46 Ciconia 16

Gustine teritorija obične crvenrepke Phoenicurus phoenicurus i crne crvenrepke

Ph. ochruros u Jagodini
Density of territories of Common Redstart Phoenicurus phoenicurus and Black Redstart
Ph. ochruros in Jagodina
Stanković, B.

Urban populations of Common Redstart Phoenicurus phoenicurus and Black Redstart Ph. ochruros
were studied in Jagodina (UTM EP27, C Serbia) between 10 April and 25 June 2007, on a plot of 75.26
ha comprising the wider central city zone with multi-storey buildings and the periphery with low-rise houses.
Three surveys were done: if a male was observed at the same location during minimally 2 surveys, it was considered
as territory. 33 territories of Ph. phoenicurus (43.8/km2), and 8 territories of Ph. ochruros (10.6/km2) were
located. The Black Redstart was present only in the parts of town with multi-storey buildings and tall industrial
edifices. The Common Redstart preferred low-rise houses with steep roofs, trees in the yard, two storey buildings,
rural settlements and the outskirts of town. In urban settlements, two species live next to each other, occupying
their own micro-habitats.habitat of this species is the immediate vicinity of the town. There are no natural
habitats of Black Redstart in the wider area around towns.

UVOD

Zonacija ili ekološko razdvajanje predstavlja jedan od čestih rezultata interspecijske kompeticije u prirodi.
Srodne vrste, a naročito vrste koje pripadaju istom rodu, često imaju vrlo sličnu morfologiju, fiziologiju
i ekologiju (Tucić, 1987). Proučavanjem takvih vrsta koje žive u istom staništu, ukazuje se na prisustvo
finih ekoloških razlika između njih. Vrste koriste različita mikrostaništa (tzv. diferencijalno prostorno
korišćenje sredine), aktivne u različito vreme, ili koriste različitu hranu (Tucić, 1987).
Obična crvenrepka Phoenicurus phoenicurus i crna crvenrepka Ph. ochruros u prirodnim uslovima žive
u različitim staništima. Primećeno je da su obe vrste crvenrepki počele da naseljavaju urbanu sredinu Jagodine
1994. (Stanković, 2000). U Srbiju, a to važi i za Jagodinu, obična crvenrepka dolazi krajem marta i početkom
aprila (Matvejev, 1950). U Srbiji obična crvenrepka gnezdi se u nizijskim, brdsko-planinskim listopadnim
i mešovitim šumama a najčešća je po voćnjacima i ostacima šuma u rečnim dolinama (Matvejev, 1950).
U okolini Jagodine se gnezdi u otvorenim šumskim staništima, svetlim hrastovo-grabovim šikarama i starim
voćnjacima. Crna crvenrepka uglavnom se gnezdi u otvorenim kamenjarima, među kamenjem i pukotinama
stena. Najbrojnija je po visokoplaninskim kamenjarima i liticama u klisurama širom Srbije (Matvejev,
1950). Međutim, u mozaičnom urbanom okruženju Jagodine obe vrste dolaze u blizak kontakt.
Urbane populacije obe vrste proučavane su na području Jagodine, grada u centralnom delu Srbije
(UTM EP27; 116 m n. v; 35000 stanovnika). Istraživano područje je heterogeno i karakteriše se mozaičnošću
različitih urbanih staništa (naselja sa kućama i dvorištima, baštama – ruralnog tipa; mešovita naselja sa
višespratnim stambenim zgradama (do 10 spratova) i porodičnim kućama sa pojedinačnim stablima četinara,
oraha, breze; drvoredi, parkovi i zelene površine, školska dvorišta; industrijski i poslovni objekti).
Istraživanje je sprovedeno tokom gnezdilišne sezone od 10. 4. do 25. 6. 2007, sa 3 pregleda područja
istraživanja (75,26 ha). Za kartiranje je korišćen ortofoto snimak grada, razmere 1:5000 (koji je po potrebi
uvećavan do granica upotrebljivosti. Ako je mužjak posmatran na istoj lokaciji tokom minimalno 2 pregleda,
lokacija je tretirana kao teritorija. Vršeni su i dodatni, kontrolni pregledi pojedinih registrovanih mužjaka.
Locirani su i kartirani mužjaci u pesmi (teritorije) obe vrste.
Kratka saopštenja 47

