Kütüphanesi

* 0044689 *
Louis Althusser
255.07.02.01.06./08/0044689 ri
320.5 ALT 2006
eologiques d ’etat
İDEOLOJİ VE DEVLETİN
Yayına Hazırlayan: Ahm et Öz

fir I X
İDEOLOJİK AYGITLARI
lthaki Yayınları - 1 8 0
Tarih-Toplum -K uram - 1 4 D _0
ISBN 9 7 5 - 8 7 2 5 - 2 1 - 1

2. Baskı Nisan, 2 0 0 6 , Istanbul

© Presses Universitaires de France, 1 9 9 5

© lthaki, 2 0 0 3 , Istanbul
Yayıncının yazılı izni olm aksızın herhangi bir alıntı yapılamaz

q q i» ¿ i 8 *9

Yayın K oordinatörü: Füsun Taş Çeviren

Sanat Yönetmeni: İbrahim Çeşm ecioglu
A lp T ü m e rte k in
Sayfa Düzeni Ve Baskıya Hazırlık: Yeşim Ercan
Kapak, İç Baskı: İdil Matbaacılık
(Penguen Kitap-Kaset Bas. Yay. Paz. Tic. Ltd. Şti.)
Cilt: Yıldız Mücellit

lthaki Yayınlan:

M ühürdar Cad. llter E rtüzü n Sok. 4 /6 3 4 7 1 0 Kadıköy İstanbul

Tel: ( 0 2 1 6 ) 3 3 0 9 3 0 8 - 3 4 8 3 6 9 7 Faks: (0 2 1 6 ) 4 4 9 9 8 3 4
ith ak i@ ith ak i.com .tr - w w w .ith ak i.co m .tr
Dağıtım:
Çatalçeşm e Sok. Yav-uz H an 2 6 Cağaloğlu-Istanbul
Tel: ( 0 2 1 2 ) 5 1 2 7 6 0 0 Faks: ( 0 2 1 2 ) 5 1 9 5 6 5 6
ithakidagitim @ ith aki.com .tr
İnternet Satış: w w w .ilk nok ta.com 5ithaki
3
 ÜRETİM KOŞULLARININ
YENİDEN-ÜRETİMİ ÜZERİNE

Üretimin olabilmesi için üretim araçlarının yenilenmesi

gerektiğinden söz ettiğimiz analizimizde, kısacık bir an,
görür gibi olduğumuz bir şeyi ortaya çıkarmamız gerekiyor
şimdi. Üstünde fazla durmaksızın yaptığımız bir belirtmey­
di. Şimdi ise bunun kendisini ele alacağız.
Marx’m dediği gibi, bir toplumsal formasyonun üretim­
de bulunurken, üretim koşullarını da yeniden-üretmedi-
ğinde, yaşamını bir yıl dahi sürdüremeyeceğini bir çocuk
bile bilir.14 Üretimin vazgecilmez...kQşulu, demek ki. üretim
koşullarının ypnidpn-nrptimidir (Bu yeniden-üretim “basit”
(ancak önceki üretim koşullarını yeniden-üreterek) ya da
“genişletilmiş” (önceki üretim koşullarını genişleterek) ola-
bılır)B u sonuncu ayırımı şimdilik bir yana bırakalım.

Üretim Koşullarının Yeniden-Üretimi Nedir?

Bu noktada hem ço k tanıdık (K apital’in II. Cildinden
1 4 ) K ugelm ann’a m ektup, 11 Tem m uz 1 8 6 8 ( Lettres sur Le Capital, Ed. Sociales, p.
2 2 9 ).

beri) hem de şaşılacak ölçüde kötü bilinen bir alana giriyo­
ruz. Tek başına üretim in hattâ yalnızca üretim sürecine
oranla kendisi de soyut olan üretici pratiğin görüş açısının
inatçı apaçıklığı (ampirist türden ideolojik apaçıklık) gün­
delik “bilincim izle” öylesine bütünleşm iştir ki yeniden-üre-
tim in görüş açısın a yükselm ek imkansız olmasa da, son de­
rece zordur. Gelgelelim, bu görüş açısının dışında, -ü retim
düzeyinde bile ve dahası, basit pratik düzeyinde d e - her
şey soyuttur (kısmı olmanın da ötesinde: çarpıtılm ış, biçi­
mi bozulmuştur).
Sorunu yöntemlı bir biçim de incelemeye çalışalım.
Açıklamamızı basitleştirmek ister ve her toplumsal for­
masyonun bir egemen üretim tarzından kaynaklandığını gö-
zönüne alırsak, üretim sürecinin, belirli üretim ilişkilerinin
egemenliği altında ve bu üretim ilişkilerinin içinde var olan
belirli üretici güçleri harekete geçirdiğini söyleyebiliriz.
Bundan, her toplumsal formasyonun var olm ak için bir
yandan üretirken ve de üretilebilm ek için, aynı anda üre­
tim koşullarını da yeniden-üretm esi gerektiği sonucu çı-
kar. Demek ki surüarLyenidenrûretmesi gerekiyor.:
1. Üretici güçler;
2. Var olan üretim ilişkileri.
Üretim Araçlarının Yeniden-Üretimi
Üretimin maddi koşullarının yeniden-üretim i, yani üre­
tim araçlarının yeniden-üretim i sağlanmadan üretimin
-j ‘ ~ ' ‘ 7 a:
'j.
47
m üm kün olmadığını, Marx K apital’in II. Cildinde inandırı­
cı biçimde kanıtladığı için, artık (modern “m akro-ekonomi
kuram cıları” ya da ulusal muhasebede çalışan burjuva eko­
nom istler de dahil) herkes kabul ediyor.
^Herhangi bir ekonomist (ki bu konuda herhangi bir ka­
pitalistten farkı yoktur) her yıl, üretimde kullanılan ya da
tükenenin yerine konulacak olan hammaddeyi, sabit kuru­
luşları (yapılar), üretim aletlerini (makineler) vb. gözönü-
ne almak gerektiğini bilir: Şunu diyoruz: Her ikisi de işlet­
m enin mali muhasebe pratiğinin üç aylık hesaplarını yo­
rumlamakla yetinerek işletmenin görüş açısını dile getir­
dikleri için herhangi bir ekonomist, herhangi bir kapitalis­
te eşittir?)
(A n ca k biz “göze batan” bu sorunu bir yandan ilk olarak
gündeme getiren Quesnay’m dehası ile, bir yandan da çö ­
zen Marx’m dehası sayesinde, üretimin maddi koşullarının
yeniden-üretimmin işletme düzeyinde düşünülemeyeceği­
ni biliyoruz. Çünkü bu yeniden-üretimin gerçek koşulları
içinde var olduğu yer orası değildir, işletme düzeyinde
olan, yalnızca yeniden-üretimin koşullarını ve mekanizma­
larını düşünmeye imkan tanımayan bir sonu çtu r)
Bunu kabul etmek için bir an bile düşünmek yeter: Fab­
rikasında yün kumaşlar üreten bir kapitalist olan Bay X
hammaddesini, makinelerini, vb., “yeniden-üretm ek” zo­
rundadır. Ama o kendisi bunları kendi üretimi için üret­
mez, bunu başka kapitalistler yapar: Bay X ’in üretim araç­
larının yeniden-üretiminin koşulu olan bu ürünleri üret­
 l u u ıs / u ıu u s s e r
48
mek için, kendi üretimlerinin koşullarını yeniden-üretmek
zorunda olan, makine-avadanlık üreten büyük bir metal iş­
leme kuruluşu sahibi Bay Z, Avustralya’da büyük bir ko­
yun yetiştiricisi Bay Y vb. vb., ve bu böyle sonsuza kadar
uzayıp gider. Bütün bunlar, ülke ya da dünya pazarında ar­
zın (yeniden-üretim için) üretim araçları talebini karşılaya­
bilmesi için gerekli orandadır.
Bir tür “ucu bucağı olmayan bir zincire” dönen bu me­
kanizmayı düşünmek için M arx’m “global” girişimini izle­
mek ve K apital’in II. ve III. Ciltlerinde özellikle, I. Kısım
(Üretim Araçlarının Üretimi) ile II. Kısım (Tüketim Araçla­
rının Üretimi) arasında sermayenin dolaşım ilişkilerini ve
artı-değerın gerçekleşmesini incelem ek gerekir.
Bu sorunun analizine girmeyeceğiz. Üretimin maddi ko­
şullarının yeniden-üretim inin gerekliliğinin varlığından
söz etmek bize yeter.
Emek-Gücünün Yeniden-Üretimi
Buraya kadar okurun dikkatini çekmiş olması gereken
bir şey var. Üretim araçlarının yeniden-üretiminden söz et­
tik, ancak üretici güçlerin yeniden-üretiminden söz etme­
dik. Demek ki üretici güçleri üretim araçlarından ayıran şe­
yin yeniden-üretiminden, yani emek-gücünün yeniden-
üretiminden söz etmedik.
İşyerinde, olanları gözlemleyerek, özellikle de amortis-
man-yatırım öngörülerinin muhasebe ve maliyet pratiğini
inceleyerek, maddi yeniden-üretim sürecinin varlığına iliş­
kin yaklaşık bir fikir edinebilmiş olmamıza rağmen, işlet­
İdeolon ve D evletin laeo ıoıiK Aygmarı
mede olanların gözleminin, tümüyle değilse de, neredeyse
tümüyle sonuçsuz kaldığı bir alana giriyoruz şimdi. Bu
gözlemin sonuçsuz kalmasının yerinde bir nedeni de var:
Emek-gücünün yeniden-üretiminin asıl bölümü işletme­
nin dışında gerçekleşir.
Emek-Gücüniın Yeniden-Üretimi Nasıl Sağlanır?
(^Emek-gücünün yeniden-üretimi, emek-gücüne kendini
yeniden-üretmesinin maddi aracı, yani ücret vererek sağla­
nır. Ücret her işletmenin muhasebesinde yer alır, ama asla
emek-gücünün maddi yeniden-üretiminin koşulu olarak
değil, “el-emeği sermaye”1’ olarak.^)
(jDysa ücret tam da böyle bir “iş görür”, çünkü ücret yal­
nızca em ek-gücünün harcanmasıyla üretilen değerin,
emek-gücünün yeniden-üretimi için vazgeçilmez bölümü­
nü gösterin)Bunu, ücretli işçinin emek-gücünün yeniden-
üretimi için vazgeçilmez (barınması, giyinmesi ve yemesi,
kısacası ertesi gün -T a n rı’mn bahşettiği her ertesi gün - iş­
letmenin kapısında bulunması için gereken) her şey diye
anlayalım; şunu da ekleyelim: Proleterin kendini emek-gü-
cü olarak bedenlerinde yeniden-ürettiği çocukların (X sa­
yıda: X -0, 1, 2, vb. ne eşit olabilir) eğitimi ve yetişmesi için
vazgeçilmez olan her şey.
Em ek-gücünün yeniden-üretimi için gerekli bu değer
miktarının (ücret) yalnızca “biyolojik bir SMIG”in16 gerek-
1 5 ) Marx ona bilimsel bir kavram atfetti: Değişken sermaye.
16 ) Salaire Minimum Interprofessionnel Garantie: Ü lkem izdeki "Asgari Ü cret”
karşılığı, (çn .)
 Louis Althusser
5 0 ------------------------------------------------------------------------------------—
leriyle değil de, tarihsel, yani tarihsel olarak değişken bir
asgari değerin gereklerine göre (Marx buna dikkat çekm iş­
ti: Fransız proleterlerine şarap, İngiliz işçilerine bira gere­
kir) belirlendiğini unutmayalım.
Sadece kapitalist sınıfın “kabul ettiği” işçi sınıfının tarih­
sel ihtiyaçlarıyla değil, proletarya sınıf mücadelesinin (çifte
sınıf mücadelesi: Çalışma süresinin artırılmasına ve ücret­
lerin düşürülmesine karşı) zorla kabul ettirdiği tarihsel ih­
tiyaçlarla tanımladığı için, bu asgarinin iki kat tarihsel ol­
duğunu da belirtelim.
(^Buna karşın emek-gücüne, emek-gücü olarak yeniden-
üretilmesi için gerekli yeniden-üretim in maddi koşullarını
sağlamak yetmez. Kullanılabilir durumdaki emek-gücü-
nün “bilgili”, yani karmaşık üretim süreci sisteminde işe
konulabilecek yeterlikte olması gerektiğini söylemiştik.
Üretici güçlerin gelişmesi ve üretici güçlerin belirli bir an­
daki tarihsel kurucu birlik tipi, em ek-gücünün (çeşitli b i­
çim de) nitelikli olduğunu, dolayısıyla yine bu biçimde ye-
niden-üretilm esi gerektiği sonucunu yaratırlar. Çeşitli bi­
çimde: yani toplumsal-teknik işbölüm ünün farklı “iş alan­
ları” ve “mevkilerinin” gereklerine uygun olarak)
Em ek-gücünün bu (zengin bir çeşitlilik gösteren) nite­
liklerinin yeniden-üretimi kapitalist düzende nasıl sağla­
nır? Köleci ve servajcı toplumsal formasyonlardan farklı
olarak, emek-gücünün niteliklerinin yeniden-üretimi gide­
rek “yerinde” (üretim içinde eğitim) olmaktan çıkıp, gitgi­
de daha çok üretim dışında yani, kapitalist eğitim sistemi
_______________ id e o lo ji ve D evletin id e o lo jik Aygıtları_______________
içinde, başka kurum ve kertelerde sağlanmaya yöneliyor
(bu, belli bir yönseme gösteren bir yasa).
Ya okulda ne ö ğ ren iliy o rd u ya da bu derecede uzun
bir öğrenim almıyor, ama ne olursa olsun, okuma, yazma,
sayma, yani birkaç teknik yanında, üretim alanının çeşitli
mevkilerinde doğrudan doğruya kullanılabilecek “edebi”
ya da “bilimsel kültür” öğeleri de (bunlar temel niteliğinde
olabileceği gibi, ileri düzeyde de olabilir) daha başka pek
çok teknik (işçiler için bir tür öğrenim, teknisyenler için
başka tür, mühendisler için bir başka tür, üst kadrolar için
de başka bir tür öğrenim) öğreniliyor. Belirli bir “beceri”
öğreniliyor demek ki.
Ancak, bu bilgilerin ve tekniklerin yanında ve bu vesile
ile de, işbölümünün her görevlisinin “tayin edildiği” yere
göre uyması gereken terbiye kuralları, görgü “kuralları” öğ­
reniliyor okulda: yurttaş olma bilinci, mesleki vicdan, ahlak
kuralları, açıkçası toplumsal-teknik işbölümüne saygılı dav­
ranma kuralları ile son olarak da, sınıf egemenliğinin yerleş­
tirdiği düzenin kurallarına saygılı davranma kuralları.
Okulda aynı zamanda, “Fransızcayı düzgün konuşma”,
düzgün “yazma” da öğreniliyor, yani (gelecekteki kapitalist­
lere ve uşaklarına) gerçekte “düzgün biçimde emretme”, ya­
ni işçilerle “düzgün konuşma” (ideal çözüm) vb.
<(Bu olguyu daha bilimsel biçimde dile getirmek istersek,
em ek-gücünün yeniden-üretiminin yalnızca nitelikliliğinin
yeniden-üretimini değil, kurulu düzenin kurallarına boyun
eğmesinin de yeniden-üretimini, yani egemen ideolojinin
 "V * —

