DIVERZITET KARSTA

Milorad Kličković
Zavod za zaštitu prirode Srbije, Dr Ivana Ribara 91, Novi Beograd; milorad.klickovic@zzps.rs

Ključne reči: geodiverzitet, karst, diverzitet karsta, karstne pojave, karstni procesi Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
Proučavanje geodiverziteta relativno je nova geološka disciplina koja obuhvata istraživanje i Formatted: German (Germany)
prepoznavanje raznovrsnih geoloških, geomorfoloških i pedoloških pojava, procesa i oblika sa ciljem Formatted: German (Germany)
da se izdvoje, zaštite i sačuvaju reprezentativni fenomeni, značajni i vredni sa stanovišta nauke,
obrazovanja, kulture i ekonomije – to su objekti geonasleđa. Tokom proučavanja karstnih fenomena
ne može da se ne konstatuje izuzetno visok stepen raznovrsnosti karstnih pojava i procesa koji
zaslužuju da se zaštite i sačuvaju.

OD OPŠTEG DIVERZITETA DO DIVERZITETA KARSTA

Pojam diverzitet označava raznovrsnost. Prvo je upotrebljen u biologiji da se opiše i objasni
raznovrsnost živog sveta. Po analogiji, pojam diverzitet kasnije je primenjen i u geologiji -
geodiverzitet, označavajući širok spektar raznovrsnih pre svega geoloških oblika, pojava i procesa.
Stevanović & Vasić (1996) daju najjednostavniju definiciju biodiverziteta „Pod pojmom biodiverzitet
ili biloška raznovrsnost podrazumava se sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na. Isti autori
preciznije „pod pojmom biodiverzitet podrazumevaju Zemlji“. Shodno definiciji, autori izdvajaju Formatted: German (Germany)
genetički, specijski i ekosistemski biodiverzitet. Prema ovim autorima pojam biodiverzitet ušao je u Formatted: German (Germany)
širu upotrebu sedamdesetih godina prošlog veka. Formatted: German (Germany)
Analogno prethodno navedenoj prostijoj definiciji biodiverziteta, može se izvesti prosta definicija Formatted: German (Germany)
geodiverziteta: „Geodiverzitet je sveobuhvatnost nežive prirode“. Takođe može se izvesti i preciznija Formatted: German (Germany)
analogna definicija: „Geodiverzitet je sveukupna varijabilnost pojava i procesa nežive prirode na
Formatted: German (Germany)
Zemlji“.
Formatted: German (Germany)
M. Ilić (2006) daje jednu od definicija geodiverziteta: „Gеоdivеrzitеt је rаznоvrsnоst prеdеlа kоја је
iskаzаnа gеоlоškоmgrаđоmimоrfоlоškim еlеmentimа iprоcеsimа.“ Formatted: German (Germany)

Iz pojma geodiverziteta izveden je pojam geonasleđe. Za razliku od geonasleđa o kojem je u proteklih Formatted: German (Germany)
nešto više od dve decenije dosta pisano, o geodiverzitetu je pisano u znatno manjoj meri. Izvedeni Formatted: German (Germany)
pojam geonasleđa je razvrstan po kategorijama određenih geodisciplina, dotle geodiverzitet dosad Formatted: German (Germany)
nije, ili je veoma malo, dalje raščlanjivan. Formatted: German (Germany)
I ovaj sveobuhvatni pojam geodiverziteta može se raščlaniti na diverzitet pojava i diverzitet procesa, Formatted: German (Germany)
a zatim i na diverzitet u pojedinim disciplinama geostruke: magmatski diverzitet, sedimentološki
Formatted: German (Germany)
diverzitet, metamorfni diverzitet, strukturni diverzitet, stratigrafski diverzitet, paleontološki
Formatted: German (Germany)
diverzitet, morfološki diverzitet, hidrološki diverzitet i dr. U geodiverzitet spada i pedološki diverzitet
kao raznovrsnost pedoloških tipova zemljišta koja su primarno produkt površinskog raspadanja Formatted: German (Germany)

geološke podloge. Formatted: German (Germany)

