1

ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ
του βιβλίου υποχρεωτικής ανάγνωσης
C. Mossé & A. Schnapp-Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της ΑρχαίαςΕλλάδος, εκδ.
Παπαδήμα, Αθήνα 1999.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ
Το απόγειοτου Μυκηναϊκού κόσμου
Το κεφάλαιο εξετάζει την εποχή ακμής του Μυκηναϊκού κόσμου, τον 14ο και 13ο αι π.Χ. (ΥΕ
ΙΙΙΑ και ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο). Θέματα πουεξετάζονται:
Α. Οι πινακίδεςκαι η αποκρυπτογράφησήτους
 οι πινακίδες Γραμμικής Β και οι πληροφορίες που μας δίνουν για την μυκηναϊκή κοινωνία
(σελ. 76-81, 106-108)
 -αποκρυπτογράφησητης Γραμμικής Β (1952)
 πολλά στοιχεία σχετικά με τη διοίκηση των μυκηναϊκών βασιλείων.
 αναφορές σε πλήθος διαφορετικών επαγγελμάτων (υφαντουργίας, ξυλουργίας, κατεργασίας
δερμάτων, μεταλλουργίας, κατασκευής όπλων)
 τα ευρήματα αποκαλύπτουν έναν σχετικά πολύπλοκο και εξειδικευμένο καταμερισμό
εργασίας.
Β. Η μυκηναϊκή κοινωνία
1. Το ανακτορικό σύστημα και η πολιτική οργάνωση της κοινωνίας (σελ. 85-92):
παρουσίαση της κοινωνικής δομής και πολιτικής οργάνωσης του μυκηναϊκού κόσμου
(ακροπόλεις-επικράτειες μυκηναϊκών κέντρων, κοινωνική ιεράρχηση-τάξεις
-Από τον 14ο αιώνα, τα μέλη της μυκηναϊκής ελίτ άρχισαν να επενδύουν τον πλούτο τους
στην κατασκευή ανακτόρων και εντυπωσιακών οχυρώσεων.
-Δεν υπάρχει κάποια ισχυρή ένδειξη ότι η Ελλάδα ήταν πολιτικά ενοποιημένη στην
Ύστερη Εποχή του Χαλκού.
-Τα μυκηναϊκά ανάκτορα λειτουργούσαν ως οικονομικά κέντρα.
-Μία ιεραρχία ευρείας κλίμακας, αποτελούμενη από διοικητικούς αξιωματούχους με
επικεφαλής τον wa-na-ka, ασκούσε τις στρατιωτικές, δικαστικές, φορολογικές και
θρησκευτικές λειτουργίες.
-Στην Πύλο, η επικράτεια που ελεγχόταν από το παλάτι διαιρούνταν σε δύο επαρχίες, που
κυβερνούνταν από έναν da-mo-ko-ro και έναν du-ma, με κάθε επαρχία να υποδιαιρείται
περαιτέρω σε περιφέρειες, υπό την εποπτεία ενός ko-re-te και τη βοήθεια ενός po-ro-ko-
re-te.
2. Ανάκτορα, πόλεις και ύπαιθρος: η οργάνωσητης παραγωγής(σελ. 92-103)
-η παραγωγή και η μεταποίηση ελέγχονταν άμεσα από τη διοίκηση του ανακτόρου
-τα ανάκτορα λειτουργούσαν ως κέντρα αποθήκευσης και αναδιανομής κυρίως των
γεωργικών προϊόντων, και εκεί συγκεντρώνονταν οι φόρι από τις αγροτικές κοινότητες.
- την εν μέρει αναδιανεμητική φύση της μυκηναϊκής οικονομίας καταδεικνύουν
τόσο η ύπαρξη αποθηκευτικών χώρων που ανακαλύφθηκαν στις ανασκαφές διαφόρων
ανακτόρων, όσο και οι λεπτομερείς απογραφές των αποθεμάτων που σώζονται πάνω στις
πήλινες πινακίδες της Γραμμικής Β.

