1. Istorijski razvoj. Podjela na naučni i praktični dio.

Zadatak
praktičnog dijela. Geografske i pravougle koordinate. Gaus-
Krigerova projekcija

1.1 Istorijski razvoj

Geodezija je stara nauka, koja je nastala u najstarije doba ljudske civilizacije,

kada je postojala neka vrsta premjeravanja zemljišta i objekata. O tome ne
postoje pisani dokumenti, ali ostaci nekih građevina, kao što su kanali za
navodnjavanje u Mesopotamiji, nedvosmisleno upućuje na činjenicu da su
dimenzionisani i izvođenii pomoću mjerenja i premjeravanja.
Činjenica je da su temeljni oslonci piramide kod Gize, jedne od najvećih
piramida u Egiptu, koja ima obim temelja oko 900 m, nivelisani sa odstupanjem
od horizontale za samo 12 mm. upućuju na postojanje preciznih instrumenata za
nivelisanje, koji su upotrebljavani kod izgradnje piramide.
Isto tako, Eratosten iz Aleksandrije, dva vijeka prije nove ere, izračunao je da
četvrtina meridijana iznosi 252 500 stadija. Kako jedan stadi iznosi 157.5m izlazi
da je Eratosten izračunao da červrtina obima planete Zemlje iznosi 9.922.500 m
što i nije mnogo različito od četvrtine obima planete od 10.008.000 m koliko
danas uzimamo kao tačnu mjeru.
Pa ipak, geodezija odnosno njen dio koji se odnosi na premjeravanje, najprije je
upotrebljena za uspostavljanje granica posjeda na parcelama koje su korišćene u
zemljoradnji a nalazile se na obalama rijeke Nil, koji je te parcele jednom u godini
plavio i muljem zatrpavao postojeće granice posjeda, koje su specijalno obučeni
svještenici, poslije poplave ponovo uspostvljali na prethodno stanje. O ovome
već postoje pisani dokazi, jer je geodezija tada počela da se koristi i u evidenciji
vlasništva, odnosno u današnjem katastru.

Sl. I.1 Faraonovi geometri na terenu

Najvjerovatnije da je postojala uzročna veza između potrebe za pronalaženjem

metode ponovnog uspostavljanja granica vlasništva i razvoja geometrije i da su
je Egipćani razvijali i izučavali u posebnim školama za svještenike, koji su bili
preteče današnjih geodeta.
Grci su preko Feničana i Haldejaca upoznali i unaprijedili naučna dostignuća
Egipćana, posebno vještinu u konstruisanju i izradi planova i karata. Stari Grci su
vodili evidenciju o zemljištu na čempresovim daščicama
Grk Heron od Aleksandrije (oko 100. godine prije nove ere) prikupio je sva
pravila po kojima su egipatski mjerači zemlje radili na terenu, a koja su kao
''tajna'' prenošene od oca na sina. Heron je na osnovu prikupljenih podataka
sastavio prvi udžbenik praktične geometrije (zemljomjerstva) nazvan ''dioptra''
1.2 Podjela Geodezije na Naučni i praktični dio

Savremena Geodezija u jednom svom dijelu proučava oblik i dimenzije planete

Zemlje i njeno gravitaciono polje a u drugom dijelu opisuje premjeravanje
zemljišta, instrumente i metode za premjeravanje, izvođenje projektovanih formi
raznih vrsta objekata i ispitivanje stanja njihove stabilnosti u toku eksploatacije.
Sam naziv potiče od složenice grčkih riječi „geo“ što znači „zemlja“ i „dezis“ što
znači „dijeliti“ odnosno „mjeriti“, pa se i danas geodezija povezuje sa poslovima
vezanim za mjerenje i diobu nepokretnosti i katastrom, odnosno evidencijama o
tom mjerenju i vlasništvu.
Izučavanje oblika, dimenzije i gravitacionog polja planete Zemlje, ostaje u pažnji
posebnog kursa koji izučavaju geodeti i u ovom kursu će biti samo izuzetno
korišćeni pojedini pojmovi iz te oblasti.
U ovom kursu Geodezije, posebna pažnja će biti posvećena metodama i
postupcima koje se koriste u praktičnoj geodeziji za razna mjerenja uglova,
dužina, visinskih razlika u cilju dobijanja projekcija zemljine površi i objekata na
projekcionu ravan u cilju projektovanja i izgradnje građevinskih objekata.
Da se podsjetimo nekih predrasuda, koje nijesu utemeljene u realnom svijetu, jer
ih rijetko provjeravamo na kvalitetan i korektan način.
Ako bi, bilo kojeg pismenog čovjeka pitali da li zna da izmjeri neko rastojanje u
prostoru, bez razmišljanja bi odgovorio potvrdno. Ali ako bi ga pitali, da li zna sa
kojom tačnošću je to uradio, veoma mali broj bi odgovorio potvrdno.
Najveći broj tehnički pismenijih ljudi, među kojima se nalaze inženjeri raznih
struka, rekao bi da tačnost izmjerenog rastojanja, zavisi od pribora sa kojim se to
rastojanje mjeri, što je donekle tačno. Ali je isto tako tačno, da bi mali broj od njih
znao da na pravi načim upotrijebi taj pribor i da kaže sa kojom je tačnošću to
rastojanje izmjerno, odnosno sa kolikom greškom je opterećeno to mjerenje.
Kad je pomenut pribor za mjerenje dužina, treba se podsjetiti činjenice, da je
samo prije 140 godina, u Crnoj Gori za mjerenje rastojanja korišćen metalni
lanac, sa kojim je rastojanje od samo 30m bilo teško izmjeriti sa tačnošću većom
od 1 metra. Da ne govorimo o rastojanjima koja su bila višestruko duža.
Zahvaljući brzom napretku tedhnike, danas imamo instrumente sa kojima je
rastojanje od više stotina metara moguće izmjeriti sa tačnošću od 2-3mm.
Da se podsjetimo, do skoro je prilikom izrade crteža na papiru, sa ovom tačnošću
bilo je dosta teško razmjernikom izmjeriti malo veću duž od dužine razmjernika, a
sada se to radi u prirodi, često pod nepovoljnim vremenskim uslovima i na vrlo
neravnom terenu sa velikim visinskim razlikama.
Međutim, nije dovoljno samo imati takav instrumenat, mora se znati i još mnogo
činjenica, odnosno metoda mjerenja i izravnanja mjerenja, da bi se ta duž mogla
koristiti za izradu podloga za projektovanje i izgradnju objekata ili za iradu
katastarsko-topografskih podloga.
Posebno je pitanje poimanja pouzdanosti rezultata neke izmjerene dužine, jer
ocjena tačnosti mjerenja može biti lažna, ako je pribor kojim se mjeri nepravilno
korišćen ili ako rezultat mjerenja nije korigovan sa popravkama koje su
neminovne kad se mjere duža rastojanja, kao što su popravke za korekciju
atmosferskih uticaja, ili zakrivljenosti Zemljine površi i još niz popravki koje prate
ovakva mjerenja.
Pored toga, tačnost jednog mjerenja, može samo da se pretpostvi na osnovu
sličnih uslova koji su važili za slična mjerenja. Pravilan način ocjene tačnosti
nekog mjerenja izvodi se iz više mjerenja ta iste veličine, što se u praksi kod
masovnih mjerenja, po pravilu nikad ne radi, Tako da je ocjena tačnosti
pojedinačnog mjerenja, relativna i ne mora biti vjerodostojna.
1.3 Zadatak praktičnog dijela
Zadatak praktične geodezije u građevinarstvu sastoji se iz dva dijela. U jednom
dijelu geodezija izrađuje projekcije zemljine površi i objekata na ravan a u
drugom dijelu, da sa projekta koji je prikazan na toj podlozi, prenese, odnosno u
prirodi locira taj objekat, da tokom izgradnje prati izvođenje geometrije objekta i
da kontroliše stabilnost objekta tokom njegove eksploatacije.
Poznata je činjenica, da se kod savremenog projektovanja objekata, njihova
lokacija i raspored određuju u nekoj projekcionoj ravni, koja je predstavljena na
papiru ili ekranu kompjutera na kojima su zemljina površ i objekti iscrtani u nekoj
razmjeri i orijentisani u prostoru prema unaprijed poznatim pravilima. U daljem
izlaganju takva prestava zemljine površi i objekata biće označavana pojmom
„topografska“ odnosno „geodetska podloga“
Da bi se dobila topografska podloga, Geodezija koristi nekoliko metoda i
postupaka, koji će u ovom kursu biti izloženi na jednostavan način koji će biti lako
razumljiv, sve u cilju lakšeg poimanja načina izrade i korišćenja topografske
podloge.
Budući da će se slušaoci ovoga kursa u praksi nalaziti u različitim ulogama od
investitora, projektanta, rukovodioca gradilišta ili nadzornog inženjera, svima će
biti potrebno da znaju tehnološki postupak dobijanja topografske podloge da bi
kao investitori, odnosno naručioci posla mogli procijeniti kolika je njena cijena, da
bi kao projektanti mogli napisati projektni zadatak u kome će iskazati posebne
zahtjeve koje topografska podloga treba da sadrži,kako bi mogli na njoj
projektovati objekte, ili da bi kao rukovodioci gradilišta mogli da obezbijede
kvalitetno praćenje izvođenja geometrije objekta, ili da bi kao nadzorni inženjeri
mogli kontrolisati položaj i pojedine detalje objekta u izgradnji i kasnijoj
eksploataciji.
Zato čemo u ovom predavanju, prvenstveno objasniti neke osnovne pojmove,
koji su vezani za razumijevanje tehnološkog postupka izrade geodetske podloge.
Prvo, da se podsjetimo šta znači pojam „razmjera“. Pod ovim pojmom se
podrazumijeva odnos nekog rastojanja izmjerenog na geodetskoj podlozi sa tim
istim rastojanjem mjerenim u prirodi. Razmjera se izražava količnikom jedinice i
broja koliko puta je ta jedinica veča u prirodi nego na geodetskoj podlozi i piše se
kao 1:M gdje je M najčešće 500, 1000, 2500 i 5000. Tako imamo razmjere 1:500,
1: 1000, 1: 2500 i 1: 5000. Kod upoređenja razmjera često se postavlja pitanje
koja je od dvije razmjere krupnija odnosno sitnija Krupnija je ona razmjera koja
ima manji broj u količniku. Tako je razmjera 1:500 krupnija od ostalih razmjera
!:1000, 1:2500 i 1:5000. Sitnija je razmjera 1:2500 od razmjere 1:1000 a krupnija
od razmjere 1:5000.
Razmjere sitnije od razmjere 1:5000 kao na primjer razmjere 1:10 000, 1.25 000,
1.50 000,1.100 000 i još sitnije koriste se za izradu geografskih i tematskih
karata.
Konkretno, na primjer razmjera 1:1000 znači da će rastojanje između dvije tačke
od 1mm izmjereno na geodetskoj podlozi u prirodi iznosti 1000mm odnosno 1m.
Ili da obrnemo, ako u prirodi izmjerimo rastojanje između dvije tačke i ono iznosi
d= 7.20 m onda će ono na geodetskoj podlozi u razmjeri 1:1000 to na planu biti
7.20m/1000= 7.2 mm.
Druga važna karakteristika geodetske podloge je orijentacija podloge u prostoru.
Da bi smo razumjeli način orijentacije u prostoru, podsjetimo se nekih poznatih
načina orijentacije.
Glavni način orijentacije, još od starih vremena u toku vedrih dana bio je položaj
Sunca. Svima je dobro poznato da Sunce izlazi na istoku, da je u sredini dana na
jugu i da uveče zalazi na zapadu. Tako se orijentacija u prostoru izvodila prema
četiri strane svijeta: istok, zapad, sjever; jug. Noću se orijentisalo prema
zvijezdama. Bilo je odavno poznato da se na primjer zvijezda sjevernjača, koja
se u katalozima zvijezda vodi pod imenom „urseminore polaris“ na našoj
sjevernoj polulopti,.nalazi iznad sjevernog pola, dok su neke druge zvijezde isto
tako kao i sjevernjača na sjevernoj polulopti na južnoj polulopti nalaze iznad
južnog pola.
Orijentacija u prostoru, posebno je bila važna moreplovcima, koji su bili primorani
da se orijentišu, osmatrajući pomoću posebnog uglomjera zvanog „sextant“ danju
položaj Sunca a noću položaj zvijezda i to mjereći uglove koje horizontala
zaklapa sa osmatranim objektima.
Pojava optičkih instrumenata teleskopa značajno je unapredila orijentaciju u
prostoru, posebno veliki uticaj je imala u razvoju astronomije.
1.4 Geografske i pravougle koordinate
Znajući da planeta Zemlja ima oblik lopte, mjereći vrijeme pješčanim a kasnije sa
časovnicima sa klatnom i oprugom i mjereći uglove koje zaklapa horizontalna
ravan sa osmatranim objektom, omogućili su određivanje položaja svake tačke
na zemljinoj površi, što je za posledicu imalo potrebu za uspostavljanjem jednog
planetarnog koordinatnog sistema sa geografskim koordinatama. Osnova ovog
sistema, koji se zove geografski koordinatni sistem su dvije ravni i to:.ravan
ekvatora kao horizontalna ravan i ravan nultog meridijana koji prolazi kroz
opservatoriju u Griniču u Engleskoj.
širina
ka
geografs

geo
gra
fs k
ad
uži
n a

Sl.2 Geografski koordinatni sistem

Geografske koordinate su geografska širina koja predstavlja ugao koji zaklapa
prava u ravni ekvatora i pravac iz centra Zemlje na mjesto zemljine površi na
koje se širina odnosi. Geografska širina se označava grčkim slovom f pri čemu
je 00 < f < 900 jer je najveći ugao koji zaklapa prava iz horizontalne ravni
odnosno ravni ekvatora sa obrtnom osom Zemlje upravo ugao 900 pri čemu je to
+900 za sjevernu poluloptu a -900 za južnu poluloptu
Geografska dužina je ugao koji zaklapa ravan početnog meridijana i označava
se grčkim slovom l . Vrijednost koju može imati geografska dužina kreće se u
rasponu od 00 <l< +1800 za istočni dio zemljine površi koji se nalazi desno od
početnog meridijana i zove se istočna geografska dužina i 00 <l< -1800 kad je u
pitanju zapadni dio zemljine polulopte koji je lijevo od nultog meridijana i zove se
zapadna geoegrafska dužina. Tako će svaka tačka zemljine površi imati
geografske koordinate A(f0,l0), vidi Sl.2.

Kao što se sa slike može vidjeti, geografske koordinate nedvosmisleno određuju

položaj svake tačke zemljine površi i pomoću njih se može nedvosmisleno
orijentisati u svakoj tački.
Kad je već rijeć o geografskim koordinatama koje su u stvari uglovi, neophodno
je ukratko se podsjetiti definicije ugla i mjernih jedinica za uglove.
Ugao je dio ravni, koje zaklapaju dvije prave, koje se sjeku u tjemenu ugla.
Osnovna sprava sa kojom se mjeri ugao je uglomjer. Osnovna jedinica za
mjerenje ugla je pun krug, koji se dijeli na 360 stepeni a jedan stepen na 60
minuta i jedan minut na 60 sekundi. Pored ove jedinice, postoje još dvije jedinice
sa kojima se mjere uglovi i to gradus i radijan. Gradus je 400-dio punog kruga.
Jedan gradus ima 100 gradusnih minuta a minuta 100 gradusnih sekundi.
Radijan je ugao koji se dobija kad se pun krug podijeli sa 2π odnosno
2x3.141592654= 360:6.28318531= 57,295779510 .
Geografske koordinate ne sadrže podatak o nadmorskoj visini posmatrane tačke,
što je veliki nedostatak kod izrade projekata. Pored toga, projektovanje se vrši u
sistemu u kome se rastojanja i visine izražavaju u metarskom sistemu a
geografske koordinate rastojanja izražavaju u uglovnim jedinicama, pa je zbog
toga geografski koordinatni sistem neupotrebljiv u projektovanju građevinskih
objekata.
Zbog toga je trebalo pronaći način, da se zemljina površ predstavi u nekoj
projekciji koja za osnovnu mjernu jedinicu ima metarski sistem.
Prema tome, kao trećii važan pojam koji je vezan za geodetsku podlogu je „
projekcija“ odnosno „projekciona ravan“. Kako je već rečeno, topografska
podloga je prestava dijela zemljine površi na papiru ili na ekranu kompjutera.
Ovdje je pojam predstava uzet da zamijeni pojam projekcije iz razloga da u
početku ne zbunjuje slušaoca. Dakle topografska podloga je slika projekcije
dijela zemljine površi i objekata predstavljena na papiru, odnosno na ravnoj
podlozi ili projekcionoj ravni.
Pored izbora projekcione ravni, neophodno je projekcionu ravan orijentisati u
prostoru, odnosno treba je vezati za neki koordinatni sistem koji će obezbijediti i
orijentaciju ravni i odnose objekata koji su predstavljeni u toj ravni.
Najpodesniji koordinatni sistem za projektovanje objekata i izradu geodetskih
podloga je Dekartov pravougli koordinatni sistem (sl.3), koji koordinate tačaka u
projekcionoj ravni prikazuje kao rastojanja u metrima, a visine tačaka brojem koji
označava nadmorsku visinu upravnu na projekcionu ravan.
Uspostavljanje takvog koordinatnog sistema za predstavljanje zemljine površi,
vezano je za način projekcije zemljine povši na projekcionu ravan.