T. . . .1 u u ıııııın ı ve sömürü ve baskı görevlile­ tik uyarıyı, yeniden-üretim analizimizi tamamlamak

ri için yönetici sınıfın egemenliğini “söz ile” sağlasınlar d i­

için yapacağız.

ye egemen ideolojiyi düzgün kullanma yeteneğinin yeni- Üretici güçlerin, yani bir yandan üretim araçlarının, öte

den-üretimini de gerektirir diyeceğiz^) yandan emek-gücünün yeniden-üretim biçimlerini hızla

Başka deyişle, Okul (ancak, Kilise gibi başka devlet ku­ gözden geçirdik az önce.

rum lan ya da Ordu gibi başka devlet aygıtları da) bir sürü Ne var ki, üretim ilişkilerinin yeniden-üretimi sorununa

beceri öğretiyor, ama bunu egem en ideolojiye tabi olmayı ya hâlâ değinmedik. Oysa bu sorun Marksist üretim tarzı ku­

da bu ideolojinin “pratiğinin” egemenliğini sağlayan biçim ­ ramının belirleyici sorunudur. Bundan söz etmemek kuram­

lerde yapıyor. Tüm üretim, sömürü,, baskı görevlileri ve de sal bir boşluk, daha da kötüsü, ciddi bir siyasal yanlıştır.

“ideoloji profesyonellerinin” (Marx) görevlerini “bilinçli Demek ki bundan söz edeceğiz. Ancak bunun için ge­

olarak” yerine getirmeleri için şu ya da bu oranda, bu ide­ rekli araçları edinmek amacıyla, yönümüzü bir kez daha

olojiyi “benim sem iş” olmaları; yani, ya sömürülenler (pro­ önemli ölçüde değiştirmek zorundayız.

leterler) ya sömürenler (kapitalistler) ya sömürünün yar­ İkinci uyarı ise, bu yön-değiştirmeyi yapmak için, eski

dımcıları (yönetici kadrolar) ya da egemen ideolojinin bü ­ sorumuzu yeniden sormamız gerektiğidir: Toplum nedir?

yük papazları (“devlet m em urlan”)_ vb. olmaları gerekir.

Em ek-gücünün yeniden-üretimi, demek ki kendisinin ALT YAPI VE ÜST YAPI
sine qua non17 koşulu olarak yalnızca niteliklerinin değil,
aynı zamanda egemen ideolojiye boyun eğmesinin ya da Marksist “toplumsal bütün” anlayışının, onu Hegelci

bu “ideolojinin” pratiğinin yeniden-üretimini ortaya çıkarı­ “bütünsellik”ten ayıran devrimci kimliği üzerinde durmak

yor. Kesin bir ayırım yapmak için “yalnızca bu değil aynı fırsatını daha önce elde ettik.1®Marx’m, her toplumun ya­

zamanda şu” demek yetmez, çünkü emek-gücünün nitelikle­ pısını özgül bir belirlemeyle eklemlenmiş “düzey” ya da

rinin yeniden-üretim i, ideolojik tabi olm a biçimlerinin egem en­ “kerte”lerden oluşmuş biçimde tasarladığım (bu tez tarih­

liği ve çerçevesinde sağlanır. sel maddeciliğin ünlü önermelerini yeniden ele almaktan

Böylece, yeni bir gerçekliğin, yani ideolojinin varlığını da başka bir şey değildir) söylemiştik: bir yanda, alt-y ap ı ya

kabul etmiş oluyoruz. da ekonom ik temel (üretici güçler ile üretim ilişkileuııin

Bu noktada, iki uyarıda bulunacağız. “birliği”) öte yandaysa, hukuki, siyasal (hukuk ve devlet)