Γ. Θρησκεία των Μυκηναίων (σελ. 103-111)

Στην ενότητα αυτή εξετάζεται η μυκηναϊκή θρησκεία με βάση
-τους τόπους λατρείας (υπαίθρια ιερά, ιερά πόλεων κλπ)
-τα λατρευτικά αντικείμενα
-τα στοιχεία από τις πινακίδες της Γραμμικής Β
-τα ταφικά έθιμα
-διαπιστώνεται ότι τα περισσότερα από τα ονόματα των θεοτήτων που λάτρευαν οι Έλληνες της
αρχαϊκής και της κλασικής εποχής ήταν ήδη οικεία κατά τη μυκηναϊκή εποχή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι V
Από την πτώση των ανακτόρωνστην άνοδοτης πόλης
Το κεφάλαιο IV αναφέρεται στις διαδικασίες αποδιάρθρωσης και κατάρρευσης του ανακτορικού
συστήματος, αλλά και της μετάβασης προς νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, όπως είναι η
πόλη-κράτος.
Το σημαντικό αυτό κεφάλαιο χωρίζεται σε 3 υποκεφάλαια που εξετάζουν κατά σειρά:
 2
Α. την κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου περί τα τέλη του 13ου και κατά τον 12ο αι. π.Χ.
(σελ. 113-125)
-Γύρω στα 1200 (ΥΕ ΙΙΙΒ), ο μυκηναϊκός κόσμος αντιμετώπισε μία μυστηριώδη, σχεδόν
κοσμογονική, καταστροφή.
-Τα ανάκτορα εμφανίζονται να έχουν καταστραφεί από μεγάλες πυρκαγιές.
-Η διαφορά των προγενέστερων καταστροφών από αυτές γύρω στα 1200 π.Χ. έγκειται στην
ένταση και τη σχεδόν ταυτόχρονη εμφάνισή.
-Τα αίτια της καταστροφής εξακολουθούν να αποτελούν αντικείμενο διαμάχης, μολονότι όταν τα
δεδομένα της καταστροφής ήλθαν στο φως, στα τέλη του 19ου αιώνα, οι υποψίες είχαν στραφεί
στους Δωριείς και την κάθοδό τους ή τους “λαούς της θάλασσας”.
.
Β. Οι μεταβολές που σημειώνονται κατά τους λεγόμενους ‘Σκοτεινούς Αιώνες’, τον 12ο και 11ο
αι. π.Χ. (σελ. 125-136)
-δεν διατηρήθηκε καμία μνήμη των αιώνων που ακολούθησαν την κατάρρευση των μυκηναϊκών
ανακτόρων.
-διαθέτουμε μόνον αρχαιολογικά ευρήματα.
-η αρχαιολογική έρευνα έχει σημειώσει εντυπωσιακή πρόοδο σε ό,τι αφορά τη γνώση αυτής της
εποχής και οι Σκοτεινοί Αιώνες έχουν πλέον φωτιστεί.
-οι πληροφορίες που έχουν έρθει στο φως απλώς επιβεβαιώνουν μια γενικότερη εικόνα
απομόνωσης, εσωστρέφειας και αστάθειας.
-η εικόνα αυτή είναι εμφανής κυρίως στα οικιστικά μοντέλα.
-παρατηρούμε μία απότομη πτώση στον αριθμό των αρχαιολογικά αναγνωρίσιμων θέσεων στη
μεταγενέστερη υπομυκηναϊκή φάση (περ. 1070-1000).
-παρατηρείται μία ανάκαμψη στην πρωτογεωμετρική περίοδο (περ. 1000-900), και περαιτέρω
αύξηση στη γεωμετρική (περ. 900-700).
-δεν υπάρχει ένας άμεσος συσχετισμός ανάμεσα στον αριθμό των οικισμένων θέσεων και τα
επίπεδα του πληθυσμού.
-η μείωση του συνολικού αριθμού των θέσεων στον 12ο αιώνα οφειλόταν στη βαθμιαία
χαλάρωση της οργάνωσης πυρηνικών κοινωνιών, στο πλαίσιο της οποίας οι μικροί αγροτικοί
οικισμοί εγκαταλείπονταν προς όφελος κάποιων μεγαλύτερων, αμυντικά προνομιούχων,
τοποθεσιών.
-τα δεδομένα οδηγούν πειστικά σε μια θεωρία αλλαγής δομών κοινωνίας και στροφής προς την
κτηνοτροφία (σελ. 130-133)
-τα δεδομένα μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε μια κοινωνία ΄μεγάλων ανδρών’ (σελ. 133-136).

