Процесна техника и заштита животне средине (ПТХ)

II сем., Дипломске академске с. (МСц)

Изборни предмет 2.5.5: Биотехнологија (Шифра: ПТХ 220-0323)
Предавање I, 2017./2018.

SADRŽAJ

1.1 Osnovne definicije i pojmovi 1

1.2 Istorijski razvoj biotehnologije 6

1.1 Osnovne definicije i pojmovi

Biotehnologija se opisuje kao poslednji veliki tehnološki inovacioni prodor dvadesetog

veka. U narednom periodu očekuje se intenzivan razvoj biotehnologije i predvidja se da
će imati vodeću ulogu medju tehnologijama u 21. veku. Razvoj biotehnologije omogućio
je da hemijsko i procesno inženjerstvo dobije široko polje rada u ovoj oblasti.
U periodu intenzivnog razvoja biotehnologije (sedamdesetih godina) mnogi istraživački i
radni timovi obljavljivali su izveštaje u kojima su davali i definicije biotehnologije.

Neke definicije biotehnologije koje su navedene u /1/ glase:

 "Biotehnologija obuhvata korišćenje bioloških aktivnosti u tehnološkim procesima i
industrijskoj proizvodnji",
 "Biotehnologija predstavlja primenu bioloških organizama, sistema ili procesa u
industrijskoj proizvodnji i uslugama",
 "Integralno korišćenje biohemije, mikrobiologije i inženjerskih nauka u cilju tehnološke
(industrijske) primene sposobnosti mikroorganizama, kultura ćelijskih tkiva kao i
delova ćelija", (EFB, Evropska federacija za biotehnologiju, 1981.),
 "Primena biohemije, biologije, mikrobiologije, i hemijskog inženjerstva u industrijskim
procesima i proizvodima (u koje su uključeni i proizvodi u zaštiti zdravlja, u oblasti
energetike i poljoprivrede) i zaštiti životne sredine", (IUPAC, Internacionalna unija za
čistu i primenjenu hemiju, 1981.).

Definicija biotehnologije koju su predložili autori knjige /1/ glasi: "Biotehnologija

predstavlja primenu naučnih i inženjerskih principa u preradi materijala pomoću
bioloških agenasa za ostvarivanje dobara i usluga". Pod "naučnim i inženjerskim
principima" uključeno je više disciplina i to mikrobiologija, biohemija, genetika,
biohemijsko i procesno inženjerstvo. Pod pojmom "biološki agensi" podrazumeva se
veliki broj bioloških katalizatora a posebno mikroorganizama, enzima, biljnih i
životinjskih ćelija. Ostvarivanje dobara podrazumeva dobijanje niza proizvoda u
prehrambenoj, farmaceutskoj i drugim industrijama, a ostvarivanje usluga obuhvata
prečišćavanje otpadnih voda kao i industrijskog i komunalnog otpada.

Biološki procesi koji se odvijaju uz pomoć mikroorganizama (bakterija, gljiva, kvasca,

algi itd.), biljnih i životinjskih ćelija, delova ćelija i enzima primenom biotehnologije
1
koriste se u industrijskim procesima za proizvodnju hrane, pića, lekova, poljoprivrednih
preparata i niza drugih proizvoda.
Biotehnologija odnosno korišćenje bioloških procesa u industrijske svrhe u poslednjih
nekoliko decenija naglo se razvija, zahvaljujući novim saznanjima u prirodnim naukama
a posebno u molekularnoj biologiji. Otkrićima u oblasti genetskog inženjerstva
biotehnologija je postala predmet širokog interesovanja.

Otkrića u oblasti genetskog inženjerstva mogu se ilustrovati tekstom iz knjige

"Biotehnologija - Nova industrijska revolucija" engleskog autora S. Prentisa, u kome se
navode reči istraživača B.S. Haldane-a iz 1929. god.: "zašto da se mučimo pravljenjem
hemijskih spojeva, kad to umesto nas može da učini neka bakterija". Otkrića
genetskog inženjerstva daju Haldaneovim rečima novu dimenziju: "ako ne možeš
pronaći bakteriju koja će učiniti ono što želiš, stvori takvu koja će to moći".