YB B
Y
X

B
d
B

A
X

YA
A
A
X

Y O (0,0) Y

Sl.3 Dekartov pravougi koordinatni sitem u horizontalnoj ravni

Očigledno je, da bi dobili geodetsku podlogu, potrebno je zemljinu površ
preslikati na papir po pravilima neke projekcije imajući pri tome u vidu da je
zemljina površ koju preslikavamo, dio planete Zemlje, koja ima dosta nepravilan
oblik, ali za izradu geodetskih podloga, uzima se kao dovoljno tačno da planeta
Zemlja ima oblik lopte, poluprečnika R= 6 378 km.
Na prvi pogled, ovo sve postaje dosta komplikovano, posebno ako se zna da
postoji više vrsta projekcija među kojima su najpoznatije, ortogonalna,centarlna,
cilindrična, konusna i t.d. Odmah da kažemo da je izradu geodetske podloge
važno poznavati osnovna pravila ortogonalne i centralne projekcije.
Ortogonalna projekcija je preslikavanje objekta na projekcionu ravan paralelnim
zracima upravnim na tu ravan, Projekciona ravan kod ortogonalne projekcije je
horizontalna ravan a zraci preslikavanja su vertikalne prave povučene od
karakterističnih tačaka objekta do mjesta prodora kroz horizontalnu ravan, u
kojima se nalaze ortogonalne projekcije tačaka objekta, kao što se vidi na Sl.4
gdje je objekat iscrtan crvenom bojom, pravci projektovanja crnom bojom a
ortogonalna projekcija objekta u horizontalnoj ravni koja se nalazi na mjestima
prodora projektivnih zraka kroz horizontalnu ravan, iscrtana je plavom bojom..

Sl. 4 Ortogonalna projekcija objekta

Ortogonalna projekcija je kao što se moglo iz prethodnog izlaganja vidjeti vrlo
jednostavan način projekciranja objekta na horizontalnu ravan.
Tokom ovog izlaganja, za prestavljanje zemljine površi stalno se koristi pojam
„projekciranje“ a ne projektovanje, zbog potrebe da se napravi razlika između ta
dva pojma, jer pojam projektovanje u arhitekturi i građevinarstvu ima sasvim
drugi smisao od prokeciranja koje ovdje obrađujemo.
Kad je u pitanju projekciranje zemljine površi na horizontalnu ravan , postupak se
malo komplikuje. Zapravo radi se o načinu na koji bi trebalo postaviti horizontalnu
ravan i na nju projekcirati karakteristične tačke zemljine površi koji u prirodi
predstavljaju djelove lopte. Zbog toga se za ovo projekciranje koristi centralna
projekcija, koja za centar projekcije ima centar planete Zemlje. Ona se za manje
površi, zbog velikog udaljenja od centra, koje je kao što smo rekli jednako
poluprečniku planete Zemlje R=6 378 000 m poklapa sa ortogonalnom
projekcijom, ali za veće površi značajnije odstupa, pa se postupak projekciranja
malo komplikuje i rješava u kombinaciji sa podesnim izborom položaja
projekcione ravni. Ali prije nego što objasnimo taj specijalni položaj projekcione
ravni pogledajmo osnovne karakteristike centralne projekcije, koja je izabrana
kao osnovna projekcija za izradu geodetskih podloga.
Na sl.5 je prikazan princip centralne projekcije u slučaju kad se na proizvoljno
izabranu horizontalnu ravan iz centra planete Zemlje projektivnim zracima koji
prolaze kroz karakteristične tačke zemljine površi ona projekcira na horizontalnu
ravan. Glavni problem kod ovog projekciranja je uspostaviti jedinstvenu razmjeru
da dužine svih lukova zemljine lopte koja se projekcira, bez razlike imaju istu
vrijednost sa dužinama njihovih projekcija na horizontalnoj ravni.

proje kcion
a ra va n D
D

A B

0 B
90

C
C

.
Sl.5 Centralna projekcija na manju projekcionu ravan
Moglo bi se odmah reći, da taj zahtjev nije teško ispuniti, kad su u pitanju manje
površi ali je zato to veliki problem kod većih površi
1.5 Gaus-Krigerova projekcija meridijanskih zona
Ovaj problem uspješno su riješili Njemački matematičari Gaus i Kriger, koji su
predložili da se veći djelovi zemljine površi projektuju na omotač jednog
zamišljenog cilindra, čija je uzdužna osa upravna na obrtnu osu planete Zemlje,
tako da on stoji poprečno u odnosu na nju, pa se projekcija zato zove Gaus-
Krigerova poprečno cilindrična projekcija meridijanskih zona. Kad se omotač
cilindra rasiječe po ravni koju sadrži ekvator i razvije u ravan, dobija se
projekciona ravan na koju je moguće projekcirati veće djelove zemljine površi,
bez razlike između dužine lukova i njihovih projekcija na projekcionoj ravni.
Pored toga, na toj ravni se kao prava linija projekcira centralni meridijan po kome
cilindar tangira loptu, odnosno Zemlju a u isto vrijeme sa kao druga prava linija ,
projekcira se ekvator. Kad se rasiječe omotać cilindra i razvije u ravan, pojavljuje
pravougli koordinatni sistem koji za orijentaciju zamjenjuje geografski koordinatni
sitem,.Osim toga, ovaj sistem za osnovnu mjernu jedinicu ima metar i u
potpunosti odgovara za izradu geodetske podloge i projekata građevinskih
objekata
Projekcija meridijana je proglašena za X osu, a projekcija ekvatora za Y osu. Z
osa ovog sistema predstavlja normale u svakoj tački zemljine površi koja je
projekcirana na ovu ravan, te se tako za svaku tačku može potpuno odrediti
položaj izražen sa dvije koordinate X i Y u horfizontalnoj ravni i Z koja predstavlja
nadmorsku visinu H posmatrane tačkeKoordinata X je rastojanje te tačke od
ekvatora, mjerena paralelno sa srednjim meridijanom a Y koordinata je rastojanje
te tačke od centralnog meridijana mjereno paralelno sa Y osom, odnosno sa
projekcijom ekvatora, što se može vidjeti na Sl.6.
Izbor centralnog meridijana određen je glavnom karakteristikom ove projekcije
koja se sastoji u činjenici da se preslikavanje zemljine površi na omotač cilindra,
može bez deformacija izvesti samo za tri stepena geografske dužine, što znači
da će centralni meridijani biti 30 , 60 , 90 , 120 ,150 ,180 ,210 ,230 i tako dalje sve
do 1800,
....

lind alnog
tr

ijan
c en
ar

e
ck

erid
dor

ta
z ci

ni m
pro

ij a
kro

id

gira
er
C

m
L

tan
C L B
B

D D
A
ra v a n e k v a to
A ra

X osa
projekcija tangirajuceg

G a u s -K rig e ro v a p o p re c n a
a
an

c ilin d ric n a p ro je k c ija

ij
u eri d

Z b o g v e lik ih d e fo rm a c ija
ta j a m
C

p ro je k c ije u d a lje n ih o d
oz ci
ck

meridijana
kr jek

ta n g ira ju c rg m e rid ija n a

o

z a d o v o lja v a ju c a ta c n o s t
pr

p o s tiž e s e z a z o n u o d 3
g e o g ra fs k e d u ž in e
C C
B B o d n o s n o p o 1 .5 s te p e n i
lije v o i d e s n o o d
ta n g ira ju c e g m e rid ija n a

D D A A p ro je k c ija e k v a to ra
Yosa

Sl.6 Gaus-Krigerova projekcija

Imajući u vidu da se zemljina površ koja pripada Crnoj Gori nalazi između
meridijana 180 i meridijana na geografskoj dužini 210 za njeno predstavljanje u
Gaus-Krigerovoj projekciji moraju se koristiti dvije projekcione ravni i to one koje
imaju centralni meridijan na 180 i 210 geografske dužine. Zbog toga će površ
Crne Gore biti predstavljena na dvije projekcione ravni i imati dva koordinatna
sistema. Sl.7
 Y osa
0 km
135.0 4 830 000.00 m
0 km
135.0 X os
a
4 830 000.00 m 135.00 km 135.00 km
Y osa
X osa

210.00 km
CRNA GORA

4 620 000.00 m

4620.00 km
koordinatni sistem br 7
meridijana geogr. duž.210
4 620 000.00 m

projekciona ravan
0

projekcija centralnog
meridijana geogr. duž.18

koordinatni sistem br 6
4620.00 km

projekcija centralnog

projekciona ravan

0.00 m
cija
projek ra

7 635 000.00 m
ekv a to

7 500 000.00 m
0.00 m projekcija Y osa
ekvatora 0
3
6 500 000,00 m
6 365 000,00 m

7 365 000.00 m
6 635 000.00 m

Sl.7 Projekcione ravni 6 i 7

Da bi se izbjegle komplikacije oko oznake centralnog meridijana koja bi morala
biti u stepenima i pravouglih koordinata koje će biti izražene u metrima,
dogovoreno je da prva cifra Y koordinate nosi broj koji se dobija podjelom stepeni
koje pripadaju centralnom meridijanu sa 3 i tako dobiju neimenovani brojevi,
1,2,3,4,5,6,7,8 i tako dalje sve do 60.
Kako su za predstavljanje površi interesani centralni meridijani sa geografskim
dužinama od l=180 i l=210 to će kod koordinate Y u projekcionoj ravni sa
centralnim meridijanom l=180 biti početna cifra 6 a za koordinate Y u
projekcionoj ravni sa centralnim meridijanom l=210 prva cifra će biti 7.

Imajući u vidu činjenicu da će sve Y koordinate u istom koordinatnom sistemu

imati isti prvi broj, onda on ne može uticati na bilo kakva izračunavanja dužina i
uglova koji se izvode između bilo koje dvije tačke toga sistema.
Kao što se može vidjeti na Sl.6 Projekcione ravni 6 i 7 imaju velike dimenzije,
koje je nemoguće prikazati u razmjerama koje se koriste u projektovanju
građevinskih objekata.
Sa druge strane, teritoriju države Crne Gore nije moguće prikazivati na manjim
projekcionim ravnima iz više razloga. Prije svega lokacija bilo kojeg građevinskog
objekta mora biti registrovana na jedinstvenoj projekciji zbog razvoja u prostoru i
obaveza koje vlasnik objekta prema državi. Isto tako, zaštita interesa vlasnika
objekata i zemljišta ne bi mogla biti adekvatna ako položaj tih nepokretnosti nije
evidentiran na zajedničkoj podlozi koju verifikuje država. Ima još mnogo drugih
razloga, zbog kojih je neophodna zajednička projekciona ravan za teritoriju čitave
države.
Zbog toga bi projekcionu ravan trebalo podijeliti tako da se dio zemljine površi
može nacrtati na papiru dimenzija koje se mogu koristiti u onim razmjerama koje
se koriste kod projektovanja građevinskih objekata, a to su dimenzije papira koji
može nesmetano stati na površinu kancelarijskog stola, prosječne dimenzije 1m2
Međutim, tu podjelu nije moguće izvesti odjedared, već postepeno dijeleći je na
sve manje djelove o čemu će detaljno biti govora u sljedećem predavanju..
2. Državni koordinatni sistem. Podjela Projekcione ravni na
listove R1:5000;R1:2500;R1:1000
Projekciona ravan, na koju želimo predstavljati zemljinu površ, mora biti
orijentisana u prostoru, jer u suprotnom na njoj se ne mogu projektovati novi
objekti, koji moraju biti orijentisani u prostoru iz više razloga.
Prije svega, oni moraju biti tako raspoređeni u prostoru, da ne ometaju funkciju
već postojećih objekata, da se nalaze na terenu podesnom za izgradnju, da
zadovolje arhitektonske uslove o položaju zbog osunčanosti, pravca vjetrova i još
mnogo drugih zahtjeva koji su sadržani u funkciji objekta.
Najbolja orijentacija projekcione ravni, postiže se pomoću orijentisanog
pravouglog koordinatnog sistema, koji je pridružen toj ravni i koji se zove
referentni sistem.
Zbog činjenice da se projekciona ravan bira tako da na njoj može da se prestavi
teritorija ili veći dio teritorije jedne države, onda se referentni koordinatni sitem te
ravni zove državni koordinatni sistem.
Imajući u vidu da se kod Gaus-Krigerove projekcije, na rasječeni omotač cilindra,
centralni meridijan i ekvator preslikavaju kao sistem od dvije upravne prave, ovaj
sitem je izabran za referentni, jer je potpuno orijentisan u prostoru, zbog činjenice
da su centralni meridijan i ekvator, u odnosu na Planetu Zemlju, položajno
potpuno određeni a to znači i da je i projekciona ravan položajno potpuno
orijentisana u prostoru.
Projekcija meridijana je proglašena za X osu, a projekcija ekvatora za Y osu. Z
osa ovog sistema predstavlja normale u svakoj tački zemljine površi koja je
projekcirana na ovu ravan, te se tako za svaku tačku može potpuno odrediti
položaj izražen sa dvije koordinate X i Y u horfizontalnoj ravni i Z koja predstavlja
nadmorsku visinu H posmatrane tačke..
Koordinata X je rastojanje te tačke od ekvatora, mjerena paralelno sa srednjim
meridijanom a Y koordinata je rastojanje te tačke od centralnog meridijana
mjereno paralelno sa Y osom, odnosno sa projekcijom ekvatora, što se može
vidjeti na Sl.1.
Razlog zbog čega se koordinata X mjeri od ekvatora, povezan je sa mjerenjem
geografske širine, kojom se bavi dio geodezije koji se zove poziciona
astronomija. Metodama pozicione astrobomije, prethodno su vrlo precizno
određene za jedan broj tačaka koje predstavljaju Osnovnu mrežu tačaka,
takozvane trigonometrijske mreže.
 X
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m

YB B
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

Y

X
B
d A
YA
A

B
X

X
O (0,0)
Y
500 000

PROJEKCIJA EKVATORA

Sl.1 Državni koordinatni sistem

Zbog toga se koordinate X svake tačke na prostorima Crne Gore izražavaju sa

brojkom koja ima 7 cijelih i dva decimalna mjesta, što je kod neupućenih razlog
nevjerice da se tako velika dužina može izmjeriti sa tačnošću od nekolika cm. I
sve su pozitivne, jer se nalaze iznad ekvatora.
Koordinate Y tačaka zemljine površi na teritoriji Crne Gore, imajući u vidu
činjenicu da X osa siječe ravan po sredini, mogu biti pozitivne ako su desno od
centralnog meridijana ili negativne ako su lijevo od centralnog meridijana.
Postojanje pozitivnih i negativnih koordinata u koordinatnom sistemu, može da
bude izvor različitih problema kod raznih računanja koja se izvode sa
koordinatama, pa je dogovoreno da se projekcija centralnog meridijana, odnosno
X osa translatorno pomjeri ulijevo za 500 000 metara i na taj način izbjegnu
negativne Y koordinate. Na ovaj način tačke desno od centralnog meridijana će
imati Y koordinate veće od 500 000 m a one koje se nalaze lijevo od centralnog
meridijana, biće manje od 500 000 ali uvijek pozitivne.
Pored toga, da bi se razlikovlo kojoj projekcionoj ravni tačka pripada, ispred
koordinate Y kao prva cifra dodaje se broj projekcione ravni 6 ili 7. Tako će i
koordinata Y svake tačke biti predstavljena sa 7 cijelih i dva decimalna mjesta,
kao i koordinata X samo što je kod koordinate Y prva cifra oznaka ravni, ali kod
računanja ova činjenica ne remetibilo bilo kakva računanja.
2.1 Podjela Projekcione ravni na trigonometrijske sekcije
Teritoriju države Crne Gore nije moguće prikazivati na manjim projekcionim
ravnima iz više razloga. Prije svega lokacija bilo kojeg građevinskog objekta
mora biti registrovana na jedinstvenoj projekciji zbog razvoja u prostoru i
obaveza koje vlasnik objekta prema državi. Isto tako, zaštita interesa vlasnika
objekata i zemljišta ne bi mogla biti adekvatna ako položaj tih nepokretnosti nije
evidentiran na zajedničkoj podlozi koju verifikuje država. Ima još mnogo drugih
razloga, zbog kojih je neophodna zajednička projekciona ravan za teritoriju čitave
države.
Zbog toga bi projekcionu ravan trebalo podijeliti tako da se dio zemljine površi
može nacrtati na papiru dimenzija koje se mogu koristiti u onim razmjerama koje
se koriste kod projektovanja građevinskih objekata, a to su dimenzije papira koji
može nesmetano stati na površinu kancelarijskog stola, prosječne dimenzije 1m2
Međutim, tu podjelu nije moguće izvesti odjedared, već postepeno dijeleći je na
sve manje djelove.
Tako se u prvoj podjeli, projekciona ravan dijeli na trigonometrijske sekcije
U prvoj podjeli, projekciona ravan dijeli se na trigonometrijske sekcije dimenzija
22 500 m po Y osi i 15 000 m po X osi, kao što je pokazano na Sl.2
 .7
VA N BR
ION A RA Y osa
EKC 0 km 4 830 000.00 m
J 135.0
PROJEKCIONA RAVAN BR.6 PR O
a
X os
135.00 km 135.00 km 0 km
135.0
4 830 000.00 m A B C D E F G H I J K L
14 Y osa
4 815 000.00 m

