GRZEGORZ GOLEWSKI∗, TOMASZ SADOWSKI∗∗

ANALIZA KRUCHYCH USZKODZEŃ

W KOMPOZYTACH BETONOWYCH

ANALYSIS BRITTLE DAMAGES

IN CONCRETE COMPOSITES

Streszczenie
Pierwsze mikropęknięcia w zdeformowanym betonie pojawiają się w matrycy cemento-
wej lub warstwie stykowej kruszywo–zaprawa. Analizę uszkodzeń kompozytów betono-
wych można przeprowadzać z zastosowaniem metod mechaniki pękania lub destrukcji
naprężeniowej. Wykorzystanie przedstawionych w pracy wyników może się przyczynić
do projektowania betonów w taki sposób, aby uzyskiwać materiał o minimalnej liczbie
defektów początkowych, wpływający korzystnie, poprzez zwiększoną odporność na pę-
kanie, na niezawodność pracy konstrukcji.

Słowa kluczowe: kruchość betonu, odporność na pękanie, szczelina, matryca cementowa, kruszywo

Abstract
First micro-cracks occur in deformed concrete in the cement matrix or in the interfacial
transition zone area. The analysis concerning the defects of concrete composites can be
carried out using the fracture mechanics methods or the stress destruction methods. The
results presented in the work can be used in designing concretes in order to obtain mate-
rials characterized by the minimum number of initial defects which, thanks to increased
fracture toughness, can increase to the reliability of construction work.

Keywords: brittleness of concrete, fracture toughness, crack, cement matrix, aggregate

∗
Mgr inż. Grzegorz Golewski, Katedra Konstrukcji Budowlanych, Wydział Inżynierii Budowlanej
i Sanitarnej, Politechnika Lubelska.
∗∗
Dr hab. inż. Tomasz Sadowski, prof. PL, Katedra Mechaniki Ciała Stałego, Wydział Inżynierii Budowlanej
i Sanitarnej, Politechnika Lubelska.
56
1. Wstęp

W strukturze betonu zwykłego, który ze względu na swoją budowę jest kompozytem,

mamy do czynienia z dwoma podstawowymi składnikami: kruchą matrycą cementową podatną
na działanie wilgoci, temperatury i korozji oraz sztywnymi ziarnami kruszywa będącymi in-
kluzjami w strukturze zaczynu, które powinna charakteryzować odporność na wpływy środo-
wiskowe oraz niezależność ich właściwości od czasu pracy.
Stos okruchowy betonu jest złożony z ziaren, które z kolei składają się z kryształów o zróż-
nicowanych siatkach krystalicznych. Kryształy w ziarnach są powiązane między sobą siłami
adhezji. Im bardziej jest uporządkowana struktura kompozytu betonowego, a więc im bardziej
jest on materiałem jednorodnym, tym większe są siły przyczepności pomiędzy poszczególnymi
jego składnikami. Natomiast gdy struktura materiału jest bardziej heterogeniczna i chaotyczna,
powoduje to spadek sił wiążących poszczególne składniki oraz powstawanie w miejscach
pomiędzy ziarnami struktury pustek i porów. Stanowią one źródła inicjacji pierwszych uszko-
dzeń w materiale.
Początkowo uszkodzenia takie są tak małe, że ich wykrycie bądź analiza możliwe są tylko
dzięki zastosowaniu nowoczesnych technik akustycznych (acoustic emission) [1–3]. W pro-ce-
sie narastania obciążeń zewnętrznych defekty takie ulegają wewnętrznej kumulacji, łącząc się
w coraz większe łańcuchy rys, prowadząc w konsekwencji do całkowitej destrukcji struktury
betonu. Zagadnienie powstawania i propagacji uszkodzeń w kompozytach betonowych jest
zjawiskiem bardzo istotnym zarówno ze względu na nośność elementów i konstrukcji, jak i ich
trwałość (odporność na korozję, karbonatyzację) [4–7].