Η Ενότητα Γ. Η εξέλιξη προςτην πόλη (9ος-8ος αι.) (σελ. 136-165) είναι ιδιαίτερα σημαντική,
καθώς εξετάζει τις αλλαγές που σημειώνονται κατά τον 9ο και 8ο αι. και οδηγούν στην εμφάνιση
μια νέας μορφής οργάνωσης, αυτής της πόλης-κράτους.
Σημειώστε στο υποκεφάλαιο αυτό τις ακόλουθες διαδικασίες που συνιστούν το πλαίσιο που θα
οδηγήσει στην εμφάνιση της πόλης κράτους:
 την επικράτηση της αγροτικής οικονομίας κατά τον 9ο αι. και τη δημογραφική ανάκαμψη
(σελ. 136-140)
 τις εξελίξεις στον θρησκευτικό τομέα.
 Εξετάζονται τα εξής ζητήματα:
 - η εμφάνιση των ναών (σελ. 140-144)
- η ενδεχόμενη συνέχεια των λατρευτικών εθίμων από την μυκηναϊκή εποχή (σελ. 145-
147)
- η λατρεία των ηρώων, των επιφανών δηλαδή προγόνων, στους τόπους των μυκηναϊκών
τάφων (σελ. 147-150)
- η διάδοση των ομηρικών επών (σελ. 150-153)
 την εφεύρεση της αλφαβητικής γραφής (σελ. 154-158)
 Στην ενότητα 7. ‘Η σύσταση της πόλης-κράτους’ (σελ. 158-165) περιγράφονται τα
χαρακτηριστικά της ‘εκκολαπτόμενης’ πόλης του 8ου αι. Γίνεται αναφορά:
- στο νέο περιεχόμενο της ιδιότητας των ‘πολιτών’
- στη χρονολόγηση της σύστασης της πόλης-κράτους (σελ. 158-159)
- στους λόγους που οδηγούν στη διαμόρφωση των πόλεων-κρατών (σελ. 159-160)
- στα ειδικά, συστατικά, χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης του 8ου αι, (ιδιότητα
πολίτη, ελευθερία, πόλεμος, θέση τεχνιτών) (σελ. 160-165)
 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V
H ελληνική εξάπλωσηστη Μεσόγειο και η κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας

Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται δύο θέματα:

Α. Ο ελληνικός αποικισμός (σελ. 168-182)
- η διάκριση ανάμεσα στη μετανάστευση και αυτό που συμβατικά ονομάζεται αποικισμός:
-η μετανάστευση αναφέρεται στους αιώνες που ακολούθησαν την κατάρρευση των μυκηναϊκών
ανακτόρων (μαζικές μετακινήσεις χαλαρά οργανωμένων ανθρώπινων ομάδων), πριν από την
εμφάνιση των παγιωμένων πολιτικών κοινοτήτων.
-ως αποικισμός ορίζονται οι πιο οργανωμένες υπερπόντιες αποστολές, οι οποίες ξεκινούν από τις
πόλεις-κράτη με προορισμό θέσεις γύρω από τη Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο, από το
τελευταίο τρίτο του 8ου αιώνα και εξής
Θέματα που εξετάζονται:
 αιτίες και κίνητρα δημιουργίας αποικιστικού ρεύματος (εμπόριο, στενοχωρία γης,
συνδυασμός παραγόντων) (σελ. 168-171)
 στάδια του ελληνικού αποικισμού: μια πρώτη περίοδος στα μέσα 8ου π.Χ. αιώνα και μια
δεύτερη διευρυμένη περίοδος εγκατάστασης στο τέλος 7ου π.Χ. αιώνα
 χαρακτηριστικά του ελληνικού αποικισμού (οργάνωση επιχείρησης, οικιστής, διανομή γης,
σχέσεις με ιθαγενείς) (σελ. 175-180)
 συνέπειες ελληνικού αποικισμού (εξάπλωση ελληνικού πολιτισμού, ανάπτυξη εμπορικών
ανταλλαγών, μεταβολές σε κοινωνικές δομές πόλεων) (σελ. 180-182)

Β. Η κρίση της αριστοκρατικής (αρχαϊκής) ελληνικής κοινωνίας (σελ. 182-189).

Ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο. Γίνεται αναφορά:
 στην περιγραφή της αριστοκρατικής κοινωνίας (ρόλος των ‘αρίστων’) (σελ. 182)
 στους παράγοντες που οδηγούν ή σχετίζονται με την κρίση, και συγκεκριμένα:
- την αγροτική κρίση (δημογραφική έκρηξη, έλλειψη γης, χρέωση αγροτών, διεκδίκηση
ισομοιρίας γης-θέμα ισότητας δικαιωμάτων)
- την εισαγωγή νέων πολεμικών τακτικών οπλιτική φάλαγγα (μάχη οπλιτών σε
φάλαγγα). Οδηγεί σε διεύρυνση πολεμικής λειτουργίας και σε διεκδίκηση ίσης συμμετοχής
και παροχής ίσων πολιτικών δικαιωμάτων (σελ. 185-187).
- την εφεύρεση του νομίσματος. Εξετάζονται οι λόγοι που οδήγησαν στην επινόησή του
(εμπορικές συναλλαγές, ηθικός προσδιορισμός αξιών). Διατυπώνεται η άποψη πως το
νόμισμα δεν έφερε την κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας (δημιουργία νεόπλουτων
εμπόρων-τεχνιτών) αλλά, αντίθετα, συνέβαλε στην έξοδο από την κρίση (σελ. 188-89).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI Τύραννοι και νομοθέτες

