Pertemuan-25

Teorema Divergensi (Gauss)

r r r
∫∫ s
A • n ds = ∫∫∫ ∇ • A dv
vol

S = surface (permukaan)
Dalam perhitungan matematis bentuk ‘volume’ lebih cepat daripada bentuk ‘surface’. Tetapi jika dalam
menghadapi bentuk fisis dari benda yang hendak dihitung, kita akan lebih mudah menghitung surface/
permukaan benda daripada isi (‘volume’) dari benda.

Bukti :

r ⎛∂ ∂ ∂⎞ ∂A ∂A ∂A
∇ • A = ⎜⎜ , , ⎟⎟ • (Ax , Ay , Az ) = x + y + z
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠ ∂x ∂y αz

γ 1 = sudut tumpul
γ 2 = sudut lancip
r
dx dy = cos γ 2 ds2 = k • n 2
dx dy = − cos γ 1 ds1 = − k • n1

Diambil dulu untuk yang Az :

f2 ( x, y ) ∂Az f 2 ( x , y ) ∂A
∫∫∫ f1 ( x , y ) ∂z
⋅ ∂z ∂x ∂y = ∫∫ ∂x ∂y ∫
f1 ( x , y ) ∂z
z
⋅ ∂z

[ ]
D D

= ∫∫ dx dy Az (x, y, z)
f2
f1
D

Teorema Divergensi 173

= ∫∫ dx dy [Az ( x, y, f 2 ) − Az ( x, y, f1 )]
D

= ∫∫ Az ( x, y, f 2 )dx dy - ∫∫ Az ( x, y, f1 )dx dy
D D

= ∫∫ Az ( x, y, f 2 )(k • n 2 ) - ∫∫ Az ( x, y, f1 )(− k • n1 )
r
s1 s2

= ∫∫ Az ( x, y, z ) (k • n ) ds + ∫∫ Az ( x, y, z ) (k • n ) ds
s1 s2

= ∫∫ Az (k • n ) ds = ∫∫ Az k • n ds
s s

∂Az
Jadi ∫∫∫ ∂z
Vol
⋅ dz dx dy = ∫∫ Az k • n ds
s

Demikian halnya untuk yang Ax dan Ay , sehingga jika masing-masing dijumlah :

∂Ax
∫∫∫ ∂z
Vol
⋅ dz dx dy = ∫∫ Ax i • n ds
s

∂Ay
∫∫∫ ∂z
Vol
⋅ dz dx dy = ∫∫ Ay j • n ds
s

∂Az
∫∫∫ ∂z
Vol
⋅ dz dx dy = ∫∫ Az k • n ds +
s

⎛ ∂Ax ∂Ay ∂Az ⎞

∫∫∫ ⎜⎜ + + ⎟dz dx dy = ∫∫ (Ax i + Ay j + Az k )• n ds
Vol ⎝
∂z ∂z ∂z ⎟⎠ s

∫∫∫ (∇ • A) dv = ∫∫ (A • n ) ds
r r
[terbukti]
s
Vol

Contoh:
r
A = (2 x − z ) i + x 2 y j − xz 2 k
S adalah permukaan kubus : x=0, y=0, z=0
x=1, y=1, z=1

Dikerjakan dengan 2 cara:

− Cara langsung (surface)
− Cara Teorema Divergensi (volume)

Jawab:
a.

174 Kalkulus II
 x=0
n = −i
ds = dz ⋅ dy

r
(
A = (2 x − z ) i + x 2 y ⋅ j − xz 2 k = 2 x − z , x 2 y,− xz 2 )
r
n = − i = (- 1,0,0 )
(arah normal selalu keluar)

r r
A • n = (2 x − z , x 2 y,− xz 2 )• (- 1,0,0)
r r
A • n = (2 x − z )(− 1) + x 2 y (0) − xz 2 (0 )
r r
A • n = −2 x + z (untuk x = 0)
r r
A• n = z

[ ]
1
1 1 1 2 1 2 1
→ ∫ ∫
0 0
z dydz =
2
z
0
=
2
1 − 02 =
2
1 1 1
∫ ∫
0 0
z dydz =
2

