि।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 60
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म
अिपलब्जरि म
मदााित्व्मदार् यिमदा ्
म वमदापम ाचरनि—
अभावप्रमदााणस्यानप अिमदाािजऽतु भाय
इत्यि आह—
अनवशजषाि।्
म
अिपलनब्मदाभावप्रमदााणमदाङ्गीकम वयिा म
रोग्रस्यािपलनब्नरनि कस्मादच्यिज? म
अिपलनब्मदाात्रस्य
अभावव्यनभचारानचनि चजि।् िि ् नकं रोग्रािपलनब्रभावाव्यनभचानरणी?
म बािमदानि चजि ् िनहि
ज अर्ं गमदारिीत्यङ्गीकृ िं स्याि।् िर्ा च प्रन्द्धािमदाािचनवशज
व्यानि्ापक्ष म म वनज ि। नकं
षाचिमदाािमदाज
म
चािपलब्ज ् पलब्ध्यतु राप
रभावगमदाकत्वज अभावत्वानवशजषाि अि म जक्षजत्यिवस्था स्यानचत्याह —
अनवशजषाि ।्
् स्वप्राकाश ्ानक्षन्द्धत्वाचचोषाः।
अस्मि पक्षज
म
ि च वाच्यमदािपलनब्रज्ञािै म षाि ् ्षम प्त्याचावनप
वार्ं बोधरिीनि। िर्ा ्त्यिपलनब्त्वानवशज म
बोधरजनचत्याह—
अनवशजषाि ।्
ि च चक्षरम ानचवदपपनत्ताः। िस्य ्म्प्ररोगानचनवशजषापजक्षत्वाि।् अिपलब्ज
म स्तचभावानचत्याह —
अनवशजषाि।्
म ािचोषाणामदातु भायवाः।
उक्तचोषजष्ववज ाशजषािमदा
म
रज प्रनिज्ञानवरोधाचराः चोषा उक्तााः िजष्ववज अशजषािमदाािचोषाणां हजत्वाभा्ाचीिामदातु भायवाः। अिो
िोक्तचोषानिरजक इनि। ित्र प्रबलप्रमदााणनवरोधाः कालािीिाः। ्मदाबलजि हजत्वतु रजण नवरोधाः ्न्दजहिो
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 61
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
]
म ।् िजि ैव हजििम ा चजि ् प्रकरण्मदााः। अन्नद्धाः स्वरूपान्नद्धाः।
व्याप्यत्वान्नद्धाः ्त्प्रनिपक्षश्चजत्यक्तमदा
व्यर् यनवशजषणान्द्ध्याचजरानधक्यज अतु भायवाः।
अन्द्धनवरुद्धरोरनप ित्त्वप्र्ङ्गाच्चजनि।
दृष्टातु नवरोध एव उचाहरणाभा्ािामदातु भायवाः। आश्ररहीित्वं पूववय ि ्अदूषणमदा।् अव्याप्त्यनभधािं न्यूि ज
नवपरीि व्याप्त्यनभधािं अ्ङ्गिौ। िकय पराहिजरन्द्ध्याचानवनि।
्ाध्यानवनशष्टोऽन्द्धाः।
पवयिोऽनग्मदााि ् अनग्मदात्वानचनि ्ाध्यानवनशष्टो हजिरम न्द्ध एवातु भयवनि। ्ाध्यमदाजव ह्यत्र हजिाःम । ि नह
्ाध्यं न्द्धमदा।् व्याहिजरवज । ि च वाच्यं ्ाध्यानवनशष्टो हजिरम व्यािौ नकं िातु भवय नि? व्यािजरुभरधमदायत्विज
स्वजि ैव स्वस्य व्याप्त्यरोगानचनि। नववनक्षिस्थलज नलङ्गचशयिाितु रं नह व्यानिस्मृनिाः स्याि।् ित्र
्ाध्यभूिनलङ्गस्य अचशयििज ैव म
अिमदाािचोषन्द्धौ व्यानिनचतु ारा म
एवािचराि ।्
म मदा।्
आश्ररान्नद्धरदूषणनमदात्यक्त िि ् नकं ्वायनप? ि