Οι ταραχές που συνδέονται με την κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας διευθετούνται κατά τον
7ο π.Χ. αιώνα με:
 με το έργο των νομοθετών
 ή, σε άλλες περιπτώσεις, με την κατάλυση του πολιτεύματος και την εγκαθίδρυση
τυραννικών καθεστώτων.
 Αναπτύσσονται, επίσης, οι εξελίξεις στη Σπάρτη και την Αθήνα κατά την αρχαϊκή εποχή σε
σχέση με τα παραπάνωζητήματα
Το κεφάλαιο VI πραγματεύεται τα σημαντικά αυτά ζητήματα σε τρεις ενότητες:

Α. Οι αρχαϊκές τυραννίες (σελ. 190-209)

Από τα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα εμφανίστηκαν σε πολλές ελληνικές πόλεις άτομα τα οποία
σφετερίστηκαν την κεντρική εξουσία. Αυτοί οι άνδρες έγιναν τελικά γνωστοί ως «τύραννοι». Οι
τύραννοι, ωστόσο, όχι μόνο δεν αντικατέστησαν τους υπάρχοντες πολιτειακούς μηχανισμούς
αλλά φαίνεται ότι συχνά τους άφηναν να λειτουργούν.
-η εμφάνιση της τυραννίδας συνιστά μία επιστροφή στην κατάσταση που επικρατούσε πριν από
την ανάδυση της αριστοκρατίας, όταν ακόμη η πολιτική ηγεσία ασκούνταν από τους βασιλεῖς που
περιγράφονται στον Όμηρο και στον Ησίοδο.
-οι πληθυσμοί που κυβερνούσαν οι τύραννοι ήταν σημαντικά μεγαλύτεροι από τις μικρές ομάδες
που αντιστοιχούν στους ομηρικούς βασιλεῖς.
 4
-τα μέσα με τα οποία οι τύραννοι εγκαθίδρυαν και διατηρούσαν την εξουσία τους ήταν, σε
γενικές γραμμές, συγκρίσιμα με εκείνα που χρησιμοποιούσαν οι προκάτοχοί τους βασιλεῖς.
-οι τύραννοι νομιμοποιούσαν την εξουσία τους μέσω των διασυνδέσεών τους, της επιγαμίας και
της φιλοξενίας των ομοτίμων τους από άλλες περιοχές.
-όπωςη εξουσία των βασιλέων βασιζόταν σε μία αμοιβαία σχέση με τον λαό, έτσι και οι τύραννοι
συνήθως στηρίζονταν στην υποστήριξη του δήμου, του οποίου τα συμφέροντα έπρεπε να
προασπιστούν.
Αποδυνάμωναν την εξουσία ορισμένων ηγετικών οικογενειών που είχαν προηγουμένως
μονοπωλήσει την εξουσία και συνετέλεσαν στην εμπέδωση ενός κοινού αισθήματος, βήμα
κρίσιμο προς την αποκρυστάλλωση της πολιτικής κοινότητας.
- Στις σελ. 205-209 παρουσιάζεται ο διαφορετικός χαρακτήρας των τυραννίδων της Δύσης.

Β. Νομοθέτες: Λυκούργοςκαι Σπάρτη (σελ. 209-214)

Οι νομοθέτες δίνουν απάντηση στην κρίση της αρχαϊκής κοινωνίας (δικαιοσύνη, νόμος).
Η ενότητα αυτή, καθώς και η επόμενη, εξετάζουν την παράδοση δύο νομοθετών, του Λυκούργου
της Σπάρτης και του Σόλωνα της Αθήνας.
Στην ενότητα Β που αφορά τη Σπάρτη συζητούνται:
-Οι πηγές για την αρχαϊκή Σπάρτη (Λακεδαιμονίων Πολιτεία και ο Λυκο ργος του Πλουτάρχου).
Αναφορά στη Μεγάλη Ρήτρα, χρονολόγηση των μεταρρυθμίσεων, συσχετισμός τους με τον
Λυκούργο.
-Το πολίτευμα. Παρουσιάζονται :
-Τα θεμελιώδη στοιχεία του σπαρτιατικού πολιτεύματος (βασιλείς-συνέλευση-έφοροι)
-Η κοινωνία και η οικονομία
-Οι Σπαρτιάτες ‘όμοιοι’-περίοικοι-είλωτες-νεοδαμώδεις
-Ο ατναδασμόςτης γης.
-Οι οικονομικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των Σπαρτιατών.
-Το πρόγραμμαδημόσιας εκπαίδευσηςστη Σπάρτη (ἀγωγή).
Στρατός.