Teorema Divergensi 175

 ds = dz ⋅ dy
r
(
A = (2 x − z ) i + x 2 y ⋅ j − xz 2 k = 2 x − z , x 2 y,− xz 2 )
r
n = i = (1,0,0)
r r
A • n = (2 x − z , x 2 y,− xz 2 )• (1,0,0 )
r r
A • n = (2 x − z )(1) + x 2 y (0 ) − xz 2 (0 )
r r
A • n = 2 x − z (untuk x = 1)
r r
A • n = 2(1) − z = 2 − z
1
1 1 1 2
∫ ∫
0 0
(2 − z ) dz dy = 2 z −
2
z
0
=

= ⎜ 2(1) − (12 )⎟ − ⎜ 2(0) − (0 2 )⎟

⎛ 1 ⎞ ⎛ 1 ⎞
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
1 3
=2− =
2 2
1 1 3
∫ ∫
0 0
(2 − z ) dz dy =
2

y = 0
r
n = − j
r
(
A = (2 x − z ) i + x 2 y ⋅ j − xz 2 k = 2 x − z , x 2 y,− xz 2 )
r
n = − j = (0,-1,0)
r r
( )
A • n = 2 x − z , x 2 y,− xz 2 • (0,-1,0)
r r
A • n = (2 x − z )(0 ) + x 2 y (− 1) − xz 2 (0 )
r r
A • n = − x 2 y (untuk y = 0)
r r
A • n = − x 2 (0 ) = 0
1 1
∫ ∫
0 0
0 dx dz = 0

y =1
r
n= j
ds = dx dz
r
(
A = (2 x − z ) i + x 2 y ⋅ j − xz 2 k = 2 x − z , x 2 y,− xz 2 )
r
n = j = (0,1,0 )

176 Kalkulus II
 r r
(
A • n = 2 x − z , x 2 y,− xz 2 • (0,1,0 ) )
r r
A • n = (2 x − z )(0 ) + x 2 y (1) − xz 2 (0 )
r r
A • n = x 2 y (untuk y = 1)
r r
A • n = x 2 (1) = x 2
1 1 1 1
∫ ∫ x 2 dx dz = ∫ dz ∫ x 2 dx

[ ][ x ]
0 0 0 0

= z0
1 1 3 1
3 0

[(
= [1 − 0] 13 13 − 03 )]
= (1)( ) = 1
3
1
3
1 1
∫ ∫
0 0
x 2 dx dz = 1
3

z =1
r
n = −k
ds = dx dy
r
A = (2 x − z ) i + x 2 y ⋅ j − xz 2 k = 2 x − z , x 2 y,− xz 2( )
r
n = -k = (0,0,-1)
r r
(
A • n = 2 x − z , x 2 y,− xz 2 • (0,0,-1) )
r r
A • n = (2 x − z )(0 ) + x 2 y (0 ) − xz 2 (− 1)
r r
A • n = xz 2 (untuk z = 0)
r r
A • n = x(0 ) = 0
2

1 1
∫ ∫
0 0
0 dx dy = 0

z =1
r
n=k

ds = dx dy
r
A = (2 x − z ) i + x 2 y ⋅ j − xz 2 k = 2 x − z , x 2 y,− xz 2( )
r
n = k = (0,0,1)
r r
(
A • n = 2 x − z , x 2 y,− xz 2 • (0,0,1) )
r r
A • n = (2 x − z )(0 ) + x 2 y (0 ) − xz 2 (1)
r r
A • n = − xz 2 (untuk z = 1)
r r
A • n = − x(1) = - x
2