U poslednje vreme pojam diverzitet primenjen je i u prostornim disciplinama kao „predeoni Formatted: German (Germany)
diverzitet“ i označava raznovrsnost predela kao interaktivnog odnosa geološkog i biološkog Formatted: German (Germany)
diverziteta u određenom vremenu na određenom prostoru. Mada, izvorno predeo je označen kao Formatted: German (Germany)
fenomen geodiverziteta. Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
Karst
Formatted: German (Germany)
Karst, odnosno karstni proces, može se definisati kao jedan od geomorfoloških egzogenih procesa
koji zajedno sa ostalim egzogenim procesima učestvuje u skulpturnomoblikovanju zemljine površine. Formatted: German (Germany)

„Termin karst označava kompleksan geološki pojam za teren sa specifičnim hidrogeološkim, Formatted: German (Germany)
geomorfološkim i hidrološkim karakteristikama. To je teren izgrađen od krečnjaka, dolomita, gipsa, Formatted: German (Germany)
halita i ostalih rastvorljivih stijena. Kao posljedica te rastvorljivosti nastaju procesi, pojave i oblici koji Formatted: German (Germany)
daju specifičan izgled i specifične karakteristike terenu koji podrazumjeva ovaj temin. To su škrape, Formatted: German (Germany)
vrtače, karstna polja, jame, pećine, ponori, kaverne, estavele, povremeni izvori, vrulje, rijeke Formatted: German (Germany)
ponornice, suve riječne doline, povremeno plavljena polja, koncentrisani podzemni tokovi, ogoljela
kamenita brda i površi i niz sličnih oblika i pojava.“ (Milanović, 1979).
Već ovde karst pokazuje izvestan viši stepen diverziteta, jer kao proces silazi ispod površine zemlje u Formatted: Serbian (Latin, Serbia and Montenegro (Former))
unutrašnjost stenske mase.
Međutim, karst kao kompleksan fenomen prevazilazi geomorfološki okvir i može se posmatrati kao
hidrološki, naročito hidrogeološki, petrološki, geohemijski ili kao opšti geološki fenomen. Na kraju i
kao društveni, socijalni i kulturološki fenomen. Karst je dakle jedinstven multidisciplinarni fenomen.
Sve intenzivnije proučavanje karsta poslednjih decenija upravo i usmerava razmišljanja u tom pravcu.
Tako već izvesno vreme, u početku manje formalno, figurira pojam „karstologija“ kao disciplina koja
obuhvata proučavanje karsta sa svim njegovim aspektima i specifičnostima.

Diverzitet u karstu Formatted: German (Germany)

Diverzitet u karstu može se posmatrati u dve ravni: 1. Diverzitet pojava i 2.Diverzitet procesa.

Diverzitet karstnih pojava

Može se izdvojiti šest kategorija karstnih pojava, odnosno oblika:
1. Površinski oblici
2. Podzemni oblici
3. Hidrogeološki aktivni oblici
4. Reliktni oblici
5. Fluviokarstni oblici
6. Pećinski nakit