18) Pour M arx (M arx İçin, khakı Yayınlan, 2 0 0 2 ) ve Lire Le Capital (M aspero,
1 9 6 5 ).
17) Sine qua non: Olm azsa olm az, (çn .)
 / J-U U 1 D l 11L1 i UODLI
H
ve ideoloji (çeşidi ideolojiler; ahlaki, dinsel, hukuki, siya-
sal vb.) olmak üzere kendisi de iki “düzey” ya da “kerte”
içeren ü st-y ap ı.^
Bu tasarımlama, sunduğu kuram sal-pedagojik (Marx’ı
Hegel’den ayıran farkı gösteren) yarardan başka, kuram
açısından şöyle bir temel elverişliliğe de sahiptir: kendi öz-
sel kavramlarının her birinin kendi etkililik göstergesinin, bu
kavramların oluşturduğu kuramsal aygıta yerleştirilmesini
sağlar. Ne demektir bu?
{T ü m toplumlarm yapısının, üst-yapmın iki “katı”nm
dayandığı bir temele (alt-yapı) sahip bir bina olarak tasar­
lanmasının bir eğretileme, daha kesin biçim de söylenirse,
uzamsal bir eğretileme olduğunu herkes kolayca kabul
edebilir: Bu bir yerlemdir. Her eğretileme gibi bu eğretile­
me de, bir şey gösterir, bir şey uyandırır aklımızda. Neyi?
Şunu: Tem ele dayanmasalardı üst katların tek başlarına ha­
vada duramayacaklarını^)
Bina eğretilemesinin betimleyeceği nesne her şevden
önce ekonom ik temelin “son kertede belirlem esidir”. Söz
konusu uzamsal eğretileme, temele, bir etkililik göstergesi
verir; bu etkililik göstergesi ise, şu ünlü sözlerle dile getiri­
lir: Ekonom ik temelde olanlar, “son kertede” “katlarda”
(üst-yapıda) olanları belirler.
Bu “son kertede” etkililik göstergesiyle birlikte üst-yapı-
nın katlan da, elbette değişik etkililik göstergelerine sahip
olacaklardır. Ne tür gösterge:1
Üst-yapmın katlan son kertede belirleyici değildir, te­
melin etkililiği tarafından ..belirlenirler,....eğer (henüz tanıın^..
lanmamış) kendi tarzlarında belirleyici olsalar da, ancak te-
mel tarafından belirlenmiş .olarak belirleyicidirler.
Tem elin son kertede belirleyiciliği ile belirlenmiş olarak,
etkililik (ya da belirleme) göstergeleri Marksist gelenekte
ıkı biçim de düşünülmüştür. 1) Üst-yapmm temel karşısında
“görece özerkliği” vardır; 2) Üst-yapı temeli “karşılık olarak
etkiler”.
Demek ki Marksist yerlemin, yanı uzamsal bina (temel ve
üst-yapı) eğretilemesinin kuram açısından sunduğu en elve­
rişli yanın, hem belirleme sorunlarının temel sorunlar oldu­
ğunu göstermek, hem binanın tümünü son kertede temelin
belirlediğini göstermek, hem de bunun sonucunda üst-yapı-
ya özgü “türetilmiş” etkililik türü konulu kuramsal sorunu
ortaya koymaya zorlamak, yani Marksist geleneğin, üst-ya-
pınm görece özerkliği ve üst-yapmm alt-yapı üzerine “karşı­
lık olarak etkisi” diye birbirine bağlı terimlerle belirttiği şe­
yin üzerinde düşünmeye zorlamak olduğunu söylemeliyiz.
Bütün toplum yapılarının uzamla ilgili bir eğretileme
ile, yani bina ile tasarımlanmasının en büyük sakıncası el­
bette ki eğretisel olması, yani betimleyici kalmasıdır.
Bundan böyle, olanların başka bir biçimde tasarımlana­
bileceğim ve de böyle bir tasarımlamanın istenildiği kanı­
sındayız. Bizi yanlış anlamasınlar , bu klasik eğretilemeyi en
ufak biçim de bile yadsıyor değiliz, ancak eğretilemenin
kendisi, bizi onu aşmaya zorluyor. Ayrıca artık geçerliğim
yitirdi gerekçesiyle rafa kaldırmak için de aşmıyoruz onu.
 l o u is A itn u s s e r
56
Bir betimleme biçim inde bize ne verdiğini düşünmeyi de­
nemek istiyoruz yalnız.
Üst-yapmm doğası ve varoluşunun özünü niteleyen şeyi
düşünmenin ancak yeniden-üretimden kalkarak mümkün ve
gerekli olduğu düşüncesindeyiz. Uzamla ilgili bina eğretile­
mesinin, kavramsal bir yanıt getirmese de varlıklannı belirtti­
ği soruların çoğunun aydınlanması için yeniden-üretimin sağ­
ladığı bakış açısına yerleşmek ve oradan bakmak yeterlidir.
Temel tezimiz, bu soruların yen iden -ü retim in görüş açısı
d ış ın d a sorulamayacağı, dolayısıyla yanıtlandırılamayaca-
ğıdır.
Hukuk, devlet ve ideolojiyi bu b a k ış açısın d an kısaca
analiz edeceğiz. Bununla aynı anda da, bir yandan yeni-
den-üretim açısından, öte yandan üretim ve pratik açısın­
dan neler olduğunu ortaya çıkaracağız.
DEVLET
Marksist gelenek bu konuda kesin konuşuyor: Devlet,
Manifesto ve 18 Brumaire'den beri (M arx’m Paris Komünü
üzerine olan metinleri ve Lenin’in Devlet Ve Devrim adlı ça­
lışması başta olmak üzere sonraki tüm klasik metinlerde)
açıkça baskı aracı olarak kabul edilir. Devlet, yönetici sınıf­
ların (19. yüzyılda burjuva ve büyük toprak sahipleri “sını­
fı”) artı-değeri sızdırma sürecine (yani kapitalist sömürüye)
boyun eğmesi için, işçi sınıfı üzerindeki egemenliklerini
güven'altina almalarını sağlayan bir baskı “makinesi”dir.
1 U C U İU J1 v c U L V İ L U U ıu v ,u tv ) iıv
Öyleyse, devlet her şeyden önce, Marksist klasiklerin
d evlet aygıtı adını verdikleri şeydir. Bu terim şunları kap­
sar: Hukuki pratiğin gerekleri uyarınca zorunluluğunu ve
varlığını kabul ettiğimiz (dar anlamıyla) özelleşmiş aygıt,
yani yalnızca polis ve uzmanlaşmış yardımcı birlikleri
“olaylarla başa çıkamadıklarında” son kertede ek bir baskı
gücü olarak doğrudan doğruya müdahale eden (proletarya
bu dersi kanıyla öğrendi) Ordu ve bu bütünün üzerinde,
devlet başkanı, hükümet ve yönetim.
Bu biçimde sunulduğunda, Marksist-Leninist devlet
“kuram ı” işin özüne dokunuyor ve işin özünün burada ol­
duğunu bir an için bile reddetmek söz konusu olamaz.
Devleti, burjuvazi ve müttefiklerinin proletaryaya karşı
verdikleri sınıf mücadelesinde, “egemen sınıfların hizme­
tindeki” baskıcı müdahale ve yürütme gücü olarak tanım­
layan devlet aygıtı, devletin ta kendisidir ve devletin temel
“işlevini” tam anlamıyla tanımlamaktadır^)
Betimleyici Kuramdan, Kuram Olarak Kurama
Buna karşın, bina eğretilemesi (alt-yapı ve üst-yapı) söz
konusu olduğunda belirttiğimiz gibi, devletin özelliğinin
bu biçimde sunulması da bir ölçüde betimleyici kalmakta.
Bu sıfatı (betimleyici) birçok kez kullanacağımız için,
her türlü anlaşmazlığı ortadan kaldırmak amacıyla kısa bir
açıklama yapmamız gerekiyor.
Marksist devlet “kuramından” ya da bina eğretilemesin­
den söz ederken, bunların ele aldıkları nesnelere ilişkin be-