2. Zjawisko kruchego pękania w betonie

O trwałości i bezpieczeństwie konstrukcji betonowych i żelbetowych decyduje m.in. kru-

chość betonu. Wyróżnia się betony:
– idealnie kruche (completely brittle), w których podczas obciążania występuje zjawisko kru-
chego pękania,
– półkruche (semi-brittle), w których zniszczenie materiału poprzedzone jest powstawaniem
małych odkształceń sprężystych i plastycznych, określanych jako deformacje quasi-pla-
styczne.
Obniżenie wytrzymałości materiałów kruchych, takich jak beton, związane jest z występo-
waniem w nich defektów mikrostruktury, które ogólnie można podzielić na:
– wewnątrzmateriałowe typu szczelina Griffith’a (Griffith flaw) w przypadku betonów kruchych,
– występujące na powierzchniach betonu – tzw. pęknięcia krawędziowe.
W pobliżu defektów betonu, takich jak: szczelina, pustka powietrzna, rysa, nieciągłość
w sieci krystalicznej, korozja wewnątrzmateriałowa itp., występują pod działaniem obciążenia
zewnętrznego lokalne spiętrzenia naprężeń. Mogą one powodować gwałtowną propagację
uszkodzenia, a w efekcie zniszczenie całego elementu. Najbardziej niebezpiecznymi miejscami
koncentracji naprężeń są najmniejsze szczeliny o ostrych końcach. W ich wierzchołkach wy-
stępują bowiem największe wartości naprężeń. Proces kruchego pękania, tzn. wzrost długości
szczeliny, jest zazwyczaj zjawiskiem o charakterze dynamicznym, nieodwracalnym i o kata-
strofalnych skutkach.
 57
3. Charakter uszkodzeń kompozytów betonowych

3.1. Miejsca występowania uszkodzeń wynikające z kruchości betonu

Beton jest materiałem wielofazowym i niejednorodnym, zatem przyczyn i miejsc rozwoju

defektów może być wiele. Pierwsze uszkodzenia pojawiają się zazwyczaj w matrycy cemen-
towej lub w warstwie stykowej kruszywo–zaprawa. Wpływ na ich powstawanie mogą mieć np.
niezhydratyzowane ziarna cementu, pory występujące we wszystkich fazach kompozytu, wiel-
kość i rodzaj zastosowanego wypełniacza czy też nieodpowiednio przeprowadzony proces
technologiczny wytwarzania mieszanki betonowej.
W pracy [8] przedstawiono podstawowe rodzaje (typy) mikropęknięć, jakie występują
w zdeformowanym betonie pod obciążeniem zewnętrznym. W przypadku analizy dwuwy-
miarowej są to:
a) szczeliny powstałe w strefie stykowej kruszywo–zaprawa:
– niepropagujące się w głąb matrycy cementowej,
– z tendencją do rozwoju w głąb matrycy cementowej,
– z możliwością rozwoju w głąb kruszywa,
b) szczeliny powstałe w samej matrycy cementowej.
Na rycinie 1 przedstawiono zdjęcia skaningowe wykonane przez autorów, pokazujące
uszkodzenia w zdeformowanym betonie. Rycina 1a) obrazuje uszkodzenia w warstwie styko-
wej kruszywo–zaprawa, natomiast ryc. 1b) defekty występujące w matrycy cementowej (pory
i rysy). Szczegółowy opis struktury zaczynu wraz z przyczynami występowania w nim naj-
częstszych uszkodzeń opisali autorzy w pracy [9].

a) b)

3
2 1
2
4
4

3
1

Ryc. 1. Przykładowe obrazy uszkodzeń w mikrostrukturze betonów: a) w warstwach stykowych,

b) w matrycy cementowej; 1 – ziarna kruszywa, 2 – uszkodzenia w warstwach stykowych,
3 – uszkodzenia w matrycy, 4 – pory w matrycy
Fig. 1. Example of damage pictures in concrete microstructures: a) interfacial transition zone, b) cement
matrix; 1 – coarse aggregate grains, 2 – damages in interfacial transition zone, 3 – matrix damages,
4 – pores in the matrix

Przy opisie struktury mikrospękań zdeformowanego betonu ważne jest określenie: położe-
nia defektów, rodzaju pęknięcia, kierunków szczelin oraz liczby uszkodzeń. Według autorów
prac [10–14] (w przypadku analizy dwuwymiarowej) można wyodrębnić pęknięcia typu pro-
stoliniowego lub skrzydłowego, gdy zmienia się kierunek rozwoju pęknięcia prostoliniowego.
58
Natomiast wg autorów pracy [15], analizujących zdjęcia skaningowe uszkodzonego betonu,
propagacja szczeliny może występować w dwóch, trzech lub czterech kierunkach od „centrum”
uszkodzenia (analiza rzeczywistego pęknięcia trójwymiarowego).