Izjava Bila Gejtsa (New York Times, June 18, 1996):

Ponekad me ljudi pitaju u kojoj oblasti bi radio da se ne bavim kompjuterima. Ja mislim
da bi radio u oblasti biotehnologije. Očekuje se veliki napredak u ovoj oblasti u sledeće
dve dekade, odnosno da će istraživači i kompanije koji se bave biotehnologijom biti u
centru tog razvoja.
"Sometimes people ask me what field I'd be in if not computers. I think I'd be working in
biotechnology. I expect to see breathtaking advances in medicine over the next two
decades, and biotechnology researchers and companies will be at the center of that
progress."

Biohemijsko inženjerstvo je oblast koja se bavi biološkim procesima i njihovim

prevođenjem iz laboratorijskih uslova u industrijsku proizvodnju na ekonomski
prihvatljiv način.

Pod pojmom fermentacije (biokatalize) podrazumeva se transformacija (biohemijska

prerada) supstrata u proizvod.

Biološki proces (bioproces) se uglavnom sastoji iz tri stupnja kako je prikazano na slici
1.1. Sirovinski materijal koji može biti biološkog i ne biološkog porekla, mora se
transformisati u formu pogodnu za odvijanje procesa. Ovo se odvija u predtretmanu
odnosno prvom stupnju procesa u okviru operacija kao što su: sortiranje, usitnjavanje,
pulverizacija, hemijska ili enzimska hidroliza, sterilizacija, formiranje hranljivih podloga i
dr. U drugom stupnju odvija se bioreakcija ito kao: proizvodnja biomase, biosinteza
metabolita, biotransformacija, biohemijska reakcija katalizovana pomoću enzima. U
trećem stupnju vrši se tretman izlaznog materijala iz bioreakcije kroz operacije za
dobijanje krajnjeg proizvoda kao što su: filtracija, centrifugiranje, sedimentacija,
flokulacija, dezintegracija ćelija, ekstrakcija, ultrafiltracija, prečišćavanje, kristalizacija,
isparavanje, sušenje, tabletiranje, pakovanje i dr.
2
 СТУПЊЕВИ БИОПРОЦЕСА ОПЕРАЦИЈЕ

СИРОВИНА

- сортирање
- уситњавање
- пулверизација (comminution)
- хидролиза
ПРЕДТРЕТМАН - стерилизација
- формирање хранљивих подлога
(medium formulation) и др.

- производња биомасе
БИОРЕАКЦИЈА - биосинтеза (metabolite biosynthesis)
- биохемијске реакције катализоване
помоћу ензима
- биотрансформација

- филтрација
- центрифугирање
ТРЕТМАН ИЗЛАЗНОГ - седиментација
МАТЕРИЈАЛА - флокулација
- дезинтеграција ћелија
- екстракција
- ултрафилтрација
- пречишћавање
- кристализација
- испаравање
- сушење
- таблетирање
ПРОИЗВОД - паковање и др.

Slika 1.1. Stupnjevi bioprocesa i jedinične operacije

Rešenje kompleksnih sistema biotehnologije, odnosno prevodjenje bioloških procesa na

industrijski nivo zahteva multidisciplinarni pristup povezivanjem naučnih saznanja i
tehnologije i to iz mikrobiologije, biohemije, molekularne biologije, genetike, procesnog
inženjerstva i drugih oblasti (slike 1.2.a i 1.2.b).

3
U svim fazama razvoja tehnologija u ovoj oblasti značajna je uloga inženjera procesne
tehnike koja se sastoji u razvoju i projektovanju postrojenja u skladu sa zahtevima
procesa. Njihov rad zahteva blisku saradnju sa biotehnolozima, biohemičarima,
mikrobiolozima, genetičarima, čija se istraživanja u laboratorijama sastoje u otkrivanju i
razvoju novih procesa.
Inženjerske
nauke

Inženjerske
Hemijsko nauke Biološko
inženjerstvo inženjerstvo

Hemijsko Biološko
Biotehnologija
inženjerstvo inženjerstvo

Biohemija
Hemijske Biotehnologija Biološke
nauke nauke

Biohemija
Hemijske Biološke
Slikanauke nauke
1. Multidisciplinarna priroda biotehnologije

