Ranohrišćanska i vizantijska umetnost

- 323. godine Konstantin Veliki odlučio da prestonicu rimskog carstva preseli u grčki grad Bizancijum (Konstantinopolj ili kod nas
Carigrad). 6 godina kasnije preseljenje zvanično izvršeno.
- Nova prestonica simbolisala hrišćansku osnovu rimske države jer se nalazila u srcu najpotpunije hristijanizovane oblasti
imperije.
- Premeštanje sedišta imperijalne moći dovelo do cepanja carstva
- Deoba postala gotova stvar za manje od sto godina, iako carevi u Carigradu nisu prestajali da polažu pravo na zapadne
provincije.
- Zapadne provincije, kojima su vladali rimski carevi, uskoro su pale kao žrtve najezdi germanski plemena Vizigota, Vandala,
Ostrogota, Langobarda.
- Krajem šestog veka poslednji ostaci centralizovane vlasti su iščezli.
- S druge strane Istočno ili Vizantijsko carstvo preživelo je ove napade i pod Justinijano, 527 – 565. ponovo je steklo moć i
stabilnost.
- S pojavo islama sto godina kasnije, sve delove carstva koji su ležali u Africi i na Bliskom istoku pokorila je arapska vojska. U XI
veku Turci su zauzeli veliki deo Male Azije, dok su poslednji vizantijski posedi na zapadu ( u južnoj Italiji) potpali pod Normane.
- Ipak, carstvo se održalo (čija je teritorija bila ograničena na Balkan i Grčku) do 1453. kada su Turci osvojili Carigrad.
- Podela Rimskog carstva dovela je i do verskog rascepa
- U vreme Konstantina, rimski episkop bio je priznati poglavar, papa, hrišćanske crkve. To pravo na prvenstvo među episkopima
osporio mu je patrijarh iz carigrada; došlo je do pojave razlika u učenju i podela hrišćanstva na zapadnu ili katoličku i istočnu ili
pravoslavnu crkvu postala je skoro konačna.
- Razlike među njima su bile duboke – rimsko katoličanstvo zadržalo je svoju nezavisnost od carske ili bilo koje državne vlasti i
postalo međunarodna ustanova koja je izražavala taj svoj karakter u univerzalnosti crkve, dok je pravoslavna crkva bila zasnovana na
jedinstvu duhovne i svetovne vlasti u ličnosti cara koji je postavljao patrijarha.
- Termin „ranohrišćanski“, strogo govoreći ne označava stil; on se više odnosi na bilo koje umetničko delo koje su stvorili hrišćani ili
koje je bilo stvoreno za hrišćane, u vreme koje je prethodilo otcepljenju pravoslavne crkve – ili, grubo uzeto, u prvih pet vekova naše
ere.
- „Vizantijska umetnost“, s druge strane, označava ne samo umetnost Istočnog rimskog carstva već i specifične osobine stila
- Nema tačne granice između ranohrišćanske i vizantijske umetnosti (pošto se stil može pratiti unazad do vremena Konstantinovog)
- Vladavina Justinijanova je nazvana prvim zlatnim dobom vizantijske umetnosti (njemu skoro pošlo za rukom da ujedini
Konstantinovu nekadašnju teritoriju.
- Spomenici pod njegovim okriljem mogu se uzeti i kao vizantijski i kao ranohrišćanski.
- Ubrzo potom, politčki i verski rascep postao je rascep i u umetnosti.
- U zapadnoj Evropi keltsi i germanski narodi prihvatili su nasleđe civilizacije kasne antike, čiji je sastavni deo bila i ranohrišćanska
umetnost, i preobrazili je u umetnost srdnjeg veka.
- Istok nije doživeo takav prelom; U Vizantijskom castvu kasna antika je i dalje živela, iako su grčki i istočnjački elementi sve više
preovlađivali na štetu rimskog nasleđa. Vizantijska civilizacija zbog toga nikad nije u potpunosti postala srednjovekovna.

Ranohrišćanska umetnost

- Ne zna se gde i kada su bila stvorena prva umetnička dela. Od sačuvanih spomenika se ni za jedan ne može reći da je rađen pre
200. godine. Do Konstantina Velikog se zna veoma malo o hrišćanskoj umetnosti.