3.2. Rodzaje szczelin

Wyniki obserwacji eksperymentalnych dowodzą, że w prawidłowo wykonanym kompozy-

cie betonowym pierwsze uszkodzenia pod wpływem obciążeń inicjują się przede wszystkim
w obszarze inkluzji kruszywa grubego.
Zjawisko postępującego wzrostu uszkodzeń w warstwie stykowej reprezentatywnego ziarna
kruszywa z matrycą cementową, w warunkach wzrastającego obciążenia zewnętrznego zapre-
zentowano na ryc. 2. Na rycinie 2a) przedstawiono inkluzję o wymiarze l1 w stanie bezobciąże-
niowym (q = 0 kN). Na rycinach 2b–2d pokazano, jak rozwija się uszkodzenie na granicy
ziarna przy założeniu, że: q1 < q2 < q3. W procesie tym można wyróżnić następujące etapy:
– inicjacja prostego mikropęknięcia (straight crack) o długości l2 na skutek nukleacji porów
występujących na granicy kruszywa, długość mikropęknięcia jest znacznie mniejsza od
wymiaru ziarna, charakter uszkodzenia jest tylko lokalny (ryc. 2b),
– rozwój mikropęknięcia w mezopęknięcie o długości l3 występujące na całej długości ziarna
(ryc. 2c),
– wzrost mezopęknięcia pierwotnego prostego w pęknięcie wtórne o zmiennym kierunku
propagacji wskutek napotkania bariery energetycznej – rozwój pęknięcia typu skrzydłowego
(wing crack) o długości skrzydełka l4 (ryc. 2d).

a) b) q1 c) q2 d) q3
2 1 3
4
l4

1l 13
1
2

q1 q2 q3

Ryc. 2. Proces rozwoju prostych uszkodzeń na granicy ziarna: 1 – kruszywo, 2 – matryca, 3 – warstwa
stykowa, 4 – szczelina
Fig. 2. Growth process of simple damage on the grain boundary: 1 – aggregate, 2 – matrix, 3 – interfacial
transition zone, 4 – damages

Można zauważyć, że dalszy proces rozwoju pęknięcia skrzydłowego zależny jest zarówno
od działającego obciążenia (q4 < q5), jak i parametrów mechaniczno-wytrzymałościowych
poszczególnych składników kompozytu. Zaobserwować można zatem dwa przypadki:
– propagację skrzydełka poprzez matrycę o długości l5 (ryc. 3a),
– propagację skrzydełka poprzez matrycę oraz kruszywo grube o długości l6 (ryc. 3b).
 59
a) q4 b) q5

2 4

1 3

l6
13
13
l5
q4 q5

Ryc. 3. Rozwój uszkodzeń skrzydłowych: 1, 2, 3, 4 – jak na ryc. 2

Fig. 3. Growth of wing-type damages: 1, 2, 3, 4 – as in Fig. 2

Opisany powyżej proces wzrostu szczeliny zależy w decydującym stopniu od zjawisk za-
chodzących na jej powierzchni, dlatego też można wprowadzić następujące modele szczelin
[10–13, 16, 17]:
– dylatacyjne, tzn. otwierające się na skutek działania obciążeń zewnętrznych, chropowatości
powierzchni kruszywa lub ciśnienia wewnętrznego wody,
– z tarciem kontaktowym, gdy brzegi szczeliny doznają poślizgu,
– z warstwą kohezyjną pomiędzy brzegami szczeliny,
– z tzw. „strefą procesową” (plastyczną lub materiału uszkodzonego) w wierzchołku makro-
szczeliny.
Fakt pojawiania się w materiale określonego typu uszkodzenia związany jest przede
wszystkim ze sposobem obciążania materiału. Możemy wyróżnić szczeliny:
– otwarte, gdy lokalne składowe naprężenia w miejscu szczeliny wywołują stan rozciągania,
– zamknięte, gdy lokalne składowe stanu naprężenia w miejscu szczeliny powodują docisk jej
powierzchni.