धम्य यभावानचनिनमदात्तैव।रचभाषिाअ्त्यनपव्यानिरस्तीत्यानच।
िनहि न्द्ध्ाधकत्वं चोषातु रमदास्तीत्यि आह—
न्द्ध्ाधकोऽ्ङ्गिाः।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 62
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
भाट्टप्रमदााण्ामदाान्यलक्षणनिराकरणमदा ्
ि प्रमदाा्ाधिं प्रमदााणमदा।्
प्रमदाजरगिंज्ञाििापरपरायरप्रं ाकट्यं म ।ित्ाधिं
प्रमदाजत्यच्यिज प्रमदााणमदा।् अत्रप्रमदााग्रहणं
कमठारानचव्यावृत्त्यर् यमदा।् ्ाधिग्रहणं प्रमदाारामदानिव्यानिंप्रत्यक्षाचाव्म्भवं च व्यवनच्छिनत्त। ि
म िाः प्रामदााण्राि।् ि च भ्रमदााचावनिव्यानिाः। अर्ायि्ानरणो
चजनिर्नन्नकषायचावव्यानिाः। ज्ञािस्यैव मदाख्य म
प्रमदााणमदानस्त। ज्ञािो टाः, प्रकटो टाः इनि प्रमदाजरधमदायिरा प्रमदाा प्रत्यक्षि एवािभूम रि इत्यि उक्तमदा-्
ज्ञािव्यनिनरक्तज नि॥ ज्ञािो टाः इत्याचौ नह ज्ञािमदाजवप्रमदाजरनवशजषणिरा दृश्रिज। ि ि म ििोऽन्या प्रमदाजनि।ि
म
चात्मधमदायस्य ज्ञािस्य प्रमदाजरनवशजषणिाऽिपपनत्ताः। इष्टो टाः इत्याचावनप िचभावापािाि।्
नवषरनवषरीभावाि ् ित्रोपपनत्तनरनि चजि ् ्मदां प्रकृ िजनप।ि चवाच्यं ज्ञाििाऽभावज ज्ञािस्य नवषरनिरमदा
म ाः। रचाकारं रि ् नवज्ञािं िि ् िनद्वषरनमदानि नह बौद्धािामदाजव शोभि इनि। िर्ा ्नि
एव अरक्त
इच्छाचीिामदानप नवषरनिरमदााभावाप्र्ङ्गानचनि॥ करणनवषरिरा ित्रोपपनत्तनरनि चजि ् िल्य
म मदा।् अन्यर्ा
मदाीमदाां्कै कचजश्रनभमदािप्रमदााण्ामदाान्यलक्षणनिराकरणमदा ्
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 63
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
स्यानचत्यि आह —
रार्ाथ्यायमदावज प्रामदााण्रनमदात्यङ्गीकाराि।्
स्मृत्याचजाः प्रमदाात्वानचप्र्ङ्गो िानिष्टाः। रार्ाथ्ययमदावज प्रामदााण्रनमदात्यङ्गीकमवयनद्भाः स्मृत्यानचकस्य
प्रमदाात्वाचजरङ्गीकृ ित्वानचनि।
प्राभाकरानभमदािप्रमदााण्ामदाान्यलक्षणनिरा्ाः
स्मृत्याचावव्यािजाः।
म
आनचपचजि वजचाद्यिप्रमदााण्ङ्ग्रहाः
स्मृनिप्रामदााण्र्मदार् यिमदा ्
वजचानच प्रामदााण्रप्रन्द्धजश्च।
म ािं चिष्टरमदा
‘ ्ृनिाः प्रत्यक्षमदाैनिह्यमदािमदा म ।्
म षनभाः
प्रमदााणनमदानि नवज्ञजर ं धमदाायध्यर्े बभू म ’ इनि श्रिम श्च
ज ।
ऐनिह्यप्रामदााण्र्मदार् यिमदा ्
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 64
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