Površinski oblici su specifični oblici reljefa nastali dejstvom karstnog procesa i obuhvataju škrape (sa
čebeljima), kamenice, vrtače, uvale i karstna polja. Izvesno je prisutna raznovrsnost, odnosno
diverzitet. Dodajmo tu još i moguću raznovrsnost svakog od oblika ponaosob. Na primer, vrtače
mogu biti u preseku tanjiraste, levkaste i bunaraste (3), a u planu okrugle, elipsaste, izdužene,
bubrežaste, krstaste i nepravilne (6); zatim jednostruke, dvogube, trogube (3)… Karstna polja mogu
biti suva, povremo plavljena i stalno plavljena (jezera) (3).
Podzemni oblici su specifičnost karsta i rezultat su dejstva karstnog procesa ispod površine zemlje.
To su kanali unutar stenske mase, različitog prostornog položaja i dimenzija. Mogu biti pretežno
horizontalni – pećine ili pretežno vertikalni – jame. Pored toga postoje i šupljine u stenskoj masi koje
su fizički nedostupne spolja – kaverne. Iako je brojnost oblika podzemnih oblika manja u odnosu na
površinske, pećine i jame su vrlo raznovrsne po obliku, prostornom položaju, razgranatosti i
dimenzijama Pećine mogu biti od prostih, vijugavih, nagnuih, kaskadnih etažnih do pećinskih sistema
sa dva ili više ulaza. Jame mogu biti: proste, zvekare, snežnice, ledenice, kaskadne i jamski sistemi.
Pećinski nakit je zajednički naziv za veliki broj oblika nastalih hemijskom akumulacijom. Pećinski nakit
je izuzetno raznovrstan kako u oblicima tako i u dimenzijama, počevši od jednostavnih manjih
fenomena do masivnih ambijentalnih celina. To su stalaktiti, stalagmiti, stalagnjati (stubovi), helaktiti,
salivi, draperije, korali, pizoliti, bigrene kade i mnogi drugi. Za većinu kao i za mnogobrojne
kombinacije navedenih ne postoje nazivi. I dan-danas se otkrivaju i istraživače zadivljuju pojave
novih formi.

Diverzitet karstnih procesa

U okviru karstnog procesa, prisutni su sledeći elemementi: erozija, transport i akumulacija. To su
elementi karstnog pa i svakog drugog geomorfološkog prosesa. Iz definicije karsta proizilazi da su
navedeni procesi hemijski. Specifičnost karsta je da ima primarni i sekundarni deo procesa. Pored Formatted: German (Germany)
primarnog koji je hemijski, sekundarni je mehanički sa istim elementima: erozija, transport i
akumulacija. Karstifikaciju prati šest osnovnih procesa:
 Hemijska (primarna) erozija
 Hemijski (primarni) transport
 Hemijska (primarna) akumulacija
 Mehanička (sekundarna) erozija
 Mehanički (sekundarni) transport
 Mehanička (sekundarna) akumulacija

Osim navedenog, u sadejstvu procesa karstifikacije sa drugim agensima i procesima povećava se

raznovrsnost kroz:
 Poniranje površinskih voda u karstnu sredinu
 Cirkulaciju podzemnih (karstnih) kanala kroz karstnu sredinu Formatted: German (Germany)
 Isticanje karstnih podzemnih voda na površinu

Interakcija
Sami karstni tereni nude oskudnu pedološku raznovrsnost. Međutim, dodavanje čak i malobrojnih
tipova zemljišta koji nastaju na karstu, dodatno povećava već sveukupno prisutnu raznovrstnost
karsnih pojava, oblika i procesa. Interakcija karsta sa drugim egzogenim i endogenim procesima
stvara brojne moguće kombinacije. Podzemni karstni oblici su staništa za specifičnu i raznovrsnu
faunu - na taj način se pojmovi biodiverzitet i geodiverzitet međusobno prožimaju.

Iako gore navedene konstatacije izgledju kao nabrajanje svima već dobro poznatih pojava i procesa,
njihovo pominjanje ima za cilj da ukaže na činjenicu koliko su karstni fenomeni ne samo kvalitativno i
kvantitativno raznovrsni već i interesantni za istraživanje.
raznovrsnost i bogatstvo, odnosno na diverzitet u karstu.

LITERATURA / REFERENCES
Илић, М., 2006. Геонаслеђе североисточне Србије–заштита и перспективе. Заштита природе, Formatted: German (Germany)
Завод за заштиту природе Србије, 56/2, 107-118. Formatted: German (Germany)
Stevanović, V. & Vasić, V., 1995. O biodiverzitetu. U: Stevanović, V. & Vasić, V., eds., 1995. Formatted: German (Germany)
Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. Biološki fakultet i Ecolibri, Formatted: German (Germany)
Beograd, 562.
Formatted: German (Germany)
Milanović, P.T., 1979. Hidrogeologija karsta i metode istraživanja. Trebinje: HE ’’Trebišnjica’’, Institut
Formatted: German (Germany)
za korišćenje i zaštitu voda na kršu, 302.
Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
Formatted: German (Germany)
 KARST DIVERSITY
Milorad Kličković
Institute for Nature Conservation of Serbia, Dr Ivana Ribara 91, Belgrade, Serbia;
milorad.klickovic@zzps.rs

