ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥΛΗ

Η ΑΝΑΓΚΗ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ

ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ

ΥΠΟΧΡΕΩΣΗΣ

ΟΠΩΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΝΤΑΙ

ΣΤΙΣ ΣΥΜΒΟΛΑΙΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ HOBBES

ΚΑΙ LOCKE
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1.Εισαγωγή

2. Thomas Hobbes

3. John Lock

4. Εν κατακλείδι

5. Βιβλιογραφία
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι διάφορες μορφές πολιτικής εξουσία βασίστηκαν,

προκειμένου να νομιμοποιηθούν στα μάτια των ανθρώπων, σε
πολιτικές θεωρίες. Ο Hobbes εισήγαγε την έννοια του
κοινωνικού συμβολαίου στη νεότερη φιλοσοφία θέλοντας να
δείξει ότι οι άνθρωποι, και όχι ο Θεός, νομιμοποιούν την
πολιτική εξουσία.1 Αυτή η ανάγκη θεμελίωσης τόσο της
πολιτικής εξουσίας, όσο και της πολιτικής υποχρέωσης
επέβαλαν τη διατύπωση θεωρητικών βάσεων που, είτε
δικαιολογούσαν κυβερνήσεις και έντυναν τις πολιτικές τους
πρακτικές με το μανδύα του αλάθητου και του επιβεβλημένου,
είτε με την προβολή συγκεκριμένων σημείων προσπαθούσαν
για το αντίθετο, δηλαδή να καταδείξουν τα μελανά σημεία
άλλων θεωριών.

Οι συμβολαιϊκές θεωρίες των Hobbes και Locke

επιτελούσαν αυτό ακριβώς: ο μεν Hobbes προσπαθούσε να
δώσει το θεωρητικό υπόβαθρο για μια απολυταρχικού τύπου
μοναρχία, ενώ ο Locke είχε στόχο να βασίσει στη θεωρία του
ένα πολιτικό σχηματισμό που είχε ως βάση το φιλελεύθερο,
κοινοβουλευτικό προσανατολισμό του κράτους, αλλά και το
δικαίωμα στην επανάσταση.

Στη συνέχεια, θα μελετήσουμε τον Λεβιάθαν του

Thomas Hobbes και την Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως
του John Locke και θα επικεντρωθούμε στα σημεία που
αναφέραμε παραπάνω.

1
R.Zimmer, Η πύλη των φιλοσόφων, Ένα επιμορφωτικό ταξίδι στον κόσμο της φιλοσοφίας, μτφ.
Στ.Μπεκιάρη, Εκδ. Κονιδάρη, Αθήνα 2006, σελ. 123.
 THOMAS HOBBES

Στον Λεβιάθαν του Thomas Hobbes αναφέρεται ότι η

φυσική κατάσταση του ανθρώπου είναι η κατάσταση του
πολέμου. Ο Hobbes θεωρεί ότι οι άνθρωποι δεν είναι δυνατόν
να εφαρμόσουν τους νόμους της φύσης, όπως τη δικαιοσύνη, τη
μετριοπάθεια κ.ο.κ. επειδή η εφαρμογή τους αντίκειται στα
φυσικά πάθη.2 Η ανάγκη για ικανοποίηση των φυσικών τους
παθών τους οδηγεί στην προσπάθεια για επιβολή επί των
άλλων και σε μια κατάσταση συνεχών αντιπαραθέσεων και
πολέμων.

Το ζητούμενο για τους ανθρώπους είναι η κατοχή

εξουσίας, αφενός, και η αυτοσυντήρησή τους αφετέρου. Από τη
στιγμή, λοιπόν, που ο ένας προσπαθεί να επιβληθεί στον
άλλον, αλλά και να αποκτήσει ό,τι επιθυμήσει, χωρίς να
υπάρχει κάποιος παράγοντας ελέγχου, φυσιολογικά η
κατάσταση που επικρατεί είναι η κατάσταση του πολέμου.3
Αυτή η κατάσταση είναι αποτέλεσμα της απεριόριστης
ελευθερίας που χαρακτηρίζει τους ανθρώπου, αλλά και της
ισότητας, (που περικλείει ίσες πιθανότητες να χάσει κάποιος τη
ζωή του στην προσπάθεια να αποκτήσει δύναμη έναντι του
άλλου).4