- Slikane dekoracije u rimskim katakombama, podzemnim grobljima hrišćana, jedina su veća i povezana grupa materijala, one
predstavljaju samo jednu među raznim rodovima hrišćanske umetnosti.
- Pre Rima, starije i veće hrišćanske zajednice postojale su u velikim gradovima severne Afrike i Bliskog Istoka ( Aleksandrija i
Antiohija)
- Zidne slike u sinagogi u Dura-Europosu navode na misao da su slike sličnog orijentalizujućeg karaktera možda ukrašavale i
zidove hrišćanskih bogomolja u Siriji i Palestini, pošto su najstarije hrišćanske zajednice obrazovali otpadnici od jevrejske
zajednice.
- Pogrebni ritual i obezbeđenje grobova predstavljali su vitalni interes ranog hrišćanina, čija je vera počivala na nadi u večni
život u raju ( Slikana tavanica iz katakombe S. Pietra i S. Marcellina)
- Pre Konstantina zajednice nisu mogle javno da obavljaju bogosluženje ( one su vršene tajno u kućama bogatih članova). Za
vreme Konstantina trebalo je za novu zvaničnu veru stvoriti upečatljiv arhitektonski okvir, da crkva postane vidljiva svima. Za
nekoliko godina, pod carskim okriljem, nikao je veliki broj crkava.
- Ove građevine pripadale su novom tipu koji se danas zove ranohrišćanska bazilika i koji je poslužio kao osnovni uzor u
razvoju crkvene arhitekture zapadne Evrope.
- Nijedna od ovih crkava se nije sačuvala u prvobitnom obliku.
- Osnova najveće crkve Konstantinovog vremena – Sv. Petar u Rimu je poznata.
- Nešto mlađa bazilika sagrađena po istom obrascu Sv. Pavla ostala je netaknuta sve d 1823. kada je izgorela.
- Ranohrišćanska bazilika je sinteza dvorane za skupove, hrama i privatne kuće.
- Paganska bazilika u Leptis Magni je bila pogodan model za crkve Konstantinovog vremena
- Hrišćanske bazilike bile su osim dvorana za skupove i sveti dom boga. Da bi se izrazila nova funkcija ubačeno je novo središte
– oltar, koji je bio postavljen ispred apside, na istočnom kraju glavnog broda. Ulazi su za razliku od paganski bazilika gde su
bili sa strane, prebačeni na zapad. Hrišćanska bazilika bila je koncentrisana duž jedne jedine dužinske ose (kao egipatski
hramovi).
- Pre ulaza u crkvu nalazi se atrijum, čija suprotna strana obrazuje ulazni trem – narteks. Onda dolazi portal glavnog broda.
Neprekinut ritam arkada glavnog broda vodi nas ka velikom luku na istočnom kraju (trijumfalni luk) koji uokviruje oltar i
zasvođenu apsidu iza njega. Oltar se nalazi u posebno odeljku prostora koji stoji pod pravim uglom naspram glavnog broda i
bočnoh brodova – bema ili transept ( u malim crkvama izostavljena najčešće)
- Bitni vid ranohrišćanske crkvene arhitekture – suprotnost između spoljašnjosti i unutrašnjosti (upadljivo se pokazuje na crkvi
S. Apolinare in Classe blizu Ravene).
- Još jedan tip građevine zastupljen za vreme Konstantinove ere koji je ušao u tradiciju hrišćanske arhitekture – građevine sa
kružnom ili polugonalnom osnovom zasvođene kupolom. U četvrtom veku ovom tipu građevine dato je hrišćansko značenje u
krstionicma i pogrebnim kapelama vezanim sa bazilikama crkava. Najlepši očuvani primer je Sta Constanza, mauzolej
Konstantinove ćerke Konstancije.
- Od dekoracije crkava IV veka nije se mnogo sačuvalo
- Javio se novi oblik – ranohrišćanski zidni mozaik
- Mozaik koristili Sumerci u III veku p.n.e. U helenističko doba Grci i Rimljani upotrebom sitnih kocki nazvanih tesserae
poboljšali tehniku toliko da su reprodukovali slike rađene bojom (bitka kod Isa)
- Ali ranohrišćanski zidni mozaici bez prethodnika.
- Materijal – bojeno staklo
- Gledana iz ugla grčko-rimske arhitekture ranohrišćanska arhitektura je čudno bezizrazna, čak antimonumentalna.
