Faz kavramı

• Kristal yapılı malzemelerin iç yapılarında

homojen ve belirli özellikler gösteren
bölgelere faz (phase) adı verilir.

• Fazlar; bu atom düzenlerinden ve toplam iç

yapıda bu fazların oluşturdukları tanelerden
meydana gelir.
 Katı çözelti

(a) Suyun 3 hali; gaz, sıvı, ve katı. Herbiri bir fazdır.

(b) Su ve alkol; tam çözünme.
(c) Tuz ve su; sınırlı çözünme.
(d) Su ve yağ; Hiç çözünmeme.
 Katı çözelti
• Sıvı çözeltide olduğu gibi, katı durumda da bir
elementin atomları diğer bir elementin kafes yapısı
içerisinde uygun bir yer bulup yerleşmesi ile katı
çözelti meydana gelir.
• Uygun yerler arayer veya yeralan (ikame) olabilir.
• Hume-rothery kuralı gerçekleşmişse tam ve sınırsız
bir çözünme (karışma) sağlanabilir.
• Hume – Rothery prensipleri, metal atomlarının birbiri
içinde sınırsız katı eriyebilirlik oluşturması için
gerekli şartlardır. Yani birbiri içinde sınırsız
çözünebilen metal atomlar bu şartları sağlamalıdır.
Hume – Rothery kuralları
• Metal atomlarının yarıçapları farkı %15 den büyük
olmamalıdır
• Aynı kristal kafes yapısına sahip olmalıdır.
• Atomlar aynı valans elektron sayısına sahip olmalıdır.
Farklı valansa sahip olanlar bileşik oluşturabilir.
• Metal atomları aynı elektronegativiteye sahip
olmalıdır.
• Bir kristal içine yabancı atomlar
gösterildiği gibi sızmışsa fakat bu
atomların miktarı bir faz dönüşümü
yaratamayacak kadar düşükse yani,
kristal yapı, simetrisini aynen
muhafaza ediyorsa oluşan bu karışıma
Katı Çözelti diyoruz.
• Eğer bir kristal yapı içerisinde çok az
sayıda yabancı atom varsa ve ana
fazın kristal yapısını değiştirmeyecek
kadar düşük bir miktardaysa oluşan bu
katı fazdaki karışıma katı çözelti adını
veriyoruz ve içeri sızan bu yabancı
atomlara çözünen atom adını
veriyoruz.
 (a)Sıvı Cu ve Ni, tam çözünür.
(b)Katı Cu ve Ni kristal yapıda rastgele yerlere yerleşmek suretiyle
tam katı çözelti oluşturur.
Katı
Çözelti (c)Cu ve Zn alaşımları sınırlı
çözünmeden dolayı % 30 dan
fazla Zn çözemez, ikinci faz
bölgeleri oluşturur.
2.Faz
Mikroyapıda fazlar
 Mikroyapıda Fazlar niçin oluşur?

Neden atomlar her noktada homojen karışım

oluşturamazlar?
• Tanelerin nasıl oluştuğundan kısaca bahsedelim. Bunun
için bir pota içerisinde yeralan sıvı bir metal düşünelim.
Çünkü taneler kristalleşme sürecinde meydana geliyorlar.
• Bu kristalleşme aynı anda
başka yerlerde de
başlamaktadır. Bunların
hepsinin yönelimlerinin farklı
farklı olduğunu gözlemliyoruz
ve büyüye büyüye biraraya
geldiklerini görüyoruz. Bu
büyüyen kristal parçacıklarına
malzeme biliminde «tane»
adını veriyoruz. Bu büyüyen
taneler arasında oluşan
bölgelere de tane sınırı adını
veriyoruz.
• Bir elemente diğer bir element karıştırılacak olursa,
daima toplam iç enerji mimimum olacak şekilde
yeni atom düzenleri meydana gelir.
 Sistemde enerji
• Fazlar: İç enerjinin min olmasını sağlayacak şekilde
oluşurlar.
• Bir sistemde enerji durumu: sıcaklık, kimyasal
bileşim, basınç gibi değişkenler ile belirlenir.
• Eğer basınç sabit ise (atmosferik basınç) sistemin
enerjisi kimyasal bileşim ve sıcaklık tarafından
belirlenir.
 Faz diagramları