timleyici tasarımlamalar ya da anlayışlar olduklarını söyle­
diğimizde, eleştirel bir art düşüncemiz yok. Tam tersine,
büyük bilimsel buluşların, bizim betim leyici “ku ram ” dedi­
ğimiz bir aşamadan geçmelerini gerektiren pek çok neden
var. Bu en azından bizi ilgilendiren alanda (yani, toplum­
sal formasyonların bilimi alanında) her kuram ın ilk aşama­
sı olmuştur. Dolayısıyla, bu aşama kuramın gelişmesi için
gerekli, geçici bir aşama olarak kabul edilebilir ve de edil­
melidir. Geçici olduğu, kullandığımız deyimde yanyana
getirdiğimiz terimlerden de belli, çünkü “betimleyici ku­
ram” sözü “çelişkiye” eşdeğer bir durum yaratıyor. Gerçek­
ten de, kuram terimi, yanında bulunan “betim leyici” sıfatı­
na bir ölçüde “yakışıksız kalıyor”. Daha kesin biçimde söy­
lenirse bu: 1) “betim leyici kuranT’ın gerçekten, hiçbir kuş­
kuya yer bırakmadan, kuramın geriye dönüşü bulunmayan
başlangıcı olduğu, ancak; 2) kuramın kendini gözler önü­
ne sererken büründüğü “betim leyici” biçim , tam da bu “çe­
lişki” nedeniyle, kuramın “betim leyici” biçim ini aşan geli­
şimini zorunlu kılar demektir.
Düşüncemizi belirlem ek için şimdiki nesnemize, yani
devlete geri dönelim:
Sahip olduğumuz Marksist devlet “kuram ı” bir ölçüde
“b etim ley ici kalıyor dediğimizde, bu ilkin ve her şeyden
önce bu betiinleyici “kuram ın” kuşkusuz, Marksist devlet
kuramının başlangıcı olduğu ve bu başlangıcının bize ku­
ramın özünü, yani ilerdeki gelişmesinin tümünü belirleyen
ilkeyi verdiği anlamına gelir.
İd eo lo ji ve D evletin İd e o lo jik Aygıtları
59
Gerçekten de, betimleyici devlet kuramının doğru oldu­
ğunu söylememiz gerekiyor, çünkü ilgi alanına giren olgu­
ların çok büyük çoğunluğu, bu kuramın kendi nesnesine
verdiği tanıma denk düşebiliyor. Örneğin devletin, Devle­
tin Baskı Aygıtında var olan sınıf devleti olarak tanımlan­
ması, hangi alanda olursa olsun değişik baskı düzenlerinde
gözlemlenebilen olguların tümünü şimşek gibi aydınlatı­
yor: 1848 Haziran’ı ve Paris Komünü, Petrograd’da 1905
Mayıs’mın kanlı pazarından, Dırenış’ten, Charonne’dan
vb., Diderot’nun Rahibesini ya da Gatti’nin Franco üzerine
bir oyununu yasaklayan “sansür”ün basit (ve görece önem­
siz) müdahalelerine kadar; halk kitlelerinin sömürü ve yo-
kedilmelerinin dolaylı ya da dolaysız tüm biçimlerini (em ­
peryalist savaşlar) aydınlatıyor; Marx’dan sonra Lenin’in de
burjuva diktatörlüğü adım verdiği, siyasal demokrasi b i­
çimlerinin gerisinden gözümüze çarpan o ince gündelik
egemenliği de aydınlatıyor.
Buna karşın betimleyici devlet kuramı, bu aşamanın
“aşılmasını” kendisi zorunlu kılan kuramın, kuruluş aşa­
malarından birim gösterir. Çünkü söz konusu tanım, yaşa­
nan baskıları, baskıcı devlet aygıtı olarak tasarlanan devle­
te bağlayarak saptamak ve tanımak için gereken her şeyi
sağlıyorsa da, bu “ılintilendirme”, az sonra değinme fırsatı­
nı bulacağımız çok özel bir tür apaçıklığa yol açıyor: “Evet
gerçekten böyle, gerçekten doğru!” dediğimiz türden bir
apaçıklık. Ö rnek olguların böyle bir devlet tanımı çerçeve­
sine birikim i, elimizdeki örnekleri çoğaltsa da, devlet tanı-
 j—v; u ı j l U IU U D 3 C İ
58
timleyici tasarımlamalar ya da anlayışlar olduklarını söyle­
diğimizde, eleştirel bir art düşüncemiz yok. Tam tersine,
büyük bilimsel buluşların, bizim betim leyici “ku ram ” dedi­
ğimiz bir aşamadan geçmelerini gerektiren pek çok neden
var. Bu en azından bizi ilgilendiren alanda (yani, toplum­
sal formasyonların bilimi alanında) her kuramın ilk aşama­
sı olmuştur. Dolayısıyla, bu aşama kuramın gelişmesi için
gerekli, geçici bir aşama olarak kabul edilebilir ve de edil­
melidir. Geçici olduğu, kullandığımız deyimde yanyana
getirdiğimiz terimlerden de belli, çünkü “betimleyici ku­
ram” sözü “çelişkiye” eşdeğer bir durum yaratıyor. Gerçek­
ten de, kuram terimi, yanında bulunan “betim leyici” sıfatı­
na bir ölçüde “yakışıksız kalıyor”. Daha kesin biçimde söy­
lenirse bu: 1) “betim leyici kuram”m gerçekten, hiçbir kuş­
kuya yer bırakmadan, kuramın geriye dönüşü bulunmayan
başlangıcı olduğu, ancak; 2) kuramın kendini gözler önü­
ne sererken büründüğü “betim leyici” biçim , tam da bu “çe­
lişki” nedeniyle, kuramın “betim leyici” biçim ini aşan geli­
şimini zorunlu kılar demektir.
Düşüncemizi belirlemek için şimdiki nesnemize, yani
devlete geri dönelim:
Sahip olduğumuz Marksist devlet “kuram ı” bir ölçüde
“betim leyici” kalıyor dediğimizde, bu ilkin ve her şeyden
önce bu betimleyici “kuram ın” kuşkusuz, Marksist devlet
kuramının başlangıcı olduğu ve bu başlangıcının bize ku­
ramın özünü/yani ilerdeki gelişmesinin tümünü belirleyen
ilkeyi verdiği anlamına gelir.
İd e o lo ji ve D evletin İd eo lo jik Aygıtları
Gerçekten de, betimleyici devlet kuramının doğru oldu­
ğunu söylememiz gerekiyor, çünkü ilgi alanına giren olgu­
ların çok büyük çoğunluğu, bu kuramın kendi nesnesine
verdiği tanıma denk düşebiliyor. Örneğin devletin, Devle­
tin Baskı Aygıtında var olan sınıf devleti olarak tanımlan­
ması, hangi alanda olursa olsun değişik baskı düzenlerinde
gözlemlenebilen olguların tümünü şimşek gibi aydınlatı­
yor: 1848 Haziran’ı ve Paris Komünü, Petrograd’da 1905
Mayıs’mın kanlı pazarından, Direnış’ten, Charonne’dan
vb., Diderot’nun Rahibesini ya da Gatti’nin Franco üzerine
bir oyununu yasaklayan “sansür”ün basit (ve görece önem­
siz) müdahalelerine kadar; halk kitlelerinin sömürü ve yo-
kedılmelerinin dolaylı ya da dolaysız tüm biçimlerini (em ­
peryalist savaşlar) aydınlatıyor; Marx’dan sonra Lenin’in de
burjuva diktatörlüğü adını verdiği, siyasal demokrasi b i­
çim lerinin gerisinden gözümüze çarpan o ince gündelik
egemenliği de aydınlatıyor.
Buna karşın betimleyici devlet kuramı, bu aşamanın
“aşılmasını” kendisi zorunlu kılan kuramın, kuruluş aşa­
malarından birini gösterir. Çünkü söz konusu tanım, yaşa­
nan baskıları, baskıcı devlet aygıtı olarak tasarlanan devle­
te bağlayarak saptamak ve tanımak için gereken her şeyi
sağlıyorsa da, bu “ilintilendirme”, az sonra değinme fırsatı­
nı bulacağımız çok özel bir tür apaçıklığa yol açıyor: “Evet
gerçekten böyle, gerçekten doğru!” dediğimiz türden bir
apaçıklık. Ö rnek olguların böyle bir devlet tanımı çerçeve­
sine birikim i, elimizdeki örnekleri çoğaltsa da, devlet tanı-
 L ouis A lthusser
60
mim, yani bilimsel kuram ını ilerletmiyor gerçekte. Dolayı­
sıyla, her betımleyici kuram , kuramın vazgeçilmez gelişi­
mini “engelleme” tehlikesiyle karşı karşıya kalıyor.
İşte bunun içindir ki biz, bu betimleyici kuramı, tam bir
kurama doğru geliştirmek, yani devletin mekanizmalarını
kendi işleyişleri içinde anlamak için, devleti devlet aygıtı
olarak tasarlayan klasik tanıma bir şeyler eklemenin vazge­
çilmez olduğu kanısındayız.
Marksist Devlet Kuramım i Özü
Önce önemli bir noktayı açıklayalım: Devlet (ve de ken­
di aygıtı içindeki varoluşu) yalnızca devlet iktidarın a bağlı
olarak anlam taşır. Tüm siyasal sınıf mücadeleleri devlet
çevresinde döner. Başka deyişle, devlet iktidarının herhan­
gi bir sınıf ya da sınıflar ya da sınıf fraksiyonları ittifakı ta­
rafından elde tutulması, yani elde edilmesi ve korunması
çevresinde döner. Yaptığımız bu ilk açıklama, böylece bizi
siyasal sınıf mücadelelerinin hedefi olan devlet iktidarı
(devlet iktidarının korunm ası ya da elde edilmesi) ile dev­
let aygıtını birbirinden ayırmaya zorluyor.
19. Yüzyılda Fransa’daki burjuva “devrimlerin” (1 8 3 0 ,
1848) ya da hükümet darbelerinin (2 Aralık, 1958 Mayıs’ı)
ya da devletlerin yıkılm alarının (1 8 7 0 ’de İmparatorluk’un
çöküşü, 1 9 4 0 ’da III. Cum huriyet’in yıkılması) ya da küçük
burjuvazinin siyasal yükselişinin (Fransa’da 1 8 8 0 -9 5 ’de)
vb. [...] kanıtladığı gibi, devlet iktidarının elde tutulmasını
etkileyen siyasal olaylardan sonra bile, devlet aygıtının ol­
ld e o lo ji ve D evletin İd e o lo jik Aygıtları
duğu yerde kalabileceğini biliyoruz.
1917 gibi bir toplumsal devrimden sonra bile, devlet ik­
tidarı proletarya ve yoksul köylülük ittifakmca ele geçiril­
diği halde, devlet aygıtının büyük bir bölümü, olduğu yer­
de kalmıştı: Lenin bunu yeterince tekrarlamıştı...
Devlet iktidarı ile devlet aygıtı ayırımının, Marx’m 18 Bru-
maire ve F ran sa’da Sınıf M ücadeleleri adlı çalışmalanndan be­
ri açıkça “Marksist devlet kuramında” yer aldığı söylenebilir.
(/‘Marksist devlet kuramının” bu konuyla ilgili görüşünü
özetlemek istersek, Marksist klasiklerin hep şunları öne
sürdüğünü söyleyebiliriz: 1) Devlet, Devletin (Baskı) Aygı­
tıdır; 2) Devlet iktidarı ile devlet aygıtını birbirinden ayır­
mak gerekir; 3) Sınıf mücadelelerinin hedefi devlet iktida­
rıdır, dolayısıyla, devlet iktidarını ellerinde tutan sınıflarca
(veya sınıf ya da sınıf fraksiyonları ittifakı) devlet aygıtının
kendi sınıfsal hedefleri doğrultusunda kullanılmasıdır; ve
4) Proletarya, var olan burjuva devlet aygıtını yıkmak ve bu
ilk aşamada onun yerine bambaşka bir devlet aygıtı koy­
mak, daha ilerki aşamalarda ise, radikal bir süreci, devleti