Ο λόγος που κάνει τους ανθρώπους να επιλέγουν την

απώλεια της ελευθερίας τους για να ενταχθούν σε μια
πολιτική κοινωνία είναι η ανάγκη της αυτοσυντήρησής τους
και η επιθυμία για μια ευχάριστη και χωρίς κινδύνους ζωή. Η
ειρήνη, ως επιδιωκόμενο αγαθό, είναι ο μοναδικός τρόπος για

2
Th.Hobbes, Λεβιάθαν ή ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής
κοινότητας, Τόμος Α’, Εισαγωγή Α. Μεταξόπουλος, μτφ. Γρ.Πασχαλίδης – Α.Μεταξόπουλος, Γνώση
,Αθήνα 1989, σελ.237.
3
A.Kenny, Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, Νεφέλη, Αθήνα 2005, σελ. 430.
4 ος ος
Γ.Μολύβας, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τ.Β’, Η εποχή του διαφωτισμού(17 -18 αιώνας), ΕΑΠ.Πάτρα
2000, σελ. 110.
να διασφαλίσουν την ίδια τους τη ζωή. Προάγουν, λοιπόν, το
πρωτείο της αυτοσυντήρησης έναντι της ελευθερίας και
συμφωνούν μεταξύ τους να παραιτηθούν από όλες τις
απαιτήσεις τους εκτός από αυτήν της αυτοσυντήρησης.
Παραχωρούν την διακυβέρνηση σε ένα φορέα εξουσίας (που
μπορεί να είναι είτε ένα άτομο, είτε μία συνέλευση ανθρώπων)
επιλεγμένο από την πλειοψηφία που κύριο σκοπό έχει τη
συναίρεση όλων των βουλήσεων σε μία.5

Στην πράξη, δεν πρόκειται απλώς για μια

οποιαδήποτε συμφωνία των ατόμων μεταξύ τους, ή για μια
οποιαδήποτε εξουσιοδότηση σε κάποιον, αλλά για μια
ενοποίηση των ατόμων σε ένα σώμα, σε μία πολιτική οντότητα.
Με αυτόν τον τρόπο θεμελιώνεται μια εξουσία απολυταρχικού
τύπου6 και δημιουργείται ο φορέας της, ο «θνητός θεός», ο
Λεβιάθαν.

Ο Hobbes διακρίνει δύο μορφές πολιτικής κοινότητας:

την πολιτική κοινότητα μέσω απόκτησης (η οποία αφορά στις
φυσικές μορφές πολιτικής κοινότητας) και την πολιτική
κοινότητα μέσω θέσμισης, την οποία εξετάζουμε. Ο ηγεμόνας
του Hobbes ενεργεί εκ μέρους των πολιτών που εκπροσωπεί και
πράττει ο,τιδήποτε κρίνει σωστό για το καλό των πολιτών (τόσο
αυτών που τον υπερψήφισαν, όσο και αυτών που τον
καταψήφισαν) και του ίδιου.

Οι υπήκοοι δεν έχουν το δικαίωμα, αφού δεν τους

υπαγορεύεται από πρότερο συμβόλαιο, να αναιρέσουν την
εξουσιοδότησή τους στον ηγεμόνα και να επιστρέψουν στη
φυσική τους κατάσταση, ούτε, επίσης, να συνάψουν συμβόλαιο
με κάποιον άλλον. Αν ένα άτομο αποκηρύξει το συμβόλαιο, οι