4 800 000.00 m
13 X osa
4 785 000.00 m
12

4 770 000.00 m
11
10
210.00 km

4 755 000.00 m
9
4 740 000.00 m

4 725 000.00 m
8 CRNA GORA
4 710 000.00 m 7
4 695 000.00 m 6 4 620 000.00 m

7 635 000.00 m
4 680 000.00 m
5
4 665 000.00 m 4
3
4 650 000.00 m

7 500 000.00 m
2
4 635 000.00 m
1
4 620 000.00 m Y osa
6 500 000,00 m
6 387 500.00 m

6 410 000.00 m

6 432 500.00 m

6 455 000.00 m

6 477 500.00 m

6 522 500.00 m

6 545 000.00 m

6 567 500.00 m

6 590 000.00 m

6 612 500.00 m
6 365 000,00 m

7 365 000.00 m
6 635 000.00 m

4 710 000.00 m

trigonometrijska sekcija
broj 6J6
6 567 500.00 m

4 695 000.00 m
6 590 000.00 m

Sl. 2 Podjela projekcione ravni na trigonometrijske sekcije

Kao što na slici vidimo trigonometrijska sekcija u prostoru, koji mi u geodeziji

zovemo teren, ima dimenzije na terenu 22 500 m Y osi i 15 000 m po X osi . U
prvom predavanju je rečeno da se topografske podloge rade u jednoj od
razmjera 1:1000, 1: 2500 ili 1:5000. Interesantno je da vidimo koje dimenzije bi
imao papir na kome bi se preslikala trigonometrijska sekcija na podlozi u
najsitnijoj od ove tri razmjere, dakle u razmjeri 1:5000.
U ovoj razmjeri će duža strana trigonometrijske sekcije koja iznosi 22 500 m imati
dimenziju 22 500:5000= 4.50 m a kraća stranica 15 000:5000= 3.00 m. Odmah je
jasno da trigonometrijsku sekciju, ni u najsitnijoj razmjeri u kojoj se rade
geodetske podloge ne možemo preslikati na jedan papir koji bi se mogao
nesmetano koristiti, jer bi taj papir imao dimenzije koje ne bi mogle stati ni na
jedan kancelarijski sto. Zbog toga je bilo neophodno trigonometrijsku sekciju
podijeliti na djelove ali tako da ti djelovi pojedinačno budu preslikani na papir koji
se može postaviti na kancelarijski sto i na njemu neometano crtati novi sadržaji.
Tako se došlo na ideju da se trigonometrijska sekcija podijeli na 50 djelova, koje
geodeti zovu listovi detalja, na kojima bi se mogla preslikati u razmjeri 1:5000,
što je moglo da se izvede ako se trigonometrijska cekcija podijeli na 10 kolona po
Y osi i 5 kojona po X osi kako je prikazano na Sl.3.

4 710 000.00 m

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
4 707 000.00 m

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
4 704 000.00 m

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
4 701 000.00 m

31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
4 698 000.00 m

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50
4 695 000.00 m
6 567 500.00 m

6 569 750.00 m

6 572 000.00 m

6 574 250.00 m

6 576 500.00 m

6 578 750.00 m

6 581 000.00 m

6 583 250.00 m

6 585 500.00 m

6 587 750.00 m

6 590 000.00 m
Sl.3 Podjela trigonometrijske sekcije na listove R 1:5000
Na ovaj način je dobijeno 50 djelova projekcione ravni koju pokriva
trigonometrijska sekcija 6J6 koji u prirodi imaju dimenziju 2 250 m po Y osi i 3
000 m po X osi, što će u razmjeri 1:5000 imati sljedeće dimenzije 2250:5000=
0.45 m po Y osi i 3000:5000= 0.60 m po X osi. Konačno dobijeni su djelovi
projekcione ravni u razmjeri (u daljem tekstu umjesto riječi “razmjera” koristiće se
samo simbol R koji zamjenjuje tu riječ) dakle u R 1:5000 koji ima dimenzije
45x60 cm i može se bez problema postaviti na sto za crtanje. Pored toga
njegova lokacija je potpuno određena u prostoru koordinatama uglova lista a broj
koji je dobio u podjeli određuje mu mjesto u trigonometrijskoj sekciji.odnosno i u
projekcionoj ravni. Tako će list br 35 u trigonometrijskoj sekciji 6J6 koja je uzeta
za primjer i podijeljena, imati oznaku, ili u daljem tekstu riječ “oznaka” zanjenjuje
se riječju “nomenklatura”, dakle imaće nomenklaturu 6J6-35 što se može vidjeti
na Sl.3.
 4 701 000 4 701 000

4 700 500

4 700 000
y= 6 577 740 m
0.248x5000= 1240m A x= 4 699 765 m
0.053x5000=265m
0.048x5000=240m
4 699 500

0.353x5000=1765m
4 699 000

4 698 500

4 698 000 4 698 000

6 578 500
6 578 750
6 576 500

6 577 000

6 577 500

6 578 000

Sl. 3 List detalja R 1:5000

Sl. 4 List razmjere 1:5000 sa decimetarskom mrežom
Na Sl. 4 zapažamo da je na listu iscrtana mreža krstića, koji se zovu
decimetarska mreža i služi za lakše lociranje tačke sa zadatim koordinatama u
jednom slučaju ili očitavanje koordinata tačke u drugom slučaju.
Dakle ako su poznate coordinate tačke A i to y= 6 577 740 m i x= 4 699 765
onda bi, ako ne postoji decimetarska mreža, morali bi od lijevog donjeg ugla
odmjeriti u razmjeri razliku između y coordinate tačke A i y lijevog donjeg ugla
lista odnosno 6 577 740 – 6 576 500= 1 240 m što u R 1:5000 iznosi 1240:5000=
0.248 m ili 24.8 cm. Zatim iznad kraja ove duži treba dići upravnu i po x osi
nanijeti razliku x coordinate tačke A i x coordinate lijevog ugla lista odnosno:
4 699 765–4 698 000 =1765m ili u R 1:5000 to je 1765:5000= 0.353 m ili 35.3cm
Tako ćemo dobiti položaj tačke A na listu R 1:5000.
Kad na listu postoji decimetarska mreža, postupak je i jednostvniji i tačniji iz dva
razloga.
Prvo, kod ovog postupka nećemo koristiti donji lijevi ugao lista, već umjesto
njega donji lijevi ugao kvadrata u kome bi trebalo da se nalazi tačka A.. Taj
kvadrat se može identifikovati upoređenjem koordinata tačke A i koordinatama
lijevog i desnog ugla kvadrata po y osi i donjeg i gornjeg kvadrata po x osi.
Konkretno to se vidi po sljedećem upoređenju za y 6577500<6577740<6578000 i
4699500<4699765<4700000 po x osi.
Kad se naprave razlike onda za je razlika po y osi 6577740-6577500= 240m ili u
R 1:5000 to je 240:5000= 0.048m ili 4.8 cm koje treba odmjeriti od lijevog donjeg
krstića kvadrata i na tom mjestu dići upravnu i nanijeti razliku po x osi koja iznosi
4699765-4699500= 265m odnosno u R 1:5000 to iznosi 265:5000=0.053m a to
je 5.3 cm.
Očigledno je da je mnogo laše i tačnije izmjeriti dužine od 4.8 cm i 5.3 cm kad se
koristi decimetarska mreža, nego 24.8 cm i 35.3 cm koliko je to bilo kad nije
korišćena decimetarska mreža. Isto tako. Mnogo je lakše i tačnije podići upravnu
za 5.3 cm nego za 35.3 cm.
Isti je slučaj i kod očitavanja nepoznatih koordinata tačke koja je ucrtana na listu,
jer je mnogo lakše i tačnije izmjeriti rastojanja od te tačke do ivica kvadrata nego
do ivica lista.
Razmjera 1:5000 je najsitnija od razmjera u kojima se rade geodetske podloge i
ona se koristi za globalno razmatranje projekta, odnosno za izradu generalnih
rješenja projekta. Ona je vrlo neprecizna i za nanošenje koordinata i za
očitavanje koordinata. Sama činjenica da 1mm u ovoj razmjeri odgovara dužini
od 5m u prirodi, dovoljno govori o nemogućnosti postizanja veće tačnosti.
Zbog toga se projekciona raven, odnosno njen dio u R 1:5000 dijeli na krupnije
razmjere i to prvo na listove R 1:1000.
Da se podsjetimo, list R 1:5000 ima u prirodi dimenzije 2250x3000m što bi u
R1:1000 bilo 2250:1000= 2.25m i 3000:1000= 3.00 m. Očigledno je da takve
dimenzije papira nijesu podesne za rad na kancelarijskom stolu, pa je u cilju
dobijanja dimenzija koje je moguće koristiti list R 1:5000 podijeljen na 3 kolone i
6 redova odnosno na 18 listova R 1:1000, kako se sa Sl.5 može vidjeti.
 Sl.5 Podjela lista R 1:5000 na listove R 1:1000
Dimenzije ovako dobijenog lista u prirodi su 750m po y osi i 500m po x osi ili kad
se to pretvori u R 1:1000, to će biti 75 cm po y osi i 50 cm po x osi, što znači da
je list papira sa takvim dimenzijama moguće postaviti na kancelarijski sto i na
njemu crtati nove objekte i mjeriti rastojanja između već ucrtanih objekata sa
dosta velikom tačnošću. Pri tome treba imati u vidu činjenicu da 1mm na papiru
predstavlja 1 m u prirodi. Osim toga pri pažljivom radu sa razmjernikom, može se
dosta tačno procijeniti i 0.2 mm što znači da se tačnost mjerenja i ucrtavanja
objekata na listu R 1:1000 može cijeniti na 20 cm u prirodi odnosno na terenu,
što je za mnoge radove kod projektovanja jednog broja građevinskih objekata
zadovoljavajuća tačnost.
Nomenklatura lista br 8 koji je na slici šrafiran će biti 6J6-35-8 i ona znači da ovaj
list pripada projekcionoj ravni br 6 , da se kod podjele ravni na trigonometriske
sekcije nalazi u koloni J i redu 6, da u podjeli trigonometrijske sekcije na listove R
1:5000 pripada listu 35 i da u podjeli toga lista na listove R 1:1000 ima broj 8. Na
ovaj način, mjesto ovoga lista i ne samo njegovo već isvih drugih listova R
1:1000 nedvosmisleno je određeno u projekcionoj ravni br.6. Na isti način se
dijeli i projekciona ravan br.7 pa zbog toga ovdje neće biti predmet daljeg
objašnjenja.

Sl.6 Decimetarska mreža na listu R 1:1000

Kao što se na slici vidi list 6J6-35-8 ima u opisu firmu ili državni organ uprave koji
je ovlašćen da izrađuje i održava ažurnost ucrtanih objekata, zatim razmjeru i
nomenklaturu lista. U polju lista je ucrtana decimetarska mreža a na lijevoj
margini x koordinate decimetarske mreže a na donjoj margini y koordinate
decimetarske mreže.
Ovako prazan list, spreman je da se u njega ucrtaju novi objekti koji postoje na
terenu. Da bi to izveli, neophodno je prethodno odrediti koordinate
karakterističnih tačaka objekta, nekom od metoda jkoje se koriste za te cvrhe o
kojima će biti govora u nekom od narednih predavanja. Za sada ćemo prikazati
kako se jedna jednostavna forma čije su koordinate poznate, unose u ovaj list.
Date su koordinate uglova jedne zgrade kako slijedi:
- tačka 1 y= 6 577 470,00m x= 4 699 710,00m
- tačka 2 y= 6 577 470,00m x= 4 699 820,00m
- tačka 3 y= 6 577 570,00m x= 4 699 710,00m
- tačka 4 y= 6 577 570,00m x= 4 699 820,00m
Da bi unijeli koordinate tačke 1, prvo treba da vidimo u kom se kvadratu tačka
nalazi po y koordinati. Koordinata tačke 1 po y osi je 6 577 470,00m i ona se
nalazi između koordinata decimetarskog kvadrata sa koordinatama donjih
uglova, odnosno između 6 577 450 i 6 577 550. Zatim se izračunava razlika
koordinata tačke i lijevog ugla kvadrata kako slijedi 6 577 470,00m-6 577 450=
20.00 m ili u razmjeri 1:1000 to je 0.02m odnosno 2cm. Ova dva centimetra
ćemo nanijeti na liniji koja spaja krstiće na uglovima ovog kvadrata. Poslije toga
upoređujemo koordinate tačke 1 sa uglovima decimetarske mreže i konstatujemo
da je to kvadrat kojemu je x = 4 699 700 pa opet pravimo razliku sa x
koordinatom tačke 1 i imamo: 4 699 710.00-4 699 700= 10,00m ili u R 1:1000 to
iznosi 0,01m odnosno 1cm. Povućemo paralelu sa lijevom ivicom decimetarskog
kvadrata iz ranije obilježene taćke na y osi i nanesemo dužinu od 1cm. Tako
dobijamo položaj tačke 1. Tačku 2 je već lakše locirati a usuštini je postupak isti
kao i kod tačke 1. Pronalazi se ugao kvadrata koji ima najbliže manje koordinate
od koordinata tačke 2. Kao što se na slici vidi to je lijevi donji ugao kvadrata koji
ima koordinate y= 6 577 450 a x= 4 699 800. Razlika koordinata tačke 2 po y u
razmjeri iznosi 2cm a po x takođe 2 cm.
Lokacija tačke 3 je u kvadrantu kojemu lijevi donji ugao ima koordinate y= 6 577
550 a x= 4 699 800. Razlika koordinata tačke 3 sa koordinatama ugla kvadrata u
razmjeri iznosi i po y u po x po 2cm. Konačno lokacija tačke 4 nalazi se u
kvadratu koji ima koordinate lijevog donjeg ugla y= 6 577 550 i x= 4 699 700
Razlika koordinata tačke 4 sa koordinatama lijevog ugla kvadrata u razmjeri
iznosi 2cm po y i 1cm po x osi. Na ovaj način se unose koordinate tačaka na
papirnu podlogu pomoću decimetarske mreže.
 Sl 7 Lociranje objekta pomoću koordinata na listu R 1:1000
U slučaju da se umjesto papirne podloge koristi ekran kompjutera, unošenje
koordinata je mnogo jednostavnije i uglavnom zavisi od editora koji se koristi za
crtanje,
Kod upotrebe kompjutera, projekciona ravan se kompletna nalazi na
raspolaganju, pa je na primjer kod upotrebe AutoCad-a, jednog od najpoznatijih
grafičkih editora, dovoljno je na statusnoj liniji unijeti koordinate y i x tačke koja
želi da se pozicionira u projekcionoj ravni i nakon startovanja tipke sa oznakom
„enter“ na ekranu će se pojaviti lokacija tačke označena jednim od izabranih
simbola za označavanje tačaka.
Postavlja se opravdano pitanje, zbog čega je onda trebalo izučavati podjelu
projekcione ravni na listove razmjera 1:5000 i 1:1000, kad pomoću kompjutera
možemo nacrtati bilo koju tačku koja po koordinatama pripada toj ravni.
Prije svega treba znati, da su katastarski planovi urađeni na papirnim podlogama
pa se te podloge zovu analogni planovi a da je jedan dio pretvoren u digitalni
katastar koji je dobijen prenošenjem analognog plana u kompjuter. Za sve
poslove koji su vezani za izradu projekata eksproprijacije i za sve podloge koje
se koriste u izradi urbanističkih planova, kao geodetska podloga služi katastarski
plan. Da bi građevinski inženjer mogao da dobije kopiju tog plana od Uprave za
nekretnine, odnosno neke njene područne jedinice, neophodno je da zna
nomenklaturu te podloge.
Svi projekti građevinskih objekata po propisima koji važe za njihovu izradu,
predaju se iscrtani na papiru, pa će tako i geodetska podloga kao sastavni dio
projekta, takođe biti iscrtana na papiru i često povezana sa nekom katastarskom
podlogom za koju je potrebno znati nomenklaturu. To su glavni razlozi zbog kojih
građevinski inženjer treba da je informisan o projekcionoj ravni i njenoj podjeli na
listove R 1:5000 i 1:1000.
Ponekad, naročito kod izrade projekata objekata kao što su mostovi, brane i
druge građevine u koje se ulažu velike investicije, kao i za projektovanje
Urbanističkih planova, koje kasnije izvode građevinski inženjeri, potrebno je teren
predstaviti i na podlogama R 1:500.
Poožaj podloge R 1:500 u projekcionoj ravni, dobija se dijeljenjem lista R 1:1000
na četiri dijela, kako se može vidjeti na Sl.8.
List R1:1000 dijeli se na 4 jednaka dijela, koji dobijaju nomenklaturu četiri mala
slova latinice.
Svaki list ima tačno definisano mjesto u projekcionoj ravni, jer je određen
koordinatama uglova lista.
Pored toga on će imati tačno definisanu nomenklaturu, tako da će list koji je
šrafiran imati nomenklaturu 6J6-35-8a.
Dimenzije lista u prostoru su 375m po y osi i 250m po x osi ili to u razmjeri 1:500
to iznosi 75 cm po y osi 50 cm po x osi, što potpuno odgovara zahtjevu da može
stati na kancelarijski sto i na njemu nesmetano ucrtavati nove detalje ili djelove
projekta.
Na Sl. 7 prikazana je podjela lista sa pripadajućim koordinatama uglova listova
svih listova R 1:500..
 Sl.8 Podjela lista R 1:1000 na listove R 1:500
Korisna površina lista R 1:500, na isti način kao i u slučaju R 1:5000 i 1:1000,
dijeli se na decimetarsku mrežu, koja služi za lakše unošenje koordinata, ili za
očitavanje koordinata tačaka objekta koji je već ucrtan na podlogu, a potrebne su
zbog nekih potreba projektanta za izradu projekta.
3.Predavanje
Orijentacija duži u prostoru i u Projekcionoj ravni . Azimut i direkcioni
ugao. Orijentisani pravac