Slika 1. Multidisciplinarna priroda biotehnologije

Slika 1.2.a Multidisciplinarna priroda biotehnologije/nl-2/

4
 (A) Molekularna
Biohemija Mikrobiologija Genetika
Nauka biologija

Mašinstvo
(B) Procesno
Biohemijsko inženjerstvo
Oblasti inženjerstvo
inženjerstva Hemijsko
Automatizacija inženjerstvo
(C) Biokonverzija Fermentacija Biosinteza Operacije pre
Procesi bioprocesa

Celije i enzimi biokatalizatori Operacije posle

bioprocesa
(izdvajanje
proizvoda)

(D) Farmaceutske Sirovine za Obrada

Hemikalije Hrana otpadnih
Proizvodi sirovine poljoprivredu materija

Slika 1.2.b Biohemijsko inženjerstvo i njegovi odnosi sa: (A) osnovnim naučnim
disciplinama, (B) inženjerskim disciplinama, (C) skupovima osnovnih procesa i (D)
skupovima osnovnih proizvoda

Biohemijsko inženjerstvo posebno je važno za pojedinačne nacionalne ekonomije, jer

se po pravilu gotovo svaka sirovinska osnova može upotrebiti za biološke procese (za
proizvodnju ili održavanje čiste prirodne ili životne sredine). Tako bi u našoj zemlji
biohemijsko inženjerstvo trebalo biti važna delatnost, posebno u sklopu korišćenja
poljoprivrednih proizvoda kao osnovnih i obnovljivih sirovina za proizvodnju više
važnih proizvoda (sirovina) za hemijsku i prehrambenu industriju.

Karakteristike industrijskih procesa biotehnologije su veća ekonomičnost, manja

potrošnja energije i veća pouzdanost u odnosu na tradicionalne industrijske procese, pri
čemu je većina sekundarnih proizvoda podložna biodegradaciji i nije toksična. Prema
tome, biotehnologija pruža mogućnosti za rešavanje velikog broja problema uvodjenjem
novih tehnologija u oblasti proizvodnje hrane, lekova, dobijanju novih izvora energije i
ekologiji.

Sirovine koje se koriste u biotehnološkim procesima mogu biti i otpadne materije i

nusproizvodi iz različitih procesa: iz prehrambene industrije (melasa, hidrol i dr.),
poljoprovredne proizvodnje (animalni otpad - stajnjak), gradskog kanalizacionog otpada i
drugog organskog otpada. Pošto se radi o jeftinoj i obnovljivoj sirovinskoj bazi, ova
industrija će u manjem stepenu biti osetljiva na produbljivanje sirovinsko-ekonomske
krize.

5
U tabeli 1.1 prikazane su osnovne prednosti i nedostaci biotehnoloških procesa u odnosu
na tradicionalne industrijske procese.

Tabela 1.1 Karakteristike industrijskih procesa biotehnologije u odnosu na tradicionalne

industrijske procese
Prednosti biotehnoloških procesa
Blagi reakcioni uslovi – obično se izvode na sobnoj temeperaturi, oko neutralne pH
vrednosti i na atmosverskom pritisku
Specifičnost – enzimski katalizatori su visoko specifični i katalizuju mali broj hemijskih
reakcija
Efikasnost – enzimske reacije su znatno brže nego kada se reakcija izvodi sa standardnim
katalizatorima
Obnovljivost resursa – glavna sirovina za bioprocese je biomasa koja daje energiju
potrebnu za sintezu organskih jedinjenja
Manja potrošnja energije u odnosu na tradicionalne procese
Nedostaci biotehnoloških postupaka
Kompleksna smeša proizvoda – u slučajevima kultura ćelija finalni proizvod pored
ćelijske mase sadrži i proizvode metabolizma i ostatke hranljivih materija
Razblaženost rastvora – željeni proizvodi se dobijaju u malim količinama u vodenoj
sredini što znatno poskupljuje njihovo izolovanje
Kontaminacija - ćelijske strukture su osetljive na kontaminaciju, što posebno dolazi do
izražaja kod ćelija viših organizama koje rastu znatno sporije od bakterijskih
Varijabilnost – promenom okoline mogu nastupiti mutacije kod ćelija pri čemu mogu u
potpunosti izgubiti osobine koje su vitalne za proces

U tabeli 1.2 dat je prikaz podele bioinženjerstva koju je odobrila Sekcija za industrijske
fermentacije Internacionalne unije za čistu i primenjenu hemiju (IUPAC).