yıkma sürecini (devlet iktidarı ve her türlü devlet aygıtının
sonu) başlatmak için devlet iktidarını ele geçirmelidir.
Bu açıdan bakılırsa, “Marksist devlet kuramına” ekleme­
yi önerdiğimiz şey zaten kendinde bütünüyle var demek
ki. Gerçi kuram şimdi, ek kuramsal geliştirmeye başvurul­
madıkça işlevi ve hareketi anlaşılamayacak, karmaşık ve
değişken öğeler içeriyor, ama gene de, bu kuramın hâlâ bir
ölçüde betimleyici kaldığı kanısındayız^
 Louis A lthu sser
" 62 —
Devletin İdeolojik Aygıtları
“Marksist devlet kuram ı”na başka bir şey eklenm esi ge­
rekiyor dem ek ki.
Burada, Marksist klasiklerin kendi deney ve girişimleri­
nin sonucu olan önemli ilerlemeleri kuramsal bir biçimde
sistemleştirmeden, gerçekte bizden çok önce geçtikleri bir
alanda dikkatle ilerleyeceğiz. Onların deneyimleri ve so­
runları ele alma yordamları temelde siyasal pratik alanıyla
sınırlı kaldı.
Marksist klasikler gerçekten de, yani kendi siyasal pra­
tiklerinde, devleti, bizim önerdiğimiz biçimde tamamlan­
mış bir “Marksist devlet kuram ı”nda bile verilen tanımdan
daha karmaşık bir gerçeklik olarak ele almışlardır. Bu kar­
maşıklığı pratiklerinde kabul ettilerse de, kendine uygun
bir kuramda dile getirmediler.19
İşte, biz, bu karmaşıklığa denk düşecek kuramın tasla­
ğını, çok şematik biçim de bile olsa, oluşturmaya çalışma is-
teğindeyiz. Bu amaçla aşağıdaki tezi öneriyoruz.
(Devlet kuram ını geliştirmek için, yalnızca d ev let aygıtı
ile devlet iktidarı ayırımını değil, açıkça Devletin (Baskı)
Aygıtının yanında bulunan, ancak onunla karıştırılmaması
gereken bir gerçeği de gözönüne almak zorunludur. Bu
gerçeğe kendi kavramının adını vereceğiz: Devletin İdeolo­
jik A y g ıtla rı.J
19) Bildiğimiz kadanyla G ram sci, seçtiğimiz yolda ilerlemiş olan tek kişidir. Devle­
tin, Devletin (Baskı) Aygıtına indirgenemeyecegi, ancak dediği gibi, “sivil toplu­
mun" belirli sayıda kurum unu da kapsadığı düşüncesindeydi: Kilise, Okullar,
Sendikalar vb. N e yazık ki G ram sci, keskin ancak kısmi belirtm eler olarak ka­
lan bu sezgilerini sistemleştirm edi. (Bkz. Gramsci: Seçilmiş Eserler, Ed. Sociales,
s. 2 9 0 , 1 9 2 (n .3 ), 2 9 3 , 2 9 5 , 4 3 6 . Bkz. Hapisane Mektupları, Ed. Sociales s. 3 1 3 ).
İd eo lo ji ve D evletin İd e o lo jik Aygıtları
Devletin İdeolojik Aygıtları (DİA’lar) nedir?
( DİA’lar Devletin (Baskı) Aygıtıyla aynı şey değildirler.
Marksist kuramda, devlet aygıtının şunları kapsadığını
anımsatalım: Hükümet, İdare, Ordu, Polis, Mahkemeler,
Hapisaneler vb., ki bunlar bundan böyle bizim Devletin
B a sk ı A ygıtı adını vereceğimiz şeyi oluştururlar. Baskı söz­
cüğü, söz konusu devlet aygıtının hiç olmazsa en uç nok­
tada (çünkü, örneğin, idari baskı fiziksel olmayan biçim le­
re de bürünebilir) “zor kullandığını” belirtir/)
Devletin İdeolojik Aygıtları dediğimizde, gözlemcinin
karşısına, birbirinden ayrı ve özelleşmiş kurumlar biçim in­
de dolaysız olarak çıkan belirli sayıda gerçekliği belirtiyo­
ruz. Bu gerçekliklerin doğal olarak ayrıntılı bir incelemeyi,
denenmeyi, düzeltmeyi ve yeniden düzenlenmeyi gerekti­
recek ampirik bir listesini sunuyoruz. Bu gerekliğin içerdi­
ği tüm sakıncaları gözönünde tutarak aşağıdaki kurumlan
şim dilikfDİA’lar olarak kabul edebiliriz (adlarını sayma-
\
mızdaki sıranın özel bir anlamı yoktur):
• Dinsel DİA (farklı Kiliseler’in oluşturduğu sistem).
• Öğrenimsel DİA (farklı, gerek özel gerekse devlet
okullarının oluşturduğu sistem).
• Aile Dİ A sı.20
• Hukuki DİA.21
• Siyasal DİA (değişik partileri de içeren sistem).
2 0 ) Aile bir DİA’nınkinden başka “işlevleri" de açıkça yerine getinr. Em ek-gücünün
yeniden-üretim ine katılır. Ü retim tarzlanna göre, üretim birimi ve/ya da tüke­
tim birimidir.
2 1 ) “H ukuk” aynı zam anda hem Devletin (Baskı) Aygıtında hem de DİA’lar siste­
m inde yer alır.
 • Sendikal DİA.
• Haberleşme DİA’sı (basın, radyo-televizyon vb.).
• Kültürel DİA (edebiyat, güzel sanatlar, spor vb.).
Şunu diyoruz: DİA’lar Devletin (Baskı) Aygıtı ile aynı
şey değildirler) Birbirlerinden nerelerde ayrılırlar?
( İlk aşamada, devletin bir tek (baskı) aygıtı olmasına kar­
şın, birden çok sayıda DİA olduğunu gözlemleyebiliriz. Ve
DİA’lar arasında bir birlik olduğunu varsaysak bile, DlA’la-
rın bu çokluğunu bütünleştiren birlik dolaysızca görülmezy
(^İkinci aşamada, devletin birleşik (baskı) aygıtının tü­
müyle kamu alanında yer almasına karşın, DİA’larm (görü­
nüşteki dağınıklıkları içinde) en büyük bölümünün özel
alanda bulunduğunu saptayabiliriz. Kiliseler, Partiler, Sen­
dikalar, Aileler ve bazı Okullar, gazetelerin ve kültürel ku­
ruluşların çoğu, vb. vb., ö zeld ir}
Şimdilik ilk yaptığımız gözlemi bir yana bırakalım. An­
cak, büyük çoğunluğu özel kurumlar olduğu için, kamu
statüsüne sahip bulunmayan kurum lan ne hakla Devletin
İdeolojik Aygıtları olarak kabul ettiğimizi sormak için ikin­
ci gözlemimize karşı çıkanlar olacaktır. Bilinçli bir Marksist
olarak Gramsci daha o zaman, tek cümleyle, bu itirazı ön­
görmüştü. Kamu ve özel ayırımı burjuva hukukunda yer
alan ve burjuva hukukunun “iktidarını” uyguladığı (ba­
ğımlı) alanlarda geçerli olan bir ayırımdır. Devletin alanı
bu ayırımın dışında kalır, çünkü devlet alanı “hukuk-öte-
si”dir. Egemen sınıfın devleti olan devlet ne kamusal ne de
özeldir, tam tersine her türlü kamusal ve özel ayırımının
ön-koşuludur. Aynı şeyi şimdi de DlA’larımız için söyleye­
lim. fü lA ’lan gerçekleştiren kuramların özel ya da kamusal
olması pek önemli değildir. Önemli olan işleyişleridir. Özel
kurumlar aynen DİA’lar gibi “işleyebılır”ler) Bunu kanıtla­
mak için DİA’lardan herhangi birini biraz derinlemesine
analiz etmek yeterli olacaktır.
Artık işin özüne dönelim. DİA’lar Devletin (Baskı) Aygı­
tından aşağıdaki şu temel farkla ayrılırlar (Devletin (Baskı)
Aygıtı “zor kullanarak” işler, oysa DİA’lar ideoloji kullanarak
işlerler^
Bu ayırımı düzelterek bir kesinlik kazandırabiliriz. Ger­
çekten d^ister Baskı ister İdeolojik olsun, devletin her ay­
gıtı hem baskı, hem de ideoloji ile işler; ama devletin ideolo­
j i k ay g ıtı ile Devletin (Baskı) Aygıtım birbirine karıştırma­
mamı gerektiren çok önemli bir ayırım vardır arada^)
[Bu ayırım, Devletin (Baskı) Aygıtının, öncelikle baskıy a
(fizik baskı dahil) ağırlık vererek işlemesi, ancak ikincil
olarak da ideoloji kullanarak işlemesidir. Bütünüyle baskı­
ya dayanan aygıt yoktur. (Örnekler: Ordu ve Polis hem
kendi içlerindeki dayanışıklıgı hem de yeniden-üretimleri-
ni sağlamak için, dışarıya sundukları “değerler” ile birlikte
ideolojiyi kullanarak işlerler)^
ÎAynı biçimde, ancak tam tersine, Devletin İdeolojik Ay­
gıtlarının da, öncelikle ideolojiye ağırlık vererek işlediği,
ikincil anlamda da (uç durumda, ancak bir tek uç durum­
da, çok hafifletilmiş, gizlenmiş, hattâ simgeselleşmiş bile
olsa, baskı kullanarak işlediğini söylemek gerekir. Salt ide-
 /
66 —
Louis Althusser
olojik aygıt yoktur. Dolayısıyla, Kiliseler ve Okul, ceza, ih­
raç, seçme vb. uygun yöntemlerle yalnız kendi çobanlarını
değil, sürülerini de “yola getirirler”. Aile de böyledir... Kül­
türel (tek bir örnek vermek istersek, sansürü sayabiliriz)
DİA da... v b j
DİA’ların ya da Devletin (Baskı) Aygıtının söz konusu
olmasına göre, zor ve ideoloji kullanan bu çifte (öncelikli
biçimde ya da ikincil biçim de) “işleyişin” belirlenmesinin,
DlA’larm hareketi ile Devletin (Baskı) Aygıtının hareketi
arasında durmadan açık ya da örtük pek ince ilişkilerin
örüldüğünün anlaşılmasını sağladığını söylemek bilmem
gerekli mi? Günlük yaşantıda sayısız örneği görülüyor bu
ilişkilerin; ancak basit gözlemin ötesine geçmek istiyorsak,
olayı ayrıntılarıyla incelemeliyiz.
Buna karşın bu uyarı bizi, görünüşte bölük pörçük
DİA’lar bünyesinin birliğini neyin oluşturduğunu anlama­
mızı sağlayacak yola da sokar. Eğer DİA’lar ideolojiye ön­
celik vererek “işliyorsa”, onların çeşitliliğini birleştiren şey
de, işte bu işleyiş olmalı; çünkü işleyişlerini sağlayan ide­
oloji, bütün çeşitliliği ve çelişkilerine karşın, “egemen sını­
fın” ideolojisi olan egem en ideolojinin altında, aslında daima
bir birliğe sahiptir. Eğer ilke olarak “egemen s ın ıfın devlet
iktidarını elinde tuttuğunu (tek başına ya da çoklukla ol­
duğu gibi sınıf fraksiyonları ya da sınıf ittifakları ile), dola­
yısıyla Devletin (Baskı) Aygıtını elinde bulundurduğunu
düşünürsek, egemen sınıfın DlA’larda da etkin olduğunu
kabul etmemiz gerekir -çü n k ü Devletin İdeolojik Aygıtla-
______________ İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları______________
c '
nnda gerçekleşen de, bütün çelişkileriyle birlikte, sonuçta,
egemen sınıfın ideolojisinin ta kendisidir. Elbette ki, Dev­
letin (Baskı) Aygıtında yasalar ve kararnameler ile eylemek
ve de Devletin İdeolojik Aygıtlarında egemen ideoloji ara­
cılığıyla “eylemek” birbirinden apayrı şeylerdir. Bu ayrılı­
ğın ayrıntılarına girmek gerekirse de, bu ayrılık derin bir
özdeşliğin var olduğunu da gizleyemez. Bildiğimiz kada­