3.1 Azimut
Orijentacija duži na Zemljinoj površini izvodi se pomoću azimuta. Azimut je ugao
koji zaklapaju ravan meridijana i kosi presjek Zemljine lopte sa tjemenom u
presjeku te dvije ravni Sl.1

ka
idijana
je
es
pr
g

ravan mer
so
ko
n
va
ra

rav
an
e kva
t ora

Slika 1
Azimut na lopti mjeri se posebnim postupcima pozicione astronomije ili
izračunava iz geografskih koordinata po vrlo komplikovanim formulama sverne
trigonometerije, koje nijesu u nastavnom planu ovog kursa, pa se neće dalje
elaborirati.
Međutim, Azimut se na Zemljinoj površi može mjeriti kao ugao u horizontalnoj
ravni koji zaklapaju tangenta na meridijan povučena u tjemenu ugla sa
tangentom na kosi presjek takođe povučenom iz tjemena ugla Sl.2
 D D D

C C C

C
C

meridijan tacke
e
ck
ta
jek
es
pr
si
ko

ekv
ato
r

Slika 2
Instrument sa kojim se mjeri Azimut u horizontalnoj ravni zove se Kompas Sl.3,
koji su Kinezi koristili prije više od 1000 godina.
 Slika 3

Danas se kompasi rijetko koriste jer je GPS razvijen do mjere vrlo tačne
orijentacije sa GPS uređajima. Kompasi se još koriste kod upravljanja avionima,
ili kod nekih geoloških radova. Ova vrsta kompasa pored magnetene igle i grube
podjele kruga imaju mnogo precizniju podjelu, sa podjelom do na 5 stepeni i
tačnije. Na Sl. 4 se vidi jedan pilotski kompas.

Slika 4
 3.2. Direkcioni ugao

Pojam orijentacije duži u Projekcionoj ravni i u prostoru, vezan je prije svega za

orijentaciju prostorne ravni koja se izvodi pomoću orijentisanog koordinatnog
sistema koji je pridružen toj ravni.
Orijentacija duži u Projekcionim ravnima 6 i 7 regulisana je državnim pravouglim
koordinatnim sistemom i uglom koji zaklapa prava paralelna sa X osom
povučena u početnoj tački duži sai pravcem na krajnju tačku te duži, koji se zove
Direkcioni ugao.

X
X B( Y=6 503 100,35 m
)
Y=1 050.10m X=4 797 103.35m
translirana za 500 000m

Y=6 503 100,35 m

projekcija meridijana

X=822.33m

B
A
B
d A
X=4 797 103.35m

Y=6 502050.25m

A( Y=6 502050.25m
X=4 796 280.52m )
X=4 796 280.52m

O (0,0)
ekvator
Y
Slika 5

Direkcioni ugao se označava grčkim slovom n koji u indesku ima oznaku tačke
tjemena a u eksponentu oznaku druge tačke duži na koju se odnosi. Tako se
direkcioni ugao sa slike nAB čita kao “ni A na B “ i znači da je tejeme ugla u tački
A a da je tačka na koju se ugao odnosi tačka B.
Direkcioni ugao se mjeri u pravcu kazaljke na satu i može imati vrijednost od 00
do 3600.
Prema tome, duž u državnom koordinatnom sistemu može biti orijentisana pod
uglom od 00 do 3600., bez obzira što su sve koordinate u prvom kvadrantu,
odnosno što su sve povitivne.
Na sljedećoj slici prikazani su slučajevi orijentacije duži čije krajnje tačke
pripadaju u sva četiri kvadranta pravouglog koordinatnog sistema.

X
IV kvadrant I kvadrant
0 0
0 0
27 0 360 X 0 90
translirana za 500 000m

F B
B
projekcija meridijana

A B
d A

F
A

III kvadrant A C
II kvadrant
0 A 0 0
0
18 0 270 D 90 18 0
A

D C

O
ekvator
Y
Slika 6
Direkcioni ugao se izračunava iz razlike koordinatnih razlika krajnjih tačaka duži,
pri čemu se uvijek od koordinata krajnje tačke oduzimajukoordinate tačke u
tjemenu ugla.

X
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m

YB Y 0 B
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

A
B
tg A
B Y
X 0

B X
d A
YA
A
B
arctg Y
A X

B 2 2
dA Y X
XB
A
X

uslov: Y 0 i X 0
00 B 0
A 90

O (0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika 7
Tako će se za izračunavanje direkcionog ugla prikazanog na slici 7 koordinatne
razlike računati kao ∆y = YB –YA i ∆x = XB –XA
Kako se koordinatne razlike sijeku pod pravim uglom, Direkcioni ugao će se
izračunati kao arctangens količnika koordinatnih razlika..
Ovo pravilo važi pod uslovom da su obje koordinatne razlike pozitivne, jer će u
tom slučaju Direkcioni ugao imati vrednost između nula i devedeset stepeni.
Međutim, ovaj način izračunavanja ne može se primijeniti ako vrijednost
Direkcionog ugla bude viša od 900.jer bi u tom slučaju dobili negativnu vrijednost
ugla.
U Geodeziji i Astronomiji ne računa se sa negativnim uglovima, pa se zbog toga
u slučaju kad je jedna od koordinatnih razlika negativna, primjenjuje poseban
postupak izračunavanja direkcionog ugla.
U slučaju kad je ∆y >0 a ∆x<0 vrijednost direkcionog ugla će biti između 900.i
1800. i izračunavaće se kao na Sl. 8

X
tg X
Y
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m

YB
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

arctg X
A
B
Y
YA A Y 0
B 0
A 90
X 0

B
d A B
Y
2
X
2
B dA
A
X

uslov: Y 0 i X 0
XB

0 B 0
90 A 180

O(0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika 8

U ovom slučaju, ako bi smo primijrnili prethodni postupak i izračunavali Direkcioni

ugao preko arctg količnika koordinatnih razlika koji bi bio negativan, dobili bi
negativan ugao koji se ne koristi u Geodeziji ali bi i njegova vrijednost bila
netačna.
Zbog toga se prvo, iz pravouglog trougla, izračunava ugao α i to iz apsolutne
vrijednosti količnika u ovm slučaju ∆x / ∆y ( za razliku od prethodnog slučaja kad
je u brojiocu razlomka bilo ∆y).pa se taj ugao sabere sa 900. Tako se izračunava
vrijednost Direkcionog ugla ako je ∆y >0 a ∆x<0, pa iz ovga uslova proizilazi i
procedura računanja koja počinje sa računanjem koordinatnih razlika a zatim se
u zavisnosti od predznaka računa vrijednost, nekim od prikazanih postupaka.
U slučaju, kad se tačke A i B nalaze kao na Sl. 9, kad su koordinatne razlike
negativne odnosno kad je ∆y< 0 i ∆x<0 Direkcioni ugao se računa po sljedećem
postupku:

X
tg Y
X
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

arctg Y
X
YA A B 0
B
B A 180
A
d A
X 0

YB B 2 2
B dA Y X
Y 0

uslov: Y 0 i X 0
XB

B 0
X

0
180 A 270

O(0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika 9

Prvo se izračunaju koordinatne razlike i ustanovi da imaju negativan predznak.

Izračuna se ugao α iz količnika ∆y/∆x, pa pošto su obje negativne dobija se
pozitivan količnik a vrijednost ugla se dobija preko arctg ∆y/∆x. Zatim se ugao α
sabere sa 1800 i tako dobije vrijednost Direkcionog ugla.
Sljedeći specijalan postupak izračunavanja vrijednosti Direkcionog ugla pojavljuje
se u slučaju kad su kordinatne razlike ∆y<0 a ∆x>0. U tom slučaju Direkcioni
ugao će imati vrijednost u granicama od 2700 do 3600 .
I u ovom slučaju se prvo izračunaju koordinatne razlike i ustanovi njihov
predznak, pa se vrijednost ugla izračunava kao na Sl.10.
Prvo se izračuna vrijednost ugla α kao arctg I∆x/∆yI pri čemu je sad količnik
negativan pa se uzima apsolutna vrijednost količnika, kod kojega je za razliku od
prethodnog slučajau brojiocu razlomka koordinatna razlika ∆x.
Vrijednost Direkcionog ugla, dobija se sabiranjem ugla α i 2700 .
 X X
tg X
YB B Y
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

X
B
d
arctg
A

X 0
Y
YA A B 0
Y 0
A 270
B B 2 2
A dA Y X

uslov: Y 0i X 0
B

A
B 0
X
0
X

270 A 360

O (0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA
Slika 10
3.3 Specijalni slučajevi računanja Direkcionog ugla

3.3.1 Duž na kojoj se nalaze tačke A i B nalaze se na pravoj

koja je paralelna X osi
Mogu nastati dva slučaja, prvi da tačka A ima koordinatu X manju od X
koordinate tačke B i drugi slučaj da tačka A ima koordinatu X veću od X
koordinate tačke B.
U prvom slučaju ∆y =0 a ∆x>0 onda je nAB = 00 i u
Drugom slučaju ∆y =0 a ∆x<0 onda je nAB =1800
3.3.2 Duž na kojoj se nalaze tačke A i B nalaze se na pravoj
koja je paralelna Y osi
I ovdje mogu nastati dva slučaja, prvi da tačka A ima koordinatu Y manju
od Y koordinate tačke B i drugi slučaj da tačka A ima koordinatu Y veću
od Y koordinate tačke B.
U prvom slučaju ∆x =0 a ∆y>0 onda je nAB = 900 i u
Drugom slučaju ∆x =0 a ∆y<0 onda je nAB =2700
3.3 Osobine i razlike Azimuta i Direkcionog ugla
Azimut i Direkcioni ugao su ugalovi pomoću kojih se orijentiše duž na Zemljinoj
površi. Oba ugla se mjere u horizontalnoj ravni.
Poznata je činjenica, da se magnetni i geografski pol ne podudaraju i da
magnetni pol tokom vremena mijenja svoj položaj. U pozicionoj Astronomiji to se
zove „klackanje polova“.
Iz ove činjenice proizilazi i osnovna razlika Azimuta i Direkcionog ugla, koja se
ogleda u tome, što se Azimut odnosi na magnetni Sjeverni pol a Direkcioni ugao
na geografski Sjeverni pol. Odstupanje pravca meridijana i pravca prema
magnetnom polu, odnosno odstupanje magnetne igle od pravca geografskog
sjevera zove se „inklinacija“ magnetne igle.
Azimut se mijenja u svakoj tački duži, za razliku od Direkcionog ugla koji je
kontantan u svakoj tački duži.
Direkcioni ugao se izračunava iz koordinata tačaka krajeva duži i zbog činjenice
da je konstantan u svakoj tački duži u kombinaciji sa mjerenim uglom i dužinom
prema nepoznatoj tački, koristi se za izračunavanje koordinata nepoznate tačke.
Ugao koji se dobija kombinacijom Direkcionog i mjerenog ugla, koji služi za
izračunavanje koodrinata tačaka na tom pravcu, zove se Orijentisani pravac.

3.4 Orijentisani pravac

Orijentisani pravac je vrlo sličan Direkcionom uglu, jer se izražava uglom koji
zaklapa pozitivan smjer X ose i pravac na nepoznatu tačku.
Kako se iz ove definicije vidi, osnovna razlika Direkcionog ugla i Orijentisanog
pravca sastoji se u činjenici da se Direkcioni ugao računa iz koordinata datih
tačaka, to znači da je orijentisan prema X osi i datoj tački, dok se Orijentisani
pravac dobija kombinacijom Direkcionog ugla i mjerenog ugla prema nepoznatoj
tački.

X
B
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

YC
C
B
XC

A C
C
d A
YA
A B
C A

YC C

C
sin C YC d sin C
A
d A
A

XC C
cos C XC d cos C
X

C A
d A

YC YA YC XC XA XC

O(0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika11
Kao što se Sl.11 može vidjeti kombinacijom direkcionog ugla i mjerenog ugla kod
koga se lijevi krak poklapa sa duži čije su koordinate krajnjih tačaka određene i
koje se mogu identifikovati na terenu i desnim krakom mjerenog ugla koji prolazi
kroz nepoznatu tačku i mjerenom dužinom do tačke čije koordinate želimo
odrediti, mogu se sračunati koordinate svake tačke koja se može vidjeti sa
tjemena ugla, odnosno sa početne tačke duži na koju se odnosi orijentisani
pravac. Formule :
∆yi= di · sinφi i ∆xi= di · cosφi
Odnosno
Yi = YA + ∆yi i Xi = XA + ∆xi

Tako se u projekcionoj ravni, mogu odrediti koordinate svake tačke, po

jednostavnim pravilima ravne trigonometrije, mjereći horizontalni ugao i
horizontalnu dužinu, odnosno dužinu redukovanu na horizontalnu ravan.