5
Th.Hobbes, Λεβιάθαν ή ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής
κοινότητας, ό.π., σελ.241.
6
Στο ίδιο, σελ. 241.
υπόλοιποι (αφού υπάρχει μεταξύ τους αμοιβαία συμφωνία), θα
πρέπει να συμφωνήσουν μαζί του. Ακόμη, αν ανατρέψουν τον
ηγεμόνα, του αφαιρούν κάτι που του ανήκει (αφού του έχουν
ήδη εκχωρήσει εξουσία). Και στη μια και στην άλλη περίπτωση,
ο Hobbes θεωρεί ότι διαπράττεται αδικία απέναντι στον
ηγεμόνα. Ακόμη και στην περίπτωση που κάποιος ή κάποιοι
ισχυριστούν ότι η ανατροπή έχει τη θεϊκή συναίνεση, αυτό δεν
γίνεται δεκτό από το φιλόσοφο, καθώς, ο αντιπρόσωπος του
Θεού στη Γη, με τον οποίον θα έπρεπε να συναφθεί συμφωνία,
είναι ο ίδιος ο ηγεμόνας.7

Και στην περίπτωση, όμως, που ο ηγεμόνας πράξει

αντίθετα με το συμφέρον των υπηκόων του (παραβιάζει,
δηλαδή, το φυσικό νόμο) οι πολίτες δεν έχουν το δικαίωμα να
αποσύρουν την εμπιστοσύνη στο άτομό του.8 Αυτό συμβαίνει
γιατί ο Λεβιάθαν δεν έχει συνάψει συμφωνία με καθέναν
ξεχωριστά από τους πολίτες, ώστε να μπορεί να καταστεί
άκυρη, αφενός, και, αφετέρου σε περίπτωση έγερσης διαφωνίας
δεν θα υπήρχε αρμόδιο όργανο να εκδικάσει τη διαφωνία.
Επιπλέον, ισχύει η δύναμη της πλειοψηφίας στη σύναψη της
συμφωνίας – πράγμα που σημαίνει ότι όποιος διαφωνεί θα
πρέπει να συμμορφωθεί με τη βούληση των πολλών – καθώς
επίσης και το γεγονός ότι ο ίδιος ο ηγεμόνας, λειτουργώντας ως
εντολοδόχος της πολιτικής κοινότητας, δεν είναι δυνατόν να
αδικεί εντολοδότη.9

Τήρηση της συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων για

παραίτηση από όλες τις απαιτήσεις και συμμόρφωσή τους με
τους κανόνες που θέτει ο έχων την εξουσία την διασφαλίζει ο

7
Th.Hobbes, Λεβιάθαν ή ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής
κοινότητας, ό.π., 243-244.
8
R.Tuck, Χομπς, Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ.101-102.
9
Th.Hobbes, Λεβιάθαν ή ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής
κοινότητας, ό.π., σελ. 244-247.
φόβος της τιμωρίας, μια και ο Hobbes θεωρεί ότι «οι συμβάσεις,
δίχως το ξίφος, δεν είναι παρά λόγια». 10 Κατά τον Hobbes,
υπάρχουν δεκαεννέα φυσικοί νόμοι οι οποίοι προάγουν την
ειρήνη ως μέσο για την κοινωνική συμβίωση, με κυριότερο τον
τέταρτο από αυτούς, ο οποίος προστάζει τους ανθρώπους να
συμπεριφέρονται στους άλλους σαν να αισθάνονταν
ευγνωμοσύνη γι’ αυτούς. Προσπαθεί να εμπνεύσει στον a priori
εγωιστή άνθρωπο, την τάση να ακολουθεί, απέναντι στους
άλλους, όχι τον κανόνα της αχαριστίας, αλλά της
ανταπόδοσης.11

Ο Hobbes φιλοδοξεί να μετατρέψει τον άνθρωπο που,

εκ φύσεως, ενδιαφέρεται μόνο για το προσωπικό του συμφέρον
σε άνθρωπο που τον απασχολεί το καλό του άλλου και το κοινό
συμφέρον. Οι φυσικοί νόμοι δεν υποχρεώνουν τους ανθρώπους
να αλλάξουν τη φύση τους, αλλά να συμπεριφέρονται σαν να
ήταν η φύση τους διαφορετική.12

10
Th.Hobbes, Λεβιάθαν ή ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής
κοινότητας, ό.π., σελ. 238.
11
Ι.Πατέλλη,Η φιλοσοφία του Hobbes λόγος και αιτιότητα στη νέα φυσική και πολιτική επιστήμη,
Αθήνα 1995,σελ. 108-109.
12
Στο ίδιο, σελ. 112.
 JOHN LOCKE

