18 LUCANO, Farsalia VIII, 610-711

iam uenerat horae 610

terminus extremae, Phariamque ablatus in alnum
perdiderat iam iura sui. tum stringere ferrum
regia monstra parant. ut uidit comminus ensis,
inuoluit uoltus atque, indignatus apertum
fortunae praebere, caput; tum lumina pressit 615
continuitque animam, nequas effundere uoces
uellet et aeternam fletu corrumpere famam.
sed, postquam mucrone latus funestus Achillas
perfodit, nullo gemitu consensit ad ictum
respexitque nefas, seruatque inmobile corpus, 620
seque probat moriens atque haec in pectore uoluit:
'saecula Romanos numquam tacitura labores
attendunt, aeuumque sequens speculatur ab omni
orbe ratem Phariamque fidem: nunc consule famae.
fata tibi longae fluxerunt prospera uitae: 625
ignorant populi, si non in morte probaris,
an scieris aduersa pati. ne cede pudori
auctoremque dole fati: quacumque feriris,
crede manum soceri. spargant lacerentque licebit,
sum tamen, o superi, felix, nullique potestas 630
hoc auferre deo. mutantur prospera uita,
non fit morte miser. uidet hanc Cornelia caedem
Pompeiusque meus: tanto patientius, oro,
claude, dolor, gemitus: gnatus coniunxque peremptum,
si mirantur, amant.' talis custodia Magno 635
mentis erat, ius hoc animi morientis habebat
at non tam patiens Cornelia cernere saeuum,
quam perferre, nefas miserandis aethera conplet
uocibus. 'o coniunx, ego te scelerata peremi:
letiferae tibi causa morae fuit auia Lesbos, 640
et prior in Nili peruenit litora Caesar.
nam cui ius alii sceleris? sed, quisquis, in istud
a superis inmisse caput, uel Caesaris irae
uel tibi prospiciens, nescis, crudelis, ubi ipsa
uiscera sint Magni: properas atque ingeris ictus 645
qua uotum est uicto. poenas non morte minores
pendat et ante meum uideat caput. haud ego culpa
libera bellorum, quae matrum sola per undas
et per castra comes nullis absterrita fatis
uictum, quod reges etiam timuere, recepi. 650
hoc merui, coniunx, in tuta puppe relinqui?
perfide, parcebas? te fata extrema petente
uita digna fui? moriar, nec munere regis.
aut mihi praecipitem, nautae, permittite saltum,
aut laqueum collo tortosque aptare rudentes, 655
aut aliquis Magno dignus comes exigat ensem.
Pompeio praestare potest quod Caesaris armis
inputet. o saeui, properantem in fata tenetis?
uiuis adhuc, coniunx, et iam Cornelia non est
iuris, Magne, sui: prohibent accersere mortem; 660
seruor uictori.' sic fata interque suorum
lapsa manus rapitur trepida fugiente carina.
at, Magni cum terga sonent et pectora ferro,
permansisse decus sacrae uenerabile formae
iratamque deis faciem, nil ultima mortis 665
ex habitu uoltuque uiri mutasse fatentur
qui lacerum uidere caput. nam saeuus in ipso
Septimius sceleris maius scelus inuenit actu,
ac retegit sacros scisso uelamine uoltus
semianimis Magni spirantiaque occupat ora 670
collaque in obliquo ponit languentia transtro.
tunc neruos uenasque secat nodosaque frangit
ossa diu: nondum artis erat caput ense rotare.
at, postquam trunco ceruix abscisa recessit,
uindicat hoc Pharius, dextra gestare, satelles. 675
degener atque operae miles Romane secundae,
Pompei diro sacrum caput ense recidis,
ut non ipse feras? o summi fata pudoris!
inpius ut Magnum nosset puer, illa uerenda
regibus hirta coma et generosa fronte decora 680
caesaries conprensa manu est, Pharioque ueruto,
dum uiuunt uoltus atque os in murmura pulsant
singultus animae, dum lumina nuda rigescunt,
suffixum caput est, quo numquam bella iubente
pax fuit; hoc leges Campumque et rostra mouebat, 685
hac facie, Fortuna, tibi, Romana, placebas.
nec satis infando fuit hoc uidisse tyranno:
uolt sceleris superesse fidem. tunc arte nefanda
summota est capiti tabes, raptoque cerebro
adsiccata cutis, putrisque effluxit ab alto 690
umor, et infuso facies solidata ueneno est.
ultima Lageae stirpis perituraque proles,
degener incestae sceptris cessure sorori,
cum tibi sacrato Macedon seruetur in antro
et regum cineres extructo monte quiescant, 695
cum Ptolemaeorum manes seriemque pudendam
pyramides claudant indignaque Mausolea,
litora Pompeium feriunt, truncusque uadosis
huc illuc iactatur aquis. adeone molesta
totum cura fuit socero seruare cadauer? 700
hac Fortuna fide Magni tam prospera fata
pertulit, hac illum summo de culmine rerum
morte petit cladesque omnis exegit in uno
saeua die quibus inmunes tot praestitit annos,
Pompeiusque fuit qui numquam mixta uideret 705
laeta malis, felix nullo turbante deorum
et nullo parcente miser; semel inpulit illum
dilata Fortuna manu. pulsatur harenis,
carpitur in scopulis hausto per uolnera fluctu,
ludibrium pelagi, nullaque manente figura 710
una nota est Magno capitis iactura reuolsi.
19 VALERIO FLACO, Argonautica II, 400-424