Key words: geodiversity, karst, karst diversity, karst phenomena, karst processes

Geodiversity research is a relatively new geodiscipline which encompasses the research and
identification of diverse geological, geomorphological and pedological phenomena, processes and
forms for the purpose of highlighting, protecting and conserving representative phenomena,
valuable and significant from the aspect of science, education, culture and economy – these are
geoheritage sites. Karst phenomena cannot be studied without noticing the very high diversity of
karst phenomena and processes which deserve to be protected and conserved.

FROM GENERAL DIVERSITY TO KARST DIVERSITY

The term diversity denotes an instance of being composed of differing elements or qualities. It was
first applied in biology to describe and explain the diversity of the living world. By analogy to biology,
the concept of diversity was later applied in geology as geodiversity in order to denote a wide array
of geological forms, phenomena and processes. Stevanović & Vasić (1996) provide the most
straightforward definition of biodiversity “The notion of biodiversity or biological diversity implies the
comprehensiveness of all genes, species and ecosystems on our planet. The same authors more Commented [A1]: Nedovrseno na srpskom
precisely “under the term biodiversity mean Earth itself”. In relation to that definition, the authors
distinguish genetic, species and ecosystem biodiversity. According to these authors, the concept of
biodiversity entered wider usage in 1970s.

A straightforward definition of geodiversity can be provided by analogy to the aforementioned

definition of biodiversity: “Geodiversity is the comprehensiveness of non-living nature”. A more
precise definition can be given by the same analogy: “Geodiversity is the overall variability of
phenomena and the process of non-living nature on Earth”.

M. Ilić (2006) provides one of the rare definitions of geodiversity: “Geodiversity is the diversity of the
landscape expressed by geological structure and morphological elements and processes.”

The concept of geoheritage has been derived from the concept of geodiversity. Unlike geoheritage
which has been extensively covered over the past two decades, there are so few works on
geodiversity. The derived concept of geoheritage has been further classified into several
geodisciplines while geodiversity has not at all or to a small degree been further branched.

This comprehensive concept of geodiversity can be broken down to diversity of phenomena and
diversity of processes, and further to diversity in certain geodisciplines: magmatic diversity,
sedimentological diversity, metamorphic diversity, structural diversity, stratigraphic diversity,
paleontological diversity, morphological diversity, hydrological diversity and others. Geodiversity also
includes pedological diversity as a diversity of soil types which are the primary product of surface
decomposition of the geological substrate.

In recent years, the concept of diversity has also been applied in spatial planning disciplines as
“landscape diversity” and signifies the diversity of landscape as interactive product of geological and
biological diversity at a particular time in a given area. However, landscape was originally classified as
a geodiversity phenomenon.

Karst
Karst or karst process can be defined as one of the geomorphological exogenous processes that,
along with other exogenous processes, participate in the sculptural formation of the earth's surface.

“The concept of karst implies the totality of geological phenomena for a surface with specific
hydrogeological, geomorphological and hydrological characteristics. It is a surface composed of
limestone, dolomite, gypsum, halite and other soluble rock. Processes, phenomena and forms that
give a specific appearance and specific characteristics to a terrain that imply this concept arise as a
result of this solubility. These are: cracks, sinkholes, karst fields, pits, caves, ponors, caverns,
estavelles, periodical springs, submarine springs, subterranean rivers, dry river valleys, periodically
flooded fields, concentrated subterranean streams, rocky hills and surfaces and a series of similar
forms and phenomena,” (Milanović, 1979).

It is here that karst already exhibits a certain higher degree of diversity, because, as a process, it
descends below the surface of the earth into the interior of the rock mass.