Για τον John Locke, η φυσική κατάσταση του

ανθρώπου είναι αυτή της απόλυτης ελευθερίας σε ό, τι αφορά
τις πράξεις τους. Αυτή η ελευθερία αφορά τόσο τις πράξεις
καθενός, όσο και τη διάθεση της ιδιοκτησίας τους αλλά και την
αυτοδιάθεσή τους. Επιπλέον, στη φυσική κατάσταση οι
άνθρωποι είναι όλοι ίσοι όσον αφορά τις ικανότητές τους και το
ποσοστό εξουσίας επί των υπολοίπων που ο καθένας διαθέτει
είναι ίσο με όλων των ανθρώπων.13 Η ελευθερία, σύμφωνα με
τον διανοητή, έχει να κάνει, κυρίως, με την ελευθερία επιλογών
του ανθρώπου σε ό, τι αφορά τον εαυτό του.14 Εικάζουμε, εδώ,
ότι η μετέπειτα εξέλιξη κάθε ατόμου αποτελεί συνισταμένη και
άλλων παραγόντων, όπως η διανοητική ικανότητα.

Η ελευθερία αυτή πηγάζει και οριοθετείται από την

αγάπη του ανθρώπου για τον εαυτό του αλλά και για τον
πλησίον. Ο φυσικός νόμος, για τον Locke, είναι καθοριστικός
και περιλαμβάνει το σύνολο των αρχών και των δικαιωμάτων
που ο Λόγος επιβάλλει στους ανθρώπους. Οι αρχές αυτές
αφορούν στην ισότητα, την ανεξαρτησία, την προστασία της
ζωής και της περιουσίας όλων. Εγγυητής της εφαρμογής αυτών
των αρχών είναι ο Θεός.15

Στη φυσική κατάσταση, ο άνθρωπος έχει ορισμένα

καθήκοντα δοσμένα από το φυσικό νόμο, καθώς επίσης και
κάποια δικαιώματα, δοσμένα, κι αυτά, από τον ίδιο νόμο. Ένα
από αυτά είναι η απόδοση ευθυνών και η τιμωρία των ενόχων
σε περίπτωση παράβασης του φυσικού νόμου. Θεμιτή

13
J.Locke, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και
σκοπό της πολιτικής εξουσίας, εισαγ.-μτφ.-σχόλια Π.Κιτρομηλίδης, Γνώση, Αθήνα 1990, σελ.83.
14
Α.Στυλιανού, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου, Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, Πόλις, Αθήνα
2006, σελ. 132.
15
J.Locke, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και
σκοπό της πολιτικής εξουσίας,ό.π., σελ.84-85.
θεωρείται, κατά τον Locke, ακόμη και η εφαρμογή της
θανατικής ποινής σε ανθρώπους που απειλούσαν άδικα τη ζωή
άλλου ανθρώπου.16 Τιμωρία, όμως, δίκαιη θεωρείται μόνο αυτή
που ορίζεται από τον Ορθό Λόγο και τη συνείδηση και που έχει
σκοπό να είναι ανάλογη του αδικήματος, να επανορθώσει την
αδικία, αλλά και να λειτουργήσει αποτρεπτικά για το
κοινωνικό σύνολο.17 Η αμεροληψία στην εκδίκαση διαφορών ως
ζητούμενο στην κοινωνική συμβίωση ήταν από τα πιο ισχυρά
κίνητρα για τη θεμελίωση της πολιτικής κοινωνίας.18

Πολιτική κοινωνία, για τον Locke,έχουμε όταν κάποιος

αριθμός ανθρώπων ενώνεται, απεμπολώντας το φυσικό τους
δικαίωμα για απόδοση δικαιοσύνης και εκχωρώντας το σε
θεσμοθετημένο όργανο, ή όταν κάποιος ενσωματώνεται σε μια
ήδη οργανωμένη πολιτική κοινωνία. Σ’ αυτή την κατάσταση
εκχωρεί το δικαίωμα της εκδίκασης των διαφορών σε, ειδικά,
εξουσιοδοτημένο άνθρωπο ή όργανο.19 Σ’ αυτό το όργανο – την
κυβέρνηση – ο πολίτης θα μπορεί εφόσον θεωρεί ότι αδικείται
να προσφύγει για να εκδικαστεί η υπόθεσή του.