• Kimyasal bileşim ve sıcaklığa bağlı olarak

belirli şartlarda hangi fazların stabil olduğu faz
diagramları ile belirlenir.
Tek Bileşenli Faz Diyagramları
Mg Ergime Sıcaklığı=651 C
Kaynama Sıcaklığı= 1090 C
 Böylelikle yemekler normal bir tencerede
ısıtıldığında suyun kaynama noktası olan
100 dereceye gelindiğinde, su bu
derecede kaynar ve tüm su kaynayana
kadar bu sıcaklık sabit kalır ve yemek de
bu sıcaklıkta pişer. Düdüklü tencerede
ise buhar dışarı kaçamadığından
tencerenin içindeki basınç gittikçe artar,
dolayısıyla su 100 derecede kaynamaz,
tenceredeki sıcaklık 125 °C (257 °F)
dereceye kadar çıkar. Böylece pişirilmesi
istenen besinlerin ısısı suyun kaynama
derecesinden çok daha yükseğe
çıkmasına rağmen yüksek sıcaklık
yiyeceğe süratle nüfuz ettiğinden,vitamin
ve mineraller tahribata uğramadan daha
çabuk pişmesi sağlanır.
Hava basıncı artarsa, ağzı açık kaptaki sıvının kaynaması zorlaşır. Hava
basıncının azalması ise kaynamayı kolaylaştırır. Dolayısıyla sıvı daha
düşük sıcaklıkta kaynar.

Deniz düzeyinde 100 °C de kaynayan saf su, Ankara’da 96 °C de,

Erzurum’da ise 94 °C de kaynar.

Yeryüzünden yükseldikçe; Yerçekimi ve atmosferdeki gazların miktarı

azalır. Bunlara bağlı olarak basınç düşer. Yükselti ile basınç ters
orantılıdır.
 Aynı maddenin değişik kristal biçimlerine allotrop denir; allotrop
sözcüğü değişik biçim anlamında Yunanca iki sözcükten gelir.
Elmas ve grafit, karbonun allotroplarıdır. Elmasta her karbon
atomu, dört başka karbon atomuna bağlanarak üç boyutlu katı
bir yapı oluşturur; grafitte ise karbon atomları, üst üste yığılmış
geniş, yassı levhalar oluşturacak biçimde, iki boyutlu düzlemde
birbirlerine bağlanmıştır. Bu levhalar birbirlerinin üzerinden
kolayca kayar; grafitin iyi bir yağlayıcı olma özelliği de bundan
kaynaklanır. Grafitin kâğıt üzerinde iz bırakmasının nedeni de,
bu ince atom levhalarının grafitten ayrılarak kağıdın üzerinde
birikmesidir.

Karbonun bazı allotropları: a) elmas; b) grafit; c) altıgen

elmas; d-f) fullerenler (C60, C540, C70); g) amorf karbon; h)
karbon nanotüp.
• Kuru Buz Hakkında
• Kuru buz dondurulmuş karbon dioksittir. Karbon
dioksit bileşiği normal şartlarda gaz halinde bulunur.
Yüksek basınç altında sıvılaştırılan karbon dioksit gazı
daha sonra laboratuvar ortamında gaz haline
dönüştürülür. Kuru buzun yüzey ısısı, -78.5 derecedir.
Yani suyun N.Ş.A.' daki donma noktasından selsiyus
ölçeğine göre -78.5 derece daha düşük.
• Kuru buz bu özelliğinden dolayı dondurma gibi soğuk
ortamda taşınması gereken gıdaların taşıma esnasında
soğukluğunu muhafaza etmesi için kullanılır. Süper
soğuk oluşundan ve süblimleşme özelliğinden dolayı
dondurma amaçlı işlerde oldukça kullanışlıdır.
• Kuru buz süblimleşme özelliğinden dolayı solunması
tehlikeli olabilen bir maddedir. Yani dondurulmuş
karbondioksit sıvı hale geçmeden direkt gaz haline
geçer. Bu sebepten ötürü kuru buz bulundurulan ortam
çok iyi havalandırılmalıdır. Çünkü karbon dioksit
havadan ağır bir gazdır ve tabanda çöker. Özellikle
küçük oda veya araba gibi dar hacimli mekânlar da
daha tehlikeli olur. Normal havanın %78'i azot, %21'i
oksijen %0.03 kadarı da karbon dioksittir. Bu oran
%5'ler civarında yaklaşırlarsa toksit hale gelir. Karbon
monoksitte toksit’e sınırı daha da düşüktür.
İki Bileşenli Faz Diyagramları
 Çözünme durumuna göre
• Tam çözünme: Bir elementin diğeri içerisinde sınırsız çözünebilmesi.
• Hiç çözünmeme: Bir elementin diğeri içinde hiç çözünememesi.
• Sınırlı çözünme: Bir elementin diğeri içerisinde kısıtlı çözünebilmesi.