ऐनिह्यमदाागमदाभजचाः।
म त्तोनक्तरैनिह्यमदा।्
परावृ िि ् रर्ार् यमदाागमदा एवातु भवय नि। ऐनिह्यनमदात्यशजषागमदाोपलक्षणमदा।्
म
स्मृनिपचञ्चाशजषकज वलप्रमदााणस्य। िर्ा च कज वलमदाजकं अिप्रमदााणं प्रत्यक्षानचभजचिज नत्रनवधनमदानि
चिष्टम रनमदात्यक्त
म ं भवनि।
ि ैरानरकानभमदािप्रमदााणलक्षणनिरा्ाः
ि ैरानरकलक्षणं निराकरोनि—
ईश्वरज्ञािाचावव्यािजाः।
ि ैरैनरकै ाः खल्वीश्वरस्यानप प्रामदााण्रमदाङ्गीकृ िमदा।् अिाः िनस्मन्नीश्वरज िज्ज्ञािज अस्मचानचज्ञािज
चाव्याित्वानचचमदालक्षणमदा।् ि हीश्वराचजाः ्म्यगिभव्ाधित्वमदानस्त।
म ईश्वरानिनरक्तप्रमदााणलक्षणं िि ्
इत्यङ्गीकारजऽनप िज्ज्ञािाचावव्यानिरपनरहारैवनज ि ज्ञापिार स्वरूप जण िज्ज्ञािग्रहणमदा।् ज्ञािं प्रमदााणमदाजव ि
्
भवनि। नकं ि?म ित्फलमदाजव। अिाः कर्ं ित्राव्यानिदूयषणमदा इत्यि आह —
अप्रामदााण्रज प्रमदााणाभावाच्च।
्ानक्षप्रामदााण्र्मदार् यिमदा ्
प्रामदााण्रज्ञाि ज च।
ित्रप्यङ्गीकारजऽिवनस्थिजाः।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 65
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
म
रनच प्रामदााण्रज्ञािार्ं ्म्यगिभव्ाधिं प्रमदााणमदाङ्गीनक्ररिज िनहि ित्प्रमदााण्रं प्रामदाानणकं ि वा? िजनि पक्षज ि
स्याि।् आद्यज नकं स्वजि ैव न्द्धं? प्रमदााणातु रजण वा? िाद्याः अन्यत्रानप ित्प्र्ङ्गाि।् नद्विीरज िस्यानप
्
प्रामदााण्रं प्रमदााणातु रवजद्यनमदात्यिवनस्थनिाः स्याि।िस्माि ् ्ानक्षज्ञािजि ैव ्वयप्रमदााणप्रामदााण्रं ज्ञारि
िानकि कोक्तप्रमदााणलक्षणस्य्ानक्षण्रव्यानिाः
स्वप्रकाशात्माङ्गीकारज ित्राव्यािजाः।
स्वप्रकाशात्मभूि्ानक्षज्ञािज प्रमदााणज अङ्गीकृ िज िस्य म
्म्यगिभवत्वज
ि ित्ाधित्वाभावाि ्
म मदाजिल्लक्षणनमदानि।
ित्राव्यािजररक्त
स्मृनिप्रामदााण्र्मदार् यिमदा ्
ू ं मदारजत्यत्र प्रमदााणाभावाि।्
ज प्रामदााण्रिङ्गीकारज अिभम ि
स्मृिश्च
म
स्मृिरज िमदााित्वज
ि प्रमदााण्रनमदानि पक्षनिरा्ाः
्त्यमदा, ् स्मृनिरजवािभू
म ि ज प्रमदााणमदा।् नकं िामदा?् नलङ्गत्वजि ैव। पटमिरोह्यिभवाः
म ्ंस्कारं ्िरनि। ् च
रनच स्मृिनज लयङ्गत्वजि प्रामदााण्रं कल्प्यिज िनहि कल्पिागौरवं स्याि।् ्ाक्षाि ् अर् य एव प्रामदााण्र्म्भवजऽनप
म इत्यप्रामदाानणकस्यािजकस्य कल्प्यमदााित्वानचनि।चोषातु रं चाह—
स्मृिाःज ्ंस्कारज नलङ्गत्वं िस्यािभव
दृष्टहानिश्च।
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 66