- Ranohrišćanski mozaici negirali ravninu zidne površine (kao i Rimljani, ali sa drugim ciljem, da ostvare „iluziju nestvarnosti“
blistavog carstva naseljenog nebeskim bićima i simbolima. Deo mozaika u kupoli crkve Sv. Đorđa u Solunu, izvedenog krajem
IV veka)
- U narativnim scenama takođe dolazi do menjanja iluzionističke tradicije starog slikarstva pod uticajem nove sadržine. Scene iz
Starog i Novog zaveta bile su na zidovima glavnog broda ranohrišćanskih bazilika. – Razilazak Lota i Avrama, iz najstarijeg
ciklusa ove vrste, naslikanog oko 430. godine u crkvi Sta Maria Maggiore u Rimu.
- Za teme su mogli da nađu uzore u zidnim slikama, ali najvažniji prototipovi su se nalazili u ilustrovanim rukopisima, naročito
starog zaveta.
- Ranohrišćanska crkva podsticala je prepisivanje svetih tekstova u velikim razmerama.
- Knjige nastaju u Egiptu, ne zna se tačno kad, pronalaskom papirusa. Knjige od papirusa bile su u obliku svitaka. Oni su ostali u
upotrebi tokom cele Antike sve dok se u kasno helenističko doba nije našao novi materijal: pergament ili vellum (tanka
izbeljena životinjska koža mnogo trajnija nego papirus). Tad se došlo do povezane knjige kakvu mi danas znamo i koja se
tehnički zvala kodeks. I zmeđu I i V veka kodeks od pergamenta zamenio je svitak (bilo od pergamenta ili od papirusa).
- Kodeks je dozvoljavao upotrebu jakih boja, za razliku od svitka, pa je to učinilo da knjižne ilustracije postanu umanjene
paralele zidnih slika, mozaika i slika na panelima.
- Najstarije iluminacije (bilo hrišćanske, jevrejske ili paganske) rađene su pod snažnim uticaje iluzionizma helensko-rimskog
slikarstva.
- Jedan od najstarijih sačuvanih ilustrovanih rukopisa – Vatikanski Vergilije , verovatno rađen u Italiji u vreme kad i mozaici u
Sta Maria Maggiore.
- Najstariji otkrive ilustrovani rukopisi Biblije spadaju u početak VI veka – najvažniji primer – Bečka geneza (ne predstavlja
jedan jedini događaj, već niz epizoda koje se nižu u obliku slova U..
- Ova metoda poznata je pod nazivom kontinuirana naracija.
- Vajarstvo je, pored arhitekture i slikarstva, igralo sekundarnu ulogu. Zbog biblijskih zabrana u pogledu idola vajarstvo se
razvijalo u anitmonumentalnom pravcu, od prostorne dubine i masivnih razmera grčko-rimske umetnosti ka plitkim oblicima
malih dimenzija i čipkastoj dekoraciji površina.
- Najstarija dela hrišćanske skulpture su mermerni sarkofazi, izrađivani od II veka pa nadalje za važnije pripadnike crkve. Do
Konstantinove ere njihova dekoracija se sastojala ponajviše iz istog ograničenog repertoara tema poznatih sa zidnih slika u
katakombama. Jedno stoleće kasnije tek dolazi do znatnog proširenja izbora tema i oblika.
- Jedan od glavnih primera iz tih godina je sarkofag Junija Basa, prefekta Rima, koji je umro 359. godine. Prednja strana je
podeljena na deset kvadratnih odeljaka, ukrašena mešavinom Starog i Novog zaveta. U gornjem redu su ( s leva na desno)
Isakova žrtva, Svetog Petra odvode u tamnicu, Hrist na prestolu između svetoh Petra i Sv. Pavla, Hrist pred Pontijem Pilatom
(dva odeljka). U donjem delu su stradanje pravednog Jone, Prvi greh, Hristov ulazak u Jerusalim, Danilo u lavljoj jazbini i Sv.
Pavla vode na mučilište. Ako ga merimo u poređenju sa antiklasičnim stilom friza na Konstantinovom slavoluku, klesanom
pola veka ranije, sarkofak Junija Basa deluje klasicistički.