a) b) c)
 Tam Çözünme
Sıcaklık

S, Sıvı Sıvı Tamamen sıvı faz

TB
Sıvı

% 90 Sıvı + % 10 

S+
% 60 Sıvı + % 40 
TA

, Katı
% 10 Sıvı + % 90 


Tamamen katı faz.
%B : %x oranında B elementi
X
içerir.
 Dengesiz soğuma
• Katıiçerisinde difüzyon
için zamanın yetersiz
olması segregasyonlu bir
yapı oluşturur.
• Dengesiz solidüs
çizgisinin gerçek yeri ve
son dengesiz solidüs
sıcaklığı soğuma hızına
bağlıdır. Yüksek soğutma
hızı, dengede daha büyük
sapmalara neden olur.
Dengesiz soğuma
Dengesiz soğuma
 Ötektik Yapı
• Ötektik reaksiyon; sıvı fazın ani olarak iki ayrı
katı faza dönüşmesi reaksiyonudur.
Ötektik reaksiyon:
Soğuma
Sıvı  (Katı) +  (Katı)
Ötektik nokta
Ötektik noktadan
uzaklaştıkça, ötektik
reaksiyon, dönüşüm Ötektik
öncesi varolan sıvı Sıcaklık 
faz kadar gerçekleşir.
 “A” kristal taneleri
• Katılaşma sırasında (Açık renk)
çekirdeklenme bir çok
noktadan başlar,
• Bu çekirdekler tabaka şeklinde
büyürler
• Birbirlerine temas etmeleri ile
ince ve tabakalı yapı meydana
gelir,
• Çekirdeklenme ne kadar çok
“B” kristal taneleri
noktadan meydana gelmişse (Koyu renk)
yapı o kadar ince tabakalı (veya
küçük taneli) olacaktır.
 Hiç Çözünmeme
1.Alaşım 2.Alaşım 3.Alaşım
S TB
•1 1 Sıvı 1 Sıvı Sıvı
1
1• • 2
TA
2• 2 Sıvı 2
S+B 2
A+S 1 A
3• •
Ötektik •3
Sıcaklık  4• •4 Sıvı Sıvı
2• 3 3 3
A+B A
B
5• 3• •5 Ötektik Yapı
4 Ötektik A 4
X1  %B X3 Ötektik B
X2 Proötektik A
Ötektik Bileşim
5 5
A Kristalleri Proötektik B
(Açık renk) Ötektik A
Ötektik B Ötektik A
Ötektik B
B Kristalleri
(Koyu renk)
Kısmi /Sınırlı Çözünme
 Sınırlı Çözünme
• Alaşım sistemlerinin çoğunda görülür.
• B elementi A nın içerisinde sınırlı olarak çözünebilir. Oda
sıcaklığında X1 kadar, sıcaklık arttıkça (ötektik sıcaklıkta) X2 kadar
çözünebilir.
• Aynı şekilde A elementi B içerisinde sınırlı miktarda çözünebilir.
• Oda sıcaklığında X3 kadar, sıcaklık arttıkça (ötektik sıcaklıkta) X4
kadar çözünebilir.
• (Sıcaklıkla ısıl aktivasyon artar ve boşluk miktarı artar).
  fazı: Katı
Çözelti