3.4 Lokalni koordinatni sistem

Često se u praksi događalo a i sad je ta mogućnost još realna, da se na terenu

na kome treba određivati koordinate novih tačaka, ne mogu pronaći dvije tačke
sa poznatim koordinatama u državnom koordinatnom sistemu, koje se uz to i
dogledaju, odnosno da se sa jedne vidi druga tačka.
U tom slučaju , određivanje koordinata novih tačaka, može se organizovati u
Lokalnom koordinatnom sistemu.
Lokalni koordinatni sistem se definiše pomoću dvije proizvolno izabrane tačke,
koje se dogledaju a pozicija im je određena u nekoj horizontalnoj ravni. Duž koja
spaja ove dvije tačke, proglašava se za jednu od koordinatnih osa a druga
koordinatna osa je upravna prava na ovu duž.
 IV
- ti k
Y va
0 dr
an
X
X
Y 0 t

I-v
III ik
-c Y va
ik A dr
Y v 0 an
0 adr
(0 X t
,0 0
X an )
0 t d
B
(d
II- ,0
)
gi
Y k va Y
0 dr
X X an
0 t

Sl.12 Lokalni pravougli koordinatni sistem

Koordinatni početak je u tački A i ona ima proizvoljno izabrane koordinate a tačka

B ima koordinatu X istu kao i početna tačka a Y koordinata je jednaka rastojanju
između tačaka A i B.
Kod Lokalnog koordinatnog sistema, u pogledu funkcije Direkcionog ugla i
Orijentisanog pravca, važe ista pravila kao i kod državnog koordinatnog sistema,
samo što je orijentacija sistema vezana za dvije proizvoljno izabrane tačke koje
mogu imati proizvoljno izabrane koordinate, pri čemu je pravac X ose prava
upravna na izabranu duž i ona nije orijentisana u prostoru, kao što je to slučaj sa
državnim koordinatnim sisemom, pa prema tome može imati bilo koji pravac u
prostoru.
 X
IV
-ti
kv
Y ad
0 ra I-v
X nt ik
0 va
Y dr
0 an
X t
10 0
Y 00
m
III-
ci A
Y kva
C

0 dra O( A
C

X n 0,0

m
0 t ) d

00
10
B

II- C
gi
X Y kv
0 adr
X an
0 t
Y
Slika 13

U Lokalnom koordinatnom sistemu, mogu se pomoću Orijentisanog pravca i

dužine računati koordinate novih tačaka, ali one nijesu pozicionirane tako da se
mogu identifikovati u projekcionim ravnima 6 i 7.
Lokalne koordinate mogu da se transformišu u koordinate Državnog
koordinatnog sistema.
Pravila po kojima se vrši transformacija nijesu predviđena u ovom kursu, pa neće
biti dalje elaborirana.
4. Predavanje
Osnovne karakteristike instrumenata za mjerenje uglova. Metode za
mjerenje uglova

4.1 Definicija ugla u ravni

Prije nego što se pristupi opisu osnovnih karakteristika instrumenata

za mjerenje uglova, potrebno je podsjetiti na definiciju i osnovne
osobine samog ugla.
Ugao se definiše kao dio ravni koji zahvataju dvije prave koje se
sijeku u tački koja se zove tjeme ugla a prave između kojih je dio
ravni, zovu se kraci ugla.
U geodeziji, svaki ugao u prostoru, određen je sa tri tačke, od kojih je
jedna tjeme ugla a druge dvije tačke su na krajevima krakova ugla.

Şl.1 Horizontalni i vertikalni ugao

Kako se na Sl.1 vidi, tjeme ugla je tačka A a kraci su određeni sa

tačkama B i C.
Ugao može pripadati bilo kojoj ravni, može biti u horizontalnoj,
vertikalnoj ili bilo kojoj drugoj kosoj ravni.
U geodeziji se isključivo upotrebljavaju, pa tako i mjere uglovi koji se
nalaze u horizontalnoj ravni α i vertikalnoj ravni v.
Postoji više razloga, zbog čega se mjere samo horizontalni i vertikalni
uglovi.
Jedan od glavnih razloga vezan je za činjenicu, da je u geodeziji,
glavna projekciona ravan na koju se projektuje prostor i koja je
osnova za izradu geodetskih odnosno topografskih podloga, u stvari
horizontalna ravan dobijena po principima Gaus-Krigerove projekcije.
Zbog toga je, da bi tačno pozicioniorali prostorne forme u
horizontalnoj ravni potrebno mjeriti horizontalne uglove.
Drugi razlog je vertikalna predstava terena, koja se određuje pomoću
nadmorskih visina tačaka, koje su upravne na horizontalnu ravan,
odnosno koje su vertikalne, pa je za njihovo pozicioniranje u
verikalnoj ravni potrebno mjeriti vertikalne uglove.

4.2 Mjerne jedinice ugla

Mjera za ugao je pun ugao koji se dijeli na 360 djelova koji se zovu
stepeni. Jedan stepen se dijeli na 60 djelova koji se zovu uglovni
minuti a minauta na 60 djelova koji se zovu uglovne sekunde. Ova
podjela se zove seksagezimalna.
Pored ove podjele postoji još i decimalna podjela, koja pun ugao dijeli
na 400 gradi, jedan grad na 100 minuta a jedna minuta 100 sekundi.
U fizici i matematici mjera za ugao je radijan. Radijan je ugao čiji je
luk jednak poluprečniku. Pun ugao ima 2πρ odnosno 2x3.14= 6.28
radijana.
Najčešća mjera za ugao je pun krug podijeljen na 360 stepeni ali
postoji veza između ostalih mjera sa ovom mjerom i to na sljedeći
način:
Veza između punog ugla podijeljenog na 360 stepeni i punog ugla od
400 gradi proizilazi iz sljedeće relacije:
360x10 = 400x1g .......................1
odakle je 10 = 400/360g = 1.111111g.. ......................2
Isto tako je 60x1/ = 100x1c............................3
odakle je 1/ = 100/60x1c = 1.66666c.........................4
a na isti način 1// = 1.66666cc.......................5
Veza između punog ugla podijeljenog na 360 stepeni i punog ugla
izraženog u radijanima dobija se takođe na osnovu relacije:
2πx1rad = 360x10 ........................6
odakle je 1rad = 3600/6.28= 57.324840......................7

4.3 Pribor za mjerenje ugla

Ugao se može direktno mjeriti pomoću uglomjera.

Horizontalni ugao, odnosno ugao u horizontalnoj ravni moguće je
izmjeriti sa uglomjerom koji se nalazi u horizontalnoj ravni.
Isto tako, vertikalni ugao, odnosno ugao u vertikalnoj ravni može se
mjeriti sa uglomjerom koji se nalazi u vertikalnoj ravni.
Zbog toga svaki geodetski instrumenat ima dva ugrađena uglomjera,
koji se zovu limbovi, koji su u instrumenta ugrađeni pod pravim uglom
i to tako da se horizontalni limb, može dovesti u horizontalnu ravan,
pri čemu će vertikalni limb automatski biti u vertikalnoj ravni.
Tako se i definiše prvi uslov koji treba da zadovolji instrumenat za
mjerenje horizontalnih uglova koji glasi: Horizontalni limb kod
mjerenja horizontalnih uglova treba da se nalazi u horizontalnoj ravni.

Şl.2 Položaj horizontalnog i vertikalnog limba

Ugao je fizička veličina, koja se manje mjeri od ostalih veličina kao

što su dužina ili težina, pa je zato potrebno podsjetiti se na način
mjerenja ugla.
Kao što je već rečeno, pribor za mjerenje ugla je uglomjer. Prilikom
mjerenja ugla, centar uglomjera se poklapa sa tjemenom ugla a
pravci se „očitavaju” na uglomjeru.
U geodeziji se računa samo sa uglovima koji imaju pozitivnu
vrijednost, odnosno kod kojih se lijevi krak rotira oko tjemena u
pravcu kretanja kazaljke na časovniku, dok se ne poklopi sa drugim
krakom. To znači da se od „čitanja” uglomjera kod desnog kraka
uvijek oduzima „čitanje” uglomjera kod lijevog kraka.
Ovo znači da se uglomjerom može mjeriti ugao, bez obzira u kom se
položaju nalazi nula uglomjera.

4.4 Primjer mjerenja ugla uglomjerom

Na Sl. 3 se vidi jedan slučaj mjerenja ugla uglomjerom kod kojega se

nula uglomjera ne poklapa sa pravcem lijevog kraka ugla tako da je
čitanje kod lijevog kraka B, lB= 3200 a kod desnog kraka D lD= 400.

Şl.3 Mjerenje ugla uglomjerom

Kako je već rečeno vrijednost ugla α dobija se iz razlike čitanja kod

desnog i lijevog kraka, odnosno α = lD - lB . Na prvi pogled dobili bi
smo negativan ugao jer je lD< lB ali u geodeziji se ne računa sa
negativnim uglom, pa se manjem čitanju dodaje 3600 pa se tako
dobija α= (400+3600)- 3200= 800.
Centar horizontalnog limba mora da se poklapa sa tjemenom ugla što
je na Sl.3 prikazano sa A=C gdje je A tjeme ugla a C centar limba.

4.5 Instrumenti za mjerenje uglova

Uglomjer se za mjerenje ugla može koristiti ako je podloga za

mjerenje ugla neka ravna površ na koju se uglomjer bez problema
može postaviti i na kojoj je tjeme i krakove ugla lako identifikovati.
Međutim, kod mjerenja uglova na terenu, uglomjer nije moguće
koristiti bez ikakvih pomoćnih djelova, koji bi ga prije svega mogli
podići sa terena, jer uglomjer postavljen na tjemenu ugla na terenu
nemoguće je horizontirati i identifikovati krake ugla.
Pored toga, mjerenja uglova u projektovanju zahtijeva mnogo veću
taćnost od one koja se postiže običnom podjelom uglomjera.
Zbog toga je trebalo konstruisati instrument u koji će biti ugrađen
uglomjer, koji će biti podijeljen na djelove od jedne uglovne minute,
koji se pod mikroskopom i dodatnom skalom u mikroskopu mogu
očitati sa tačnošću od nekoliko uglovnih sekundi.
Osim toga, takav instrumenat mora imati dodatne djelove pomoću
kojih se mogu materijalizovati krakovi ugla, jer samo limb bez ovih
dodataka nije dovoljan.
Uglomjer ugrađen u instrumenat zove se „limb” i obično postoje dva
limba, jedan za mjerenje uglova u horizontalnoj a drugi za mjerenje
uglova u vertikalnoj ravni pa se zbog toga zovu: horizontalni i
vertikalni limb.
Limbovi za vrijeme mjerenja ugla moraju biti nepokretni a centar
horizontalnog limba mora da se poklapa sa tjemenom ugla što je na
Sl.3 prikazano sa A=C gdje je A tjeme ugla a C centar limba.
Centar vertikalnog limba, nalazi se u presjeku vertikale povučene
iznad centra horizontalnog limba i obrtne osovine durbina.
Horizontalni i vertikalni limb su povezani konstrukcijom koja se zove
„alhidada” koja se oslanja na tri položajna zavrtnja, koji služe da se
horizontalni limb dovede u horizontalnu ravan. U tom cilju na alhidadi
se nalazi cjevasta libela na čiji položaj djeluju položajni zavrtnji. Tri
položajna zavrtnja u potpunosti određuju položaj ravni jer je iz
geometrije poznato da tri tačke potpuno određuju ravan, ako se ne
nalaze na istoj pravoj. Treba se podsjetiti i da dvije prave, ako nijesu
paralelne, takođe potpuno određuju položaj ravni. To je i razlog što
dvije koordinatne ose potpuno određuju projekcionu ravan.
Kraci ugla se materijalizuju pomoću durbina koji se kombinuje na
alhidadu. Durbin se može samostalno okretati u vertikalnoj ravni oko
obrtne ose na kojoj se nalazi centar vertikalnog limba.
Durbin se u horizontalnoj ravni okreće zajedno sa alhidadom.
Materijalizovani krak se zove „vizura” i definiše se kao zrak koji spaja
centar okulara i tačku na koju je usmjeren durbin. Centar okulara je
materijalizovan kao presjek dvije crte koje su upravne i koji se zove
„končanica”.
Kod mjerenja horizontalnih uglova nije važno da li se vizura nalazi u
horizontalnoj ravni, u principu može biti u bilo kojoj ravni, jer se na
horizontalnom limbu, ako je u horizontalnoj ravni, očitava vrijednost
koja je korespodentna projekciji vizure u horizontalnoj ravni. Za
razliku od horizontalnog ugla, vertikalni ugao potpuno zavisi od
položaja vizure u vertikalnoj ravni. Alhidada sa limbovima i durbinom,
oslanja se sa tri položajna zavrtnja na glavu stativa, koji ima oblik
tronošca i koji izdiže instrumenat iznad zemlje na visinu sa koje se
mogu vizirati okolne tačke.
Na stativu se nalazi jedan zavrtanj kojim se instrumenat pričvršćuje
na stativ koji se zove „centralni zavrtanj”. Na donjoj strani centralnog
zavrtnja nalazi se jedna metalna kuka na koju se vješa visak, sa
kojim se projektuje položaj centra limba. Kod novijih konstrukcija
instrumenata, visak je zamijenjen opričkim viskom ili laserskim
viskom.

Şl.4 Teodolit prve generacije i stativ

Na Sl. 4 se može vidjeti kako je izgledao teodolit prve generacije, U

podnožju instrumenta nalazi se konstrukcija sa tri položajna zavrtnja
iznad koje se nalaze horizontalni i vertikalni limb, zatim durbin i
nekoliko libela potrebnih za horizontiranje limba. Pored toga na
instrumentu se nalaze četiri uveličavajuća stakla-lupe, koje služe za
bolje i tačnije čitanje limba.
Sljedeća generacija teodolita, odlikuje se mnogim poboljšanjima kako
u pogledu zaštite limbova tako i u zamjeni lupa za čitanje limba sa
mikroskopima sa skalom. Izgled te generacije instrumenata prikazan
je na Sl. 5.

Sl. 5 Druga generacija teodolita

Najnovija generacija teodolita, odikuje se znatnim poboljšanjima koja

se ogledaju u integraciji elektromagnetnih daljinomjeta i softvera za
digitalno očitavanje ugla, dužine i visinske razlieke, kao i u
integrisanju raznih softvera preko kojih se podaci mjerenja zapisuju
na magnetni medij i koriste za automatsko računaje koordinata
karakterističnih tačaka objekata i terena. Ova generacija teodolita,
zbog svih ovih novih mogućnosti dobila je naziv Totalna Stanica i
skraćeno se označava sa inicijalima TS. Izgled TS prikazan na Sl. 6

Şl.6 Teodolit nove generacije TS i jedan displej

Pored napretka u razvoju teodolita, napredovao je i razvoj pribora koji

služi za mjerenje uglova i dužina. Poznata je činjenica, da tačnost
mjerenja ugla, dužine i visinske razlike ne zavisi samo od
karakteristika instrumenta, već i od pribora koji se koristi i metode
mjerenja koja se primjenjuje za mjerenje.

Slika 7. Izgled savremenog stativa

Kod konstrukcije stativa, ostavljena je mogućnost da se na

centralnom zavrtnju može okačiti visak ali i da se može koristiti optički
ili laserski visak, koji su neophodni kod dovođenja centra limba iznad
tjemena ugla.Da bi se instrument doveo na visinu oka posmatrača,
nogari instrumenta su konstruisani tako da lako mogu mijenjati
dužinu.

Sl.8 Izgled betonske i metalne bolcne za materijalizaciju tjemena ugla

Tjeme ugla je na terenu materijalizovano nekom od stabilnih biljega,
najčešće je to betonski stubić dimenzija 5x5x40cm ili čelična bolcna
ukucana u asfalt ili neka od biljega ugrađenih u beton.
Pored stativa, za tačno mjerenje uglova i dužina, konstruisane su
prizme koje se postavljaju na krajevima krakova ugla. Prizme u
sredini imaju stakleno tijelo, od kojega se odbija elektromagnetni
talas a u okolini staklenog tijela, ucrtane su markice koje služe za
viziranje kod mjerenja horizontalnih i vertikalnih uglova.

Slika. 9. Izgled prizme

Slika 10. Značke i nosači prizmi

Ako se vrši samo mjerenje horizontalnog ugla, onda se krak
materijalizuje sa značkom ili trasirkom kako se još u praksi zove.
Značka je izrađena kao metalni, ranije drveni štap dužine do 2 m sa
naizmjenično obojenim poljima Sl. 10

Slika 11. Prizma sa metalnim tronošcem

Kod masovnih mjerenja, prizma se nosi na nosaču prizme koji ima

centričnu libelu sa kojom se nosač prizme dovodi u vertikalu i može
služiti i za viziranje i za mjerenje uglova i za mjerenje dužine.
Za preciznija mjerenja nosač prizme se na tačkama postavlja i dovodi
u vertikalu pomoću metalnog tronošca Sl.11.