1 1 1 1
∫ ∫ − x dx dy = ∫ dy ∫ − x dx

[ ][ ]
0 0 0 0

= y 0 − 12 x 2
1 1
0

[ (
= (1 − 0) − 12 12 − 0 2 )]
= (1)(− 1
2
)= − 1
2

Teorema Divergensi 177

 1 1
∫ ∫ 0 0
− x dx dy = − 12

∫∫ (A • n ) ds =
rr
S

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
= 12 + 32 + 0 + 13 + 0 − 12 = 32 + 13
∫ ∫ z dydzz dydz + ∫ ∫ (2 − z ) dz dy + ∫ ∫ 0 dx dz + ∫ ∫ x dx dz + ∫ ∫ 0 dx dy + ∫ ∫ − x dx dy = 9 + 2 = 11
2
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
6 6 6

⎛∂ ∂ ∂⎞
b. ∇ = ⎜⎜ , , ⎟⎟
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠
r
A = (Ax , Ay , Az )

r ⎛∂ ∂ ∂⎞
∇ • A = ⎜⎜ , , ⎟⎟ • (Ax , Ay , Az )
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠
r ∂ Ax ∂Ay ∂Az
∇• A = + −
∂x ∂y ∂z
r
(
A = (2 x − z ) i + x 2 y j − xz 2 k = 2 x − z, x 2 y,− xz 2 )
r ∂ (2x − 2) ∂ (x y ) ∂ (xz ) 2 2
∇• A = + −
∂x ∂y ∂z
r
∇ • A = 2 + x2 − 2x z

r 1 1 1
∫∫∫ (∇ • A) dv = ∫ ∫ ∫ (2 + x − 2 xz ) dz dy dx
2
0 0 0
vol

r 1 1
∫∫∫
vol
(∇ • A ) dv = ∫ dx ∫ (2 + x 2 − 2 xz ) dz
0 0

r 1
⎡2z + x 2 z − xz 2 1 ⎤
∫∫∫
vol
(∇ • A ) dv = ∫0 ⎢⎣
dx
0⎥⎦

∫∫∫ (∇ •
r
A
0
[( 2
) (
) dv = ∫ 2(1) + x 2 (1) − x(1) − 2(0 ) + x 2 (0 ) − x(0 ) dx
1 2
)]
vol
r 1 1 1 1
∫∫∫
vol
(∇ • A ) dv = ∫ (2 + x 2 − x) dx = 2x + x 3 − x 2
0 3 2 0
r ⎡ 1 2⎤ ⎡
∫∫∫ (∇ • A) dv = ⎢⎣2(1) + 3 (1)
1 3
− (1) ⎥ − ⎢2(0) + 1 (0)3 − 1 (0)2 ⎤⎥
vol
2 ⎦ ⎣ 3 2 ⎦
r 1 1 12 2 3 11
∫∫∫ (∇ • A) dv = 2 + 3 − 2 =
vol
+ − =
6 6 6 6

2. Tentukan Flux yang keluar dari medan vektor:

r
A = 4 x i − 2 y 2 j + z 2k

178 Kalkulus II
 yang dibatasi oleh bidang S dengan batas-batas x 2 + y 2 = 4 ,
z = 0 dan z = 3 !

Jawab:

⎛∂ ∂ ∂⎞
∇ = ⎜⎜ , , ⎟⎟
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠
r
(
A = 4 x i − 2 y 2 j + z 2 k = 4 x , −2 y 2 , z 2 )
r ⎛∂ ∂ ∂⎞
(
∇ • A = ⎜⎜ , , ⎟⎟ • 4 x,−2 y 2 , z 2 )
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠

∇• A = + +
(
r ∂ (4 x ) ∂ − 2 y 2 ∂ z 2 ) ( )
= 4 − 4 y + 2z
∂x ∂y ∂z
x = r cos ϕ = 2 cos ϕ
y = r sin ϕ = 2 sin ϕ

∫∫∫ (∇ • A) dv = ∫ ∫ ∫
r 2π 2 3
(4 − 8 sin ϕ + 2z) r dz dr dϕ
ϕ =0 r =0 z =0
v

2π
dϕ ∫ r dr ⎡ ∫ (4 − 8 sin ϕ + 2z) dz ⎤
2 3
=∫
0 0 ⎢⎣ z =0 ⎥⎦
2π
dϕ ∫ r dr ⎡(4 − 8 sin ϕ ) ⋅ z + z 2 ⎤
2
=∫
3