rıyla, hiçbir sın ıf Devletin İdeolojik Aygıtları içinde ve üstün-
de kendi hegem onyasını uygulam adan devlet iktidarını kalı­
cı olarak elinde tu tam az Bunun için tek bir örnek ve kanıt
getiriyorum: Lenin’in, devlet iktidarını eline geçirmiş olan
Sovyet proletaryası, “proletarya diktatörlüğü”nün geleceği­
ni ve sosyalizme geçişi güvence altına alsın diye öğrenim-
sel DlA’da (daha başka DİA’lar yanında) devrim yapmak
gerektiği konusundaki dinmek bilmeyen kaygısı.22
Bu son uyarı bize DlA’larm yalnızca sınıf mücadeleleri­
nin kazancı olmakla kalmayıp, sınıf mücadelelerinin, çok­
lukla amansız sınıf mücadelelerinin alanı da olabildiklerini
anlamamızı sağlıyor... İktidardaki sınıf (ya da sınıfsal itti­
fak) DlA’larda, Devletin (Baskı) Aygıtında yaptığı gibi ko­
layca dediğim dedik diyemez. Bunun nedeni, eski egemen
sınıfların DlA’larda uzun zaman boyunca sağlam konumla­
ra sahip olmaları değildir yalnızca, sömürülen sınıfların di­
renişinin, DlA’larda, ister var olan çelişkileri kullanarak, is­
ter mücadele ile savaş mevzileri kazanarak sesim duyurma
2 2 ) 1 9 3 7 tarihli dokunaklı bir metinde N. Krupskaya, Lenin’in umutsuz çabalannı
ve kendisinin (K rupskaya) Lenin’in başarısızlığı saydığı şeyi anlattı ("Kateİliği­
miz yol”).
 L ou is A lth u sser
68
yolu vt fırsatını bulabilm esidir.23
Uyarılarımızı şöyle bir toplayalım.
Önerdiğimiz tez eğer doğru temellendirilmişse, o zaman
bir noktada kesinlik kazandırarak klasik Marksist devlet
kurarrum yeniden benim sem ek zorundayız demektir. Dev­
let iktidarı (ve filancanın elinde olm ası...) ile devlet aygıtı­
nı birbirinden ayırmak gerekir. Ancak, devlet aygıtının iki
bedeni kapsadığını da ekleyeceğiz: bir yanda Devletin (Bas­
kı) Aygıtını temsil eden kurumlar bedeni, öbür yanda
DİA’lar bedenini temsil eden kurumlar bedeni.
Ancak, durum böyleyse, kısa da olsa belirtilerini göster­
diğimiz bu durumda bile şu aşağıdaki soruyu sormamak ol­
maz: DİA’lar tam olarak ne ölçüde bir rol oynarlar? Önemle­
ri nereden kaynaklanmış olabilir? Başka deyişle, baskıyla de­
ğil de, ideolojiyle işleyen bu DtA’lann “işlevi” nedir?
V narak işlerler. Aradaki fark, Devletin (Baskı) Aygıtının ağır­
2 3 ) Burada, DİA'larda sınıf m ücadelesi üzerine kısaca söylenm iş birkaç sözle, sınıf
mücadelesi sorunu elbette bitip tüketilm iş olam az.
Bu soruna girişmek için iki ilkeyi akılda tutmak gerekir. Birinci ilkeyi M arx, Kat-
k ı’m n “Ö nsöz”’ünde dile getirmişti: “Bu tür altüst oluşları (toplumsal bir devrim)
ele alırken, ekonomik üretim koşullannda meydana gelen - v e bilimsel kesinlikle
belirlenebilen- maddi altüst oluş ile hukuki, siyasal, dinsel, sanatsal ya da felsefi
düzeylerde insanların bu çatışmanın bilincine varmalarını ve sonuna kadar sür­
dürmelerini sağlayan biçimleri ayırt etmek gerekir”. Sınıf mücadelesi, demek ki
ideolojik biçimler içinde, dolayısıyla DİA'lann ideolojik biçimlerinde de dile geli­
yor ve gerçekleşiyor. Ne var ki, sömürülen smıflann mücadelesi bu biçimlen hay­
di haydi aşar ve aştığı içindir ki ideolojinin silahını iktidardaki sınıflara çevirebilir.
Sınıf m ücadelesi, DİA’lan ikinci ilke gereğince aşar, çünkü sınıf mücadelesinin
kökü ideolojinin dışında b ir yerde, alt-yapıda, söm ü rü ilişkileri olan ve sınıf
ilişkilerinin temelini oluşturan üretim ilişkilerindedir.
_______________ İd eolo ji ve D evletin İd e o lo jik A ygıtları______________
ÜRETİM İLİŞKİLERİNİN
YENİDEN-ÜRETİMİ ÜZERİNE
Sayfalar boyunca, askıda kalan temel sorumuzu yanıtla­
yabiliriz öyleyse: Üretim ilişkilerinin yeniden-üretim i nasıl
sa ğ la n ır?
Yerlemin (alt-yapı, üst-yapı) diliyle söylersek: Çok bü ­
yük ölçüde,24 hukuki-siyasal ve ideolojik üst-yapı yoluyla
sağlanır.
Madem ki betimleyici niteliğini hâlâ koruyan bu dili aş­
manın vazgeçilmez olduğunu kabul ettik, o zaman şöyle
diyeceğizQ jretim ilişkilerinin yeniden-üretimi büyük öl­
çüde, devlet iktidarının devlet aygıtlarında uygulanmasıy­
la, yani bir yandan DlA’larda, öbür yandan Devletin (Bas­
kı) Aygıtında uygulanmasıyla sağlanıyor^
Bu noktada, daha önce değindiğimiz, şimdi de, aşağıda,
üç başlıkta toplayacağımız şu sözler anımsanmalıdır:
Ç Tüm devlet aygıtları hem ideoloji, hem de baskı kulla­
lıklı olarak baskıya öncelik vererek işlemesine karşın, DlA’la-
rm ağırlıklı olarak ideolojiye öncelik vererek işlem eleridir)
^2. Devletin (Baskı) Aygıtının ayrı ayrı öğeleri bir kom u­
ta birim inin, yani devlet iktidarını ellerinde tutan egemen
sınıfların siyasal temsilcilerinin uyguladığı sınıf mücadele­
si siyaseti birim inin varlığında merkezileşen örgütlenmiş
2 4 ) Ç ok büyük ölçüde. Çünkü üretim ilişkileri h er şeyden önce üretim süreci ve
dolaşım sürecinin maddiliğiyle yeniden-üretilebilirler. Ancak, ideolojik ilişkile­
rin bu süreçlerde doğrudan var olduklannı unutm am ak gerekir.
 Luıus /uuıusser
/o—
bir bütün oluşturur, ama DİA’lar çok sayıda ve birbirlerin­
den ayrıdırlar, “görece özerktirler” ve proleter sınıf müca­
delesi ile kapitalist sınıf mücadelesi ve onların bağımlı bi­
çimleri arasındaki çarpışmaların sonuçlarını, kimi zaman
en uç, kimi zaman da sınırlı biçimlerde dile getiren çelişki­
lere nesnel bir alan sağlamaya elverişlidirler)
(j> . Devlet (Baskı) Aygıtının birliği, iktidardaki sınıfların
sınıf mücadelesi siyasetlerini uygulayan, iktidardaki sınıfla­
rın temsilcilerinin yönetiminde birleşmiş-merkezileşmiş ör­
gütü aracılığıyla sağlanmasına karşın, değişik DİA’lar ara­
sındaki birlik egemen ideoloji tarafından, egemen sınıfın
ideolojisi tarafından, çoklukla çelişkili biçimlerde sağlanır y
(Bu özellikler gözönüne alınırsa, üretim ilişkilerinin ye-
niden-üretim i25 aşağıdaki biçim de, bir tür “işbö lü m ü n e
uygun olarak tasarlanabilir?)
(^Devlet (Baskı) Aygıtımın rolü, son kertede söm üm ilişkile­
ri olan üretim ilişkilerinin yeniden-üretiminin siyasal koşul­
larını, baskı aygıtı olarak, özünde zor (fiziksel ya da değil)
kullanarak sağlamaktan ibarettir. Devlet aygıtı büyük ölçü­
de kendi yeniden-üretimine (kapitalist devlette siyaset
adamlarından oluşan hanedanlar, askeri hanedanlar vb.
vardır) katkıda bulunmakla kalmaz, aynı zamanda ve de
özellikle, baskı yoluyla (en sert fiziksel güçten basit idari ya­
sak ve emirlere, açık ya da gizli sansüre vb. kadar) Devletin
İdeolojik Aygıtlarının işleyişinin siyasal koşullarını sa ğlar)
Gerçekten de/Devletin (Baskı) Aygıtının “kalkanı” ar-
2 5 ) Devletin İdeolojik Aygıtlarının ve Devletin (Baskı) Aygıtının katkıda bulunduk­
tan yeniden-üretim in payına.
l u e u i u jl v e l ^ c v ı c ı u ı ıu c u ıv | m r ı y ^ ı ı ı a ı ı
71
dmda üretim ilişkilerinin yeniden-üretimini de büyük öl­
çüde sağlayanlar gene aynı Devletin İdeolojik Aygıtlarıdır.
Egemen ideolojinin, yani devlet iktidarını elinde tutan ege­
men sınıfın ideolojisinin rolü de ağırlıklı olarak burada
gerçekleşir. Bir yandan Devletin (Baskı) Aygıtı ve Devletin
İdeolojik Aygıtları, öte yandan da ayrı ayrı DİA’lar arasın­
daki (zaman zaman gıcırdayan) “uyum” egemen ideoloji­
nin aracılığıyla sağlanır)
Böylece, Devletin İdeolojik Aygıtlarının, üretim ilişkile­
rinin yeniden-üretiminde üstlendikleri, ortak olduğu için
tek olan rollerin çeşitliliğine dayanarak, aşağıdaki hipotezi
gözönüne almamız gerekiyor.
Gerçekten de, çağdaş kapitalist toplumsal formasyonlar­
da, görece olarak, çok sayıda Devletin İdeolojik Aygıtı say­
dık: Öğrenimsel aygıt, dinsel aygıt, aile aygıtı, siyasal aygıt,
sendikal aygıt, haberleşme aygıtı, “kültürel” aygıt vb.
Oysa “servajcı” (gündelik dilde feodal demlen) üretim
tarzının toplumsal formasyonlarında, yalnız mutlak mo­
narşiden değil fakat bilinen ilk Eskiçağ devletlerinden tanı­
dığımız bugünkü devlete kadar, biçimsel olarak hep birbi­
rine benzer tek bir Devletin (Baskı) Aygıtı varsa da, Devle­
tin İdeolojik Aygıtları hem sayıca daha az, hem de değişik
kimliktedirler. Örneğin, Ortaçağ’da Kilise’nin (dinsel Dev­
letin İd eolojik Aygıtının), günümüzde, sözünü ettiğimiz
geçmiş zamana göre, yepyeni olan birçok Devletin İdeolojik
A y g ıtı tarafından devralman, özellikle kültürel ve öğre-
nimsel pek çok işlevi kendinde topladığım görüyoruz. Ki­
 L ou is A lthu sser
72
lise’nin yanında, bir de kapitalist toplumsal formasyonlar­
da oynadığı rol ile karşılaştırılmayacak kadar önemli bir rol
oynayan aile DlA’sı vardı. Öyle görünmesine rağmen, var
olan tek Devletin İdeolojik Aygıtları Kilise ile Aile değildi.
Bir de siyasal DİA vardı. (Etats Généraux, Parlamento, m o­
dern siyasal partilerin ataları olan siyasal Liga ve hizipler,
serbest Komünler ile Kentler). Zamana uymayan bu sözcü­
ğü kullanma tehlikesini göze alırsak, güçlü bir “pre-sendi-
kal” D evletin İd eolojik Aygıtı da (bankacıların, tüccarların
güçlü loncaları ve ustabaşıların, kalfaların oluşturduğu
güçlü birlikler vb.) vardı. Basın ve yayın da, başlangıçta Ki-
lise’nin tümleyici parçaları olan, daha sonraları adım adım
bağımsızlaşan gösteri sanatları gibi, tartışılmaz bir gelişme
gösterdi.