4.6 Metode mjerenja horizontalnih uglova

Postoji više metoda mjerenja horizontalnih uglova, ali se u praksi

najčešće primjenjuje „girusna metoda”.
Girusna metoda je karakterisična po tome što se nakon pripreme
instrumenta i zadovoljavanja nekolika uslova koji obezbjeđuju
pouzdanost mjerenja, ugao mjeri u dva položaja instrumenta, koji
čine jedan girus.
Dva položaja durbina se razlikuju po tome, što se u prvom položaju
durbina, vertikalni limb nalazi sa lijeve strane instrumenta a u drugom
položaju sa desne strane instrumenta, pri čemu se instrument
posmatra u položaju od okulara prema objektivu.

4.6.1 Priprema instrumenta i postupak mjerenja ugla

Priprema instrumenta za mjerenje, predstavlja ispunjavanje nekih

uslova koji su neophodni da bi se ugao mogao izmjeriti.
1. Prvi uslov je da se centar limba dovede na vertikalu koja prolazi
kroz tjeme ugla, odnosno da se centar limba i tjeme ugla
poklapaju i taj se postupak zove „centrisanje instrumenta”. Ovaj
uslov se ispunjava tako što se iznad materijalizovanog tjemena
ugla postavi stativ, tako da glava stativa bude približno iznad
tjemena ugla. Instrumenat se postavi na stativ i okular
instrumenta dovede na visinu oka posmatrača, tako da on bez
napora u normalnom položaju može raditi sa instrumentom.
Zatim se na centralni zavrtanj postavi visak, ili se koriste optički
ili laserski visak i konstatuje približan odnos centra limba i
tjemena ugla. Popravka položaja se izvodi preko stativa,
podižući ili spuštajući nogare koji utiću na visak da se postavi
iznad tjemena ugla. Zatim se pomoću položajnih zavrtnjava
dovede centrična libela da vrhuni. Pojam da libela vrhuni, znači
da se mjehur libele nalazi u sredini kruga koji označava centar
libele. Ukoliko ova operacija bude uticala da visak, najčešće
odstupi od tjemena ugla za neku malu veličinu, instrumenat se
za toliko pomjera po glavi stativa.
2. Drugi uslov je da se horizontalni limb nalazi u horizontalnoj
ravni. Za ispunjavanje ovog uslova, instrumenat se precizno
horizontira pomoću cjevaste libele koja se nalazi na alhidadi
iznad položajnih zavrtnjeva i to tako, što se instrumenat okrene
tako da libela dođe u položaj paralelan sa dva položajna
zavrtnja i libela se djelovanjem na ta dva zavrtnja dovede da
vrhuni. Zatim se instrumenat okrene za 900 tako da libela dođe
u položaj da na nju može djelovati treći zavrtan i pomoću njega
se dovede da vrhuni. Na ovaj način limb je doveden u
horizontalnu ravan i centar mu se poklapa sa tjemenom ugla,
pa se može pristupiti viziranju na lijevi krak ugla koji se mjeri i
izvršiti čitanje na limbu.
 Slika 12. Totalna stanica, centrisana laserskim
viskom iznad tjemena ugla

3. Mjerenje ugla, započinje dovođenjem instrumenta u prvi položaj

durbina. Prvi položaj, kao što je već rečeno, prepoznaje se
tako, što je prilikom viziranja lijevog kraka ugla, vertikalni limb
sa lijeve strane instrumenta. Viziranje se vrši tako, što se preko
nišana na isnrtumentu, durbin usmjeri prema signalu koji je
postavljen na lijevom kraku ugla. Zatim se pomoću zavrtnja za
poništavanje paralakse, dovede lik signala na daljinu jasnog
viđenja, ili kako se uobičajeno da se kaže da se „izoštri” lik
signala. Poslije toga se mikrometrom za fino okretanje
instrumenta, poklopi vertikalni konac končanice sa likom
signala i poslije toga izvrši očitavanje limba.Kod instrumenata
druge generacije, koji su još u upotrebi, čitanje limba se vrši
preko mikroskopa i vrijednost čitanja zapisuje se u zapisnik.
Kod novih instrumenta Sl.12 takozvanih TS viziranje se izvodi
kao što je opisano a čitanje limba se izvodi automatski
pritiskom na dugme displeja i zapisuje na magnetni medij.
Poslije viziranja lijevog kraka, otpusti se kočnica horizontalnog
limba i instrumenat se okrene u smislu kretanja kazaljke na
časovniku oko vertikalne osovine, koja se u literaturi zove
„alhidadina osovina” i usmjeri prema desnom kraku ugla.
Viziranje i čitanje se vrši po istom postupku kao i prilikom
viziranja i ćitanja lijevog kraka.
Zatim se instrumenat prevodi u drugi položaj durbina. To se
izvodi tako, što se instrumenat okrene oko obrtne osovine za
1800 tako da vertikalni limb bude sa desne strane i instrumenat
usmjeri ponovo na tačku desnog kraka ugla. Izvrši se viziranje i
čitanje i instrumenat se okrene u suprotnom smjeru kazaljke na
časovniku i usmjeri na lijevi krak ugla i izvrši viziranje i čitanje.
Tako je završeno mjerenje ugla u jednom girusu.
Vrijednost ugla izmjerenog u jednom girusu dobija se kao
aritmetička sredina iz ugla izmjerenog u prvom i drugom
položaju.
TS automatski izračunava aritmetičku sredinu iz oba položaja
durbina.
Tačnost i pouzdanost ugla izmjerenog u jednom girusu, geodeti
često provjeravaju mjereći ugao u dva a ponekad i tri girusa u
zavisnosti od zahtijevane tačnosti mjerenog ugla.
Ocjena tačnosti izmjerenog ugla dobija se preko odstupanja
mjerenja od aritmetičke sredine. TS automatski izračunavaju
tačnost izmjerenog ugla, dok se kod mjerenja sa starijim
instrumentima ta tačnost mora izračunavati. Kako
izračunavanje tačnosti nije predviđeno za nivo ovoga kursa,
neće dalje biti elaborirano.
5. Predavanje
Instrumenti za mjerenje dužina i metode mjerenja dužina. Kosa i red
ukovana dužina. Indirektno određivanje dužina.Triangulacija

Mjerenje dužina, odnosno rastojanja između tačaka na terenu, do

prije nekoliko desetina godina, izvodilo se trakama od metala, koje su
su se zvale pantljike.
Pantljike su u početku izrađivane od metala širine najčešće 1.5cm.
debljine 2mm i dužine od 20 do 50m. Pantljike dužine od 20 i 25 m
zvale su se ručne pantljike i obično su se namotavale na valjak koji
se vrti rukom, pa se zbog toga i zvala ručna pantljika. Sa njom su se
mjerila rastojanja do 30m.

Sl.1 Ručne pantljike

Pantljika od 50 m zvala se poljska pantljika i služila je za mjerenje

rastojanja od 30 do 200m. Veće dužine su se određivale indirektno,
preko trouglova, kod kojih je jedna strana mjerena specijalnim
invarskim žicama. Ova strana trougla se zvala »baza« i od nje je
razvijan veliki broj trouglova, koji je pokrivao pojedine regione.
Tjemena trouglova su materijalizovana i određivane su im koordinate,
tako da je čitav prostor bio prekriven tačkama sa poznatim
koordinatama. Ova mreža trouglova u literaturi i praksi zove se
»triangulacija«.
Imajući u vidu činjenicu da su pantljike bile izrađene od neke metalne
legure, zbog upotrebe na terenu po rosi i kiši, pantljike su poslije
kraće upotrebe korodirale i bez obzira što su se poslije upotrebe
obavezno sušile i podmazivale, poslije nekog vremena postajale su
neupotrebljive.
Da bi se izbjegla korozija, pantljike su presvlačene providnom
plastikom a kasnije su izrađivane od plastike.

Slika 2. Izgled plastificirane ručne pantljike

Mjerenje dužina pantljikom, vrši se koso po terenu i ta rastojanja se

moraju redukovati na horizontalnu odnosno projekcionu ravan, koja je
poznata iz ranijih predavanja u kojoj se pomoću koordinata opisuju
prostorne forme. Da bi se redukovala dužina na horizont, neohodno
je poznavati visinsku raliku između tačaka do kojih se mjeri dužina a
često i do prelomnih tačaka u kojima se mijenja nagib terena koje se
nalaze između krajnjih tačaka.

2 2
D1 d1 h1

D d2
2
h2
2 B
2 d3 h3
2 2 D3
D
3 d 3 h 3
d2
h2
D2
d1
h1
D1

A D
D D
1
D
2
D
3

Slika 3. Mjerenje dužine pantljikom na neravnom terenu

Mjerenje dužina pantljikom bio je veoma zamoran i dugotrajan posao,
naročito kad se radilo o većem broju tačaka a skoro je nemoguć u
slučajevima kad je teren obrastao šibljem ili šumom.
Pored toga tako izmjerene dužine, bile su male tačnosti a često su
bile opterećene i grubim greškama, pa je mjerenje dužina u najvećoj
mjeri izbjegavano i dužine određivane na indirektan način.
Tako je na primjer dužinu od 100 m, koja se nalazila na ravnom
terenu, dakle u skoro idealnim uslovima, mjereći je u dva smjera,nije
bilo moguće izmjeriti sa tačnošću većom od ± 5 cm.
Međutim dužinu od 100 m koja se nalazila na neravnom terenu,
obraslom travom i sitnim rastinjem, mjereći je u dva smjera, nije bilo
moguće izmjeriti sa tačnočću većom od ±15 cm.
Danas su još u upotrebi ručne pantljike, dok su poljske pantljike van
upotrebe već duži niz godina. Ručne pantljike se naročito koriste kod
izvođenja građevinskih objekata.
Prva zamjena pantljike, pojavila se kad su konstruisani durbini
teodolita osposbljeni končanicom, sa kojom se vršilo očitavanje
odsječka na letvi koja je bila podijeljena specijalnom podjelom i koja
se postavljala na tački do koje se od intrumenta određivalo rastojanje.
Princip koji je omogućio optičko mjerenje dužina je konstrukcija
končanice sa tri konca i njeno postavljanje u durbinu instrumenta na
konstantno rastojanje od alhidadine osovine, odnosno centra
vertikalnog limba, tako da je ugao koji zaklapa vizura sa oba konca
končanice konstantan ugao.
konca nica sa 3 konca
i obrtne ose durbina
presjek alhidadine

tg L
2
2d
L 2 1 d
2 2 tg 2 L
d

2 konca nica
L 2

Slika 4. Konstanta paralaktičnog ugla

Dužine koje su određivane optičkim putem kretale su se od 5 do 150
m pri čemu treba reći da je tačnost ovako mjerene dužine bila veća
kod manjih dužina a kod većih dužina je prelazila granice tačnosti
mjerenja pantljikom.
l l
tg 2 D
2D 2 tg 2
1
k D kl
2 tg 2
l 2

L 2
2 D
2 d L 2

l 2

Slika 5. Određivanje dužine preko konstante paralaktičkog ugla

Integracijom končanice sa tri konca u durbin teodolita, otvorila se

mogućnost mjerenja rastojanja direktno od instrumenta do nekog
vidljivog razmjernika postavljenog na tački do koje se dužina mjeri.
Razmjernik koji se postavlja vertikalno na tački do koje se mjeri
rastojanje zove se letva, koja je izrađena od drveta ili plastike,
prosječne dužine do 2m, širine 5 cm i debljine 1,5 cm, kod koje je na
prednjoj strani izgravirana podjela do na cm, koja na marginama ima
označene brojeve decimetara od nule letve koja se postavlja na tačku
do koje se mjeri rastojanje. Letva sa druge strane ima ugrađene
držače i centričnu libelu za dovođenje u vertikalu.
 Slika 6. Izgled letve

Mjerenje se odvija tako, što se sa sva tri konca končanice očita letva i
nađe razlika čitanja
l=g-d ..............................a)

gdje je - g čitanje letve gornim koncem

- d čitanje letve donjim koncem
- s čitanje letve srednjim koncem koje služi za kontrolu
Rastojanje od instrumenta do letve dobija se množenjem odsječka i
sa konstantom k koja ima vrijednost k=100

D= kxl= 100.l.................b)
Na primjer ako je : g= 1.724 a d= 1.313 onda je l= 1.724-1.313=
0.411, pa je rastojanje D = 0.411x100= 41.1m

gl

dl

D 1 0 0 .l

Slika 7. Mjerenje rastojanja instrumentom sa 3 konca

Instrumentom koji ima končanicu sa 3 konca, uglavnom se mogu

mjeriti kose dužine. Međutim, kako se koordinate tačaka računaju u
Projekcionoj ravni neophodno je kose dužine redukovati na
Projekcionu odnosno horizontalnu ravan. Pored toga, za mjerenje
visinskih razlika, koje su neophodne za prostornu projekciju odnosno
izračunavanje nadmorske visine kao treće koordinate, neophodno je
bilo mjeriti vertikalni ugao i onda izračunavati visinske razlike. Kod
masovnih mjerenja, sve ovo je zhtijevalo veliki utrošak vremena, što
je znatno usporavalo izradu podloga za projektovanje.
Tačnost ovako izmjerenog rastojanja od 100 m kretala se do ±15 cm
pri čemu se kraće rastojanje mjerilo sa većom a duže rastojanje sa
manjom tačnošću. Postojali su propisi koji su ovim načinom
ograničavali mjerenje rastojanja do 120m.
Poseban doprinos ubrzanju posla doprinijela je konstrukcija
takozvanog autoredukcionog dijagrama koji se ugrađivao u končanicu
durbina, tako da se na osnovu odsječka na letvi pomnoženog
konstantom dobijala horizontalna dužina između instrumenta i letve.
Pored toga sa ovim dijagramom mogle su se odmah čitati i odsječci
za visinsku razliku.
 0
+1
01
konac za dužine

a v +10
-1

+5 e
-5

0
0

n
0

isi
00

cz
na
ko
nulti konac

-01

Slika 8. Autoredukcioni dijagram i primjer čitanja letve

Na Sl.8 se vide izgled autoredukcionog dijagrama i primjera čitanja

letve. Prvo što se uočava da nula letve nije u podnožju nego je
podignuta, najčešće na visinu od 1.4m iz razloga da bi visina
instrumenta bila takođe 1.4 i da bi se visinske razlike lakše računale,
o čemu će biti riječi kasnije.
Čitanja na letvi se vrši presjekom konca za dužine i konca za visine
sa vertikalnim koncem končanice koji pogađa letvu po sredini.
U konkretnom primjrru konac za dužine pogađa letvu na 0.143 a
konac za visine na 0.083 pa će rastojanje od instrumenta biti
D=0.143x100= 14.3m a visinska razlika ∆h= 0.083x10= 0.83m.
Tačnost izmjerenog rastojanja od 100 m kretala se u granicama
tačnosti mjerenja končanicom sa tri konca, samo što se u slučaju
autoredukcionog dijagrama direktno dobijala horizontalna dužina.
Razvoj tehnike i tehnologije, posebno elektronike, doveli su do
konstrukcije elektromagnetnih daljinomjera, koji koriste laserski zrak
za veoma precizno mjerenje dužina.
Proces je dosta jednostavan. Na durbin instrumenta integrisan je
emiter elektromagnetnih talasa, najčešće je to laserski zrak vidljive
svjetlosti, koji se usmjerava na prizmu do koje se mjeri dužina i od
prizme odbija i ponovo vraća do prijemnika koji se nalazi na durbinu
neposredno pored emitera. Softver koji je sastavni dio instrumenta,
odbrojava vrijeme koje elektromagnetni talas pređe od instrumenta
do prizme i nazad i na idirektan način broji talasne dužine
elektromagnetnog talasa koji množi sa njihovom dužinom i na ekranu
pokazuje rastojanje od instrumenta do prizme. Može se mjeriti kosa i
redukovana dužina. Kosa dužina se koristi za izračunavanje visinske
razlike a horizontalna dužina za izračunavanje koordinata tačke X i Y
u horizontalnoj ravni.

Slika 9. Elektromagnetni daljinomjer i izgled njegovog displeja

Elektromagnetni daljinomjer, pored mogućnosti digitalnog očitavanja

dužine na ekranu monitora koji je sastavni dio instrumenta, ima
mogućnost registrovanja i digitalnog očitavanja horizontalnog i
vertikalnog ugla, tako da ima mogućnost automatskog izračunavanja
koordinata i kota karakterističnih tačaka prostornih formi.
Od pribora za mjernje dužina, posebno je važna prizma koja se
postavlja na tački do koje se mjeri dužina
Kod savremenih elektromagnetnih daljinomjera ugrađen je i softver
koji na osnovu unesenih koordinata tačaka A i B i mjerenog ugla i
dužine, izračunava koordinate Y i X tačke do koje se mjeri dužina,
kao i nadmorsku visinu H, prikazuje ih u digitalnoj formi na ekranu
monitora ili ih zapisuje na magnetnom mediju, koji je kompatibilan sa
kompjuterom.