REZULTATI

Za 7 godina u Jagodini su zabeleženi sledeći datumi prvog opažanja obične crvenrepke: mart (26);
april (4, 7, 10, 11, 12, 13.). Crna crvenrepka dolazi u martu (1, 26.), a odlazi u oktobru (18, 21, 28.).
Za vreme toplih zima malobrojni primerci prezimljavaju.
Locirane su 33 teritorije Ph. phoenicurus (43,8 teritorija/km2) i 8 teritorija Ph. ochruros (10,6 eritorija/km2).
Na sličnom istraživanju obavljenom u dva češka grada (Češke Buđevice i Breznica), situacija je potpuno
obrnuta. Tamo je Ph. ochruros brojnija u urbanom staništu sa gustinom 41,8–43,9 tertiorija/km2, dok
je gustina Ph. phoenicurus 3,9–15,4 teritorija / km2 (Sedlaček et al., 2006).
Crna crvenrepka je isključivo prisutna u delovima grada – naseljima sa stambenim zgradama
(višespratnicama od 4–10 spratova) i visokim industrijskim objektima (silosi). Obična crvenrepka preferira
niske (porodične) kuće sa kosim krovom, drvećem u dvorištu (orah, četinari), dvospratne zgrade pokrivene
crepom, parkove, naselja ruralnog tipa i periferije grada. U okolnim seoskim naseljima i periferiji grada
isključivo je prisutna obična crvenrepka, dok crna potpuno odsustvuje. U gradskim naseljima gde su izmešane
višespratne zgrade i kuće sa dvorištima, žive jedna pored druge, svaka u svom mikrostaništu. Pesme mužjama
kod obe vrste jasno se razlikuju. Mužjaci se oglašavaju sa nekog uočljivog isturenog mesta (Ph. ochruros
sa vrha zgrade, TV- antene, a Ph. phoenicurus sa krova kuće, dimnjaka, isturene grane drveta), ali sa visinskom
razlikom i do 30 m, što dodatno doprinosi smanjenju eventualnih interspecijskih kompetitivnih odnosa.

DISKUSIJA I ZAKLJUČCI

Obe vrste crvenrepki su selice. Obična se seli u podsaharsku Afriku, dok crna zimu provodi u području
Mediterana (Cramp, 1988). Domaći primerci crne crvenrepke dolaze u gnezdilišno područje 3–4 nedelje
pre obične, a odlaze oko 1,5 mesec kasnije. Tako te dve vrste nemaju međusobne interakcije tokom seobe
i zimskog perioda (Sedlaček et al., 2006). Crna crvenrepka pre obične zauzima gnezdilišnu teritoriju.
Razlog veće brojnosti obične crvenrepke u Jagodini leži u većoj zastupljenosti niskih stambenih-
porodičnih kuća, kao i činjenici da se prirodna staništa ove vrste nalaze u neposrednoj okolini grada. Prirodnih
staništa crne crvenrepke nema u široj okolini grada. Deo prirodne populacije obične crvenrepke se postepeno,
preko okolnih sela prilagodio urbanom okruženju. Gradska populacija obične crvenrepke direktno je povezana
sa populacijama iz prirodnih staništa, dok je populacija crne crvenrepke izolovana i malobrojna. Poznato
je da se Ph. ochruros gnezde po ruševinama gradova i utvrđenja (Matvejev, 1976), zidinama utvrđenja
manastira Manasija i Ravanica (lična posmatranja) i turističkim naseljima i objektima usred pojasa planinskih
šuma (Matvejev, 1976; lična posmatranja na Durmitoru 1987, Kopaoniku 2004. i Zlatiboru 2004).
Višespratne zgrade više odgovaraju prisustvu crne crvenrepke. Urbanizacija grada i izgradnja višespratnih
stambenih zgrada na račun nižih kuća, koja je poslednjih nekoliko godina uzela maha, povoljno će se odraziti
na populaciju crnih crvenrepki. Ovo fino ekološko razdvajanje, nastalo različitim izborom mikrostaništa
i korišćenjem prostora, omogućuje kohabitaciju obe vrste u šarolikom urbanom staništu.

LITERATURA

Cramp, S. (1988): Handbook of the Birds of Europe, the Middle East and North Africa. Vol. V. Oxford University Press,
Oxford.
Matvejev, D. S. (1950): Rasprostranjenje i život ptica u Srbiji. SAN, Beograd.
Matvejev, D. S. (1976): Pregled faune ptica Balkanskog poluostrva. I deo: detlići i ptice pevačice. SANU, Beograd.
Sedlaček, O., Fuchs, R. & Exnerova, A. (2004): Redstart Phoenicurus phoenicurus and black redstart P. ochruros in a mosaic
urban envinment: neighbours or rivals? Journal of Avian Biology 35 (4): 336-343.
48 Ciconia 16

Sedlaček, O., Cikanova, B. & Fuchs, R. (2006): Heterospecific rival recognition in the Black Redstart (Phoenicurus ochruros).
Ornis Fennica 83: 153-161.
Stanković, B. (2000): Pregled faune ptica šire okoline Jagodine u srednjem Pomoravlju. Ciconia 9: 80-102.
Tucić, N. (1987): Uvod u teoriju evolucije. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd.

Author’s address:
Boban Stanković
Slavke Đurđević B-5 2/33, 35000 Jagodina
sojagodina@gmail.com