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
रनच स्मृिनज लयङ्गत्वजि प्रामदााण्रं िनहि पृर्क्प्रमदााणिरा दृष्टस्य अनप प्रत्यक्षाचजाः नलङ्गत्वजमदावज स्याि ् ित्रानप
म
य ािमदााि्म्भवाि
प्रत्यक्षानचिा कमदायकारकस्यार्स्य ।् अिाः प्रत्यक्षानचवि ् स्मृिरज नप ्ाक्षात्प्रामदााण्राि ्
म मदाजवनज ि रर्ावनस्थिार् यनवषरत्वमदाजव लक्षणमदापम पन्ननमदानि।
ित्राव्यािं परोक्तप्रमदााणलक्षणमदारक्त
स्वोक्तप्रमदााणलक्षणपरीक्षा
म मदा।् नद्वनवध एव नह प्रत्यराः स्मृनिरिभवश्चज
इचमदानप लक्षणं ि रक्त म म
नि। ित्रािभवाः ्वेऽनप प्रमदााणमदाजव।
स्मृनिरनप रनच प्रमदााणं िचा रर्ावनस्थिनवशजषणस्य कृ त्याभावानचत्यि आह —
म
स्मृनिप्रमदााणद्वैनवध्यमदाात्रकल्पि ज नमदाथ्याज्ञािाचजनि यरा्ाचिभवनवरोधाः।
म िज। िर्ा ्नि नवपरयर्ंशररोाः अपाकरणप्र्ङ्गाि।्
स्मृनिश्चप्रमदााणं चजनि प्रत्यरद्वैनवध्यमदाात्रकल्पिं रज्य
ि च िर्ानस्त्वनि वाच्यमदा।् नवपरयराचजरिभवन्द्धत्वज
म म
ि िनद्वरोधानचनि। नवपरयरानचनवषरोऽिभव एव
िानस्त। नकं ि?म व्यवहारमदाात्रनमदात्यि आह—
नवपरयरािङ्गीकिृमदाय ीमदाां्कमदािनिरा्ाः
अर् वा नवपरयराद्यिङ्गीकारज दूषणातु रमदाजिि।् रनच शनम क्तकारां ‘इचं र्िं’ इत्यानचरूपोपरयराद्यिभवो
म
् दूषय णमदा।्
स्वन्द्धैाः ्ाधिमदा परन्द्धै
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 67
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
इष्टापनत्ताः न्द्ध्ाधित्वाच्ङ्गिमदाजव॥
म
इष्टापाचिरूपामदािािज्ञा अ्ङ्गिावतु भूिय ा। परन्द्धार् य्ाधिस्वरूपत्वाि।् न्द्ध्ाधिस्य
म मदा।्
चा्ङ्गित्वमदाक्त अनिष्टापाचिस्यैव ्ङ्गित्वानचनि ि नवरोधानचभ्यो दूषणातु रमदास्तीनि।
व्याप्त्यभावाचीिामदातु भायवस्त म स्फमटत्वान्नोक्ताः।
प्रमदााणानचनिरूपणप्ररो्िानच
म ं ्ङ्क्षजपाद्ब्रह्मन्द्धरज॥
मदाािलक्षणनमदात्यक्त
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 68
्
्गद्ग मरुमदा ॥
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ [
ै ्ानक्षणजऽक्षरमदाूि यरज।
अशजषमदाािमदाजरक
् णमदाय ॥
॥ इनि श्रीमदाचािन्दिीर्यभगवत्पाचाचारय नवरनचिं प्रमदााणलक्षणमदा ्म्पू ्
म
॥ श्रीकृ ष्णाप यणमदास्त॥
म
॥ मदाख्यप्राणवशज ्वं ् नवष्णोवयशगाः ्चा॥
आचारायाः श्रीमदाचाचारायाः ्तु म मदाज ्म ज ्म जनि॥गरुम भावं व्यञ्चरनतु भानि श्री ्रिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दज Page 69
्
्गद्ग मरुमदा ॥