4. Metody analizy uszkodzeń w betonach w różnych stanach obciążenia

Rodzaj i charakter przykładanych obciążeń ma istotny wpływ na procesy destrukcyjne

rozwijające się w betonie. Beton ma najmniejszą wytrzymałość w stanach rozciągania i ścina-
nia. Ze szczególną precyzją należy więc projektować elementy konstrukcyjne, gdy stany roz-
ciągania lub ścinania w decydujący sposób wpływają na nośność takich elementów.
Ważnym problemem badawczym w analizie zniszczenia betonów jest zagadnienie powsta-
wania mikrodefektów, tzw. mechanika uszkodzeń (damage mechanics) oraz zagadnienie roz-
woju (propagacji) lub inaczej wzrostu uszkodzeń, tzw. mechanika pękania (fracture mecha-
nics) [18, 19]. Proces rozwoju uszkodzeń przy rozciąganiu i ścinaniu może być opisany z za-
stosowaniem liniowo-sprężystej lub nieliniowej mechaniki pękania. Analizowanie zachowania
się betonów, z uwzględnieniem metod mechaniki pękania, umożliwia opis powstawania i roz-
woju uszkodzeń, co niemożliwe jest w przypadku posługiwania się globalnymi charakterysty-
kami wytrzymałościowymi kompozytu. Istotą problemu jest bowiem określenie poziomu ob-
ciążeń zewnętrznych, przy których nastąpi rozwój rys w elemencie. Parametry mechaniki pę-
kania pozwalają na ocenę odporności betonów na pękanie, co w zasadniczy sposób decyduje
60
o trwałości i bezpieczeństwie konstrukcji. Proces opisu rozwoju pęknięć wiąże się bowiem
z eksperymentalnym wyznaczeniem tzw. odporności materiału na pękanie, którą zalicza się do
jego podstawowych charakterystyk. W przypadku analizy rozwoju pęknięć w stanie jedno-
osiowego rozciągania kontinuum sprężystego, parametr ten zwany jest krytyczną wartością
współczynnika intensywności naprężeń KIc (critical stress intensity factor) i określa on stan
fizyczny materiału w wierzchołku propagującej się szczeliny, gdzie wartość naprężeń dąży do
nieskończoności.
Poza elementami rozciąganymi i ścinanymi rozwijające się procesy uszkodzenia mogą
spowodować gwałtowne zniszczenie w konstrukcjach ściskanych. Proces rozwoju pęknięć
w betonie przy ściskaniu można opisać za pomocą parametrów mechaniki pękania KIc i KIIc.
Ponadto, bardzo pomocnym narzędziem w ocenie powstawania, rozwoju, kumulacji i propaga-
cji uszkodzeń struktury pod wpływem obciążeń ściskających jest analiza za pomocą metod de-
strukcji naprężeniowej oraz ocena odkształcalności betonu. Z użyciem poziomów naprężeń
krytycznych σI i σII [20, 21] można prześledzić proces destrukcji w całym zakresie panującego
obciążenia i ocenić podatność materiału na rysowanie się i niszczenie.
Mechanika uszkodzeń, mechanika pękania oraz destrukcja naprężeniowa stanowią po-
mocne narzędzie w zrozumieniu procesów degradacji elementów betonowych, a ich prak-
tyczne wykorzystanie może przyczynić się do uzyskiwania kompozytów o jak najwyższej
jakości, trwałości i niezawodności pracy. Chodzi o to, aby w efekcie końcowym uzyskać mate-
riał o minimalnej liczbie defektów początkowych i zwiększonej odporności na pękanie. Wpły-
nie to korzystnie na niezawodność pracy konstrukcji budowlanej.