6
Tabela 1.2 Definicija specijalnih područja bioinženjerstva (IUPAC)
Bioinženjerstvo
Biohemijsko Biomedicinsko Prehrambeno Zaštita životne
inženjerstvo inženjerstvo inženjerstvo sredine
- proizvodnja antibiotika, - primena inženjerstva u - primena - primena
amino-kiselina, steroida, fiziologiji, psihologiji inženjerstva inženjerskih
enzima, nukleotida, odnosa čovek mašina, u proizvodnji principa za
aktivnih živih ćelija, Medicinsko inž. (kao hrane uključivo održavanje
vakcina, alkoholnih deo biomedicinskog i one zdrave
napitaka, proteina inženjerstva) proizvedene i sigurne,
za hranu i tov. - primena inženjerstva i postupcima prirodne
- prečišćavanje bioloških principa u fermentacije. i radne životne
otpadnih voda, razvoju materijala i sredine.
- kulture tkiva: posebnih naprava za
proizvodnja biljnih proteze,
i životinjskih ćelija - primena inženjerstva u
instrumentaciji,
posebno za
dijagnostiku,
uredjaji za sterilizaciju.

7
1.2 Istorijski razvoj biotehnologije

Biotehnologija je novo ime za procese koji imaju korene u dalekoj prošlosti (od
davnina je poznat način konzervisanja namirnica putem fermentacije).
Medjutim, do saznanja da se ovi procesi odvijaju pod uticajem živih organizama,
došlo se tek mnogo kasnije, u 17. veku, zahvaljujući otkriću mikroorganizama od
strane Antoni Van Levenhuka.

Definitivan dokaz o fermentivnoj ulozi ovih najmanjih živih organizama dao je Luj
Paster i to je predstavljalo prvi korak u pravcu napuštanja empirijskih saznanja i prelaska
ka naučnim objašnjenjima bioloških procesa. Pasterova otkrića su u pravom smislu
izvršila malu revoluciju u proizvodnji hrane i pića (pivo, vino a docnije i fermentisani
mlečni proizvodi itd.), tako da su ove proizvodnje bile podignute na jedan mnogo viši
industrijski nivo.

Fermentacija (biohemijska prerada) se industrijski razvija početkom dvadesetog

veka, kada započinje proizvodnja enzima, organskih kiselina i kvasca.

Komercijalna primena postupka fermentacije naglo se razvija u prvih 30 godina

dvadesetog veka. 1925 godine 85 % svih industrijskih rastvarača (etanol, aceton i dr.)
korišćenih u SAD su bili proizvedeni fermentacijom.
Posle II svetskog rata raspolagalo se sa velikim količinama nafte koja je imala nisku cenu.
Zbog toga je mnogo proizvodnih procesa koji su se bazirali na fermentaciji prevedeno na
hemijske sintetičke procese koji se baziraju na sirovoj nafti. Kao rezultat, u SAD je 1945
god. proizvedeno samo 25 % industrijskih rastvarača procesom fermentacije.

Početak proizvodnje antibiotika u petoj deceniji prošlog veka, daje biotehnologiji novi
zamah. Tada je došlo do primene saznanja iz klasičnih tehnologija u fermentacionoj
industriji, gde su se mikrobiološki procesi odvijali u bioreaktorima u kojima su
primenjena takva rešenja koja onemogućavaju kontaminaciju mikroorganizmima iz
okoline. Uvodjenjem novih tehnologija pojavili su se novi proizvodi kao što su
antibiotici, aminokiseline, organske kiseline, enzimi, steroidi, polisaharidi i vakcine.

Posebna pažnja poklanja se razvoju procesa fermentacije i fermentora kao uredjaja.