En kaba çizgileriyle inceledigimz(kapitalizm-öncesi dö­
nemde, yalnızca dinsel işlevleri değil, öğrenimsel işlevleri,
“kültür” ve haberleşme işlevlerinin büyük bir bölümünü
de kendinde toplayan egem en bir D evletin İdeolojik Aygıtı­
nın, K ilise’nin varlığı kesin likle açıktır. 16. yüzyıldan 18.
yüzyıla kadar yaşanan tüm ideolojik mücadele, Reform ha­
reketinin yarattığı ilk sarsıntıdan itibaren, dine ve ruhban­
lığa karşı bir mücadelede yoğu n laştıysa bu bir rastlantı de­
ğil, dinsel D evletin İd eolojik Aygıtının egemen konumuna
bağlı bir olg u d u A
(Fransız Devrimi’nin hedefi ve sonucu her şeyden önce,
devlet iktidannı feodal aristokrasiden tüccar-kapitalist burju­
vaziye geçirmek, devletin eski baskı aygıtını kısmen parçala­
ld eo lo ji ve D evletin İd e o lo jik Aygıtları
73
yıp yerine yenisini (örneğin, Ulusal Halk Ordusu) koymakla
sınırlı kalmamış, bir numaralı Devletin İdeolojik Aygıtı olan
Kilise’ye saldırmak da olmuştur. Böylece, ruhban sınıf sivil
kimliğe dayalı olarak oluşturuldu, Kilise’nin mallarına el ko­
nuldu ve dinsel Devletin İdeolojik Aygıtının egemen konumu­
nun yerini alacak yeni Devletin İdeolojik Aygıtlan yaratıldı.}
(^Elbette bunlar kendi başına olmadı: Concordat,26 Resto­
rasyon27 ve en başta Okul olmak üzere, eskiden Kilise’nin
yerine getirdiği işlevlerde burjuva hegemonyasını kurmak
amacıyla sanayi burjuvazisi ile toprak aristokrasisi arasın­
da, tüm 19. yüzyıl boyunca süren uzun sınıf mücadelesi
buna kanıttır. Burjuvazinin, Kilise’ye karşı giriştiği müca­
deleyi sürdürmek ve Kilise’nin ideolojik işlevlerini ele ge­
çirm ek için, kısacası yalnız siyasal hegemonyasını sağla­
mak değil, kapitalist üretim ilişkilerinin yeniden-üretimi
için vazgeçilmez olan ideolojik hegemonyasını sağlamak
için de, Devrimin ilk yıllarında kurulmuş, 1848’de birkaç
ay, II. Imparatorluk’un çöküşünden sonra ise on yıllar bo­
yunca süren şiddetli mücadeleler ertesinde onarılmış yeni
siyasal, parlamenter-demokratik D evletin İdeolojik Aygıtına
dayandığı söylenebilir^)
işte bunun içindir ki, içerdiği tüm tehlikelere karşın
aşağıdaki tezi öne sürebileceğimize inanıyoruz .^Olgun ka­
pitalist formasyonlarda eski egemen Devletin İdeolojik Aygı-
2 6 ) C oncordat: 16 Tem m uz 1801 tarihinde N apoléon Bonaparte ile Papa VII. Pius
arasında im zalanan sözleşme. Bu belge 9 Aralık 1 9 0 5 tarihli yasanın kabulüne
kadar Vatikan, Fransız Devleti ve Kilise arasındaki ilişkileri düzenlemişti, (çn.)
2 7 ) Restauration: 1 8 1 4 yılında yeniden iktidara gelen Bourbon’lar sülalesinin 1 8 3 0
yılında iktidardan düşmesiyle sonuçlanan d ön em (XV1IL Louis ile X . Charles’ın
saltanatı), (çn .)
 S V
l o u is A itn u sser
/ 4 --------
tın a karşı verilen şiddetli bir siyasal ve ideolojik sınıf mü­
cadelesi sonunda egemen kılm an D evletin İdeolojik Aygıtı­
nın, öğrenimsel ideolojik aygıt olduğu düşüncesindeyiz^)
İlk bakışta, burjuvazinin kendi kendine ve sömürdüğü
sınıflara sunduğu ideolojik tasarımlama uyarınca, kapita­
list toplumsal formasyonlarda egemen Devletin İdeolojik Ay­
g ı t ı n ı n okul değil, siyasal D evletin İd eolojik Aygıtının, ya­
ni parti mücadeleleri ve genel oy hakkını birleştiren parla-
menter-demokratik rejim olduğu izlenimi edinildiği için
bu tez paradoksal görünebilir.
Oysa tarih, yakın tarih bile olsa, burjuvazinin parlamen-
ter-demokrasi dışındaki siyasal Devletin İd eolojik Aygıtına
kendini kolayca uydurabildiğini ve de uydurduğunu göste­
riyor: Yalnız Fransa ile yetinirsek, I. ya da II. İmparatorluk,
Meşruti Monarşi (XVIII. Louis, X. Charles), parlamenter-
monarşi (Louis-Philippe), başkanlı demokrasiyi (General
De Gaulle). örnek gösterebiliriz. İngiltere’de işler daha da
açıktı. Burjuvaz;1 Fransa’da küçük soylu sınıfın ahmaklığı
nedeniyle, köylü ve pleb kökenli “devrimci günler” ile ikti­
dara gelmiş ve de bunu epey pahalıya ödemişti; ancak İn­
giltere’de durum son derece farklıydı, çünkü İngiltere’de,
burjuvazi devlet iktidarını elinde tutmayı ve devlet aygıtını
kullanmayı çok uzun zaman aristokrasi ile birlikte “oluştu-
rabilmiş” ve “paylaşabilmişti” (egemen sınıfların tüm iyi ni­
yetli kişileri arasında barış hüküm sürsün!), işte bu neden­
le de devrim, burjuva bakış açısından İngiltere’de özellikle
“başarılı” olmuştu. Almanya’daysa durum daha da çarpıcı­
Id e o lo ji ve D evletin İd eo lo jik Aygıtları
75
dır, çünkü emperyalist burjuvazi W eimar Cum huriyetini
“bir baştan bir başa geçip” nazizme bel bağlamadan önce
siyasal DİA içinde İmparatorluk Junkerlerinin (Bismarck
bunların simgesidir), ordusu ve polisi ile kendine siper ol­
duğu, yönetici personel sağladığı Almanya’da, tarihe gürül­
tülü biçimde adım atmıştı...
Sahnenin önünde yer alan, burjuvazinin bir numaralı,
yani egemen DlA’sı olarak kurduğu siyasal DİA’sımn hare­
ketlerinin arkasında eski egemen DİA’nm , yani Kilisenin
işlevlerini, gerçekte öğrenımsel aygıtın yüklendiğini dü­
şünmekte haklı olduğumuz kanısındayız... Hattâ şunu da
ekleyebiliriz: Okul-Aile çifti, Kilise-Aile çiftinin yerini aldı.
(^Ûğrenimsel aygıt, neden kapitalist toplumsal formas­
yonlarda egemen DlA’dır ve nasıl işler?
Şimdilik şu kadarla yetinelim:
1. Tüm DİA’lar, hangisi olursa olsun, aynı hedefe yöne­
lir: Üretim ilişkilerinin yeniden-üretimi, yani kapitalist sö­
mürü ilişkilerinin yeniden-üretimi.
2. Herbıri bu tek hedefe kendine özgü yoldan katkıda
bulunur: siyasal aygıt bireyleri devletin siyasal ideolojisine
uydurur -b u , ya “demokratik”, “dolaylı” (parlamenter) ide­
olojidir, ya da “dolaysız” (plebisitçi ve faşist) ideoloji. Ha­
ber aygıtı, tüm “yurttaşları” basın, radyo, televizyon ile
günlük milliyetçilik, şovenizm, liberalizm, ahlakçılık vb.
dozlarıyla besler. Kültürel aygıt da aynı şeyi yapar (şove­
nizm açısından en önemli rolü spor üstlenmiştir) vb. Din­
sel aygıt Ölüm, Nikah ve Doğum gibi önemli törenler ya da
vaazlarla, bir yanağını tokatlayana ötekini sunacak kadar
insan kardeşlerini sevemiyorsa, külden başka bir şey olma­
dığını anımsatır. Aile aygıtı... Fazla üstünde durmayalım!)
3. Bu konsere, zaman zaman çelişkilerin (eski egemen
sınıfların kalıntılarının, proletarya ve örgütlerinin çelişkile­
ri) bulandırdığı tek bir partisyon; hani şu Hıristiyanlıktan
önce, Yunan M ucizesini, Hıristiyanlıktan sonraysa, ebedi
şehir Rom anın ihtişamını, özel ve genel Menfaat’i vb. yara­
tan Muhteşem Ceddimiz’in Hümanizmasınm büyük izlek-
lerini ezgisine katıp karan, günümüz egemen sınıf ideolo­
jisin in partisyonu egemendir. Milliyetçilik, ahlakçılık ve
ekonomizm.
4. Oysa bu konsere, ezgisine nerdeyse hiç mi hiç kulak
kabartmasak bile, Devletin İdeolojik Aygıtlarından biri
açıkça egemendir; öylesine gürültüsüz patırtısızdır ki!
Okuldan söz ediyorum.
Tüm toplumsal sınıfların çocuklarım ana-okulundan
başlayarak alır ve de ana-okulundan başlayarak yeni ya da
eski yöntemlerle, yıllar boyunca, çocuğun “etkiye en açık”
olduğu çağda, aile DİA’sı ve öğrenimsel DİA arasında sıkış­
tığı yıllar boyunca, egemen ideolojiyle kaplanmış “beceri­
ler”! (Fransızca, aritmetik, doğa tarihi, fen bilgisi, edebiyat)
ya da sadece katıksız egemen ideolojiyi (ahlak, felsefe,
yurttaşlık eğitimi) çocukların kafasına yerleştirir. On altı
yaşma doğru bir yerlerde, dev bir çocuk kütlesi “üretimin
içine düşer”: Bunlar işçiler ya da küçük köylülerdir. Öğre­
nim görebilecek gençliğin bir başka bölümü yoluna devam
eder ve zar zor kısa bir yol daha aldıktan sonra, bir kıyıya
yığılıp kalır ve küçük ve orta kadroları, beyaz yakalı işçile­
ri, küçük ve orta devlet memurlarını, her türlü küçük-bur-
juva tabakaları oluşturur. Son bir bölümü zirveye ulaşır, ya
aydınlara özgü yarı-işsizliğe düşmek ya da “kollektif emek­
çinin aydınları” dışında, sömürü görevlileri (kapitalistler,
yöneticiler), baskı görevlileri (askerler, polisler, siyaset
adamları, idareciler, vb.) ve profesyonel ideologlar (çoğu
inanmış “laik” kişiler olan her türlü papaz) olup çıkarlar,
/"Yolda düşüp kalan her insan yığını, sınıflı toplumda ye­
rine getirmesi gereken role uygun ideolojiyle pratikte do­
natılmış bulunur: sömürülen olma rolü (son derece “geliş­
miş” “mesleki vicdana”, “ahlaki”, “medeni”, “milli” ve apo­
litik vicdana sahip), sömürü görevlisi olma rolü (işçilere
emretmeyi, işçilerle konuşmayı bilmek: “insan ilişkileri”),
baskı görevlileri (emretmek ve “tartışmaya yer bırakma­
dan” itaat ettirebilmek ya da siyasal yöneticilerin tumturak­
lı boş sözlerini kullanabilmek) ya da profesyonel ideolog­
lar olma görevi (vicdanları saygı ile, yeni hak ettikleri aşa­
ğılama, şantaj ve demagoji ile işleyerek, Ahlak, Fazilet “Aş-
km lık”, Millet, Fransa’nın Dünyadaki Rolü vb. ile besleye-
bilme yeteneği^/
Elbette, birbirine karşıt olan bu erdem lerin çoğu (bir
yanda alçakgönüllülük, feragat, itaat, öbür yanda hayasız­
lık, kibir, küstahlık, güven, kendini büyük görme, hattâ
tatlı dillilik ve kurnazlık) Ailelerde, Kilisede, Orduda, gü­
zel kitaplardd, filmlerde, hattâ stadyumlarda da öğrenilir.