Από την ουσιαστική ανάγκη της αμερόληπτης κρίσης

των ανθρώπων σε περιπτώσεις διαφορών πηγάζει, για τον
Locke, η ανάγκη της διάκρισης των εξουσιών: θεωρεί ότι
νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία δεν μπορεί να
βρίσκεται συγκεντρωμένη στα χέρια ενός ατόμου.20 Πολιτική
κοινωνία, όμως, δεν συνίσταται και στις περιπτώσεις βίαιης
κατάκτησης κρατών. Σ’ αυτή την περίπτωση έχουμε προϊόντα

16
J.Dunn, Λοκ,Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ. 65.
17
J.Locke, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και
σκοπό της πολιτικής εξουσίας,ό.π., σελ. 86.
18
J.Dunn, Τζων Λοκ, εισαγ.-μτφ.-σχόλια Ι.Δελλής – Β.Δελλή, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα
2000, σελ. 100.
19
J.Locke, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και
σκοπό της πολιτικής εξουσίας,ό.π., σελ. 150-151.
20
Στο ίδιο, σελ. 152 και 156.
δύναμης και όχι συναίνεσης, στην οποία θεμελιώνεται η
πολιτική εξουσία.21

Ένα χαρακτηριστικό σημείο της θεωρίας του Locke, το

οποίο μπορούμε να πούμε ότι απεικονίζει την αστική κοινωνία
της Αγγλίας, είναι το ζήτημα της ιδιοκτησίας ως φυσικό
δικαίωμα. Το συμβόλαιο του Locke αποκλείει τους ακτήμονες
από την πολιτική κοινωνία.22

Ο Locke πιστεύει ότι σκοπός της κυβέρνησης είναι να

φροντίζει για τη διαφύλαξη και την εφαρμογή του φυσικού
νόμου. Ο φυσικός νόμος – και τα δικαιώματα που προκύπτουν
από αυτόν – δεν δεσμεύει μόνο τους πολίτες, αλλά και την ίδια
την κυβέρνηση.23 Υπάρχουν περιπτώσεις, κατά τις οποίες η
κυβέρνηση χάνει την εμπιστοσύνη των πολιτών. Αυτό μπορεί
να συμβεί είτε σε περιπτώσεις τυραννίας (παρατηρείται
καταπάτηση των δικαιωμάτων των πολιτών), είτε σφετερισμού
(υφαρπαγή αρμοδιοτήτων ενός τμήματος της κυβέρνησης από
άλλο). Στις περιπτώσεις που η κυβέρνηση χάσει την εξουσία, οι
πολίτες δεν γυρίζουν στη φυσική κατάσταση αλλά επιδιώκουν
ξανά την δημιουργία κυβέρνησης. Εφόσον, όμως, η κυβέρνηση
πληροί τους στόχους για τους οποίους θεσπίστηκε, τότε το
συμβόλαιο δεν μπορεί να διαρραγεί.24

21
J.Dunn, Τζων Λοκ, ό.π., σελ. 101.
22
J.Locke, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και
σκοπό της πολιτικής εξουσίας,ό.π., σελ.149 και 155.
23 ος ος
Γ.Μολύβας, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τ.Β’, Η εποχή του διαφωτισμού(17 -18 αιώνας),ό.π., σελ
115.
24
A.Kenny, Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας,ό.π., σελ. 439.
 ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ

Η κοινή αφετηριακή παραδοχή των Hobbes και Locke

είναι ότι οι άνθρωποι, πριν οργανωθούν σε πολιτικές
κοινωνίες, ζούσαν στη φυσική τους κατάσταση. Από το σημείο
αυτό και μετά, όμως, διαφοροποιούνται: για τον Hobbes η
φυσική κατάσταση των ανθρώπων είναι ο πόλεμος, εξαιτίας
της ανθρώπινης φύσης, ενώ για τον Locke, η φυσική
κατάσταση των ανθρώπων είναι αυτή της ελευθερίας και της
ισότητας. Ο φυσικός νόμος, για τον πρώτο φιλόσοφο, δεν
μπορεί να εφαρμοστεί στη φυσική κατάσταση εξαιτίας της
επικράτησης των φυσικών παθών του ανθρώπου, ενώ, για τον
δεύτερο, ο φυσικός νόμος είναι σε ισχύ.