Dva osnovna cilja se pri tome postavljaju: realizaciju proizvodnje jednog odredjenog
proizvoda i dobijanje visokoefektivnih procesa fermentacije i fermentora. Postizanje više
efektivnosti procesa ostvaruje se primenom novih mikroorganizama koji dozvoljavaju
odvijanje procesa na povišenim temperaturama od oko 6065 oC, podrazumeva
korišćenje termofilnih mikroorganizama umesto do sada korišćenih mezofilnih.
Povišenje temperature dovodi do ubrzavanja procesa konverzije materije po poznatom
logaritamskom zakonu.

Drugi trend razvoja jeste primena rekombinantnih vrsta mikroorganizama, što je

predmet aktivnosti genetskog inženjerstva. Ogroman napredak u molekularnoj biologiji i
to prvenstveno otkriće genetskog koda dezoksiribonukleinske kiseline (DNK), kao
8
biohemijske osnove nasledjivanja, stvorio je uslove za primenu tehnologije
rekombinantne DNK. Ova nova tehnologija obuhvata enzimatsku razgradnju živih ćelija,
ekstrakciju DNK, prečišćavanje i fragmentaciju DNK sa izuzetno specifičnim enzimima,
selekciju fragmenata DNK koji sadrže odredjene gene i njihovo ugradjivanje u odabranu
ćeliju. Time se dobija ćelija sa sjedinjenim DNK, koje potiču iz različitih izvora.
Rekombinovane ćelije sa ugradjenom stranom DNK mogu biti transformisane da
stvaraju proizvode koje ranije nisu mogle.

Napretku biotehnologije doprinela su i nova saznanja vezana za primenu tehnika

imobilisanja, koja su omogućila znatno bolje iskorišćenje enzima, kao i celih ćelija i
uticala na povećanje stabilnosti fermentacionih procesa.

Razvijeni su matematički modeli bioloških procesa korišćenjem rezultata sistemskih

analiza. U cilju izučavanja optimalnih uslova za prevodjenje bioloških procesa na
industrijski nivo, proučavaju se podaci o parametrima koji kontrolišu metaboličke puteve
živih ćelija.
Veliki napredak je učinjen i u konstrukciji bioreaktora kao i u kompjuterskoj kontroli
fermentacionog procesa.

Proizvodnja biološki aktivnih materija (enzima, antibiotika) primenom savremenih

tehnika imobilisanja, omogućila je razvoj novih senzora koji se mogu koristiti u
biodijagnostici i biodetoksifikaciji.

Značajni periodi u razvoju biotehnologije prikazani su u tabeli 1.3.

Tabela 1.3 Istorijski razvoj biotehnologije

PERIOD OTKRIĆA
6000 god. p.n.e. Alkoholna pića, hleb, sir (proizvodi fermentacije)
XVII vek A.V.Levenhuk, otkriće postojanja mikroorganizama
1857. Luj Paster, otkriće da se proces fermentacije odvija uz
pomoć mikroorganizama, tj. otkriće alkoholne
fermentacije uz pomoć kvasaca
1900. Razvoj industrije sa primenom procesa fermentacije
1914.-1918. Chaim Weizman, biohemijska konverzija mekinja u
aceton potreban za sintezu eksploziva kordita (smeša
nitroglincerina, nitroceluloze i želatinozne materije)
1923. Otvorena prva fabrika za sintezu limunske kiseline
(Pfizer)
1928. Aleksander Fleming, otkrio penicilin koji ulazi u
industrijsku proizvodnju tek u II svetskom ratu
1944. Masovna proizvodnja pencilina (u II svetskom ratu)
1953. Razjašnjena struktura DNK
1973. Rekombinovana DNK (otvara se mogućnost za razvoj
genetskog inženjerstva)
9
 1982. Humani insulin, prvi komercijalni proizvod rDNK

Danas se sa odredjenom sigurnošću moguće utvrditi da li jedan proizvod može da se

dobije mikrobiološkim putem, zatim može da se odredi vrsta mikroorganizma koji
učestvuje u navedenom procesu kao i najpogodniji uslovi da željene karakteristike
proizvoda najbolje dodju do izražaja.

10