Exoritur nouus urbe dolor planctusque per omnes

et facies antiqua domos: sibi moenia linqui
en iterum et quando natorum tempora, gentem 395
qui recolant, qui sceptra gerant? nunc triste nefandae
noctis opus, uidui nunc illa silentia tecti
saeua ma<gis>, thalamos excussaque uincla quod ausae
induere atque iterum tales admittere curas.
ipsa quoque Hypsipyle, subitos per litora cursus 400
ut uidit totaque uiros decedere Lemno,
ingemit et tali compellat Iasona questu:
'iamne placet primo deducere uela sereno,
carius o mihi patre caput? modo saeua quierunt
aequora. sic portus fugeret ratis, aspera si te 405
Plias in aduersae tenuisset litore Thraces.
ergo moras caelo cursumque tenentibus undis
debuimus?' dixit lacrimans haesuraque caro
dona duci promit chlamydem textosque labores.
illic seruati genitoris conscia sacra 410
pressit acu currusque pios: stant saeua pauentum
agmina dantque locum; uiridi circum horrida tela
silua tremit; mediis refugit pater anxius umbris.
pars et frondosae raptus expresserat Idae
inlustremque fugam pueri, mox aethere laetus 415
adstabat mensis, quin et Iouis armiger ipse
accipit a Phrygio iam pocula blanda ministro.
tunc ensem notumque ferens insigne Thoantis
'accipe,' ait 'bellis mediaeque ut puluere pugnae
sim comes, Aetnaei genitor quae flammea gessit 420
dona dei, nunc digna tuis adiungier armis.
i, memor i terrae, quae uos amplexa quieto
prima sinu, refer et domitis a Colchidos oris
uela per hunc utero quem linquis Iasona nostro.'
sic ait Haemonii labens in colla mariti 425
nec minus Orphea tristis ceruice tuaque,
Aeacide, et gemino coniunx a Castore pendet.
20 ESTACIO, Tebaida VIII, 751-766
Erigitur Tydeus uultuque occurrit et amens
laetitiaque iraque, ut singultantia uidit
ora trahique oculos seseque agnouit in illo,
imperat abscisum porgi, laeuaque receptum
spectat atrox hostile caput, gliscitque tepentis
lumina torua uidens et adhuc dubitantia figi.
infelix contentus erat: plus exigit ultrix
Tisiphone; iamque inflexo Tritonia patre
uenerat et misero decus inmortale ferebat,
atque illum effracti perfusum tabe cerebri
aspicit et uiuo scelerantem sanguine fauces
(nec comites auferre ualent): stetit aspera Gorgon
crinibus emissis rectique ante ora cerastae
uelauere deam; fugit auersata iacentem,
nec prius astra subit quam mystica lampas et insons
Ilissos multa purgauit lumina lympha.
DANTE ALIGHIERI, Inferno XXXII, 125-133
Noi eravam partiti già da ello, 125
ch'io vidi due ghiacciati in una buca,
sì che l'un capo a l'altro era cappello;
e come 'l pan per fame si manduca,
così 'l sovran li denti a l'altro pose
755 là 've 'l cervel s'aggiugne con la nuca: 130
non altrimenti Tidëo si rose
le tempie a Menalippo per disdegno,
che quei faceva il teschio e l'altre cose.
Traducción:
760
“Nos habíamos de éstos alejado, 125
cuando vi a dos helados en un hoyo,
y una cabeza de otra era sombrero;
y como el pan con hambre se devora,
así el de arriba le mordía al otro
765 donde se juntan nuca con cerebro. 130
No de otra forma Tideo roía
la sien a Menalipo por despecho,
que aquél el cráneo y las restantes cosas.”
Auguste Rodin, “Ugolino”, Museo de Orsay, París
21 SILIO ITÁLICO, Punica I, 17-39
Tantarum causas irarum odiumque perenni
seruatum studio et mandata nepotibus arma
fas aperire mihi superasque recludere mentes.
iamque adeo magni repetam primordia motus. 20
Pygmalioneis quondam per caerula terris
pollutum fugiens fraterno crimine regnum
fatali Dido Libyes appellitur orae.
tum pretio mercata locos noua moenia ponit,
cingere qua secto permissum litora tauro. 25
hic Iuno ante Argos (sic credidit alta uetustas),
ante Agamemnoniam, gratissima tecta, Mycenen
optauit profugis aeternam condere gentem.
uerum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte
exerere ac missas etiam trans aequora classes 30
totum signa uidet uictricia ferre per orbem,
iam propius metuens bellandi corda furore
Phoenicum extimulat. sed enim conamine primae
contuso pugnae fractisque in gurgite coeptis
Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens 35
arma remolitur; dux agmina sufficit unus
turbanti terras pontumque mouere paranti.
Iamque deae cunctas sibi belliger induit iras
Hannibal: hunc audet solum componere fatis.