5. Sposoby zapobiegania pojawianiu się defektów w strukturze betonów

Decydujący wpływ na powstawanie i propagację uszkodzeń w betonie ma budowa jego

struktury początkowej. Aby ograniczyć możliwość wczesnej inicjacji początkowych defektów
w mikrostrukturze kompozytu, należy przede wszystkim odpowiednio dobierać jego skład.
Odnośnie spoiwa, zabiegi, dzięki którym możliwa jest modyfikacja składu matrycy cemento-
wej w celu zminimalizowania możliwości pojawienia się w niej dekohezji i uszkodzeń omó-
wiono m.in. w pracy [9]. W kontekście drugiego z miejsc, gdzie mogą występować początki
destrukcji betonu, a więc warstwy stykowej pomiędzy ziarnami kruszywa i zaprawą, należy
zwrócić szczególną uwagę na odpowiedni dobór rodzaju i wielkości ziarn zastosowanego wy-
pełniacza.
Precyzyjny dobór krzywej uziarnienia powinien zapewnić również, poza uzyskaniem wy-
maganej konsystencji, urabialności i szczelności mieszanki betonowej oraz żądanej wytrzy-
małości betonu, wytworzenie odpowiednich warstw stykowych kruszywo–zaprawa. W tym
kontekście preferowane są uziarnienia o wyższym Dmax, co najmniej do 16 mm, co potwier-
dziły badania prezentowane m.in. w pracy [22].
Skład mineralny oraz współpraca poszczególnych pierwiastków wchodzących w skład
skały macierzystej kruszywa powinny powodować powstawanie na powierzchni ziarn wiązań
chemicznych implikujących ich wysoką przyczepność do zaprawy. Pod tym względem szcze-
gólnie zadowalające rezultaty uzyskuje się, stosując kruszywa pozyskiwane z osadowych skał
węglanowych pochodzenia organicznego (wapienie, dolomity) [9, 23, 24]. Co do rodzaju za-
stosowanego kruszywa, wszystkie przeprowadzone do tej pory badania pokazują jednoznacz-
 61
nie, iż lepszą odpornością na kruche pękanie charakteryzują się betony, w których zastosowano
kruszywa łamane, a więc np. wapienie, granity, bazalty. Wpływ na to mają zarówno wytrzy-
małości skał, z których pozyskiwane są kruszywa łamane, jak i ich chropowata powierzchnia
[8, 21, 23].
Ponadto, w celu zminimalizowania powstawania i rozwoju uszkodzeń w warstwach styko-
wych kruszywa grubego, należałoby również przeprowadzać analizę tych stref betonu z zasto-
sowaniem nowoczesnych modeli analitycznych, np. sferycznego modelu kompozytu (składają-
cego się z czterech faz) zaprezentowanego m.in. w pracach [24, 25].

6. Podsumowanie

Analiza danych literaturowych oraz przeprowadzone badania własne wskazują, iż na spo-

sób rozwoju uszkodzeń w kruchych kompozytach betonowych (pod obciążeniem zewnętrz-
nym) wpływają przede wszystkim właściwości warstw stykowych pomiędzy ziarnami kru-
szywa grubego i zaprawy oraz częściowo początkowa struktura matrycy cementowej. Należy
zatem zwrócić szczególną uwagę na odpowiedni dobór składników betonu, tak aby w konse-
kwencji uzyskiwać kompozyty o jak najmniejszej porowatości i minimalnej ilości defektów
początkowych. W tym celu należy stosować odpowiednie kruszywa grube, biorąc pod uwagę
zarówno ich wielkość, rodzaj, jak i reaktywność.

