Stair na Teanga  An liopachoguasach glórach (*gw) Deineadh b sa Cheiltis

den *gw seo (*gwiuos/beo/byw; *gwous/bó/buch)

Gaeilge na hAlban  u tosaigh: fanann an fhuaim mar w [scríte mar f sna
teangacha Gaelacha agus mar gw sna teangach
 Dál Riada; 500 AD: Fearghus Mór mac Éire
Breatnacha] (*uiros/fer/gwr; *ueros’/fir/gwir)
 841: Cinaed mac Alpin; 843: ríocht nua
 Fanann an guta I-E fada sna teangacha Ceilteach as e san
 1070: phós Mael Coluim Ceannmhór Margaret,
I-E (*ueros/fir/gwir; *regs-/ri/rhi)
banphrionsas Sasanach
 Fianaise logainmneacha
Ón gComh-Cheiltis go dtí an Cheiltis Inseach
 Tionchar na Lochlainnise; Kingdom of Man and the Isles
 Nt/nc: na consain seo le chéile sna teangacha
 Leabhar Deer: nótaí scríte ar an imeall I nGaeilge c.1150
Breatnacha; consan srónach caillte sna teangacha
 Leabhar an Déin ó Líos Mór: LS a scríobhadh sa 16ú aois
Gaelacha (*kmtom/cet/cant; *dont-/det/dant; CC
ankou/ec/angau; *iunkos/oec/ieuanc)
An Mhanainnis
 S-tosaigh: s > s sna teangacha Gaelacha, séimhithe go h
 Is dócha gur tháinig an teanga go hOileán Mhanann ar
sna teangacha Breatnacha (*senos/sen/hen; CC
dtús c.400
*sentu/set/hynt; L signum/sen/swyn)
 Ceaptar go raibh Goidelic agus Brythonic á labhairt
 (ü): > ü sna teangacha Gaelach; > i sna teangacha
taobh le taobh ar an oileán c.500
Breatnacha (*kulos/cúl/cil; CC dunon/dún/din)
 Bhí na Lochlannaigh ann ón 9ú aois; Kingdom of Man
and the Isles
Athruithe Tosaigh
 Easpag John Phillips: Book of Common Prayer (c.1610);
 James Cowles Prichard, Adolphe Pictet agus Franz Bopp
Manainnis Luath
 Deireadhchoimhriú; c.500. Focal a ghearradh le siolla(í)a
 18ú céad: Manainnis Chlaisiceach; an t-aistriú den
bhaint amach ag deireadh fhocail
mBiobla (1744-73)
 Meánchoimhriú; c.550. Focal a ghearradh le siolla(í) a
 Manainnis Déanach: an teanga sa 19ú + 20ú céad
bhaint amach I lár fhocail
 Edward Faragher; 1831-1908
 1. Séimhiú: Tá séimhiú I gceist le gach uila consan (agus
 Ned Maddrell (1974)
grúpaí consan) a bhí le fáil idir dhá ghuta sa tréimhse
 (1) The Traditionary; (2) Na ‘carvallyn’ roimh meánchoimriú agus deireadhchoimriú
 Fianaise Logainmneacha: J.J. Kneen agus George  2. An t-Urú: Téann an t-urú I bhfeidhm ar chonsain agus
Broderick gutaí a bhí I ndiaidh –n nó –m sa tréimhse roimh
meánchoimriú agus deireadhchoimriú
Ind-Eorpais
 3. Dúblacht: De ghnáth faighimid dúblacht I ndiaidh focal
 Is teanga Cheilteach í an Ghaeilge
a chríochnaigh le –s nó guta + -t no –k roimh
 Is í an Cheiltis ceann de na teangacha Ind-Eorpacha deireadhchoimriú
 Na teangacha eile atEa mar bháill den ghrúpa Ind-
Eorpach ná: An grúpa Anatólach, An grúpa Gréigeach, An An Neodrach
grúpa Ind-Iaránach, An grúpa Iodálach, An grúpa  Beagnach caillte roimh deireadh tréimshe na S.Gh; caillte
Gearmánach, An grúpa Airméineach, An grúpa Slaiveach, roimh 1000
An grúpa Tocháireach, An grúpa Baltach, An grúpa
 An t-alt speisialta neodrach: a n-
Albáineach
 Is ea < is eadh < is ed; eadhón < ed ón (.i.)
 Ceiltis na Mór-Roinne: Gaillis, Ceiltibéiris, Leopontais,
 Sioctha I logainmneacha: Gleann gCeise, Dún gColmáin,
agus Galáitis
Loch nEachach, Nagh nAilbhe, Muileann gCearr, Muir
 Teangacha Ceilteacha Inseacha: (Q) Gaeilge, Gaeilge nah
níocht, Sliabh gCua, Tigh gConaill
Alban, Manainnis; (P) Breatnais, Briotáinis, Coirnis
Johann Kaspar Zeuss (1806-1856)
Teacht na gCeilteach
 Franz Bopp (1838) Über die celtschen Sprachen vom
 Tearmaíocht: An Ré Cré-umha: Luath; c.2500 R.C. –
Gesichtspunkte der vergleichenden Sprachforschung
c.1200 R.C. Déanach; c.1200 R.C. – c.500 R.C. Ré an
 J.K. Zeuss (1837) Die Deutschen und die Nachbarstämme
Iarainn: sa chéad mhílaois R.C. ar an Mór-Roinn –
 J.K. Zeuss (1839) Die Herkunft der Bayern
timpeall 300 R.C. – 450 A.D. – 1000 A.D. La Tene: An dara
 J.K. Zeuss (1853) Grammatca Celtca
leath den mhílaois R.C. ar an Mór-Roinn
 Jacob Grimm (1819-37) Die Deutsche Grammatk
 Oppida: Londinium – Camulodunum – Eboracum –
Lindum Colonia
Scríbhneoireacht
 Léarscáil Ptolemy c.150AD: (a) Bououinda – Brigantes –
 Scríobhaí Gailleach, Prosper of Aquitaine (c.390-463). Sé
Manapioi; (b) Caereni – Epidii – Orcades
atá scríte sa chroinic seo fén mbliain 431 ná: Ad Scotos
 *n(e)id- (Neath, Nidd, Nidda, Nied); *el(m)/ol(m) (Alaw,
in Christum credentes ordinatus a papa Caelestno
Allen, Yealm, Almo, Almina, Alme)
Palladius primus episcopis mittitur “Cuireadh Palladius,
 P-Cheiltis: Solohead Beg/More < Salchóit, Féach rón (cf.
tar éis a oirniú ag an Pápa Celestine, go Éireannaigh a
rhon, run, hran) agus carrac (cf. carrecc, karrac, karreg)
chreideann I gCríost, mar chéad easpag orthu’
 *Part-; Partán/Partraige; crank; cancer / pattu; bratán,
 Medicus /mediges/; caper /kaber/; platanus /pladanus/;
madra / cú, sinnach / cremthann
ago /ayö/; bibo /bivo/; primus /priuus/
 Tús focail: c, p, t, g, b, d, m = /k, p, t, g, b, d, m/, m.sh
Teanga Cheilteach
cenn, póc, túath, glas, benn, dub, macc
Ón Ind-Eorpais go Ceiltis
 Lár/Deireadh focail: c, p, t, g, b, d, m = /g, b, d, y, v, o, u/
 Cailiúint p ag tús focal (*ptnos/lethan/llydan;
(de ghnáth), m.sh becc, popul, cét, togu, dub, fid, lám]
*pipet/ibid/ib [N.Bh. yfed]; *pnos/lán/llawn)
 Eisceachtaí: (c, p, t, m); m.sh. macc, sop, at, lom
 An liopachoguasach (*kw): sna teangacha Breatnacha,
 Malartú: I ndiaidh l, n, r: m.sh derc/derg
kw > p, sna teangacha Gaelacha kw > q > c
(*kwetuor/ceathair/pedwar; *kwennom/cenn/penn)
Na gluaiseanna:
  Gluais: miniú nó aistriú ar fhocal scríte de ghnáth in aice
leis an bhfocal (ar an imeall nó idir na línte)
 Würzburg, Milan, Turin, Sankt Gallen
 LSS eile: Lebor na hUidre, Lebor Glinne Dá Loch, Lebor
Laignech