Cf. Virgilio, Eneida 4, 623-628

tum uos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum
exercete odiis, cinerique haec mittite nostro
munera. nullus amor populis nec foedera sunto.
exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor 625
qui face Dardanios ferroque sequare colonos,
nunc, olim, quocumque dabunt se tempore uires.
litora litoribus contraria, fluctibus undas
imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotesque."
Haec ait…
22 PERSIO II. 41-75
Poscis opem neruis corpusque fidele senectae.
esto age. sed grandes patinae tuccetaque crassa
adnuere his superos uetuere Iouemque morantur.
rem struere exoptas caeso boue Mercuriumque 45
arcessis fibra: 'da fortunare Penatis,
da pecus et gregibus fetum.' quo, pessime, pacto,
tot tibi cum in flamma iunicum omenta liquescant?
et tamen hic extis et opimo uincere ferto
intendit: 'iam crescit ager, iam crescit ouile, 50
iam dabitur, iam iam'; donec deceptus et exspes
nequiquam fundo suspiret nummus in imo.
si tibi creterras argenti incusaque pingui
auro dona feram, sudes et pectore laeuo
excutiat guttas laetari praetrepidum cor. 55
hinc illud subiit, auro sacras quod ouato
perducis facies. 'nam fratres inter aenos,
somnia pituita qui purgatissima mittunt,
praecipui sunto sitque illis aurea barba.'
aurum uasa Numae Saturniaque inpulit aera 60
Vestalisque urnas et Tuscum fictile mutat.
o curuae in terris animae et caelestium inanis,
quid iuuat hoc, templis nostros inmittere mores
et bona dis ex hac scelerata ducere pulpa?
haec sibi corrupto casiam dissoluit oliuo, 65
haec Calabrum coxit uitiato murice uellus,
haec bacam conchae rasisse et stringere uenas
feruentis massae crudo de puluere iussit.
peccat et haec, peccat, uitio tamen utitur. at uos
dicite, pontifices, in sancto quid facit aurum? 70
nempe hoc quod Veneri donatae a uirgine pupae.
quin damus id superis, de magna quod dare lance
non possit magni Messalae lippa propago?
conpositum ius fasque animo sanctosque recessus
mentis et incoctum generoso pectus honesto. 75
haec cedo ut admoueam templis et farre litabo.
23 JUVENAL I, 63-96
nonne libet medio ceras inplere capaces
quadriuio, cum iam sexta ceruice feratur
hinc atque inde patens ac nuda paene cathedra 65
et multum referens de Maecenate supino
signator falsi, qui se lautum atque beatum
exiguis tabulis et gemma fecerit uda?
occurrit matrona potens, quae molle Calenum
porrectura uiro miscet sitiente rubeta 70
instituitque rudes melior Lucusta propinquas