Louis Althusser
78
Ne var ki, başka hiçbir D evletin İd eolojik Aygıtı haftanın 5-
6 günü 8 ’er saatten, bu kadar yıl boyunca kapitalist top­
lumsal formasyonun çocuklarının tümünün zorunlu (en
azından, bedava) dinleyiciliğine sahip değildir.
Oysa, bir kapitalist toplumsal formasyonun üretim ilişki­
lerinin, yani sömürülenlerin söm ürenlerle, sömürenlerin de
sömürülenlerle olan ilişkilerinin büyük bir bölümünün ye-
niden-üretim i, egemen sınıfın ideolojisinin kitlesel biçim ­
de “kafalara yerleştirilmesi” ile kaplanmış birkaç becerinin
öğrenilmesi ile sağlanır. Kapitalist düzen için yaşamsal
öneme sahip bu sonucu üreten mekanizmalar doğaldır ki,
O kul’a ilişkin evrensel çapta egemen bir burjuva ideoloji­
siyle örtülmüş ve gizlenmiştir, çünkü bu, egemen burjuva
ideolojisinin temel biçim lerinden biridir: O kulu “velileri­
nin” (kendileri özgürdürler, yani çocukların sahibidirler)
kendilerine (tam bir güvenle) emanet ettikleri çocukların
“özgürlük” ve “vicdanına” saygılı öğretmenlerin, kendileri
örnek olarak, bilgiler, edebiyat ye “özgürleştirici” erdemle­
riyle, onları yetişkinlerin özgürlük, ahlaklılık ve sorum lu­
luğuna ilk adımlarını attırdıkları ideolojiden arınmış (ma­
dem ki laiktir) tarafsız bir ortam olarak gösteren ideoloji.
Berbat koşullar içinde, “öğrettikleri” bilgide ve tarihte
bulabildikleri tek tük birkaç silahı, ellerini kollarını bağla­
yan ideolojiye, düzene ve düzenin pratiklerine doğru çevir­
meyi deneyen öğretmenlerden özür dilerim. Bir tür kahra­
mandır onlar. Ancak çok azdır sayıları ve içlerinden kaç ta­
nesi (çoğunluğu) (onları aşan ve ezen) düzenin kendilerini
» s- ^
______________ İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları______________
yapmaya zorladığı “iş”ten kuşkulanmaya başlamayı bilir;
daha da kötüsü bu işi inanarak yaparken vicdanlarını sa­
kınmadan seferber eder, (şu meşhur yeni yöntemler!) olan­
ca yürek ve becerilerini kullanırlar. Bundan o kadar az kuş­
ku duyarlar ki, fedakarlıklarıyla, bundan birkaç yüzyıl ön­
cesinde atalarımızın gözünde Kilise’nin, cömert, vazgeçil­
mez ve “doğal” olması gibi, Okul’u da çağdaşlarımızın gö­
zünde aynı derecede “doğal” ve vazgeçilmez, yararlı, hattâ
hayırlı kılan bu ideolojik tasarımlamanın beslenmesine ve
ayakta kalmasına katkıda bulunurlar.
Gerçek şu ki^Kilise’nin egem en Devletin İdeolojik Aygıtı
rolünü günümüzde Okul üzerine almıştır. Tıpkı eskiden
Kilise ile A ilenin bir çift oluşturması gibi, günümüzde de
Okul ile Aile bir çift oluşturmuştur. Okul’un (ve Okul-Ai-
le çiftinin) egemen Devletin İdeolojik Aygıtı, yani dünya ça­
pında sınıf mücadeleleri ile varlığı tehdit edilen bir üretim
tarzının üretim ilişkilerinin yeniden-üretiminde belirleyici
rol oynayan aygıt olduğu kabul edilirse, dünyanın her ya­
nında bu kadar çok devletin öğrenim düzenini (daha o za­
man M anıfesto’d a açıklanmış olan) ve bu düzene çoklukla
bağlı olan aile düzenini sarsan eşi benzeri görülmedik bu
bunalım siyasal bir anlam k a z a m rj
İDEOLOJİ ÜZERİNE
Devletin İdeolojik Aygıtı kavramını ileri sürdüğümüzde,
DlA’lann “ideoloji kullanarak işlediklerini” söylediğimizde,