0 0 ⎢⎣ 0⎥⎦

=∫
2π

0
[
dϕ ∫ r dr (4 − 8 sin ϕ )(3 - 0) + 32 − 0 2
0
2
( )]
2π
dϕ ∫ r [12 − 24 sin ϕ + 9] dr
2
=∫
0 0

2π
dϕ ∫ r [21 − 24 sin ϕ ] dr
2
=∫
0 0
2π
[(21 − 24 sin ϕ )r ] dr
2
=∫ dϕ ∫
0 0

Teorema Divergensi 179

 2π ⎡ 21 − 24 sin ϕ 2 2 ⎤
=∫ ⎢ r ⎥ dϕ
⎣⎢ 2 ⎥
0
0⎦

⎡ 21 − 24 sin ϕ 2
=∫
2π
⎢⎣ (
2 − 02 )⎤⎥ dϕ
0 2 ⎦
2π ⎡ 21 − 24 sin ϕ ⎤
=∫ ⎢ (4)⎥ dϕ
0
⎣ 2 ⎦
[42 − 48 sin ϕ ] dϕ
2π
=∫
0

2π
= 42 ϕ − 48 cos ϕ 0
= 42 (2π − 0) − 48 (cos 2π − cos 0)
= 84π − 48(1 − 1)
= 84π

r r r
3. Dengan menggunakan Teorema Divergensi hitung ∫∫s
F • n ds untuk F ( x, y, z ) = z i + x j + y k dan
2 2
S adalah bidang yang dibatasi 0 ≤ z ≤ 9 − x − y .

Jawab:

r
F ( x, y, z ) = z i + x j + y k = (z, x, y )

⎛∂ ∂ ∂⎞
∇ = ⎜⎜ , , ⎟⎟
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠
r 2 = x2 + y2 = 9
r ⎛∂ ∂ ∂⎞
∇ • F = ⎜⎜ , , ⎟⎟ • (z, x, y )
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠
r ∂z ∂x ∂y
∇•F = + +
∂x ∂y ∂z
=0+0+0=0
r
∫∫∫ ∇ • F dv = ∫∫∫ 0 dv = C
vol V

r
4. Soal sama dengan No. 3 untuk F = x 2 i + y 2 j + z 2 k

180 Kalkulus II
 S adalah 0 ≤ z ≤ 4 − x 2 − y 2
Jawab:

r 2 = x2 + y2 = 4
∇ ⋅ F = 2x + 2 y + 2z
0 ≤ ϕ ≤ 2π
0≤r≤2
0 ≤ z ≤ 4 − r2

x = r cos ϕ
y = r sin ϕ

r
(
F = x 2i + y 2 j + z 2 k = x 2 , y 2 , z 2 )
⎛∂ ∂ ∂⎞
∇ = ⎜⎜ , , ⎟⎟
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠
r 2 = x2 + y2 = 4
r ⎛∂ ∂ ∂⎞
∇ • F = ⎜⎜ , , ⎟⎟ • x 2 , y 2 , z 2 ( )
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠
( ) ( ) ( )
r ∂ x2 ∂ y2 ∂ z 2
∇•F = + + = 2x + 2 y + 2z
∂x ∂y ∂z
r
∇ • F = 2(r cos ϕ ) + 2(r sin ϕ ) + 2 z = 2r cos ϕ + 2r sin ϕ + 2 z
2π 4− r 2
∫∫∫ (∇ • F ) dv = ∫ϕ =0 ∫r =0 ∫z=0
2
(2r cos ϕ + 2r sin ϕ + 2 z ) dz dr dϕ
vol

=∫
2π 2
[ ( )]
dϕ ∫ r dr (2 r cos ϕ + 2 r sin ϕ )z + 2 ⋅ 12 z 2 4− r 2
0

= ∫ dϕ ∫ r dr [(2 r cos ϕ + 2 r sin ϕ )((4 − r ) − 0) + ((4 − r ) )]