However, karst as a complex phenomenon exceeds the geomorphological framework and can be
considered as hydrological, especially hydrogeological, petrological, geochemical or general
geological phenomenon, or also as social and cultural phenomenon. Karst is therefore a unique
multidisciplinary phenomenon. The increasingly intensified study of karst in the last decades has
pointed in that exact direction. For some time, initially less formally, the concept "karstology" is
viewed as a discipline dealing with the research on karst with all its aspects and specificities.

Diversity in karst

Godiversity in karst can be viewed as: 1. Diversity of phenomena and 2. Diversity of processes.

Diversity of karst phenomena

We can distinguish 6 categories of karst phenomena or forms:

1. Surface karst forms

2. Subterranean karst forms
3. Hydrogeologically active forms
4. Relict forms
5. Fluviokarst forms
6. Speleothems

Surface karst forms: Surface karst forms are specific relief forms created by the effect of the karst
process and include cracks (with čebelji), solution pans (kamenice), sinkholes, uvalas and karst fields.
Certainly, diversity is present. We can also add the possible diversity of each individual form. For
example, sinkholes can in cross section be in the shape of a plate, funnel or well (3); in plane section,
they can be round, elliptic, elongated, kidney-shaped, cross-shaped or irregular (6); they can also be
single, double or triple (3)… Karst fields can be dry, periodically flooded or permanently flooded
(lakes) (3).

Subterranean karst forms are specificity of the karst process below the surface of the earth. These
are passages within the rock mass, of different spatial position and dimensions. They can be
predominantly horizontal – caves, and predominantly vertical – pits. In addition, there are crevices in
the wall mass that are physically inaccessible from the outside – caverns. Although the number of
subterranean karst forms is smaller compared to surface karst forms, caves and pits are very diverse
in shape, spatial position, branch system, and even dimensions. Caves can range from simple,
meandering, inclined, cascade, multilevel, to cave systems with two or more entrances. Pits can
range from simple, shaft, snowshaft, iceshaft, cascade, to pit systems.

Speleothem is a common name for a large number of forms of chemical accumulation. Speleothems
are characterized by a high diversity of both forms and dimensions, starting from the simpler smaller
phenomena to the large ones. These are stalactites, stalagmites, stalactite pillars, helictites,
draperies, corals, pisolites, tufa tubs, etc. Many others, as well as numerous combinations of the said
forms are yet to be named. Even today, new breathtaking forms are being discovered.

Geodiversity of karst processes

The following elements are present within the karst process: erosion, transport and accumulation.
These are the elements of karst and every other geomorphological process. From the definition of
karst it follows that the processes indicated are chemical. The specificity of karst is that it has a
primary and secondary part of the process. In addition to the primary part which is chemical, the
secondary part is mechanical with the same elements: erosion, transport and accumulation. Thus,
karstification includes 6 basic processes:

 Chemical (primary) erosion

 Chemical (primary) transport
 Chemical (primary) accumulation
 Mechanical (secondary) erosion
 Mechanical (secondary) transport
 Mechanical (secondary) accumulation

In addition to these, in conjunction with other karstification processes and agents, the diversity of
the process is increased through:

 Sinking of surface watercourses in karst environment

 Circulation of subterranean (karst) passages through karst environment
 Outflow of subterranean watercourses to the surface

Interaction

Karst terrains themselves offer poor pedological diversity. However, the addition of few soil types
which develop on karst further increases the already great present diversity of karst phenomena,
forms and processes. The interaction of karst with other exogenous and endogenous processes
produces a large number of possible combinations. Subterranean karst forms are habitats for specific
and diverse fauna - which brings together and marries the concepts of biodiversity and geodiversity.

Although everything stated seems as an enumeration of all well-known concepts and processes, it
aims to highlight the fact that the karst phenomena are not only qualitatively and quantitatively
diverse, but also interesting for research.

diversity and richness, that is, the diversity in karst. Commented [A2]: ??? u srpskom