- Ove tendencije ka klasicizmu bile su pojava koja se stalno ponavljala od sredine IV veka do početka VI veka.
- Bez te tendencije ka klasicizmu ne bi bilo ploča od slonovače i drugih malih reljefa u dragocenom materijalu. Oni su uglavnom
namenjeni privatnom vlasništvu, pravljeni da se posmatraju izbliza. Jedan takav komad je ploča od slonovače koja je činila
desnu stranu diptiha izrađenog između 390. i 400. godine, verovatno prilikom jednog venčanja između rimskih plemićkih
porodica Nikomahi i Simahi – Bahatkinja i njena pomoćnica pred Jupiterovim oltarom. Konzervativni karakter ogleda se u
paganskoj temi i u kompoziciji iz augustovske ere.
- Druga ploča od slonovače rađena je nešto posle 500. godine u istočnom rimskom carstvu. Odlikuje se klasicizmom koji je
postao rečiti nosilac hrišćanske sadržine – Arhanđel Mihailo.
- Iako je monumentalna skulptura izgubila pokroviteljstvo države, zadržala je, bar za neko vreme pokroviteljstvo države. Carevi,
konzuli i visoki službenici i dalje su dizali svoje portretne statue na javnim mestima sve do Justinijanove vladavine, a ponekad
i kasnije. Poslednji zabeleženi primer je sa kraja VIII veka.
- Tokom druge polovine IV i početkom V veka dolazi do oživljavanja pretkonstantinskih tipova i obnavljanja interesovanja za
individualnu karakterizaciju.
- Počev od 450. godine spoljašnja sličnost povlači se pred likom duhovnog ideala. Za sledećih hiljadu godina neće biti portreta u
grčko-rimskom smislu te reči.
- Najupadljiviji primer na kome se zapaža ovaj proces je glava Eutropija Efeskog.

Vizantijska umetnost

- Između vizantijske i ranohrišćanske umetnosti nema tačno određene demarkacione linije. Istočne i zapadnohrišćanske
karakteristike je teško razdvojiti pre VI veka. Sve do tada obe oblasti su doprinosile razvoju ranohrišćanske umetnosti, premda
su se osećale tendencije da se vođstvo pomera sve više ka Istoku što je položaj Zapada postajao sve slabiji. Za vreme
Justinijana (527-565.) ovo pomeranje je bilo završeno. Carigrad je postao umetnička prestonica. Justinijan je bio veliki
 pokrovitelj umetnosti i s njim se niko nije mogao meriti još od vremena Konstantina Velikog. Njegovu eru su zvali i zlatnim
dobom.
- Najbogatija grupa spomenika nije sačuvana u Carigradu, već na italijanskom tlu, u Raveni.
- Ovaj grad je postao prestonica zapadnorimskih imperatora 402. godine, a krajem veka i prestonica Teodorija, ostrogotskog
kralja. Za vreme Justinijana Ravena je bila glavno uporište vizantijske vlasti u Italiji.
- Najznamenitija crkva tog vremena bila je S. Vitale, sagrađena 526-547. predstavlja tip izveden uglavnom iz carigradskog tipa.
Oktogonalna osnova sa kupolom iznad središnjeg dela – uticaj mauzoleja Sta Constanza u Rimu, ali se razvoj do koga je u
međuvremenu došlo odigrao na Istoku, gde su crkve sa kupolom bile građene u vekovima koji su prethodili S. Vitalu. S. Vitale
veći od Sta Constanze i bogatiji prostornim efektima. Ispod prozorskog - lateralnog zida zid glavnog broda pretvorio se u niz
polukružnih niša koje prodiru u bočni brod i tako se vezuju s glavnim na nov i komplikovan način. Sam bočni brod je dobio
sprat (ove galerije bile su rezervisane za žene). Ovde nalazimo samo ostatke uzdužne ose ranohrišćanskih bazilika – to je
odeljak za oltar zasvođen krstastim svodom, iza koga leži apsida koja gleda prema istoku, a narteks na suprotnoj strani.
- Od vremena Justinijana, crkva centralne osnove sa kupolom imaće prevagu u pravoslavnom hrišćanstvu.
- U Sv. Vitalu nalaze se i dva čuvena mozaika. Na njima su Justinijan i njegova žena Teodora u pratnji visokih službenika,
mesnog sveštenstva i dvorskih dama, prisustvuju službi kao da su u dvorskoj kapeli.