per famam et populum nigros efferre maritos.
aude aliquid breuibus Gyaris et carcere dignum,
si uis esse aliquid. probitas laudatur et alget;
criminibus debent hortos, praetoria, mensas, 75
argentum uetus et stantem extra pocula caprum.
quem patitur dormire nurus corruptor auarae,
quem sponsae turpes et praetextatus adulter?
si natura negat, facit indignatio uersum
qualemcumque potest, quales ego uel Cluuienus. 80
ex quo Deucalion nimbis tollentibus aequor
nauigio montem ascendit sortesque poposcit
paulatimque anima caluerunt mollia saxa
et maribus nudas ostendit Pyrrha puellas,
quidquid agunt homines, uotum, timor, ira, uoluptas, 85
gaudia, discursus, nostri farrago libelli est.
et quando uberior uitiorum copia? quando
maior auaritiae patuit sinus? alea quando
hos animos? neque enim loculis comitantibus itur
ad casum tabulae, posita sed luditur arca. 90
proelia quanta illic dispensatore uidebis
armigero! simplexne furor sestertia centum
perdere et horrenti tunicam non reddere seruo?
quis totidem erexit uillas, quis fercula septem
secreto cenauit auus? nunc sportula primo 95
limine parua sedet turbae rapienda togatae.
24 MARCIAL
A. 7, 20 Nihil est miserius neque gulosius Santra.
rectam uocatus cum cucurrit ad cenam,
quam tot diebus noctibusque captauit,
ter poscit apri glandulas, quater lumbum,
et utramque coxam leporis et duos armos, 5
nec erubescit peierare de turdo
et ostreorum rapere liuidos cirros.
buccis placentae sordidam linit mappam;
illic et uuae collocantur ollares
et Punicorum pauca grana malorum 10
et excauatae pellis indecens uuluae
et lippa ficus debilisque boletus.
sed mappa cum iam mille rumpitur furtis,
rosos tepenti spondylos sinu condit
et deuorato capite turturem truncum. 15
colligere longa turpe nec putat dextra
analecta quidquid et canes reliquerunt.
nec esculenta sufficit gulae praeda:
mixto lagonam replet ad pedes uino.
haec per ducentas cum domum tulit scalas 20
seque obserata clusit anxius cella
gulosus ille, postero die uendit.

B. 11, 21 Lydia tam laxa est equitis quam culus aeni,

quam celer arguto qui sonat aere trochus,
quam rota transmisso totiens impacta petauro,
quam uetus a crassa calceus udus aqua,
quam quae rara uagos expectant retia turdos , 5
quam Pompeiano uela negata Noto,
quam quae de pthisico lapsa est armilla cinaedo,
culcita Leuconico quam uiduata suo,
quam ueteres bracae Brittonis pauperis, et quam
turpe Rauennatis guttur onocrotali. 10
hanc in piscina dicor futuisse marina.
nescio; piscinam me futuisse puto.

10