• Çözeltiye giremeyen yabancı

atomlar kendilerinin
 fazı:
çoğunlukta olduğu yeni atom
2.Faz ve
düzeni (faz) oluştururlar. Katı çözelti
• A nın çoğunlukta olduğu katı
çözelti  fazını oluşturur,
• B nin çoğunlukta olduğu katı
çözelti  fazını oluşturur.
• Fiziksel ve kimyasal
özellikleri farklı olan iki katı
faz  ve  aynı yapıda
birarada bulunabilir.
 Ötektik
Bileşim

Ötektik altı bileşim Xö Ötektik üstü bileşim

(hypo) (hyper)
Sınırlı Çözünme ve Ötektik Yapılar
Lehim: Genel olarak lehim, % 30-40 Pb, % 60-70 Sn içerir. Plastik derece istenen lehimlerde kalay %
40ın altında, kurşun % 60ın üzerindedir. Erime noktası 183oCdır.

Milyatağı alaşımları: Makinenin hareketli ve sabit bölümleri arasında bağlantı sağlayan ve hareketli
bölüme destek olarak kullanılan bu malzemeler kurşun, kalay ve bakır esaslı alaşımlardır. Ör. PbSn10.
Çökelmeyle sertleşebilir alaşımlarından olan Al-Cu-Mg alaşımları ( % 2,8-
4,8 Cu ve %0,4-1,8 Mg), yüksek dayanımları nedeniyle taşıt ve uçak
yapımında kullanılırlar.
Al-Mg alaşımları. Esas alaşım elementi magnezyumdur. Magnezyum oranı
arttıkça sertlik ve mukavemet artar fakat süneklik azalır.
 Ötektoid Reaksiyon
• Soğuma sırasında bir katı fazdan iki ayrı katı fazın oluşması
reaksiyonudur.

Ötektoid reaksiyon:
 (Katı)
Soğuma
 (Katı) +  (Katı)
Recently, Ti-Pt binary alloys have been developed, and these alloys were
expected to become promising candidates for dental applications due to
alloying with non-toxic elements, better grindability, and better mechanical
compatibility with bone tissue than cp-Ti and Ti-6Al-4V alloys.
Cu–Ti alloys are now receiving a great deal of attention as ultra-high strength
conductive materials for applications such as conductive springs,
interconnections etc. essentially displacing the conventional Cu–Be alloy series
Peritektik Reaksiyon
 Peritektik reaksiyon:
Soğuma
Sıvı +  (Katı)  (Katı)

Peritektoid reaksiyon:
Soğuma
 (Katı) +  (Katı)  (Katı)
 Ötektik

Peritektik

Monotektik

Ötektoid

Peritektoid
 Örnek
Aşağıda verilen faz diyagramında bulunan 3 adet farklı faz reaksiyonlarını tespit
ediniz.
(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning ™ is a

1150oC, 920oC, 750oC, 450oC ve 300oC

trademark used herein under license.

lerde yatay çizgiler vardır

1150oC: δ + L  γ, peritektik
920oC: L1  γ + L2 a monotektik
750oC: L  γ + β, a ötektik
450oC: γ  α + β, a ötektoid
300oC: α + β  μ or a peritektoid
 Örnek1
100 gr Pb-%10 Sn alaşımı için;
(a)100oC’de Sn nin Pb içerisinde max çözünürlüğünü bulunuz,
(b) Pb nin Sn içerisinde max çözünürlüğünü bulunuz,
(a) 100oC (Sn) nin (Pb) içerisinde çözünürlüğü % 5.
(b) Pb nin Sn içerisinde max çözünürlüğünü ötektik sıcaklık
olan 183oC de gerçekleşir: Bu değer % 97.5.

Tötektik:183oC

97.5% Sn
2.5% Pb

5%
Çelik üretiminde tandişe döküldükten
sonra 8 nozuldan çıkarak kütük üretim
prosesi sırasında tandişteki sıvı çeliğin
yarısı dökülmeden nozullar tıkanmakta
ve dökümü zorlaştırmaktadır. Firma bu
zorluğu aşmak için metalik Ca
kullanmıştır. Nedenini faz diyagramına
bakarak yorumlayınız.

Çelik temizliği kaynaklı nozul

tıkanmalarının çelikte bulunan ergime
derecesi çok yüksek alümina
inklüzyonlarının nozul çeperinde
birikmesi sonucu oluşmaktadır.
Örnek