Slika 10. Prizma na stativu i izgled prizme

Pomoću softvera ugrađenog u instrumenat, koordinate novih tačaka
izračunavaju se na način prikazan u prethodnom predavanju.
Nakon unošenja koordinata dvije date tačke, softver izračunava
direkcioni ugao. Zatim se mjeri horizontalni ugao i sabira sa
direkcionim uglom i dobija Orijentisani pravac. Zatim se mjeri
rastojanje do tačke čije koordinate treba izračunati i softver
izračunava prvo horizontalnu dužinu a zatim preko poznatih formula
∆y= dsinφ i ∆x= dcosφ izračunavaju koordinatne razlike i dodajući ih
na koordinate tjemena ugla dobijaju koordinate nepoznate tačke.

Elektromagnetni daljinomjer mjeri kosu dužinu od tačke A do prizme

postavljene na tački C. Kako je već rečeno, u podlogama za
projektovanje i u projektovanju koriste se dužine svedene na
projekcionu ravan, odnosno kose dužine treba redukovati na
horizontalnu ravan.
Redukovanu dužinu možemo dobiti ako prethodno izračunamo
visinsku razliku između prekreta durbina i prizme ∆h koju dobijamo iz
mjerene kose dužine dk i vertikalnog ugla V iz pravouglog trougla
prema relji:
∆h/ dk= sinV.....................................1
odnosno
∆h= dk sinV .....................................2
Poznato je da instrumenat registruje i kosu dužinu i vertikalni ugao i
da ugrađeni softver na osnovu formule 2 izračunava visinsku razliku
∆h a zatim iz pravouglog trougla i horizontalnu dužinu dh iz relacije
 ∆h/ dh = tg V...........................................3
odnosno
dh = ∆h/ tg V..........................................4

Ovdje treba naglasiti razliku između visinske razlike između prekreta

durbina ∆h i visinske razlike ∆H između tačaka A i C pomoću koje se
izračunava visina ili kota tačke C koja se može jasno uočiti na Sl.2.
Visinska razlika ∆H se izračunava na osnovu izmjerene visine
instrumenta i zatim izmjerene visine signala ili prizme l i na osnovu
izračunate visinske razlike između prekreta i signala ∆h iz sledeće
relacije koja je očigledna na Sl 10.

∆H + l = ∆h + i.............................................5
odnosno
HC = ∆h + i – l .............................................6

a zatim i visina tačke C:

HC= HA + HC ..............................................7
Na ovaj način u instrumentu se nalaze sve tri koordinate tačke C,
samo što je pored već navedenih ulaznih podataka za koordinate, u
memoriju instrumenta potrebno prethodno unijeti i nadmorsku visinu
ačke A.
Tačnos izmjerenog rastojanja od 100m, u najvećem dijelu zavisti od
tačnosti centrisanja instrumenta i prizme i pomoću TS moguće je
izmjeriti sa tačnošću od ±5mm do ±15mm. Ako se TS centriče
laserskim viskom i prizma centriše sa stativom, onda je moguće
postići tačnost od ±5mm. Ako se TS centriše optičkim viskom a
prizma drži ručno, bez ststiva onda je tačnost do ±15mm.
Rastojanje od 100 i više metara može se sa TS izmjeriti i sa tačnošću
od ±2mm, ali se tada instrument i prizma centrišu na posebnim
stubovima sa ugrađenim uređajem za takozvano »prisilno
centrisanje«.
Ova tačnost je potrebna kod mjerenja stabilnosti objekata u
eksploataciji, kao što su mostovi, brane, stadioni i čelične
konstrukcije.
 Slika 11. Betonski stub sa uređajem za prisilno centrisanje

Za mjerenje dimenzija unutrašnjosti objekata, koje je ranije vršeno sa

mnogo komplikacija, pomoću ručnog metra, zvanog dvometar, ili
ručne pantljike, danas se koriste mali ručni laseri Sl.11

Slika 12. Ručni laseri za mjerenje enterijera

Indirektno određivanje dužina-Triangulacija

Do pojave elektromagnetnih daljinomjera, mjerenje dužina većih od
500m, uglavnom je vršeno indirektnim putem, uglavnom u kosouglom
trouglu.
Poznato je da se kosougli trogao može riješiti, ako su pozmata dva
ugla i jedna strana, ili ako su poznate dvije strane i zahvaćeni ugao ili
ako su poznate sve tri strane.
Pod pojmom »riješiti trougao« podrazumijeva se poznavanje sva tri
ugla i sve tri dužine.
Ova dva zadnja slučaja u kojima je trebalo poznavati dužine, rijetko
su korišćena, zato što dužine nije bilo lako mjeriti, pa je najčešće
korišćen slučaj rješavanja trougla kad su poznata dva ugla i jedna
dužina.
Danas se taj princip koristi u slučajevima kad zbog nekih razloga nije
moguće postaviti prizmu na nekoj tački objekta. Na primjer, za
provjeru vertikalnosti nekog objekta, potrebno je odrediti koordinate
nekoliko tačaka koje se nalaze na toj vertikali, jer koordinate X i Y kod
tačaka na vertikali, moraju imati iste vrijednosti. To je uostalom jedan
od najsigurnijih načina da se provjeri vertikalnost ivica solitera ili
visokih fabričkih dimnjaka.
Na Sl.13 su prikazana dva slučaja indirektnog određivanja dužina.

Slika 13 Indirektno mjerenje dužine

Prvi slučaj je označen kao a) i u tom slučaju se mjere uglovi α i β i

dužina između tačaka A i B. Kako su poznata dva ugla u trouglu, a
kako je zbir uglova u trouglu 1800 treći ugao izračunavamo iz dopune
dva mjerena ugla do 1800 odnosno:

γ= 1800 – (α + β ).........................................8
Nepoznate dužine, izračunavaju se po sinusnoj teoremi koja glasi:

a/sin α= b/sin β=c/sin γ = k............................9

kako je u prethodnoj jednačini poznat količnik c/sinγ odnosno poznata

je konstanta k lako se izračunavaju nepoznate dužine

a= k sin α i b= k sin β................................10

Drugi slučaj na Sl.3 označen kao b) je slučaj kad su mjerene dvije

strane trougla b i c i zahvaćeni ugao α.
Nepoznata dužina a izračunava se po cosinusnoj teoremi iz relacije

a2= b2 + c2 – 2bc cos α...................................11

jednačina 11 odnosno cosinusna teorema, daje mogućnost da se u

trouglu u kome su poznate sve tri stranice, izračunaju sva tri ugla.
Tako na primjer, za izračunavanje ugla α iz jednačine 11 slijedi:

cos α = (b2 + c2 - a2)/ 2bc................................12

Na sličan način mogu se izračunati i ostali uglovi u trouglu.

6. Predavanje: Definicija nivelmana. Podjela nivelmana na
Generalni i Detaljni nivelman.Instrumenti za mjerenje
visinskih razlika. Nivelir – principi konstrukcije i mjerenje
visinskih razlika. Trigonometrijski nivelman.

Nivelman se skup operacija, mjerenja i računanja visinskih razlika

tačaka zemljine površi.
Visina tačke ili kota, može biti relativna i apsolutna. Relativna visina je
visina neke tačke u odnosu na neku ravan ili tačku koja se nalazi u
nekoj vezi sa tačkom čija se visina određuje
Apsolutna visina je nadmorska visina ili kota tačke. Nulta apsolutna
visina je srednja površ mora, koja se zove nulta nivoska površ. Nulta
nivoska površ se određuje posebnim uređajima koji se zovu
mareografi. Nulta nivoska površ je površ mirnog mora između plime i
osjeke Sl. 1

Sl.1 Šematski prikaz određivanja nulte nivoske površi

Kota bilo koje tačke zemljine površine, računa se dodavanjem

visinskie razlike između nulte površi i tačke čija se kota određuje.
Pod pojmom visinska razlika, podrazumijeva se razlika visina dvije
tačke.
Prema tome, kote tačaka se ne mjere direktno. Mjere se visinske
razlike koje se dodaju na poznatu kotu, ili na kotu nulte nivoske
površi.
 R3
R2 h3

R1 h2

h1 HR1 HR2 HR3

Nulta nivoska površ

Sl. 2 Nadmorske visine-kote repera

Da bi se kota nulte nivoske površi mogla »prenijeti« na duža

rastojanja od mareografa, na zemljinoj površi se postavljaju tačke,
koje se zovu »reperi«. Skup svih repera čini »nivelmanskumrežu«Sl.3

R7
R6 h8
h1 0
h7 h9
h6
h1 1 R8
h5
R5
h1 2
R1 h1 3
h4 R4
h1 4
h1 h1 5
R2 h1 6
h3
h2
R3
M

Sl.3 Nivelmanska mreža

Generalni nivelman je skup operacija, mjerenja visinskih razlika i
računanja, koje se vrše u cilju određivanja kota repera.
Detaljni nivelman je skup operacija, mjerenja i računanja kota tačaka
objekta i zemljine površi.
Kod Generalnog i detalnog nivelmana, visinske razlike se mjere
pomoću instrumenta koji se zove »nivelir«.
Nivelieri su jednostavni instrumenti koji pomoću horizontalne vizure,
služe za određivanje visinskih razlika, mjerenjem odsječaka na
letvama koje se postavljaju na tačkama čija se visinska razlika mjeri.
Postupak mjerenja visinske razlike prikazan je na Sl.4

Sl. 4 Mjerenje visinske razlike geometrijskim nivelirom

Postupak mjerenja visinskih razlika, geometrijskim nivelmanom je vrlo

jednostavan. Ako se mjeri visinska razlika između tačaka A i B onda
se na tim tačkama postavljaju letve, tako da nule letava leži na
tačkama A i B a letve pomoću centričnih libela koje su ugrađene na
njima, dovode u vertikalu. Letve za vrijeme mjerenja treba stalno
držati vertkalno. Zatim se nivelir postavlja na približno istom
rastojanju od nivelira i letava i horizontira pomoću centrične libele.
Poslije priprema letava i instrumenta, pristupa se viziranju na letve.
Smjer nivelanja određuje koja će se letva prva vizirati. Ako se želi
odrediti visinska razlika od tačke A do tačke B onda se prva vizira
letva na tački A i vizura nivelira precizno dovodi u horizontalnu ravan
pomoću jednog mikrometarskog zavrtnja koji djeluje na cjevastu
libelu koja je ili ugrađena u durbin nivelira ili je na njega ugrađena
spolja.
Kad se libela dovodi u položaj da vrhuni što znači da su joj krajevi
jednako udaljeni od sredine libele, izvrši se očitavanje odsječka na
letvi la i zapiše u zapisnik. Zatim se instrument okrene i vizira tačka B
i postupak ponovi kao i prilikom prethodnog viziranja i pročita
odsječak lb i zapiše u zapisnik.
Visinska razlika ∆h izračunava se kao razlika čitanja la i lb :

∆h = la - lb ............................................1

Zbog činjenice da se visinska razlika određuje jednostavno kao

razlika dva čitanja na letvi, ovaj nivelman se zove »geometrijski
nivelman«
Pored geometrijskog nivelmana, visinske razlike se mogu računati iz
mjerenja vertikalnog ugla i kose dužine, pa se ovaj nivelman zove
»trigonometriski nivelman«
Letva je najčešće izvedena kao obrađena drvena daska dužine 2m,
širine 10 cm i debljune 2 cm na kojoj je sa jedne strane ucrtana
podjela na decimetre i centimetre a sa druge strane entričnaa libela i
dva držača za ruke, koji služe za držanje letve u vertikali. Za
preciznija mjerenja, po sredini letve se ugrađuje metalna pantljika,
najčešće izrađena od invara, legure metala koji malo mijenja dužinu
pri promjeni temperature vazduha. Na invarskoj pantljici nanesne su
dvije centimetarske podjele čije nule se razlikuju za neku konstantnu
veličinu. Obje podjele na invarskoj pantljici, usaglašene su sa
decimetsrkim oznakama koje se nalaze sa jedne i druge strane
invarske pantljike, tako da se radi kontrole, nya letvi odmah mogu
čitati dva čitanja podjele. Čitanje podjele se u literaturi i praksi zove
čitanje odsječka letve.
Prema tome, kod mjerenja visinskih razlika geometrijskim
nivelmanom, najvažniji uslov je da je tokom mjerenja vizura
horizontalna, pa je zbog toga i konstrukcija nivelira Sl.5 dosta
jednostavna iz proste činjenice da je njegov glavni zadatak da
obezbijedi horizontalnost vizure za vrijeme mjerenja.

Sl. 5 Šema konstrukcije nivelira

U principu, svaki nivelir ima postolje, koje se sa tri položajna zavrtnja

oslanja na glavu stativa i koji služe za horizontiranje instrumenta.
Ovdje treba naglasiti razliku između teodolita i nivelira. Teodolit se
centriše iznad tačke a nivelir se postavlja i horizontira jer ga nije
potrebno centrisati.
Horizontiranje nivelira se izvodi pomoću dvije libele, jedne centrične
na durbinu, koja služi za približno horizontiranje i jedne cjevaste koja
je smještena između postolja i durbina koja služi za tačnije
horizontiranje i koja je kod novijih instrumenata izbačena iz upotrebe
zbog kvalitetne zamjene sa klatnom.
Nivelir ima jednostavan durbin, koji može da se okreće samo u
horizontalnoj ravni. Durbin ima objektiv i okulara sa končanicom.
Na donjem dijelu instrumenta postoji zavrtanj za grubo kočenje
okretanja i mikrometarski zavrtanj za fino navođenje vizure.
Na Sl. 6 je prikatzan jedan savremeniji tip preciznog nivelira, koji
pored zavrtnja za grubo kočenje i mikrometarskog zavrtnja, na
durbinu ima zavrtanj za dovođenje lika letve i končanice na daljinu
jasnog viđenja. Osim toga kod ovog nivelira je ugrađen i jean mali
horizontalni limb sa kojim se može odrediti približna orijentacija tačke
čija se kota određuje.
Glavna odlika ovog nivelira je uređaj pomoću koga se dovodi cjevasta
libela da vrhuni u trenutku čitanja letve i tako obezbjeđuje
korizontalnost vizure za vrijeme mjerenja.
Pojam »libela vrhuni« vezan je za položaj mjehura livele u kome su
krajevi mjehura simetrično raspoređeni u odnosu na sredinu libele.
 Sl. 6 Jedan tip nivelira za precizna mjerenja visinskih razlika

U donjem lijevom dijelu Sl. 6 vidi se kako izgleda pogled kroz okular
durbina, gdje se vidi položaj krajeva mjehura cjevaste libele u odnosu
na sredinu libele a zatim letva sa dvostrukom podjelom i končanica
sa kojom se čitaju odsječci na obje podjele letve.
Na Sl.7 prikazan je stativ i nekoliko tipova letvi, koje se koriste za
mjerenje visinskih razlika.
Stativi koji se koriste za rad sa nivelirima, obično su lake konstrukcije,
jer i niveliri imaju malu težinu. Pored toga, nivelir se kako je već
rečeno, ne centriše iznad neke tačke, već se postavlja na približno
isto rastojanje između letvi.
Razlog zbog čega se nivelir postavlja u sredinu između letvi, leži u
činjenici, da se sa instrumentom vizura nikad ne može idelano
dovesti u horizontalnu ravan, pa će u slučaju kad se instrumenat
nalazi u sredini, greška oba otsječka biti jednaka i neće uticati na
vrijednost visinske ratlike. Na Sl.8 prikazan je uticaj nehorizontanosti
vizure na čitanja letve koje su nejednako udaljene od nivelira.
Sl. 7 Stativ i nekolko tipova nivelmanskih letvi

Sl.8 Uticaj nehorizontalnosti vizure kad nivelir nije u sredini

 Sl 9 “Koni” savremeni tip nivelira sa klatnom “ i šema konstrukcije klatna

U cilju poboljšanja tačnosti horizontiranja vizure, cjevastu libelu i

mikrometarski zavrtanj, kojim je dovođenja libela da vrhuni, odnosno
da vizura bude u horizontalnoj ravni, zamijenjeni su klatnom, koje je
povezano sa sočivima koje materijalizuju vizuru i automatski je
dovode u horizontalnu ravan.
Na ovaj način, eliminisane su greške viziranja i horizontiranja vizure,
ali nijesu otklonjene greške očitavanja otsječka na letvi, kao ni greške
koje proizvodi nevertikalnost letve.
Za eliminasanje greške očitavanja otsječka na letvi konstruisani su u
posljednje vrijeme, moderni instrumenti, koji umjesto očitavanja letve,
skeniraju letvu i otsječak upoređuju sa snimljenom kompletnom
letvom, pri čemu se sa velikom tačnošću mjeri dužina od podnožja
letve do skeniranog dijela, odnosno vrlo tačno se čita otsječak na
letvi.
Pomoću ugrađenog softvera, dalje se obrađuju čitanja na letvi i
generiše visinska razlika, oslobođena grešaka horizontiranja vizure i
čitanja otsječka na letvi.
Na Sl.10 prikazan je jedan od najnovijih takozvanih »elektronskih«
nivelira.