Γ. Η Αθήνα απότον Σόλωνα στον Κλεισθένη (σελ. 215-231)

Παρουσιάζονται οι εξελίξεις της αρχαϊκής εποχής στην Αθήνα:
 Τον 6ο π.Χ. αιώνα το χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και τους μη έχοντες
διευρυνόταν.
 Αναταραχή και δυσφορία, ευδιάκριτες στους αρχαϊκούς ποιητές.
 Στην Αθήνα, η κοινωνική ένταση είχε φτάσει σε οριακό σημείο στις αρχές του 6ου
αιώνα.
 Οι φτωχοί ξεσηκώθηκαν ενάντια στους αριστοκράτες.
 Και οι δύο πλευρές συμφώνησαν να διοριστεί ο Σόλων άρχοντας και
μεσολαβητής, πιθανόν το 594/3.
 Η πρώτη πράξη του Σόλωνα ήταν να απαγορεύσει το δανείζεσθαι ἐπὶ σώμασι και
να παραγράψει τα ιδιωτικά και τα δημόσια χρέη.
 Οι τιμοκρατικές τάξεις του Σόλωνα θεμελιώνουν μετρήσιμα κριτήρια.
 Επιβάλλεται όριο στην αυθαιρεσία.
 Θέσπισε ένα όριο προσδοκιών και ένα σύνολο διαδικασιών, τις οποίες όλοι οι
πολίτες μπορούσανεύλογα να αναμένουν ότι θα εκπληρωθούνκαι θα τηρηθούν.
 Στην περίπτωσή του αναφερόμαστε σε έναν κώδικα νόμων που καθόριζε μία προς
μία τις εξουσίες των αξιωματούχων.
 Τελικά, όμως, δεν ικανοποίησε ούτε τους πλούσιους, οι οποίοι δεν μπορούσαν
πλέον να ανακτήσουν τον πλούτο τους που είχε διασπαρεί σε δάνεια, ούτε τους φτωχούς, οι
οποίοι είχαν αποθέσει τις ελπίδες τους στον αναδασμό της γης.
 Μία γενιά μετά τη νομοθεσία του Σόλωνα, ο Πεισίστρατος έγινε τύραννος των
Αθηναίων.
 Οταν οι γιοι του Πεισιστράτου, ο Ίππαρχοςκαι ο Ιππίας, απομακρύνθηκαν απότην
εξουσία, αποδείχθηκε ότι το πολιτειακό πλαίσιο που είχε δημιουργήσει ο Σόλων μπορούσε
εύκολα να τροποποιηθεί, προκειμένου να παράσχει πλήρεις εξουσίες στον λαό.
 Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και πώς αυτές θεμελιώνουν το δημοκρατικό
πολίτευμα (σελ. 227-231)
 5
 Παραχωρεί στον δήμο πολιτική κυριαρχία.
 Νέα διαίρεση Αττικής.
 Νέα πολιτικά όργανα.
 Ο «ανασχηματισμός» του αθηναϊκού πολιτικού σώματος προώθησε μία νέα
αίσθηση ενότητας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ Η εποχή των πόλεων: οικονομία, κοινωνία, πολιτισμός

Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται:
Α. Η οικονομία των πόλεων(σελ. 357-368)
-γεωργία
-βιοτεχνία
-εμπόριο

Β. Η κοινωνία των πόλεωνκαι οι κοινωνικές τάξεις (σελ. 368-384)

- η αριστοκρατική κοινωνία (σελ. 368-370)
- οι κοινωνικές τάξεις στην Αθήνα (σελ. 370-379)
- α) πολίτες
- β) μέτοικοι
- γ) δούλοι
- οι κοινωνικές τάξεις της Σπάρτης (σελ. 379-384)
- α) όμοιοι
- β) περίοικοι
- γ) είλωτες
Γ. Ο πολιτισμός των πόλεων-κρατών (σελ. 384-399)
- Θρησκευτική ζωή.
– Πνευματική ζωή (ποίηση, θέατρο, επιστήμη, φιλοσοφία, ιστορία, ρητορική, τέχνες).