- Promenio se ideal lepote – visoke, tanke figure malenih stopala i sitnih ovalnih lica na kojima dominiraju ogromne oči i tela
koja su sposobna samo za spore ceremonijalne pokrete.
- Među sačuvanim spomenicima Justinijanove vlade u Carigradu je daleko najvažnija Aja Sofija. Sagrađena 532-537. Graditelji
– Antemije iz Tralesa i Isidora iz Mileta. Posle turskog osvajanja postala je džamija (tad su dodata 4 minareta), a mozaici su
ugavnom bili prekriveni premazom. Neki od mozaika su otkriveni pošto je građevina pretvorena u muzej. Osnova Svete Sofije
predstavlja kombinaciju elemenata – osnova ranohrišćanskih bazilika, ali glavnu karakteristiku glavnog broda čini kvadratni
prostor sa ogromnom kupolom kojoj su sa oba kraja pripojene polukupole tako da je glavni brod postao jedan veliki oval. Uz
ove polukupole prislonjene su polukružne niše s otvorenim arkadama, slično kao u S. Vitalu. Kupola počiva na 4 luka koji
prenose njenu težinu na velike stupce u uglovima kvadrata, tako da zidovi ispod lukova nemaju uopšte nikakvu konstruktivnu
funkciju. Prelaz od kvadrata koji obrazuju ovi uglovi do kružnog oboda kupole izveden je pomoću svernih trouglova koji se
zovu pandantifi.
- Ne zna se gde i kada je pronađena kupola na pandantifima ali je Sv. Sofija je najstariji primer njene primene u monumentalnim
razmerama. Od tada je kupola na pandantifima postala osnovna karakteristika vizantijske, a nešto kasnije i zapadne arhitekture.
- U vizantijskoj umetnosti više nije stvorena nijedna građevina koja bi se merila sa Sv. Sofijom. Crkve drugog zlatnog doba (od
IX do XI) veka bile su skromnih razmera i više monaške nego carske po duhu. Njihova najčešća osnova je grčki krst upisan u
kvadratu sa narteksom pridodanim na jednom i apsidom (ponekad sa kapelama na obe strane) na drugoj strani. Glavna
karakteristika konstrukcije je kupola na kvadratnoj osnovi i ona često počiva na valjkastom tamburu ( kao što je slučaj sa
dvema manastirskim crkavama u mestu Hosios Loukas u Grčkoj). One ilustruju dve druge karakteristike vizantijske arhitekture
– tendenciju ka gizdavoj spoljašnjosti i sklonost ka vertikalno izduženim proporcijama.
- Slikarska dekoracija kupole u manstirskoj crkvi u Dafni (bolje očuvana nego u Katolikonu u mestu Hosios Loukas) predstavlja
Hrista Pantokratora ( vladara svemira) izrađena u mozaiku na zlatnoj pozadini. 16 starozavetnih proroka. U uglovima se nalaze
4 prizora koji otkrivaju ljudsku i božansku prirodu Hrista – blagovesti (dole levo), rođenje, krštenje i preobraženje (u smeru
kazaljke na satu).
- Najveća i najraskošnija crkva drugog zlatnoh doba je Sv. Marko u Veneciji, započeta 1063. godine. Ima osnovu grčkog
upisanog krsta, ali je svaki krak krsta naglašen posebnom kupolom. Nešto drugačije su građene, ko bi ga znao. Građena za
mnogobrojno građanstvo velike metropole, za razliku od crkve u Dafni ili u Hosios Loukasu.
- Za vreme drugo zlatnog doba vizantijska arhitektura se zajedno sa pravoslavnom verom proširila u Rusiju. Tamo je osnovi tip
vizantijske crkve doživeo preobražaj upotrebi drveta kao građevinskog materijala. Najčuveniji deo ove struje je Saborna crkva
Vasilija Blaženog kraj Kremlja u Moskvi. Sagrađena za vladavine Ivana Groznog.