Sl 10 Najnovija generacija »elektronski nivelir«

Moglo bi se reći, da najnovija generacija elektronskih nivelira

obezbjeđuje visoku tačnost mjerenja visinskih razlika. Ostaje još da
se letva učvrsti i u vertikalnom položaju drži za vrijeme mjerenja, što
se u posljednje vrijeme obezbjeđuje izradom specijalnih stativa, koji
su u stvari kombinacija tri štapa sa izvlakačima, koji su povezani
metalnom spojkom sa zavrtnjem za pričvršćivanje uz letvu.
Kad se završi mjerenje sa jedne stanice, nivelir se premješta na novu
stanicu a letva koja je bila na tački »a« ostaje na svom mjestu i samo
se okrene oko vertikalne ose za 1800 a letva sa tačke M prenosi na
sljedeću tačku »b« Tačke »a«, »b« do »h« zovu se vezne tačke.
Tako nastaje nivelmanski vlak, koji može biti dug i po nekolo
kilometara.
Kod nivelmanskih mjerenja, visinska razlika se određuje uvijek
dvostruko i to tako što se vlak kod kojeg je početna tačka bila M
naziva nivelanje »naprijed« a kad se vlak završi na nekoj tački R1,
onda se izvodi nivelanje »nazad« koje polazi od zadnje ponovo do
prve tačke. Zbir visinskih razlika mjerenih nivelanjem »naprijed« mora
biti isti sa zbirom visinskih razlika nivelanih »nazad« ,jer visinske
razlike ne zavise od mjesta gdje se prilikom mjerenja nalaze letve i
nivelir.

R1
f h7
e h6
d h5
H h
c h4
b h3
a h2
M h1
Mareograf
u Baru

Sl 11 Nivelmanski vlak
Prema tome, treba zaključiti da se visinska razlika uvijek kontroliše
mjerenjem »naprijed« i »nazad«. Jedina razlika ovako određenih
visinskih razlika je u predznaku visinske razlike »naprijed« i »nazad«.
Tako će se visinska ralika »naprijed« ∆Hnaprijed koja ima predznak +
razlikovati od visinske razlike određene nivelanjem » nazad » ∆Hnazad
koja će imati predznak – odnosno

∆Hnaprijed + ∆Hnazad = 0.............................2

Ova relazija, ostavlja još jednu važnu mogućnost kontrole mjerenja

visinskih razlika koja je sadržana u osobini zatvorenog nivelmanskog
vlaka kod koga je zbir visinskih razlika

Σ ∆hi = 0 .................................................3

Relacija 3 znači da je zbir visinskih razlika u zatvorenom

nivelmanskom vlaku jednaka nuli.
Nivelmanski vlak omogućava određivanje kota tačaka na velikim
udaljenostima od mareografa, odnosno omogućava razvijanje
nivelmanske mreže repera za velike teritorije.
Nivelman kojim se određuju kote repera zove se Generalni nivelman.
Kad su poznate kote repera, onda se u okolini repera mogu
određivati kote objekata i terena. Taj nivelman kojim se određuju kote
tačaka objekata i terena zove se Detaljni nivelman.
Kod Generalnog nivelmana sa jedne stanice se mjeri samo jedna
visinska razlika, dok se kod Detalnog nivelmana sa jedne stanice
mjere visinske razlike između više tačaka i repera, pa se dodajući
visinske razlike koti repere dobijaju kote tačaka objekta i okolnog
terena.

Trigonometrijski nivelman
U slučajevima kad se određuje visina vrlo strmih ili veoma visokih
terena, geometrijski nivelman je često nemoguće izvoditi a i kad je
moguće, onda je to vrlo skup i nepotrebno komplikovan posao, jer je
visinsku razliku u takvim slučajevima mnogo lakše odrediti
Trigonometrijskim nivelmanom.

Rumija
L
D km p cm

0.5 2.0
1.0 7.8
1.5 17.6
Dk 2.0 31.4
h H 2.5 49.0
3.0 70.6
4.0 125
5.0 196
v D 10.0 784
i
nulta nivo p
Mareograf ska površ
u Baru

Sl 12 Trigonometrijski nivelman

Kod određivanja visinske razlike Trigonometrijskim nivelmanom mjeri

se vertikalni ugao v, kosa dužina Dk , visina instrumenta i , visina
prizme L i računa popravka za zakrivljenost nulte površi p.
Na osnovu mjerene kose dužine i vertikalnog ugla izračunava se
visinska razlika
∆h = Dk . sin v........................ 4
Kako se na sl.12 vidi, visina tačke se dobija prema sljedećem izrazu:

H= ∆h + i + p – L.......................5

gdje je : ∆h – mjerena visinska razlika

i - visina instrumenta, mjerena ručnom pantljikom od
tačke iznad koje je centisan instrument do prekereta
durbina koji je na instrumentu vidno obilježen
crvenom tačkom
p- popravka za zakrivljenost nulte površi, čije su
vrijednosti ispisane u tabeli a odnose se na
horizontalnu dužinu između instrumenta i tačke
L- visina prizme do koje je mjerena dužina i vertikalni
ugao, koja se mjeri ručnom pantljikom
Tačnost izmjerene visinske razlike, zavisi od tačnosti svih elemenata
koji učestvuju u njenom formiranju i kreće se u zavisnosti od
rastojanja tačaka od nekoliko mm do 10 cm za rastojanja veća od 2 i
više km.
Ako se ima u vidu činjenica da bi za određivanje ukupne visinske
razlike između dvije tačke koje sed nalaze na rastojanju od 2 i više
km, bilo potrebno izvršiti mjerenje sa 50 i više stanica geometrijskog
nivelmana i da je tačnost visinske razlike određene sa jedne 1mm
pokazuje da je Trigonometrijski nivelman opravdan u slučajevima
većih rastojanja i da mu je tačnost u granicama tačnosti
geometrijskog nivelmana ali da je neuporedivo brži, ekonomičniji i
efikasniji od geometrijskog nivelmana.
VIII Predavanje
Izrada topografske podloge – Katastarski i Orto-foto plan.Topografski
ključ Predstavljanje reljefa.Interpolacija izohipsi Digitalni model terena

Izrada Topografske podloge

Topografska podloga, je ortogonalna projekcija karakterističnih

tačaka zemljine površi na projekcionu odnosno horizontalnu ravan.
Projekciranje se izvodi pomoću koordinata X,Y tačke, koje su
određene iz mjerenja uglova mjerenih horizontalnoj ravni i dužina
redukovanih takođe u horizontalnu ravan. Tako je položaj svake
tačke u horizontalnoj ravni, nedvosmisleno određen sa koordinatama
te tačke. Visina tačke odnosno njena kota, u projekcionoj ravni se
prikazuju brojem koji iskazuje njenu numeričku vrijednost i položajem
u odnosu na izohipse, koje predstavljaju projekciju linija iste
nadmorske visine na horizontalnu ravan.

Sl. 1 Formiranje topografske podloge

sa jedne strane treba da sadrži sve informacije o objektima u

prostoru, a sa druge strane te informacije ne smiju opterećivati
podlogu da posluži ucrtavanju forme objekta u postupku izrade
projekta tog objekta.Zbog toga, na podlozi ne mogu stajati tekstualni
opisi objekata, posebno onih koji imaju male dimenzije, kao što su
električni stubovi, šahtovi infrastrukture, semafori i druga svjetlosna
signalizacija, usamljeno drvo, spomenici krajputaši, oznake za
poljoprivredne kulture, namjena i kvalitet izgrađenih stambenih i
drugih objekata i tako dalje.Ipak, da bi o njima postojalo dovolno
informacija, na njima se stavljaju šifre, koje se zovu Topografski
znaci.Poznavanje topografskih znakova, je neophodan uslov za
ispravno korišćenje topografskih podloga i karata svih namjena i
razmjera.Topografski znaci su vezani za pojam Topogrfski ključ, koji
je sinonim za sve Topografske znake vezane za razmjeru podloge na
kojoj se primjenjuju.Topografski znaci su asocijativni, što znači da je
šifra urađena tako da podsjeća ili na oblik ili na sadržaj objekta kome
taj znak pripada.

Sl. 2 Jedna od tbela Topografskog ključa

Na sljedećoj slici, prikazana je jedna topografska podloga koja je
urađena za potrebe izrde Lokalne studije lokacije, odnosno radi
urbanističkog planiranja.

Sl. 3 Izgled jedne totpografske podloge

Topografska podloga prikazana na Sl.3 dobijena je korišćenjem

program »Gavran Civil Modelar« u daljem tekstu GCM, koji u
AutoCadu automatski generiše raspored tačaka na pozicije određene
koordinatama, koje su upisane sa brojem tačke, koordinatama X,Y i
H. Povezivanje tačaka linijama i dodavanje topografskih znakova
izvršeno je ručno uz pomoć skice snimanja koja je rađena na terenu
u toku snimanja.
Kako se može vidjeti na slici, veliki broj kota tačaka, znatno umanjuje
preglednost podloge, tako da bi projektant urbanističkih ili drugih
sadržaja bio u mnogo čemu uskraćen za kreiranje svojih ideja.
Međutim, sa druge strane, projektant mora imati reljef terena,
predstavljen na topografskoj podlozi.
Zbog toga se reljef terena može predstaviti i pomoću izohipsi, koje
predstavlja grafičko šifrovanje terena, koje je veoma važno na
neravnim terenima na kojima ima većih uzvišenja i kosina terena.

Sl.4 Izgled topografske podloge sa reljefom predstavljenim izohipsama

Izohipse su linije koje povezuju tačke iste nadmorske visine. One se

na topografskpoj podlozi mogu generisati ručno, u postupku
takozvane interpolacije izohipsi, ili automatski preko programa koji
koristi Digitalni Model Terena u daljem tekstu DMT koji imaju mnogi
softveri pa i pomenuti GCM parogram.
Način generisanja izohipsi interpolacijom, zasniva se na jednostavnoj
proporciji visinske razlike i horizontalne dužine između dvije tačke čija
je visinska razlika poznata. Zadatak je da se na topografskoj podlozi
između dvije tačke pronađu tačke u kojima su projektovane tačke
izohipsi. To se postiže tako, što se izračuna prvo rastojanje d1 koje
odgovara visinskoj razlici kote tačke A i kote prve izohipse koja ima
višu kotu od tačke A. Ova dužina se dobija iz sljedeće proprcije:

∆H/Dk = ∆h1/d1...........................1
Odakle je d1= ∆h1 Dk /∆H..............................2

Horizontalno rastojanje između izohipsi h2 izračunava se takođe iz

proprcije 1 samo što je u ovom slučaju visinska razlika između
izohipsi, koja se u literaturi zove ekvidistanca označena sa e, pa će
rastojanje
d2= e Dk /∆H...................................3
i za kontrolu
d3= ∆h2 Dk /∆H............................... 4
B
h2
d3
e

d2
e H
d2
h1

A d1 d2 d2 d3 B
H H
A B
Dh

Sl.5 Interpolacija izohipsi

Primjer interpolacije: Izmjereno je na topografskoj podlozi rastojanje

između tačaka A i B i iznosi Dk = 65.28 m. Visina tačke A je HA =
15,25 m i HB =18.85 m pa je ∆H= 3.60 m. Kota izohipse najbliža koti
tačke A 16.00 m Visinska razlika kote tačke A i prve izohipse ∆h1 =
0.75m a rastojanje zadnje izohipse i kote tačke B je ∆h3= 0.85 m.
Položaj položaj prve izohipse 16.00 biti na rastojanju d1 =13.60 m.
koje se izračunava iz 2. Ekvidistanca izohipsi je e= 1 m pa će prema
3 rastojanje d2= 18.13 m i za kontrolu prema 4 d3= 15.41 m. Kontrola
je da zbir d1 + 2d2 + d3 = Dk odnosno 13.60+2x18.13+15.42= 65.28
m.
Na sl. 6 prikazano je automatsko generisanje izohipsi pomoću
Digitalnog Modela Terena. DMT se generiše softverski i on nastaje
povezivanjem u trouglove, svih tačaka koje imaju kote. Trouglovi se
povezuju tako da se stranice susjednih trouglova ne sijeku. Tako
praktično DTM izgleda kao mreža trouglova koja prekriva prostor
topografske podloge. Softver zatim generiše presjeke horizontalnih
ravni koje su postavljene na visinu izohipse i stranica trouglova i tako
nastaje izohipsa ucrtana u projekcionoj ravni.
 9.77
9.46 9.89

9.50
9.62
8.75
9.50
9.45

8.90 9.08

9.00 9.12

8.40

8.62
8.76
8.72

8.50
8.60

8.17 8.20

Sl.‚6 Interpolacija izohipsi preko Digitalnog Modela Tearena

Posebna vrsta topografske podloge je Katastarski plan. On je

poseban po tome što ne sadrži predstavu reljefa već samo poziciju
tačke u horizontalnoj ravni.
Katastarski plan ima glavni zadatak da prikaže i trajno sačuva
poziciju objekata i vlasništva na objektima i granicama vlasništva. Na
njemu se izračunavaju površine nepokretnosti u projekcionoj ravni
koje služe za različite pravne poslove. Na katastarskom planu su
prikazane pozicije i forme raznih vrsta objekata i infrastrukture, na
osnovu kojih je moguće identifikovati ih na terenu. Na osnovu
katastarskog plana izrađuju se elaborati eksproprijacije zemljišta
potrebnog za izradnju građeviskih objekata,
Katastarski plan može da se upoređuje sa topografskom podlogom,
jednostavnim preklapanjem podloge i plana koje se izvodi preko
koordinata decimetarske mreže koju imaju i katastarski plan i
topografska podloga.
Izgled kataszarskog plana terena za koji je na prethodnim slikama
prikazana topografsks podloga, prikazan je na Sl.7.

Sl.‚7 Katastarski plan terena za koji je rađena topografska podloga

Kako se slike može vidjeti, katastarski plan nema vertikalnu

predstavu terena, ali zato ima granice vlasništva i granice objekata,
brojeve katastarskih parcela , topografske znake za sve karakteristike
objekata i kulturu zemljišta.
Međutim, za projektovanje novih objekata, vrlo je važno, da na
podlozi postoji informacija o reljefu. Osim toga projektovani novi
objekti moraju imati svoj slobodni prostor koji se treba obezbijediti
nekim pravnim poslom.
Zbog toga katastarski plan i topografska podloga se preklapaju i
dobija potpuna informacija o svim relevantnim informacijama
potrebnim za projektovanje i realizaciju objekta.
Na sljedećoj slici prikazan je preklopljen katastarski plan i
totpografska podloga.
 Sl.‚8 Preklopljen Katastarski plan i topografska podloga

Postoji još jedna katastarsko-topografska podloga koja se zove Orto-

foto plan.
Orto-foto plan je kombinacija fotografije terena u razmjeri sa kojom je
kombinovan katastarski plan i vertikalna predstava terena. Ovaj plan
nije u čestoj upotrebi u projektovanju, zbog činjenice, da fotografija
kao podloga nije uopbičajen medij za projektovanje. Pored toga
fotografija u mnogo čemu ne ostavlja dovoljno preglednosti za
ucrtavanje novih objekata.
Orto-foto plan je urađen za veliki dio Crne Gore i može se dobiti u
Upravi za nekretnine Crne Gore.
Preporučljivo ga je koristiti kod izrade Generalnih projekata koji se
radi na početku razrade projekta.
Orto-foto planovi su izrađeni u razmjerama u kojima su izrađeni i
katastarski planovi.
Crna Gora je prije nekolike godine za čitavu teritoriju Crne Gore
izradila je Orto-foto kartu u razmjeri 1:25 000 koja je takođe dobra
podloga za idejno rješavanje i izbor rješenja za objekte kao što su
auto put, dalekovodi visokog napona, aerodromi i svi veči objekti
komunikacija, koji se prostiru na većim rastojanjima.