Literatura

[1] O h t s u M., The history and development of acoustic emission in concrete engineering,
Magazine of Concrete Research, Vol. 48/1996, 321-330.
[2] M o c z k o A., Emisja akustyczna w badaniach betonu, Inżynieria i Budownictwo
z. 1/1996, 42-46.
[3] H o ł a J., M o c z k o A., P y s z n i a k J., Możliwości wykorzystania metody emisji
akustycznej w badaniach betonu, Przegląd Budowlany z. 11/1988, 477-479.
[4] P i a s t a W.G., S a w i c z Z., P i a s t a J., Sulfate durability of concretes under constant
sustained load, Cement and Concrete Research, Vol. 19/1989, 216-220.
[5] P i a s t a W.G., Concrete durability as the function of stress level in sulphate attack, Ar-
chives of Civil Engineering, Vol. 1/1996, 29-45.
[6] P i a s t a W.G., S a w i c z Z., G o p r o w s k i G., Trwałość obciążonego betonu w warun-
kach agresywności chemicznej, Inżynieria i Budownictwo z. 6/1996, 368-369.
[7] P i a s t a W.G., Korozja siarczanowa betonu pod obciążeniem długotrwałym, Wydawnic-
two Politechniki Świętokrzyskiej, Kielce 2000.
[8] G o l e w s k i G., S a d o w s k i T., Odporność na pękanie betonów z kruszywami natural-
nymi i łamanymi, Przegląd Budowlany z. 10/2005, 31-37.
[9] G o l e w s k i G., S a d o w s k i T., Rola matrycy cementowej w procesie powstawania
kruchych uszkodzeń w kompozytach betonowych, Przegląd Budowlany z. 7-8/2006, 36-40.
[10] S a d o w s k i T., Mechanical response of semi-brittle ceramics subjected to tension –
compression state. Part I: Theoretical modeling, International Journal of Damage Me-
chanics, Vol. 3/1994, 213-233.
62
[11] S a d o w s k i T., Mechanical response of semi-brittle ceramics subjected to tension –
compression state. Part II: Description of deformation process, International Journal of
Damage Mechanics, Vol. 4/1995, 293-317.
[12] B a s i s t a M., G r o s s D., The sliding crack model of brittle deformation: An internal
vaoable approach, International Journal of Solids and Structures, Vol. 35/1998, 487-509.
[13] H o r i H., N e m a t - N a s s e r S., Compression – induced microcrack growth in brittle
solids: axial splitting and shear failure, Journal Geophysics Research, Vol. 90/1985,
3105-3125.
[14] Y u S., F e n g X., A micromechanics – based damage model for microcracks – weakened
brittle solids, Mechanics of Materials, Vol. 20/1995, 59-76.
[15] N e m a t i K.M., M o n t e i r o P.J.M., S c r i v e n e r K.L., Analysis of compressive stress
– induced cracks in concrete, ACI Materials Journal, Vol. 95/1988, 617-630.
[16] N e m a t - N a s s e r S., H o r i H., Micromechanics; overall properties of heterogenous
materials, Elsevier, Amsterdam 1993.
[17] N e m a t - N a s s e r S., O b a t a M., A microcrack model of dilatancy in brittle material,
Journal of Applied Mechanics, Vol. 55/1988, 24-35.
[18] V a n M i e r J.G.M., Fracture processes of concrete: assessment of material parameters
for fracture models, CRC Press Boca Raton, New York 2000.
[19] G o l e w s k i G., Mikromechanika uszkodzeń betonów w aspekcie badań odporności na
pękanie, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej z. 104/2005, 107-114.
[20] H o ł a J., Naprężenia inicjujące i krytyczne a destrukcja naprężeniowa w betonie ściska-
nym, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2000.
[21] G o l e w s k i G., S a d o w s k i T., Mechanizm zniszczenia kompozytów betonowych przy
ściskaniu w aspekcie teorii naprężeń krytycznych, Przegląd Budowlany z. 5/2006, 26-33.
[22] G o l e w s k i G., S a d o w s k i T., Odporność na pękanie betonów przy zginaniu, Dro-
gownictwo z. 9-10/2006, 307-311.
[23] G o l e w s k i G., S a d o w s k i T., Fracture toughness at shear (mode II) of concretes
made of natural and broken aggregates, Eighth International Symposium on Brittle
Matrix Composites, Warszawa 2006, 537-546.
[24] L i G., Z h a o Y., P a n g S.S., Four-phase sphere modeling of effective bulk modulus of
concrete, Cement and Concrete Research, Vol. 29/1999, 839-845.
[25] R a m e s h G., S o t e l i n o E.D., C h e n W.F., Effect of transition zone on elastic moduli
of concrete materials, Cement and Concrete Research, Vol. 26/1996, 611-622.