Tionchar na Laidine:
 Pridchaid < praedicare; peccath < peccatum; casc <
pascha
 Noitre < notarius; saltair < psalterium; aibgitir <
abecedarium
 Ór < aurum; fin < vinum; corcur < purpura
 Casc < pascha; caille < pallium; VOTEPORIGIS <
VOTECORIGAS
 Fithal < vitulus; bachall < baculum; cochall < cucullus
 Semester < fenestra; sorn < furnus; foirm < forma
 Sén < signum; senad < synodus; cucann < coquina;
muilend < Molina; fithal < vitulus; Laiten < Latina; saiget
< sagitta
 Noitre < notarius; martrae < martyrium
 Axal < apostolus (féach, apstal)
 Almáin-Alemannia; Aráib-Arabia; Arcáid-Arcadia; Alánia-
Alani; Albán-Albania, Arméin-Armenia

Aidiacht:
 o/ä-thaman (becc) a chríochnaíonn le consan leathan
san ainm. Uatha
 io/iä-thaman (buide) a chríochnaíonn le ‘e’ san ainm.
Uatha
 i-thaman (maith) a chríochnaíonn le consan caol san
ainm. Uatha

Réamhfhocal:
 TABHARTACH: a, co, di, do, fiad, iar, is, ó/úa, oc, ós/úas,
re
 CUSPÓIREACH: amal, cen, co, eter, fri, im, la, sec, tar/dar,
tri/tre
 TABH. Agus CUSP.: ar, fo, for, i

Briathar:
 An módh foshuiteach níos tábhactaí sat S. Gh.
 Aimsir chaite foirfe le fáil i ré na S. Gh.
 Briathra simpli VS briathra chomhshuitre
 S.Gh.: foirmeacha táite de mbriathar, N. Gh.: foirmeacha
táitre agus scartha
 An chopail: am, at, is , ammi, adib, it

Forainm:
Forainm iontáite Forainm iartháithe
m’ um
t’ ut
fir.: an- fir. agus neod.: i
bain.: s(n-) bain.: us
neod.: a’
n(n) unn
b uib
s(e-) us