0 0
2π 2
2 2
2
− 02

= ∫ dϕ ∫ r dr [(2 r cos ϕ + 2 r sin ϕ )(4 − r ) + (4 − r ) ]

0 0
2π 2
2 2 2
0 0

= ∫ dϕ ∫ r [2 r ( cos ϕ + sin ϕ )(4 − r ) + 16 - 8r + r ] dr

2π 2
2 2 4
0 0

Teorema Divergensi 181

 =∫
0
2π
[( cos ϕ + sin ϕ )(8r − 2r
dϕ ∫
2

0
2 4
]
) + 16r - 8r 3 + r 5 dr

= ∫ dϕ ⎡( cos ϕ + sin ϕ )( r − r ) +
2π
r 2 − 84 r 4 + 16 r 6 ⎤
3 5 2
8 2 16
0⎢⎣ 3 5 2 0⎥⎦
=∫
2π

0
[( cos ϕ + sin ϕ ){ (28
3
3
) ( )} { ( ) (
− 03 − 52 25 − 05 + 8 2 2 − 0 2 − 2 2 4 − 0 4 + 16 26 − 06 dϕ )} ( )]
[( cos ϕ + sin ϕ ){83 (8) − 52 (32)}+ {8(4) − 2(16)}+ 16 (64)]dϕ
2π
=∫
0

[( cos ϕ + sin ϕ ){643 − 645 }+ {32 − 32}+ 323 ]dϕ

2π
=∫
0

[( cos ϕ + sin ϕ ){64(13 − 15 )}+ 323 ]dϕ

2π
=∫
0

[( cos ϕ + sin ϕ ){64(515−3 )}+ 323 ]dϕ

2π
=∫
0

[128 ( cos ϕ + sin ϕ ) + 323 ]dϕ

2π
=∫ 15
0

15 (sin ϕ − cos ϕ ) + 3 ϕ 0
2π
= 128 32

= 128
15
{(sin 2π − sin 0) − (cos 2π − cos 0)}+ 323 (2π − 0)
= 128
15
{(0 − 0) − (1 − 1)}+ 323 (2π ) = 64
3 π

∫∫∫ (∇ • F ) dv =
vol
64
3 π

Soal:
r r
1. Dengan Teorema Gauss, hitung ∫∫ s
F • n ds untuk :
r
a. F ( x, y , z ) = z i + x j + y k
S adalah belahan bola 0 ≤ z ≤ 9 − x 2 − y 2

Jawab: 0

r
b. F ( x, y, z ) = x i + 2 y j + xyz 2 k
S adalah kotak 0 ≤ x ≤ a , 0 ≤ y ≤ b , 0 ≤ z ≤ c

3a 2 b2 c 2
Jawab:
4

r
c. F ( x, y , z ) = x 2 i + y 2 j + z 2 k
S adalah benda padat paraboloida 0 ≤ z ≤ 4 − x 2 − y 2

64π
Jawab:
3

r r
2. ∫∫s
A • n ds = K untuk:

182 Kalkulus II
 r
A = (2 xy + z ) i + y 2 j − ( x + 3 y ) k
daerah dibatasi 2x + 2y + z = 6, x = 0, y = 0, z = 0
Jawab: 27

r r r
3. Hitung ∫∫
s
F • n ds dimana F = ( z 2 − x) i − xy j + 3z k dan S adalah permukaan daerah yang

dibatasi oleh z = 4 − y 2 , x = 0, x = 3 dan bidang xy.

Jawab: 46

r r r
4. ∫∫
s
A • n ds di mana A = (2 x + 3 z ) i − ( xz + y ) j + (y 2 + 2 z ) k dan S adalah permukaan bola yang

mempunyai titik pusat (3, -1, 2) dan jari-jari 3.

Jawab: 108 π

r r r
5. ∫∫
s
F • n ds , F = 2 x i + 3 y j + 4 z k , S adalah bola pejal 9 ≤ x 2 + y 2 + z 2 ≤ 25

Jawab: 1176 π

-oo0oo-

Teorema Divergensi 183