- Razvoj vizantijskog slikarstva i vajarstva posle Justinijanovog doba bio je prekinut ikonoboračkim raspravama. One su počele
jednim carskim ediktom iz 726. godine kojim su zabranjene religiozne slike. Ta borba je trajala više od sto godina i podelila je
narod u dva tabora. Ikonoborci su bili protivnici ikona, kojima je na čelu bio car i imali su podršku uglavnom u istočnim
provincijama, ostajali su pri doslovnoj interpretaciji biblijske zabrane pravljanja kipova jer one potpomažu idolopoklonstvo.
Oni su želeli da ograniče versku umetnost na apstraktne simbole i biljne i životinjske oblike. Njihove protivnike ikonofile
predvodili su kaluđeri, usresređeni u zapadnim provincijama gde je verski edikt uglavnom ostao bez dejstva.
- Ovaj edikt je uspeo da u velikoj meri smanji proizvodnju svetih slika ali ne i da ih sasvim iskoreni, tako da se ona veoma brzo
oporavila posle pobede ikonofila 843.godine.
- Vizantijskoj umetničkoj tradiciji uspelo je da se održi od početka VIII do sredine IX veka. Ikonoborstvo je dovelo do
obnavljanja interesovanja za svetovnu umetnost, koja nije bila pogođena zabranom. To je dovelo do iznenadne ponovne pojave
poznih klasičnih motiva u umetnosti drugog zlatnog doba – kao npr. u prizoru sa Davidom koji sastavlja psalme takozvanog
Pariskog psaltira. On je bio ilumiran najverovatnije 900. godine.
- Drugi primer je niz prizora iz Knjige postanja među mozaicimau crkvi Sv. Marka u Veniciji koji su verovatno rađeni prema
nekom ranohrišćanskom iluminiranom rukopisu.
- Najlepša dela drugog zlatnog doba odlikuju se klasicizmom koj je sjedinjen sa idealom ljudske lepote kakve srećemo za vreme
Justinijanove vladavine – raspeće iz Dafni uživa poseban glas.
- Godine 1204. Vizantija je doživela skoro sudbonosni poraz kada je vojska spremana za četvrti krstaški rat umesto da ratuje sa
Turcima zauzela Carigrad. 1296. još jednom je povratila suverenitet, do turskog osvajanja 1453.
- Zbog osiromašenja živopis je zamenio mozaike – zidna dekoracija u nadgrobnoj kapeli pripojenoj uz Kahrije džamiju u
Carigradu. Iz ovog ciklusa – Anastasis – predstavlja Hristov silazak u ad, neposredno pred vaskrsenje. Hrist se kreće sa
neverovatno fizičkom energijom, takav dinamizam nije postojao u starijoj vizantijskoj tradiciji.
- Bogorodica iz crkve Sta Francesca Romana u Rimu. Naslikana u VI ili VII veku.
- Ikone su se morale potčinjavati strogim etičkim pravilima i utvrđenim uzorcima koji su se stalno ponavljali.
- Bogorodica na prestolu – slikana u XIII veku, odblesak tipa starijeg nekoliko stotina godina.
- Zajedno sa pravoslavnom verom, slikarstvo ikona proširilo se na Balkanu i u Rusiji, gde je i dalje cvetalo i posle propsti
Vizantije.
- Andrej Rubljov – najbolji ruski slikar ikona. Njegova čuvena ikona – Starozaventa trojica, slikana oko 1410 – 1420. godine
(naslov se odnosi na tri anđela koji su posetili Avrama u Mamriji). Najindividualniji element, i istovremeno najizrazitiji ruski,
jeste skala boja, svetlija, složenija i drukčije usklađena nego i u jednom vizantijskom delu.
- Monumentalno vajarstvo, počev od V veka, bilo je na putu da sasvim iščezne.
- U vizantijskoj umetnosti statue velikih razmera izumrle su sa poslednjim carskim portretima, pa se klesanje u kamenu
ograničilo samo na arhitektonske elemente, dok su reljefi malih razmera, naročito u slonovači i metalu i dalje stvarani tokom
drugog zlatnog doba i kasnije.
- 2. primera, oba iz desetog veka. 1. triptih – mali pokretni oltar sa pripojenim krilima.
U gornjoj polovini vidimo Hrista na prestolu
okruđenog svetim Jovanom Krstiteljem i
Bogorodicom, i pet apostola na donjoj polovini.
2. Žrtvovanje Ifigenije – kovčežić od slonovače, svadbeni dar, ukrašen scenama iz grčke
mitologije (Euripidova drama)