Το ζητούμενο, με τη σύναψη του συμβολαίου, κατά τον

Hobbes,είναι μια κατάσταση διαφορετική από τη φυσική, αυτή
της ειρήνης. Για τον Locke, το ζητούμενο είναι η διαφύλαξη της
φυσικής κατάστασης. Στον Hobbes, η εξουσία είναι
συγκεντρωμένη στα χέρια ενός ανθρώπου ή ενός οργάνου.
Αντίθετα, ο Locke προτείνει τη διάκριση των εξουσιών.
Επιπλέον, στον πρώτο, το άτομο δεν μπορεί, εφόσον θεωρεί ότι
αδικείται από τον ηγεμόνα, να προσφύγει στη δικαιοσύνη,
αφού η δικαιοσύνη ασκείται από τον ίδιο τον ηγεμόνα. Στη
δεύτερη περίπτωση, εξαιτίας της διάκρισης των εξουσιών,
υπάρχει η δυνατότητα προσφυγής στη δικαιοσύνη.

Το, κατά Hobbes, συμβόλαιο δεν είναι δυνατόν να

διαρραγεί, αφού κάτι τέτοιο θα συνιστούσε αδικία εις βάρος του
ηγεμόνα. Το, κατά Locke, συμβόλαιο, όμως, στην περίπτωση
που η κυβέρνηση χάσει την εμπιστοσύνη του λαού, μπορεί να
πάψει να ισχύει. Τότε, δεν έχουμε επιστροφή στη φυσική
κατάσταση, αλλά σε μια κατάσταση αναμονής για το επόμενο
συμβόλαιο. Στον Hobbes, σε ανάλογη περίπτωση, θα είχαμε
επιστροφή στην κατάσταση πολέμου.

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι οι δύο θεωρίες

που μελετήσαμε αντικατοπτρίζουν δύο πολιτικές αντίθετες,
αλλά και δύο εποχές με διαφορετικά γεγονότα και
διαφορετικές, ιδεολογικά και πολιτικά, ανάγκες.
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Dunn J. , Τζων Λοκ, εισαγ.-μτφ.-σχόλια Ι.Δελλής – Β.Δελλή, Εκδόσεις

Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα 2000.
2. Dunn J. , Λοκ,Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα 2006.
3. Hobbes Th., Λεβιάθαν ή ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής
και λαϊκής πολιτικής κοινότητας, Τόμος Α’, Εισαγωγή Α.
Μεταξόπουλος, μτφ. Γρ.Πασχαλίδης – Α.Μεταξόπουλος, Γνώση
,Αθήνα 1989.
4. Kenny A. , Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, Νεφέλη, Αθήνα 2005.
5. Locke J. , Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα
την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, εισαγ.-
μτφ.-σχόλια Π.Κιτρομηλίδης, Γνώση, Αθήνα 1990.
6. Μολύβας Γ. , Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τ.Β’, Η εποχή του
διαφωτισμού(17ος -18ος αιώνας), ΕΑΠ.Πάτρα 2000.
7. Πατέλλη Ι. ,Η φιλοσοφία του Hobbes λόγος και αιτιότητα στη νέα
φυσική και πολιτική επιστήμη, Αθήνα 1995.
8. Στυλιανού Α., Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου, Από τον
Γκρότιους στον Ρουσσώ, Πόλις, Αθήνα 2006.
9. Tuck R. , Χομπς, Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα 2006.
10. Zimmer R. , Η πύλη των φιλοσόφων, Ένα επιμορφωτικό ταξίδι στον
κόσμο της φιλοσοφίας, μτφ. Στ.Μπεκιάρη, Εκδ. Κονιδάρη, Αθήνα
2006.